SAMENWERKEN AAN ONS CULTUURLANDSCHAP Landschapsbeheer Zeeland

In dit nummer o.a.: • De sporen van de middeleeuwse kloosters in het landschap van Zeeuws-Vlaanderen - Steenuilen in midden Zeeland

NR. 1 | LENTE – 2019 COLOFON | NR. 1 | LENTE – 2019 | KWARTAALBLAD JAARGANG 33

Een uitgave van Stichting Landschaps­beheer Zeeland Redactie- en bezoekadres: (SLZ). Wordt vier keer per jaar verzonden aan vrijwilligers Klein Frankrijk 1 in het landschapsbeheer in Zeeland, overeenkomst­ 4461 ZN Goes houders, relaties en medewerkers. Tel. 0113-23 09 36 Dit blad wordt verstuurd in een biologisch afbreek­bare [email protected] folie. www.landschapsbeheerzeeland.nl

Redactie: IBAN NL93 RABO 0380 5172 56 Caroline Geluk, Robert Wielemaker, Joan van der Velden, Sandra Dobbelaar, Luciën Calle, Abonnement Gastredacteur: Jaap Verhelst en Naomi Oostinga Wilt u ook ons kwartaalblad ontvangen? Voor slechts € 15,- per jaar ontvangt u het. Verder werkten aan dit nummer mee: Bel naar 0113-23 09 36 of meld u direct aan via Adrie de Kraker, Ria Geluk, Nico Baart, Chris Louwerse, www.landschapsbeheerzeeland.nl/kwartaalblad Peter Boelee, Rudie Geus, Pieter Voets, Peter Verdurmen, Theo Aernoudts ISSN nummer 0380517256

Advertenties: Stichting Landschapsbeheer Zeeland zet zich in voor Ook uw advertentie in deze brochure? behoud, beheer en aanleg van kleine landschaps­ Bel SLZ, tel. 0113-23 09 36 voor de mogelijkheden. elementen. Zie www.landschapsbeheerzeeland.nl voor meer informatie. Foto omslag: Hof te Zande kerk. Foto: Rudie Geus Foto inzet: Jonge steenuilen. Foto: Peter Boelee Dit blad is gedrukt op chloorvrij gebleekt papier afkomstig uit verantwoord beheerde bossen. Met dank aan alle fotografen. SLZ heeft getracht alle rechthebbenden van de geplaatste foto’s te achter- SLZ wordt financieel gesteund door de Nationale halen. Degenen die desondanks menen aanspraken te kunnen doen Postcode Loterij en Provincie Zeeland. gelden op de rechten van gebruikte foto’s worden verzocht contact met ons op te nemen.

Opmaak en drukwerk: Drukkerij Zoeteweij, Yerseke - Oplage: 1500 ex.

Bloeiende meidoorn. Foto: SLZ Gewone Veldbies in het gebied van de PAS te Nieuw-Haamstede. Foto: Robert Wielemaker

Inhoud

• Bomen en bos op Walcheren ...... 02 • De sporen van de middeleeuwse kloosters

in het landschap van Zeeuws-Vlaanderen ...... 05

• Historische Maritieme Ensembles in Zeeland ...... 09

• Nico Wandelt: Winterwandeling Retranchement en omgeving ...... 12

• Van moeras naar eilandjes ...... 16

• Bosadvies in een notendop ...... 18

• PAS project rondom Nieuw-Haamstede ...... 20 • POP3 project “versterking biodiversiteit en landschap in het agrarisch gebied

van Zeeland” ...... 22

• Project Celsius Regeert! ...... 23

• De relatie tussen bomen en insecten ...... 25

• Steenuilen in midden Zeeland ...... 30

• Kort Nieuws ...... 32

• Vrijwilligersgroepen op de kaart ...... 33

• Agenda ...... 34

Landschapsbeheer Zeeland • Lente 2019 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 1 Bomen en bos op Walcheren Door: Luciën Calle, SLZ

Abelen op kanaaldijk. Alle foto’s: Lucien Calle

Waar moet je op Walcheren naar toe als je staan op Walcheren. De dikste is een de mooiste bomen of bossen wil zien? De vleugelnoot bij het SVRZ Gasthuis te vraag is moeilijk te beantwoorden want er Middelburg, met een omtrek van wel 845 is zoveel fraais te zien. Moet je naar de cm. Daarmee is het tegelijk een van de door de zeewind geschoren kronkelige dikste bomen in Nederland. mini-eiken op de duinen bij Oostkapelle? De oudste boom van Zeeland staat op het Naar de statige landgoedbossen aan de voorplein van Kasteel Westhove. Het is een binnenduinrand of het bij Vlissingen gele- linde die nog wel steeds gezond is, maar gen Moesbosch? Wandel je langs de stati- door de tand des tijds veel kleiner is ge rij abelen die op de kanaaldijken staan geworden. Stalen buizen houden de tussen Middelburg en Vlissingen? stam bij elkaar. Over de leeftijd lopen de Of toch naar de beroemde beukenlaan meningen uiteen, maar zeker is dat deze van Landgoed Berkenbosch? Zowel de al honderden jaren oud is. dikste als de oudste boom van Zeeland

2 uit Canadese populieren, abelen en eiken. Heel bijzonder zijn de zwarte populieren die hier en daar nog in het duingebied voorkomen en waarvan er ook een wegbeplanting is langs de Koningin Emmaweg bij Oranjezon.

Bebossing De meest uitgebreide bebossing is te vinden in de duinen. In Oranjezon is Oude Zwarte populieren langs de Koningin nog een flinke oppervlakte aan dennen Emmaweg bij Oranjezon aanwezig. Tegen de binnenduinrand aan ligt een hele rij buitenplaatsen. Landschappelijk beeld Deze zijn meestal erg groen en hebben De Inundatie van Walcheren in 1944 prachtige parkbossen. Naast de vele zette een groot deel van Walcheren monumentale bomen is ook de voor- onder water. Door het zoute water jaarsflora er opvallend. Diverse stinsen- stierven bijna alle bomen. Een gevolg planten geven de bossen een uitbun- is dat nagenoeg alle bomen op het dig en vrolijk uiterlijk. Wilde hyacint, overstroomde deel jonger dan 74 jaar daslook , sleutelbloem en nog veel oud zijn. Daarmee verschilt deze streek meer soorten kleuren de vegetatie van bijvoorbeeld Zuid-Beveland, waar blauw, wit en geel. In het open polder- veel oudere erfbeplanting, wegbeplan- land zijn er wel diverse jonge particu- ting en grensbomen aanwezig zijn. liere bosjes te vinden. Samen met de Een ander verschil met een groot deel erfbeplantingen vormen ze groene van Zeeland is het vrijwel ontbreken stapstenen in een agrarisch landschap. van dijken. Waar elders in Zeeland talrijke dijken met daarop vaak hoog Beleid opgaande populieren het landschap- De gemeenten Vlissingen en Middel­ pelijk beeld bepalen, zijn er op het burg hebben een Kapverordening die “Platte” van Walcheren alleen weg­ is opgenomen in de APV. Ze werken beplantingen. Deze zien er dikwijls beide met een lijst van monumentale typisch uit, als een besloten haag­ bomen, bij Middelburg staan daar structuur waarbij meestal hoge bomen alleen particuliere bomen op. Bij een ontbreken. Meer naar de duinen toe voorgenomen velling van bomen die is er vaak wel een hoger opgaande deze status hebben, moet een omge- wegbeplanting aanwezig, bestaande vingsvergunning worden aangevraagd.

