P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY P A Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 ARKUSZ TUCHOMIE (86) Warszawa 2009 r. Autorzy: Bogusław B ąk*, Izabela Bojakowska*, Paweł Kwecko*, Anna Pasieczna*, Adam Szel ąg*, Hanna Tomassi-Morawiec*, Jerzy Król** Główny koordynator MG śP: Małgorzata Sikorska-Maykowska* Redaktor regionalny planszy A: Bogusław B ąk* Redaktor regionalny planszy B: Dariusz Grabowski* Redaktor tekstu: Joanna Szyborska-Kaszycka* * Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa ** Przedsi ębiorstwo Geologiczne PROXIMA SA, ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław ISBN Copyright by PIG and M Ś, Warszawa, 2009 Spis tre ści I. Wst ęp – A. Szel ąg.............................................................................................................. 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – A. Szel ąg................................................. 4 III. Budowa geologiczna – B. B ąk, A. Szel ąg.......................................................................... 6 IV. Zło Ŝa kopalin – B. B ąk, A. Szel ąg ................................................................................... 10 1. Kruszywo naturalne................................................................................................ 10 2. Kopaliny ilaste ceramiki budowlanej..................................................................... 18 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin. – B. B ąk, A. Szel ąg ................................................. 19 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin – B. B ąk .............................................. 21 VII. Warunki wodne – A. Szel ąg ............................................................................................ 23 1. Wody powierzchniowe........................................................................................... 23 2. Wody podziemne.................................................................................................... 24 VIII. Geochemia środowiska ................................................................................................... 26 1. Gleby – A. Pasieczna, P. Kwecko .......................................................................... 26 2. Osady wodne – I. Bojakowska ............................................................................... 29 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec ........................................ 31 IX. Składowanie odpadów – J. Król ..................................................................................... 34 X. Warunki podło Ŝa budowlanego – B. B ąk, A. Szel ąg ....................................................... 41 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Szel ąg..................................................................... 42 XII. Zabytki kultury – A. Szel ąg............................................................................................. 47 XIII. Podsumowanie – A. Szel ąg, B. B ąk, J. Król .................................................................... 48 XIV. Literatura ......................................................................................................................... 49 I. Wst ęp Arkusz Tuchomie Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 został opracowany w Oddziale Karpackim Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Krakowie (plansza A) oraz w Pa ństwowym Instytucie Geologicznym w Warszawie (plansza B). Map ę wykonano zgodnie z Instrukcj ą opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, (Instrukcja..., 2005). Przy opracowaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Tuchomie Mapy geologiczno-gospodarczej Polski (MGGP) w skali 1:50 000 wyko- nanym w Katowickim Przedsi ębiorstwie Geologicznym w Katowicach w 2003 r. (Wierzba- nowski, 2003). Opracowanie sporz ądzono na podkładzie topograficznym w skali 1:50 000 w układzie 1942. Mapa geo środowiskowa Polski jest kartograficznym odwzorowaniem wyst ępowania kopalin, gospodarki zło Ŝami, górnictwa i przetwórstwa kopalin, stanu geochemicznego ziemi i mo Ŝliwo ści składowania odpadów na tle wybranych elementów hydrogeologii, geologii in- Ŝynierskiej oraz ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Składa si ę z dwóch plansz. Plansza A zawiera zaktualizowane tre ści MGGP, a plansza B nowe tre ści dotycz ące składo- wania odpadów i geochemii środowiska wchodz ące w skład warstwy informacyjnej „Zagro- Ŝenia powierzchni ziemi”. Przeznaczona jest ona głównie do praktycznego wspomagania regionalnych i lokalnych działa ń gospodarczych. Słu Ŝyć ma instytucjom, samorz ądom terytorialnym i administracji pa ństwowej w podejmowaniu decyzji dotycz ących gospodarki zasobami środowiska przyrod- niczego oraz planowania przestrzennego. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe mog ą stanowi ć pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych progra- mów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Mapa mo Ŝe te Ŝ by ć przydatna w kształtowaniu proekologicznych postaw lokalnych społeczno ści oraz w edukacji na wszystkich szczeblach nauczania. W opracowaniu przeanalizowano i wykorzystano materiały archiwalne pochodz ące z Centralnego Archiwum Geologicznego Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warsza- wie, Pomorskiego Urz ędu Wojewódzkiego i Marszałkowskiego w Gda ńsku i jego oddziału zamiejscowego w Słupsku, Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Gda ńsku, Instytutu Upraw, Nawo Ŝenia i Gleboznawstwa w Puławach oraz urz ędów powiatowych i gminnych. Dane archiwalne zostały zweryfikowane w czasie prac terenowych. Klasyfikacj ę sozo- logiczn ą złó Ŝ uzgodniono z Geologiem Wojewódzkim w Gda ńsku. 3 Dane dotycz ące złó Ŝ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych dla kom- puterowej bazy danych o zło Ŝach. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Tuchomie rozci ąga si ę pomi ędzy 17°15’ a 17°30’ długo ści geograficz- nej wschodniej oraz 54°00’ a 54°10’ szeroko ści geograficznej północnej. Zgodnie z podzia- łem fizycznogeograficznym J. Kondrackiego (2000) omawiany obszar le Ŝy na pograniczu makroregionów Pojezierza Zachodniopomorskiego i Południowopomorskiego (fig. 1). Północna cz ęść obszaru arkusza poło Ŝona jest na Pojezierzu Bytowskim, które ukształ- towało si ę w czasie fazy pomorskiej zlodowace ń północnopolskich. Mezoregion rozci ąga si ę na długo ści około 70 km pomi ędzy Pojezierzem Drawskim na zachodzie, a Pojezierzem Ka- szubskim na wschodzie. Jest to najwy Ŝej wyniesiona nad poziomem morza cz ęść Pojezierza Zachodniopomorskiego, w postaci moren czołowych przebiegaj ących z północnego-wschodu na południowy-zachód, wyznaczaj ących granic ę wododziału. Wzgórza morenowe w grani- cach arkusza osi ągaj ą 160-190 m n.p.m., a najwy Ŝsz ą kulminacj ą jest Góra Siemierzycka wznosząca si ę 256 m n.p.m. Jezior jest znaczna liczba, lecz przewa Ŝnie niewielkich. Na południe od Pojezierza Bytowskiego znajduje si ę rozległa Równina Charzykowska obejmuj ąca swoim zasi ęgiem pozostał ą cz ęść obszaru. Stanowi j ą fragment sandru Brdy roz- ci ągaj ącego si ę w górnym dorzeczu tej rzeki. Buduj ą j ą głównie piaski roztopowe kształtuj ące lekko pofalowan ą powierzchni ę urozmaicon ą dolinami rzek, rynnami polodowcowymi oraz licznymi polodowcowymi zagł ębieniami wypełnionymi bagniskami lub wodami jezior, z któ- rych najwi ększymi s ą Wiejskie (Ł ąckie), Borzyszkowskie i Piaszno. Klimatycznie obszar arkusza Tuchomie le Ŝy w pomorskiej dzielnicy klimatycznej (Ka- czorowska, 1977). Charakteryzuje j ą wpływ wzajemnego oddziaływania mas powietrza oce- anicznego (tak Ŝe bezpo średni wpływ Bałtyku) i kontynentalnego. Przewa Ŝaj ą tu wiatry za- chodnie, co sprawia, Ŝe przez wi ększ ą napływaj ą oceaniczne masy powietrza. Średnia roczna temperatura powietrza tego obszaru wynosi 6,5 _7,5°C, a suma rocznych opadów w ci ągu roku si ęga 650 _750 mm. Istotny wpływ na klimat tego obszaru wywiera zró Ŝnicowanie rze źby te- renu i znaczna jego lesisto ść . Około 50% obszaru arkusza pokrywaj ą lasy, głównie sosnowe z domieszk ą świerka, grabu, osiki i brzozy, a tak Ŝe bukowe i d ębowe. Ich zwarte kompleksy tzw. Bory Człuchow- skie ci ągn ą si ę szerokim pasem od Szczecinka (poza arkuszem) w kierunku wschodnim, gdzie łącz ą si ę z Borami Tucholskimi. Wi ększo ść z nich (około 90%) znajduje si ę w administracji 4 Lasów Pa ństwowych. Obszary le śne na omawianym terenie spełniaj ą szczególnie wa Ŝne funkcje wodochronne i retencyjne oraz biotopotwórcze i klimatotwórcze. Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Tuchomie na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2000) 1 _- granica makroregionu, 2 _ granica mezoregionu, 3 – zbiornik wód powierzchniowych Mezoregiony Pojezierza Zachodniopomorskiego: 314.46 – Wysoczyzna Polanowska, 314.47 – Pojezierze By- towskie Mezoregiony Pojezierza Wschodniopomorskiego: 314.51 – Pojezierze Kaszubskie Mezoregiony Pojezierza Południowopomorskiego: 314.67 – Równina Charzykowska, 314.69 – Pojezierze Kra- je ńskie, 314.71 – Bory Tucholskie Gleby pokrywaj ące obszar arkusza s ą zró Ŝnicowane. Przewa Ŝaj ą mało urodzajne gleby piaszczyste i piaszczysto-glinaste, a w dalszej kolejno ści brunatne. Warunki klimatyczne sprawiaj ą, Ŝe uprawia si ę tutaj głównie Ŝyto i ziemniaki, a tak Ŝe owies. Pod wzgl ędem gospodarczym jest to rejon typowo rolniczy bez rozwini ętego przemy- słu, a podstawowe tendencje rozwoju wyznacza rozbudowa sektora prywatnego. Wi ększo ść przedsi ębiorstw zlokalizowana jest na terenie pobliskiego Bytowa, gdzie funkcjonuje ponad 1500 firm działaj