Landschapsbeheer Zeeland • Lente 2019 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 3 De lijsten staan op de website van de nen. Er zijn vaak zowel voor als tegen- gemeenten, al kostte het me wel wat standers van de vellingen. De gemeen- moeite om deze te vinden. Vlissingen ten organiseren regelmatig informatie heeft daar ook een kaart van de bijeenkomsten voor de buurtbewoners Groene Hoofdstructuur op geplaatst. over voorgenomen kap- en herplant- Zo is mooi te zien welke bomen op plannen. Een enkele keer zijn de welke plaats belangrijk zijn. De inspraak­reacties nogal beladen. gemeente Veere is ook van plan dit op Bijvoorbeeld bij het opstellen van een te pakken. Wanneer er bomen geveld streefbeeld voor het gebied Nollebos/ worden in het plantsoen dat de drie Westduin waren er felle discussies. gemeenten beheren, worden eerst de Er is één organisatie op Walcheren die bewoners in de omgeving geïnfor- al vele jaren het groenbeleid nauw­ meerd en advertenties over de voorge- gezet volgt: de Stichting Tuin van nomen kap gepubliceerd. Zeeland. Ze gaat periodiek in overleg met de gemeenten en het waterschap Inspraak en tekent zo nodig bezwaar aan tegen Niet altijd is er veel reactie op de plan- een voorgenomen kap.

In het Moesbos kleurt de vegetatie wit van de uitbundig bloeiende daslook

4 De hof te Zande-kerk, het oudste bakstenen cisterciënzermonument­ van Zeeland. Foto: Rudie Geus

De sporen van de middel­eeuwse kloosters in het landschap van Zeeuws-Vlaanderen Door: Adrie de Kraker (Cultuurhistorie en landschapsontwikkeling De Kraker, Zaamslag)

Wie langs de polderwegen en dijken namen de laatste aanwijzingen van van Zeeuws-Vlaanderen fietst, kan oude kloosters of zijn er ook nog het niet ontgaan dat veel straat­- andere sporen in het landschap? namen verwijzen naar vroegere abdijen en kloosterinstellingen zoals Voor de sporen gaan we eerst terug in de Cambronsestraat­­­ bij Hulst en de de geschiedenis en naar de verschillen Boudelodijk bij Lamswaarde. Zijn deze in geschiedenis van oost en west

Landschapsbeheer Zeeland • Lente 2019 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 5 Zeeuws-Vlaanderen. In de eerste plaats is Een ander historisch verschil van sporen in het westen, dus de gebieden rondom het landschap zit in overstromingen door Aardenburg, Oostburg, Biervliet en Sluis stormvloeden (zoals bij de Braak­man) en eerder in cultuur gebracht dan het oosten. militaire inundaties uit de Tachtigjarige Dit heeft ertoe geleid dat het westen voor- Oorlog. al door de grote Gentse benedictijnerabdij- en is ontgonnen: de Sint-Baafsabdij en de Rondom Kloosterzande stond een oude Sint-Pietersabdij. Zij zijn actief geweest abdij centraal: Ten Duinen. Begonnen met van de 9e-10e eeuw en stonden daardoor de kluizenaar Ligerius (1198) te Koksijde aan de wieg van de eerste inpolderingen. groeide deze gemeenschap binnen een In het oosten van Zeeuws-Vlaanderen eeuw uit tot een van de grootste abdijen vond het in cultuur brengen van het van Vlaanderen met grondbezit in o.a gebied later plaats. Het bood daar ook Nederland en Frankrijk. De abdij bouwde veel mogelijkheden voor nieuwe klooster­ zes uithoven in Zeeuws-Vlaanderen, zoge- orden zoals cisterciënzer­abdijen. De ver- naamde landbouwcentra met gebouwen schillen van in cultuur brengen van de en een grote schuur (grangia). De belang- gronden door benedictijnerkloosters rijkste uithof werd het “Hof Ten Zande”, (inzet boeren en pacht in natura) en dat later is uitgegroeid tot Kloosterzande. cisterciënzer­kloosters (inzet van leken- Hier werd kort na 1200 ook een kapel broeders en stichten van uithoven) is nog gebouwd die nu in gebruik is als “de hof te te herkennen in het landschap. Zande-kerk”. De kapel is het oudste bakstenen cister­ ciënzermonument van Zeeland. Vanuit het “Hof Ten Zande” bestierde de rentmeester van Ten Duinen de landerijen, de pachten, onderhield de dijken, molens, wegen en zorgde ervoor dat de afwatering van alle polders goed functioneerde. Ook abdij Ter Duinen, de belangrijkste grondbezitter rondom Hengstdijk, Ossenisse en Hontenisse, was een van de belangrijkste bedijkers. Dit betekent dat de polders rondom Kloosterzande aan dit klooster hun ontstaan en vorm danken. Straatnaam verwijst nog naar het vroegere Die vorm komt tot uiting in de kronkelige bezit van het abdij van Cambron. loop van de dijken. Dit heeft te maken met Foto: Adrie de Kraker de loop van verschillende natuurlijke hoogten in het toenmalig te bedijken heeft in de omliggende polders veel land en de verscheidene dijkbreuken in invloed gehad op de landinrichting, het verleden waar ringdijkjes omheen mede door de turfgraverij. werden gelegd. De laatste inpolderin- gen waar Ten Duinen aan heeft mee- Kijken we naar de dorpen in Zeeuws- gewerkt, waren die van de Nijspolder, Vlaanderen dan is het duidelijk dat Hooglandsepolder en Kruispolder in dankzij de noeste arbeid van de abdij het begin van de 17e eeuw. Het Ter Doest Graauw is ontstaan, Lams­ domein van Ten Duinen in Zeeuws- waarde zijn bestaan dankt aan het Vlaanderen, ongeveer 5000 ha, is in klooster Boudelo, Kloosterzande aan 1645 overgedragen aan het Huis Ten Duinen en Nieuw-Namen aan de Oranje. Daar het poldergebied van abdij van Drongen, die daar Hulsterloo Ossenisse, Kloosterzande en Hengstdijk had gesticht. in de kern niet ten prooi is gevallen aan de militaire inundaties, zijn dit de oud- Achter tal van straat-, dijk en polder­ namen gaan vroegere kloosters schuil. Kijken we verder in het Zeeuwse land- schap dan blijft het niet bij namen alleen, ook de ouderdom, vorm van polders en loop van dijken is vaak door die kloosters bepaald. Zelfs in de stede- lijke ruimte van o.a. Aardenburg en Hulst is de invloed van de oude kloos- ters nog goed zicht- en tastbaar. Voor de rol die al die oude instellingen hebben gespeeld in de vorming van het Zeeuwse landschap mag zeker Uithof Stoppeldijcke wel wat meer waardering worden opgebracht. ste cisterciënzerpolders van Zeeland. (Bovenstaande is een onderdeel van een tekst van Het gebied van de Groot-Cambron- Adrie de Kraker over sporen van middeleeuwse polder en de Klein-Cambronpolder was kloosters in het Zeeuwse landschap; de complete het vroegere bezit van de abdij van tekst is te vinden op de website van SLZ; zoek dan Cambron. Hier bouwde dit klooster op ‘middeleeuwse kloosters) eveneens een uithof, genaamd Stoppeldijke. De bedijkers van de Stoppeldijkepolder. Ook deze abdij

Landschapsbeheer Zeeland • Lente 2019 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 7 Grenadierweg 15 4338 PG Middelburg

Tel. 0118-629353 E-mail [email protected]

Bomen snoeien, vellen of planten?

M: 06-33032122 E: [email protected] W: www.hulsterboomverzorging.nl

Boomkwekerij en groenbedrijf Lei- en dakbomen zomer- en winter groenblijvend ook bladhoudend Bol- en sierbomen in diverse soorten en maten Fruitbomen in vele soorten en maten, ook hoogstam Oude fruitbomen in soorten en maten Bezorging en plaatsing mogelijk Wij verzorgen ook complete beplantingslijsten. Tevens uw adres voor tuinontwerp, tuinaanleg en onderhoud. Wemeldingse Zandweg 4b, Kapelle T 0113 342944 | M 06 11395456 www.defruittuin.com [email protected] Openingstijden: Ma-Di-Wo op afspraak MOTORZAAG? Do-Vr-Za 09.00 - 17.00 uur Onze kwekerij is geopend vanaf 23 oktober WWW.R2GROENTECHNIEK.NL

8 Historische Maritieme Ensembles in Zeeland Door: Ria Geluk, bestuurslid SLZ

Haventje te Geersdijk met kademuur en weegbrughuisje. Fotograaf: SLZ

Het maritieme verleden heeft zijn kranen, pakhuizen en daarbij behorende invloed op het landschap van Zeeland. kleinere elementen zoals meerpalen Door dit verleden zijn vaarten en en weegbruggen horen allemaal bij kanalen aangelegd die nog steeds het rijke maritieme erfgoed van bepalend zijn voor het cultuurland- Zeeland. Je vindt ze overal verspreid schap. Deze bijdrage over cultuur­ zowel langs de grote wateren zoals landschap in Zeeland spitst zich toe op de Scheldes als de kanalen en binnen- dit maritieme verleden van Zeeland. wateren.

Erfgoed Platform In de provincie Zeeland zijn er veel Het Platform Maritiem Erfgoed Zeeland verschillende organisaties te vinden bestaat uit afgevaardigden van een die zich met erfgoed in brede zin aantal organisaties, zoals de Museum­ bezighouden:­ boerderijen, molens, haven Zeeland in Zierikzee, de Stichting kerken, archeologische vondsten, Behoud Hoogaars, de Stichting dialecten, streekdrachten, landschap Histo­rische Scheepswerf C.A. Meerman en ook schepen. Schepen, havens, in Arnemuiden, de Houthaven en een

Landschapsbeheer Zeeland • Lente 2019 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 9 aantal schepen in Goes, Maritiem Erfgoed de nieuwe omgevingswet, zodat ook dit in Vlissingen (de Mercuur) en verspreid lig- deel van het erfgoed in Zeeland vastligt en gende particuliere schepen over de havens meegenomen kan worden in de opstelling in het Zeeuwse. van de plannen bij de gemeenten. Het rapport is ook toegezonden­ aan de Rapport gemeentebesturen en zal hier en daar Het platform bestaat bijna 20 jaar, is door het platform ingebracht en bespro- ondergebracht bij Erfgoed Zeeland ken worden, zodat dit erfgoed-deel van en houdt zich o.a. bezig met kennis verza- Zeeland niet vergeten wordt. melen, het bijhouden van een lijst van schepen ouder dan 50 jaar, communicatie Ensembles en het organiseren van maritieme evene- Ensembles is een term die steeds meer menten. Er zijn reeds verschillende rappor- voorkomt in erfgoedbeschrijvingen, soms ten gemaakt over het mari­tieme erfgoed wordt ook het woord clusters gebruikt. in de provincie, vooral ook inventarisaties Niet losse elementen, maar elementen die van de havens en ligplaatsen en over mari- elkaar verstevigen en aanvullen. tieme elementen die overal in het land- Als voorbeeld een haventje waar een schap te vinden zijn. ligplaats is voor een aantal historische Het laatst verschenen rapport uit 2017 is schepen, maar waar ook nog twee een inventarisatie van historische maritie- pakhuizen aan de kade staan. Maar het me ensembles in alle 13 gemeenten van kan ook een haventje zijn met een weeg- Zeeland. Dat is uit­gevoerd met het oog op brug en een kraan. Ze zijn in Zeeland

Oude Vissershaven Arnemuiden werf met helling. Haven Leendert Abrahampolder te Kats Fotograaf: SLZ Fotograaf: SLZ

10 redelijk herkenbaar te vinden zoals: demonstreren van laden en lossen. de Dokhaven met kraan en het muse- Er zijn in Zeeland een paar prachtige umschip de Mercuur in Vlissingen; het plekken op maritiem gebied die zeer witte bruggetje en omringende huizen de moeite waard zijn om te behouden, in Zierikzee; de werkende werf met te beschermen en te benutten. helling en schepen in Arnemuiden; de oude sluis met schepen in Sas van Herkennen Gent. Zeeland kent vele buiten gebruik geraakte haventjes. Vaak zijn ze nog Behouden wel te herkennen in het landschap Per locatie kan onderzocht worden door aanwezigheid van bijbehorende welke onderdelen er al zijn, of ze histo- elementen of restanten daarvan. Denk risch verantwoord en ook aantrekkelijk aan aanlegsteigers, weegbrughuisjes, zijn, welke elementen er bij passen. houten meerpalen of kades. Kortom om het een aantrekkelijk geheel te maken met het doel het erfgoed Wandelnetwerk Zeeland doet ver­ te behouden maar juist ook om de schillende van deze bijzondere plaat- inwoners en bezoekers er van te laten sen aan, zoals het voormalige haventje genieten. Passend in de entourage, van Beldert, Viane of het bieten­ passend in het gebied en ook zoeken haventje in de Egbert Petrus Polder naar de mogelijkheden om er functies bij Wolphaartsdijk. Trek er op uit. aan te geven zoals meevaren of Ze zijn het bezoeken meer dan waard!

Haven Leendert Abrahampolder te Kats Viane te Schouwen Duiveland. Fotograaf: SLZ Fotograaf: Sandra Dobbelaar

Landschapsbeheer Zeeland • Lente 2019 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 11 Winterwandeling Retranchement en omgeving

Door: Nico Baart, vrijwilliger SLZ

Zicht op t Zwin. Alle foto’s: Nico Baart

Gelokt door de sneeuwval op het eind van via een klaphek, maar gezien de natte januari togen we (Nico en echt­genote) periode niet zo’n goed idee om daar door- naar het uiterste westen van Zeeuws- heen te struinen, trouwens met de kalfjes Vlaanderen voor de winterwandeling. die we er later zien lopen, kun je maar beter op afstand blijven. Willem Leopoldpolder Eerst even oriënteren op de te wandelen Aberdeen Angus runderen route met een cappuccino in de Onder in het kreupelhout en de bramen- “Parlevinker” op de Markt van Retranchement met uitzicht op de voor- malige Lagere School, de kiosk en de Molen. Daarna op pad langs de infobor- den en via de Molenstraat naar ons eerste knooppunt(Kpt) 42. Van daar onderlangs de Cadzandse weg naar Knp 13. Links ligt het N-Oostelijke deel van de Willem– Leopoldpolder uit 1873, in bezit van Het Zeeuwse Landschap (HZL), toegankelijk Willem-Leopoldpolder

12 struiken scharrelen een roodborstje en laarzen in de hand doorwaadt naar de een ekster op zoek naar voedsel. Aan Neder­landse kant. Tussen de braam- het begin van de Stelledijk ont­waren struiken horen we een die hoemp- we de eerste Aberdeen Angus runde- achtig geluid. Dit kan toch geen roer- ren met kalfje, die de begroeiing kort domp zijn, want die houdt zich houden, bij een drinkput. Verder over gewoonlijk schuil in het riet en voor het asfalt van de dijk naar Kpt 12. Zo een kikker­geluid is het nog wat vroeg hebben we een mooi overzicht over in het jaar? het natuurgebied met heuveltjes, bosjes en plasjes met watervogels, Dodendraad zoals wilde eenden en smienten met Terug naar Kpt 12 en het bruggetje hun bruine kop en gele bles. Halver­ over en langs de watergang ri Kpt 41. wege staat er nog een koe met zijn Op het pad zitten een 30 tal meer­ kop in een blauwe emmer, vanuit de koeten, die snel het water in glijden en struiken gadegeslagen door een rood- boven ons passeert een vlucht wul- borstje. Waarschijnlijk bijvoer in deze pen, vanuit de polder terug naar het schrale wintertijd. In de kop van het Zwin. Halverwege worden we nog gebied lopen de overige runderen, opmerkzaam gemaakt voor de gevolgd door kraaien en eksters, die in hun nabijheid ook wat hopen mee te pikken!

Zwin Bij kpt 12 lopen we de dijk op, waar nieuwe paden worden aangelegd, en hebben we een ruim overzicht van het Zwin gebied. In de slufter is het Infobord dodendraad een drukte van jewelste met waad­ vogels. We horen de weemoedige jodel “Dodendraad ”die hier in de 1Ste van de wulp en de trefzekere hoge wereldoorlog de grens vormde. Vlak toon van de tureluur. Ook bergeenden, voor Kpt 41 zien we een moderne scholeksters­ en vele strandlopertjes woning op de plek waar vroeger Fort zijn er aan het foerageren. Vanaf het Oranje lag. Na het bruggetje slaan we uitkijkpunt met infoborden zien we linksaf om de wallen route te volgen aan de overkant een man in een geel om het dorp Retranchement heen met jack en waadbroek, die de slufter zowel een binnen- als een buitenvest. zonder problemen en met zijn lederen Als we even stilstaan om een spechten-

Landschapsbeheer Zeeland • Lente 2019 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 13 MEEDENKERS ONTWERPERS A.C. RIJKEN EN ZONEN V.O.F. Drukkerij Meubelmakerij Zoeteweij Restauratie- en Aannemingsbedrijf Yerseke Middelburgsestraat 60b en c Telefoon 0113 571404 4371 ET Koudekerke [email protected] - www.dzy.nl Tel: 0118 552400

WWW.ACRIJKEN.NL PRINTERS DRUKKERS

Van de Velde en hazelnoten GROENVERZORGING

Zuidweg 18B 4316 LB Zonnemaire Telefoon 0111 402173 www. velde-groenverzorging.nl [email protected]

Westhof H&T 16 16.indd 1 06-12-16 14:31

IJZERSTERK in het GROENE werk

Oosterland Lage Maireweg 12 4307 RS Oosterland

De Audi en Volkswagen dealer voor Zeeland VW-groep uitgeroepen tot meest duurzaam autoconcern GOES - VLISSINGEN - TERNEUZEN - WWW.AUTOPOPPE.NL

14 boom te bekijken, vliegt er een fazant nesten, maar nog geen ooievaar te uit het hoge gras gevolgd door het bekennen, alleen een torenvalkje die vrouwtje naar de veiligheid van de zo een ideaal uitzicht heeft. Ondanks Willem-Leopoldpolder. de kou zijn er toch volop muggen aan het dansen, niet gestoord door de rook en brandlucht van de vuurkorven, die de klanten moeten lokken naar de horecagelegenheden. Als we terug op de markt komen zoeken we meteen de warmte van “De Parlevinker” op en houden we het laatste stuk door de Noordstraat voor gezien.

Markt Retranchement

Wallen Vanaf de wallen krijg je een mooi beeld van de 17de -eeuwse molen, die in 1818 op de huidige plek is herbouwd. Een ander opmerkelijk punt is het torentje van de Hervormde kerk uit Uitzichtpunt Zwin Nederlandse zijde 1646. Overal langs de wallen staan wil- gen, die door de medewerkers van het Zeeuwse Landschap op dit moment Gelopen route keurig geknot worden, wat de rust Vanaf Markt naar Kpt 42 -> 13 -> enigszins verstoort. Op verscheidene 12 ->halverwege 15 en terug punten staan stellages voor ooievaars- naar 12 -> 41 -> 42 -> 43 -> 41 halverwege. Totaal ong. 9 km.

Parkeren kan 1 In de omgeving van de Markt (vrij ). 2 Vóór Zomerdorp Het Zwin ( Kpt 12 ), vanaf 1-4 tot 1-10 € 4 per dag. Ponderosa Hoeve

Landschapsbeheer Zeeland • Lente 2019 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 15 Van moeras naar eilandjes Door: Chris Louwerse, vrijwilliger wandelpaden

Vele jaren geleden, bij het eerste ontwerp ste instantie geen kwestie van bijhouden, voor “Rondje Kreek”, rondom de Otheense maar volledig open snoeien en zagen, soms Kreek aan de oostzijde van Terneuzen, was dwars door een Cornus struikrand, omdat ooit een “moeraspaadje” ingetekend op de anders de wandelaars écht in het water kaarten. Toen de plannen voor een wandel- zouden belanden. Het vervolg van het netwerk werden uitgewerkt, heb ik geïnfor- onderhoud was ook geregeld: meerd of er nog iets aan dat paadje gedaan werd. De gemeentewerkers hadden daar echter geen tijd voor, maar op papier bestond het nog steeds. Ik had voorgesteld om dat paadje in het vervolg voor mijn rekening te nemen en een van de weinige stukjes onverhard rondom de kreek, speci- fiek alleen voor wandelaars was een feit. Bijna overal is het pad van asfalt, dat voor fietsers en wandelaars gecombineerd is. Enkele honderden meters kwamen zodoen- Het moeraspad voor de renovatie van Kreek. de op mijn bordje te liggen. Het was in eer- Foto: Chris Louwerse

T | 0113-405098 E | [email protected] W | www.samanboomspecialisme.nl

GEEN BOOM TE GROOT!

SNOEIEN | ROOIEN | CONTROLEREN

Linsjeweg 3 | 4444 AL ’s-Heer Abtskerke | t: 0113-311363 | email: [email protected]

16 Vier keer per jaar onderhouden, voorna- melijk snoeien, maaien en het plaatselijk verstevigen van het paadje. Twee jaar geleden kwam het water- schap met een plan om een gedeelte van de oever van de kreek te gaan repa- reren. Er werd een inloopmiddag gehouden voor de buurt. Op de plan- nen werd heel de beplanting langs Het resultaat met eilandjes langs de Otheense oever van de kreek weggehaald. De Kreek. Foto: Chris Louwerse oever zou verstevigd worden om toe- komstige verzakkingen te voorkomen. bruggetjes. In mijn ogen een hele dure Het gehele “moeras” zou zo in het water oplossing. Is daar dan wel geld voor? verdwijnen. Ook van het paadje was Het is nu helaas geen moeraspaadje niets meer terug te vinden. Ik heb toen meer en voorlopig is het nog een kaal bezwaar gemaakt, omdat een uniek gebeuren. Echter ben ik wel tevreden wandelpaadje zou verdwijnen. Helaas met het uiteindelijke resultaat. We wilde de gemeente er geen extra geld in hopen in de toekomst weer tussen het steken, maar het waterschap kwam uit- riet te kunnen lopen en het landschap eindelijk met een opmerking: ”Misschien te beleven. Het waterschap rekent weer kunnen we nog iets regelen”. Ik had er op mij om het te onderhouden. Een een zwaar hoofd in, maar er kwam na opbeurend bericht voor iedereen, die een tijdje een tekening met eilandjes en ook zoiets mee maakt.

Boerderijrestaurant & Ambachtsweg 6 streekpakketwinkel 4458 DA ’s-Heer Arendskerke tel. 0113-563551 [email protected] www.debaeckermat.nl +31 (0)115 45 38 32

Landschapsbeheer Zeeland • Lente 2019 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 17 Bosadvies in een notendop

Door: Naomi Oostinga, stagiaire SLZ

Eigenaren van een klein bosje (tot 5 hecta- drie onderdelen: (1) menselijke invloeden, re) kunnen sinds 2003 bij SLZ terecht voor (2) bodem en (3) planten & dieren. beheeradvies. Dit is onderdeel van het Kleine Bosjes project. 1 Menselijke invloeden Het doel van dit project is het verhogen De projectgebieden kennen vaak een rijke van de biodiversiteit van kleine bosjes. geschiedenis aan menselijk handelen. Ik had het geluk om in het kader van mijn Zo ligt het projectgebied in Kloosterzande stage vier adviesplannen uit te kunnen in één van de oudste polders van Zeeland: werken, daarbij hebben mijn collega’s van de Zandpolder. In de Zandpolder werd SLZ goed geholpen. een uithof gebouwd, dit is een nederzet- Er zijn vier adviesplannen geschreven voor ting voor monniken. Ondanks dat het bosjes in de omgeving van Aardenburg, geen klooster was, werd het in de volks- Hoofdplaat, Hoek en Kloosterzande. mond wel zo genoemd. Dit verklaart gelijk Een beheeradvies komt niet zomaar tot de naam van het dorp Kloosterzande. In stand, ook niet voor een klein bosje. Eerst 1196 zijn de monniken de zandpolder wordt het landschap geanalyseerd, zodat gaan bedijken. er een passend advies kan worden uitge- dragen. Een landschapsanalyse bestaat uit

18 2 Bodem deren! Om te kijken hoe de huidige De meeste projectgebieden liggen op situatie van het bos is wordt deze ver- een klei- en/of zavelbodem. In het pro- geleken met de Potentieel Natuurlijke jectgebied in Hoek is tijdens een diepe Vegetatie (PNV). Dit is een streefbeeld bodemboring veen aangetroffen in de van een bos passend bij de bodem. ondergrond. Dit betekent dat het pro- Het aanplanten van inheemse soorten jectgebied vroeger heel drassig was. of het verwijderen van exoten kan een Door de zuurstofloze omstandigheden duwtje zijn in de richting van de kon er geen vertering plaatsvinden. natuurlijke situatie. Plantenresten zijn daarom goed zicht- Vervolgens is de wettelijke status van baar in deze grondsoort. Soms worden een gebied onder de loep genomen er in veenbodems hele boomstammen en daarnaast zijn de wensen van de gevonden. eigenaar opgenomen in het advies. Aan de hand van het bovengenoemde onderzoek wordt advies uitgedragen aan de eigenaar. Zo is in Aardenburg geadviseerd om een aantal aangeplante Canadese populieren geleidelijk te ver- wijderen. De ondergroei heeft op dit moment geen schijn van kans, doordat de reusachtige populieren het licht wegnemen voor andere soorten. Het weghalen van de populieren moet wel geleidelijk plaatsvinden, anders profiteren ruigtesoorten als brandnetel en braam van de plotselinge hoeveel- heid licht. Een ander veelvoorkomend probleem is exoten als dijkviltbraam of robinia. Exoten vormen onder andere een probleem omdat ze Bodemboring in Kloosterzande. Foto: SLZ inheemse soorten kunnen verdringen en er minder dieren gebonden zijn 3 Planten en dieren aan exoten. Zo profiteren 423 soorten Tijdens ijskoude veldopnames in (bijv. insecten) van de inheemse eik, november zijn de planten en dieren in van een Amerikaanse eik slechts beeld gebracht. In Kloosterzande was enkele. Daarom wordt geadviseerd er een gave vondst: de eerste zachte om deze exoten weg te halen of in naaldvaren van Oost Zeeuws-Vlaan­ toom te houden.

Landschapsbeheer Zeeland • Lente 2019 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 19 Prunus bestrijding bij particulieren PAS project rondom

Nieuw-Haamstede Inventarisatie in zomer 2018. Door: Robert Wielemaker, SLZ Alle foto’s: Robert Wielemaker

Het buurtschap Nieuw-Haamstede ligt mid- den bomen en struiken steeds verder den in het Natura-2000 gebied van de Kop oprukken in het duingebied. Daarnaast van Schouwen. Dit waardevolle natuurge- komen er door luchtvervuiling steeds meer bied maakt deel uit van het Europese net- voedingsstoffen (stikstof) in het gebied werk van bijzondere natuur. In heel waardoor het dichtgroeien in een stroom- Nederland zijn er meer dan 160 van deze versnelling is geraakt. Voor de Natura 2000 gebieden aangewezen waarvan 15 in onze gebieden gelden instandhoudingsdoelstel- provincie. lingen. Bepaalde habitatstypen moeten dus Dit gebied, waar jaarlijks duizenden recreë- in stand worden gehouden. Eén van de rende mensen van genieten, krijgt sinds Natura 2000 herstelmaatregelen maak het 1978 (natuur) bescherming. Nieuw- mogelijk om de stikstofdepositie terug te Haamstede, vooral bekend van de dringen. Door het afvoeren Westerlichttoren (het biljet van 250 gul- van biomassa (o.a. bomen en struiken) voe- den), kenmerkt zich verder door de vele ren we ook stikstof af. Bijkomend voordeel particuliere grondeigenaren die aan of in is dat het afvoeren van deze biomassa ten het Natura 2000 gebied een perceel heb- goede komt aan diverse habitat­typen. ben. Dit maakt het uit­voeren van een een- duidig en gepast beheer niet eenvoudiger. Mede hierom heeft de Provincie Zeeland SLZ gevraagd om hierbij te helpen.

PAS - Programma(tisch) Aanpak Stikstof De afgelopen decennia is het duingebied op de Kop van Schouwen nogal veranderd. Door o.a. het wegvallen van begrazing De oprukkende Amerikaanse vogelkersen (sterfte konijnen) en de waterwinning kon- verdrukken de andere planten.

20 Helemaal nieuw is het werk in het kader van de PAS maatregel voor SLZ niet. In de periode 2014-2017 hebben we in het Oranjebos bij Oostkapelle samen met de beheerder Stichting Overduin aan een soortgelijk project gewerkt. Bovendien hebben we onlangs met Plaatsen waar te veel Amerikaanse vogel­ Stichting Open Duinen aan de noord- kersen staan worden door de kraan eruit kant van Nieuw-Haamstede ook al getrokken. enkele PAS maatregelen uitgevoerd. Het verschil met het huidige project is dat werk uitgevoerd op circa 20 percelen we nu te maken hebben met circa twin- waarbij er rond de 25 werkdagen zijn tig eigenaren i.p.v. één. geweest met de doordeweekse vrijwilli- gersploegen van SLZ. Onze vrijwilligers Prunus bestrijding bij particulieren zijn voornamelijk ingezet op de kleinere Op vele percelen langs en in het Natura percelen die zich niet lenen voor de 2000 gebied komt de ongewenste en mechanische aanpak. De aannemer die dominante Amerikaanse vogelkers het grovere werk heeft uitgevoerd heeft (Prunus serotina) voor. Deze exoot zorgt circa 25.000m2 bosschage verwijderd en ervoor dat het gebied “langzaam” aan afgevoerd (hoofdzakelijk Amerikaanse dicht groeit en dat is nou net niet de vogelkers) en heeft ongeveer 10.000m2 bedoeling. De kwaliteit van het gebied afgeplagd (circa 20 cm diep) tot op het zit hem juist in het relatief open duin- witte zand. De komende 2 jaar is ver- landschap met duinvalleien en duin- volg beheer gegarandeerd en kunnen doorn struwelen. de SLZ vrijwilligers weer bij de verschil- In het voorjaar van 2018 hebben de lende eigenaren langs om de overge- betreffende particulieren (circa 30) een bleven prunus alsnog te verwijderen. brief ontvangen van de provincie Zeeland met de vraag om mee te Andere eigenaren, die nu niet zijn bena- werken met dit project. Naast het laten derd, en wonen in of direct aan het verwijderen van de Amerikaanse vogel- Natura 2000 gebied op de Kop van kers was er ook ruimte om andersoorti- Schouwen, worden gevraagd zich te ge kwalitatieve verbeteringen uit te melden als er Amerikaanse vogelkers voeren. Zo konden eigenaren dus gelijk op hun terrein groeit. Er bestaat name- kosteloos een poel laten graven/bagge- lijk een goede kans dat we de komende ren of gedeelten laten plaggen. Na de jaren deze percelen samen met de planvorming door SLZ is er deze winter provincie Zeeland zullen aanpakken.

Landschapsbeheer Zeeland • Lente 2019 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 21 POP3 project “Versterking biodiversiteit en landschap in het agrarisch gebied van Zeeland”

Door: Rudie Geus, SLZ

Dit jaar zijn we gestart met het POP3 Landschapsparels project “versterking biodiversiteit en land- Een landschapsparel bestaat uit meerdere schap in het agrarisch gebied van Zee­ streekeigen landschapselementen bij land”. Het project loopt 3 jaar en wordt diverse eigenaren. In totaal gaan we gesubsidieerd door de provincie Zeeland 8 landschapsparels herstellen of nieuw en de ELFPO, het EuropeesLandbouwfonds aanleggen in Zeeland aansluitend of ver- voor plattelandsontwikkeling­ . Het totale bindend aan het Natuurnetwerk Zeeland. budget van het POP3 project bedraagt In dit project wordt samen­gewerkt met de ongeveer € 580.000,-. Agrarische natuurverenigingen­ .

Het project bestaat uit 4 deelprojecten: Succesgebied Boerenlandnatuur Herstel Zeeuwse Toperven Voor het gebied de Poel ten zuiden van Via dit project gaan we landschaps­ Goes wordt een gebiedsanalyse opgesteld elementen herstellen op 20 TOP erven en om te komen tot een succesgebied herstellen we 4 bouwkundige Boerenlandnatuur. Er worden diverse elementen. TOP erven zijn de meest waar- maatregelen getroffen op het gebied van devolle erven binnen de provincie agrarisch natuurbeheer. Te denken aan Zeeland, deze erven staan op de aanplant van struweel, aanleg van een provinciale lijst. Een dezer dagen poel en akkerranden. In dit project wordt schrijven we de eigenaren aan om deel te intensief samengewerkt met diverse nemen aan het project en in het voorjaar gebiedspartijen. wordt een inloopavond georganiseerd. Stapstenen voor soorten In ten minste 3 kerngebieden in Zeeland worden maatregelen getroffen voor soor- ten. Het betreft inrichtingsmaatregelen voor realisatie van een kerngebied, verbin-

22 dende schakels en leefgebieden. zaamheden. De werkzaamheden Je kunt hierbij denken aan wateren worden uitgevoerd door de eigenaren, met natuurvriendelijke oevers, hagen, agrarische natuurverenigingen en bomenrijen, bloemrijke vegetaties, plaatselijke laagten en geplagde stukken. bedrijven. In de vier deelprojecten is opgenomen dat SLZ aan de slag gaat met de voor- lichting, werving deelnemers, planop- stelling en begeleiding van de werk-

Project Celsius Regeert! Door: Peter Verdurmen en Theo Aernoudts (SLZ)

Drie kunstenaars Theo Jordans, kunst- matie over natuur en landschap, van schilder, Peter Verdurmen, fotograaf SLZ worden gekocht. en Tijs van Bragt, dichter starten vorig jaar april 2018 een jaarrond-kunstpro- De drie kunstenaars benaderden ieder ject ‘Celsius Regeert’ waarin zij zich lie- vanuit hun eigen discipline het sei- ten inspireren door het landschap en zoen. De lente expositie werd gehou- de wisseling van de seizoenen. den in een oude landbouwschuur van Bestaande uit vier exposities met als de familie Risseeuw in Groede. De thema Winter, Lente, Zomer en Herfst. zomer expositie in de Deuzonschole te Aan dit project werd een actie Hoofdplaat­ en ten slotte de herfst in gekoppeld ten bate van Stichting de galerie van de VierVaart te Groede. Landschapsbeheer Zeeland. Met de verkoop van de ‘Doos van Celsius’ De openingen van de 4 exposities hoopten de drie in een jaar tijd een werden steeds opgeluisterd met een mooi bedrag bij elkaar te krijgen voor variatie aan voordrachten over kunst, de stichting. Bij iedere deelexpositie het weer, poëzie door Tijs van Bragt en kon er voor een luttel bedrag een pak- muzikale bijdragen van diverse streek- ketje met werk van de initiatiefnemers­ genoten. De drie initiatiefnemers­ en een bijdrage, in de vorm van infor- lieten zich steeds inspireren door het

Fietser in de sneeuw. Foto: Peter Verdurmen

Landschapsbeheer Zeeland • Lente 2019 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 23 seizoen en lieten dit tot uitdrukking Registratie komen in hun werken. Bij de laatste editie werd zelfs de eerste West Zeeuws-Vlaamse landschapsquiz Ik zag het trekken van licht als iets georganiseerd. onontkoombaars dat zich herhaalt Op zaterdag 2 februari 2019 vond de afsluiting plaats van Celsius Regeert en de lucht die opheldert en dan weer dichtslaat werd een cheque van € 500,- overhan- de grond onbewerkt en vol ijsbloemen digd aan onze directeur Joan van der Velden. SLZ is deze kunstenaars dank een mager vuur verschuldigd voor de bijdrage aan SLZ dat zich door de holen en de wijze waarop zijn het landschap van een stokoude polder in West Zeeuws-Vlaanderen onder de sleept aandacht hebben gebracht. Is Celsius nu uitgeregeerd? Nee! onder de haast stille Er komt een vervolg op het succesvolle­ verlegging van een wolk kunstproject dat veel media-aandacht kreeg. Hoe en wanneer wordt later bekend gemaakt melden de kunste- Tijs van Bragt naars.

‘Laag licht’. Gemengde techniek van Theo Jordans.

24 De relatie tussen bomen en insecten Door: Joan van der Velden, SLZ

Beukenspringkever. Fotograaf: Arnold Wijker.

Het is de laatste tijd vaak in het nieuws: In de tabel op de volgende pagina zijn ‘Het gaat slecht met de insecten!’. 12 inheemse bomen (of een groep van Wat kunnen we hier aan doen? Een van sterk verwante boomsoorten) opgeno- de kleine maatregelen die ieder kan men die passen binnen het Zeeuwse nemen is kijken welke bomen je plant. cultuurlandschap (en daardoor op de Veel in bomen levende insecten zijn advieslijst van SLZ staan) en waarvan gebonden aan een bepaalde boom. data over de relatie van die boom met Met de keuze van de boom bepaal insecten beschikbaar zijn. De data zijn je ook welke en hoeveel insecten je gemiddelden van diverse onderzoeken stimuleert. die allen hebben plaatsgevonden in

Landschapsbeheer Zeeland • Lente 2019 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 25 noordwest Europa. De onderzoeken naar Boom Gemiddeld Aantal aantal gebruikte de relatie tussen de bomen en het aantal soorten onder­ insectensoorten zijn verschillend uitge- insecten op zoeken voerd; toch vormen de gemiddelden een deze boom goed inzicht in het aantal relaties van een Inheemse boom met insectensoorten. Tevens is een soorten aantal uitheemse boomsoorten­ opgeno- Zomereik 335 3 men. Uit de tabel blijkt dat inheemse Wilg 311 3 bomen aanzienlijk meer relaties hebben met insectensoorten dan uitheemse Zachte berk 242 3 bomen. Dit is niet vreemd omdat de kans Meidoorn 139 3 op voedsel of huisvestingsrelaties mede Populier 122 4 afhankelijk is van de tijd dat beiden soor- ten in een gebied aanwezig zijn. Doordat Beuk 87 3 de boomsoort en insecten een lange Hazelaar 85 3 geschiedenis met elkaar delen hebben de Winterlinde 48 3 insecten zich steeds beter aangepast aan Haagbeuk 46 3 de mogelijkheden om op deze boom te leven of van deze boom te eten. Bij uit- Wilde 43 2 lijsterbes heemse soorten is deze tijd relatief kort en zijn de insecten nog veel minder op de Veld­esdoorn 39 2 boom aangepast. Andere factoren die Gewone 29 2 bepalend zijn voor het aantal insecten- esdoorn soorten zijn de frequentie van het voorko- Uitheemse men van de boomsoorten en het aantal soorten boomsoorten­ met een directe verwant- Amerikaanse 12 1 schap dat in een gebied voorkomen. eik Zo zie je dat het geslacht wilgen, waarvan Tamme 8 2 vele soorten in dit gebied voorkomen, kastanje een grotere biodiversiteit opleveren dan Paarden­ 7 2 bomen van het geslacht esdoorn wat kastanje slechts 2 inheemse soorten (veldesdoorn Steeneik 4 2 en gewone esdoorn) kent. Robinia 2 2 Om een voorstelling te geven van de Het voorkomen van het aantal insecten­ relatie tussen bomen en insecten zijn soorten op boomsoorten of boomgeslachten. 3 voorbeelden hieronder uitgewerkt.

26 Gewone eikengalwesp op appelgal. Foto: Pieter van Breugel (www.saxifraga.nl).

Het gaat om de relatie van de eikel­ vrouwtjes en de 2e generatie enkel uit galwesp met de zomereik, de lindepijl- vrouwtjes. Het vrouwtje van de 1e staartvlinder met de winterlinde en de generatie zet na de bevruchting beukenspringkever met de beuk. vrouwelijke eitjes af op de nerven van de onderkant van het blad van de eik. De eikengalwesp (ook wel galappel- Tevens wordt, bij de afzetting van de wesp genoemd) is een algemene, 2 tot eitjes, in het blad een stof ingebracht 4 mm grote bruine tot zwarte galwesp. die zorgt dat het blad, op de geïnfec- Opvallend is, zoals bij veel galwespen, teerde plaats, om het eitje heen gaat de generatiewisseling waarbij de 1e groeien zodat een bladgal (de groen- generatie bestaat uit mannetjes en rode appelgal) ontstaat. Deze gal biedt

Bomen verdienen het met zorg behandeld te worden. Dát is ons vak! * sfeervolle locatie voor familiefeesten, bruiloften Ter Hoogestraat 36 - 4335 EP Middelburg * personeelsbijeenkomsten met outdoor activiteiten en lunch of diner Vast: 0118-851958 - Mobiel: 06-14414836 * teambuildingsdagen met trainers mogelijk voor informatie: www.twistvliet.nl [email protected] mail: [email protected] www.florisoveres .nl Nico Mesu, tel. 0118-594757 Gewone eikengalwesp op appelgal. Foto: Pieter van Breugel (www.saxifraga.nl).

Landschapsbeheer Zeeland • Lente 2019 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 27 voedsel en bescherming aan de larven van meestal een linde. Uit de eieren komen de de wesp. De larven verpoppen in de gal lindepijlstaartrupsen. Deze rups is herken- aan het eind van de zomer. baar aan zijn blauwe, voor pijlstaarten ken- In de herfst valt het blad, met de bladgal, merkende, hoorn aan de achterzijde van van de boom en tegen de winter komt de het lichaam. De rups heeft een grote voor- 2e generatie met uitsluitend vrouwelijke keur voor lindebladeren als voedsel. Om te galwespen. Deze vrouwtjes zijn forser dan verpoppen lopen de rupsen via de stam de 1e generatie vrouwtjes en leggen, zon- naar beneden en boort zich een paar centi- der te zijn bevrucht, mannelijke en vrou- meter in de grond. welijke eitjes in de knoppen van de eik. Rond mei/juni komen de volwassen vlin- Hieruit ontwikkelt zich in de lente een klein ders uit; deze zijn groengrijs tot bruingrijs paars fluweelgalletje met daarin de larven. en de vleugels hebben op­vallend golvende Uit deze galletjes komen weer de 1e gene- randen. ratie mannetjes en vrouwtjes en is, na de bevruchting de cyclus rond. Deze ingewik- De beukenspringkever is een kever kelde generatiewisseling van de eikengal- uit de familie van de snuitkevers. wesp is een aanpassing van de galwesp op De eieren worden gelegd aan de onder- de bladval van de eik. kant van het blad van een beuk bij de middennerf. De larven zijn bladmineerders De lindepijlstaart is een nachtvlinder die en maken gangen in de bladeren waarbij vrij algemeen in geheel Zeeland voorkomt. ze zich voeden met het bladmoes van het De eieren worden gelegd aan de onder- blad. Deze gangen zijn vanaf de buiten- kant van het blad van de waardplant; kant van het blad duidelijk te zien.

CAMPING UITSPANNING Groene vacatures voor vrijwilligerswerk in Zeeland BOERENGOLF van dé Zeeuwse natuur & landschap organisaties allemaal bij elkaar op www.natuurwerkzeeland.nl Lekker overzichtelijk!

Karnemelkshoek Lekker in de buitenlucht aan de slag met het Barentsweg 2 knotten van wilgen, gidsen van groepen, promotiewerk, 4389 TW Ritthem of je inzetten alsbestuurslid van een natuurorganisatie, Tel: 0118-472683/06-30077323/06-23318949 als vrijwilliger in een bezoekerscentrum, etc. [email protected] www.karnemelkshoek.nl www.natuurwerkzeeland.nl

28 De beukenspringkever maakt een gang achtige poten en antennen. (mijn) van de nerf via de bladschijf naar De volwassen kevers hebben een groot de top van het blad. Naarmate de larve springvermogen maar kunnen ook groeit wordt ook de gang breder. vliegen. Na ongeveer 1 maand verpoppen de Een boom, en zeker een inheemse larven zich in een rond coconnetje aan boom, is dus meer dan een enkele de rand van het blad; het popstadium soort, maar een ingenieuze samen­ duurt ongeveer 14 dagen. De volwas- leving van heel veel soorten. Goed om sen snuitkever is 2 tot 2,5 mm groot, te weten als u een boom gaat zoeken heeft een snuit van ongeveer 1 mm en om op uw erf te planten. heeft een zwartbruine kleur en rood-

Zomereik. Fotograaf: Lucien Calle

Uw tuin in goede handen!

Uw tuin hoort een plek te zijn waar u zich thuis voelt. Ik help u graag die plek mooi te maken en mooi te houden.

Nijsse Inrichting, Beheer en Onderhoud 's-Gravenpolder T: 06 10 01 23 43 E: [email protected]

Landschapsbeheer Zeeland • Lente 2019 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 29 Steenuilen in midden Zeeland Door: Peter Boelee, veldmedewerker Zeeuws Steenuilfonds

Steenuil bij kast. Foto: Peter Boelee

Rond 1940 werd de steenuilpopulatie in Kasten plaatsen Zeeland nog op ruim 2200 paar geschat, In Zeeland begon SLZ met het plaatsen verspreid voorkomend over alle Zeeuwse van steenuilnestkasten, in 10 jaar tijd wer- eilanden en in Zeeuws Vlaanderen. Het den er alleen al op Zuid-Beveland en landschap waar steenuilen zich van ouds- Walcheren 100 nestkasten geplaatst. Door her prettig in voelden, verdween door o.a. Provinciale subsidie werd het mogelijk om de inundatie tijdens de oorlog, de waters- bureau Natuurbelevenis opdracht te noodramp en de daarop volgende ruilver- geven de beschermingsmaatregelingen kaveling. Met de uitbreiding van de indus- uit te breiden. Boeren en buitenlui werd trie en de aanleg van steeds meer wegen gevraagd om een nestkast op hun erf of en de toenemende recreatie waren steen- landgoed te mogen plaatsen, zelden werd uilpopulaties niet langer in staat via ver- dat geweigerd. Tussen 2007 en 2017 bindingszones uit te wisselen. Alleen daar werden er nog eens 200 nestkasten waar dat oude landschap nog bewaard bij geplaatst. Werden er in 2007 nog maar gebleven is, zijn er nu nog steenuilen te 7 nestkasten door steenuilen gebruikt, in vinden zoals in Zeeuws Vlaanderen en 2018 waren dat er op Zuid-Beveland al 57. Zuid-Beveland. Op alle andere Zeeuwse eilanden zijn ze in de afgelopen 20 jaar Concurrentie geheel uitgestorven. Deze terugval vond Door de toenemende concurrentie van in heel Nederland plaats en begin jaren alle holenbroeders, zoals kauwen en negentig werden er overal maatregelen holenduiven verhuisden veel steenuilen genomen om de steenuil in Nederland te van holle bomen en schuurtjes naar de behouden. nestkasten. De populatie breidde zich

30 voornamelijk in de Zak van Zuid- hun verplaatsingen. Sinds enkele jaren Beveland uit. Met de kennis van 12 jaar is er een voorzichtige uitbreiding steenuilbescherming op Zuid-Beveland richting het voormalig eiland rijst het vermoeden dat het landschap Wolphaartsdijk. van sommige gebieden gewoon nog steeds niet geschikt is voor de vesti- ging van steenuilen. Dat zou de reden kunnen zijn dat er al jaren geen uitbreiding richting Walcheren plaatsvindt ondanks dat daar ruim 30 steenuilnestkasten zijn geplaatst. Het enige steenuilpaartje op Walcheren is daar nu al jaren het enige steenuilpaartje, hun jongen worden steeds op Zuid-Beveland teruggevonden. Steenuil op schoorsteen. Foto: Peter Boelee

Ringen Steenuilfonds Alle jonge steenuilen worden geringd, In 2016 werd het Zeeuws Steenuilfonds waardoor zeker 95% van de Bevelandse opgericht. Doel van dit fonds is meer populatie geringd is en we in staat zijn bekendheid geven aan de steenuil, steeds meer te weten te komen van de populaties beschermen en ver­ sterken en onderzoek doen naar het gedrag van de Zeeuwse steenuilen. Het Zeeuws Steenuilfonds beheert het geld dat door donateurs en sponsors bijeen is gebracht. In eerste instantie zal dit geld worden ingezet voor de bedreigde steenuilpopulatie in Zuid- Beveland en Walcheren.

Steenuil met salamander. Foto: Rogier Bogaard

Landschapsbeheer Zeeland • Lente 2019 • Samenwerken aan ons cultuurlandschap 31 Kort nieuws

Vertrek Nanning-Jan Honingh Groen Traineeship gaat van start! Nanning-Jan is per 1 maart 2019 niet Zes groene organisaties (Staats­bos-­ meer in dienst bij SLZ. Hij was ruim beheer,­ IVN Natuureducatie, Land­ 20 jaar werkzaam bij ons en heeft zich schappenNL,­ Natuurmonumenten, voornamelijk ingezet voor biodiversiteit VBNE, Milieudefensie en SoortenNL) en soortenbescherming­ . organiseren het Groen Traineeship. Dit maakt onderdeel uit van maat­ Beleef de Zeeuwse Natuur schappelijke diensttijd dat vanuit de De komende maanden is er weer van overheid gestimuleerd wordt. Het doel alles te doen in de Zeeuwse Natuur. In is nu om in anderhalf jaar 200 jongeren de agenda van SLZ vind je de activitei- (16-30 jaar) een plek te geven binnen ten die wij aanbieden. Wil je weten wat een groene organisatie. er de komende tijd nog meer te doen is in de Zeeuwse Natuur. Kijk dan op de Mountainbikeroute Kop en Zuidkust website: www.natuurinzeeland.nl Schouwen-Duiveland Op 22 maart jl. is de toeristische mountainbike- (MTB) / all terrain bike- (ATB) route geopend op Schouwen- Duiveland. De route bestaat uit twee gedeelten: 1. Een rondje over de Kop van Wandelevent 2019 Schouwen met een lengte van 44 km. Op zaterdag 18 mei vindt ons jaarlijkse Verkorting is mogelijk. wandelevent plaats; dit jaar is het in 2 Een rondje langs de Zuidkust naar Groede. Iedereen die betrokken is bij Zierikzee met een lengte van 23 km. het Wandelnetwerk Zeeland wordt hier- Er staat een informatiepaneel met de voor binnenkort uitgenodigd. route aan de A. van der Weijdeweg en bij Laco. Cursus wilde bijen, hommels Je kunt de route ook downloaden via: herkennen Patrick Tolhoek parcours: Deze uitgebreide cursus wordt gegeven www.vvvzld.nl/mtbrouteboswachterij door Linde Slikboer. Er zijn nog enkele MTB routes Kop en Zuidkust plaatsen dus kijk snel op onze website. Schouwen-Duiveland: www.vvvzld.nl/mtbroutesd

32 Vrijwilligers- en bewonersroepen Biodiversiteit Cultuurhistorie Dorpsboomgaard Landschapsonderhoud Wandelnetwerk/ommetje

Esri Nederland, Community Map Contributors Vrijwilligersgroepen op de kaart Door: Pieter Voets, SLZ

“Waar zitten al de vrijwilligersgroepen nu eigenlijk? Zijn ze verdeeld over de hele provincie of zijn er veel regionale verschillen?” De kaart is nog niet compleet, maar geeft wel een goed beeld van de verspreiding van de groepen. Dit was de vraag vanuit het bestuur en daar zijn we mee aan de slag gegaan in GIS (Geografisch Informatie Systeem). In GIS worden gegevens gekoppeld aan een locatie op de kaart en kan je met de ingevoerde gegevens selecties maken van wat je in beeld wilt brengen. Zo hebben we bij de vrijwilligers­ groepen een aantal zaken ingevoerd: naam groep, regio, gemeente, thema waar de groep zich mee bezig houdt en of het om een vrijwilligers- of een bewonersparticipatiegroep gaat. Als alle data in GIS zijn ingevoerd kan je veel verschillende kaarten maken bijvoorbeeld met groepen die zich met het wandelnetwerk bezig houden. Op de hierbij afgebeelde kaart staan 91 groepen die door SLZ ondersteund of aangestuurd worden met het ‘thema’ waar de groep zich mee bezig houdt (zie legenda). Niet opgenomen zijn de incidentele groepen zoals scholen of scouting die een enkele keer per jaar actief zijn. Opvallend zijn de regionale verschillen wat betreft aantallen groepen. Wat wel een vertekening geeft is het feit dat sommige groepen in meerdere regio’s actief zijn maar wel op één locatie als stip ingetekend zijn.

AGENDA

4 april Instructie (nieuwe)ruwterreinmaaier | Bevelanden 8 april Eerste Hulp Bij Landschapsbeheer (EHBL) | Goes 13 april COVRA symposium | Vlissingen-Oost 15 april Zeeuwse TOPerven | Beveland 17 mei Boomkikker excursie | West Zeeuws-Vlaanderen 18 mei Wandelevent | Groede 27 juni Ecologisch maaibeheer excursie | Walcheren

Bij het verschijnen van dit nummer zijn nog niet alle activiteiten vastgesteld. Kijk voor de meest actuele versie van onze agenda op: www.landschapsbeheerzeeland.nl of bel met 0113-230936. Onze vrijwilligers nodigen wij graag uit om (veelal gratis) deel te nemen aan onze diverse activiteiten. Echter, enkele activiteiten zijn besloten of voor specifieke groepen en sommige cursussen zijn gericht op beginners of gevorderden. Houd daar rekening mee aub. Neem gerust contact op als u interesse heeft in bovenstaande activiteiten. Bel ons! Tel. 0113 23 09 36.