Key words: landscape revalorization, restoration, and reasons for this are palace – park ensembles, cultural often very complex. heritage Material and methods Introduction The aim of this study is to ana- Manor and park complexes lyze the state of preservation, threats formed over the eighteenth and and restoration opportunities of nineteenth centuries today represent manor and park complexes from the distinctive and significant village area of West presented elements of the of the West Pomera- with selected examples illustrating nia landscape [Latour, Łukaszewicz the current state of preservation of 1998]. As studies conducted between these types of historical layouts. Ex- 2000–2004 [Rzeszotarska-Pałka amples are chosen in such a way as 2005] and 2006–2009 indicated, old to accurately depict the overall ten- farm layouts with the accompanying dency concerning the possibility of manors and parks were, in many their restoration in the current socio- cases, significantly transformed from economic situation of the Western their original forms, which resulted Pomeranian Region (Fig. 1). from misuse, neglect or abandon- Analyses of the state of preserva- ment. The reasons for this state of tion of these objects were preceded affairs should be sought not only in by territorial studies combined with the effects of the activities of the State- an inventory of the conservation sta- owned Farms (Państwowe Gospo- tus of cubature structures and park darstwo Rolne – PGR) that adminis- compositions, including an archive tered these objects after World War II, search based mainly on the resources but also in the socio-economic situ- of the Western Pomeranian Regional ation of the West Pomerania villages Historic Preservation Officer [Karty after 1991. At that time, few landlords Ewidencyjne...]. Comparative meth- remained who could still take some

Palace – Park Ensembles – Park Palace – Pomerania of Western Legacy Lost or Recovered? Magdalena Rzeszotarska-Pałka ods were also used. care of the historic buildings [Szym- ski 2006]. Since then, the state of Zespoły pałacowo- devastation of many manor and park Results -parkowe na complexes is constantly worsening, which has not improved even after Leśno Górne – Pomorzu Zachodnim handing these facilities over to private restored splendour owners. Only a proportion of manor – dziedzictwo and park complexes from the area of The village of Leśno Górne West Pomerania have chances for full (n. Ger. Hohenlese) is located on utracone czy the road connecting with odzyskane? Police, just 8 km from the city bound-

44 2/2015 Słowa kluczowe: rewaloryzacja Przyczyn tego stanu należy szukać krajobrazu, zespoły pałacowo- nie tylko w skutkach działalności Materiał i metody -parkowe, dziedzictwo kulturowe Państwowych Gospodarstw Rolnych, badań które zarządzały tymi obiektami po Celem pracy jest analiza stanu II wojnie światowej, ale również zachowania, zagrożeń oraz możli- Wstęp w sytuacji społeczno-ekonomicznej wości rewaloryzacji zespołów pała- Zespoły pałacowo-parkowe, wsi zachodniopomorskiej po roku cowo-parkowych z terenu Pomorza ukształtowane na przestrzeni XVIII 1991. Zabrakło wówczas nawet tych Zachodniego, przedstawiona na i XIX wieku, stanowią do dzisiaj cha- najgorszych gospodarzy, którzy jed- wybranych przykładach ilustrujących rakterystyczny i znaczący element nak sprawowali opiekę nad zabytko- aktualny stan zachowania tego typu w pejzażu wsi Pomorza Zachod- wymi obiektami [Szymski i in. 2006]. zabytkowych założeń. Przykłady niego [Latour, Łukaszewicz 1998]. Od tego czasu stan dewastacji wielu zostały dobrane w taki sposób, aby Jak wykazały badania prowadzone zespołów pałacowo-parkowych sta- jak najdokładniej zobrazować ogól- w latach 2000–2004 [Rzeszotarska- le się pogłębia, czego nie zmienia ną tendencję dotyczącą możliwości -Pałka 2005] oraz 2006–2009, dawne nawet przekazanie tych obiektów ich rewaloryzacji w obecnej sytuacji założenia folwarczne wraz z towa- prywatnym właścicielom. Tylko ekonomiczno-społecznej zachodnio- rzyszącymi im dworami i parkami część zespołów pałacowo-parko- pomorskiego (ryc. 1). wykazują w wielu przypadkach istot- wych z terenu Pomorza Zachodniego Analizy stanu zachowania ne przekształcenia pierwotnej formy, ma szansę na pełną rewaloryzację, omawianych obiektów zostały po- będące wynikiem niewłaściwego zaś ich przyczyny są często bardzo przedzone studiami terenowymi użytkowania, zaniedbania lub też złożone. połączonymi z inwentaryzacją stanu pozostawienia w stanie nieużytku. zachowania obiektów kubaturowych oraz kompozycji parkowej, a także kwerendą historyczną opartą głównie na zasobach Zachodniopomorskie- go Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków [Karty Ewidencyjne…]. W pracy zastosowano również me- tody porównawcze. Wyniki

Leśno Górne – przywrócona świetność Wieś Leśno Górne (n. niem. Hohenlese) jest położona przy dro- dze łączącej Szczecin z Policami, w odległości zaledwie 8 km od granic

Fig. 1. Chosen villages on the area of Ryc. 1. Wybrane wsie na terenie Pomorza Zachodniego

2/2015 45 aries of Szczecin. From the eighteenth completely renovated after a fire in prises different species of deciduous century, Leśno Górne belonged to the 1920. It is arranged on a rectangular trees where common hornbeams, royal domain and in 1785 it was sold plan with an octagonal tower in the Tilia platyphyllos and Fagus sylvatica as a hereditary lease. In the 1920s the south-western corner. The palace’s dominate. The planting system in the property was owned by Johann and structure is asymmetric, three-storeys park is characteristic for naturalistic Emma Brus. After 1945 the estate high and fairly diversified by a dif- layouts: there are clusters and groves became the property of one of the ferentiation of individual parts. In the of trees consisting of various species State-owned Farms (PGR) – it was 1960s, only the ground floor of the of fruit trees, hornbeams and limes. allocated under the administration building was used as an egg hatchery Two ponds that are in the park were of the State-owned Farm in Leśno and from the end of the sixties – the presumably established together Górne. building remained unused. In 1990, with the park thus highlighting its The composition of this layout the layout was entered in the Register naturalistic character. The main com- is a modified type of an entre cour of Monuments: the palace under the positional axis of the layout in Leśno et jardin (between courtyard and number 1126 and the park – 1127. In Górne passes through the driveway garden) rural palace. The rectangu- the 1990s, the ruined palace together from the south-eastern side, ending lar farm yard is limited by two rows with the park was sold by the Agri- at the structure of the historic palace. of farm buildings closed from the cultural Property Agency of the State This arrangement is accented by the north-east by a dominant palace Treasury to private owners residing farm buildings and young plantings of building with an accent in the form in Szczecin. In 1997, the ceilings Norway maples. The layout of paths of a tower and from the south-west were replaced, roof truss and roofing was probably irregular, typically for by a fence with the main entry gate. were restored and, in 2003, the whole this type of park layout, but now this Previously, the courtyard served as building underwent major overhaul. system has been obliterated, which the Court of Honour (entry court), The destroyed window and door makes discerning its original layout which is evidenced by a lime growing woodwork was replaced with PVC impossible. In its northern part, in the centre of the circular driveway, windows and doors, the floors were a pond surrounded by centuries-old traces of an old cobbled access road changed, the demolished ground trees is preserved and, in the middle, and a pond established on the axis floor walls were reconstructed, the remains of a clearing through which in the north-eastern part of the park. facade plastering was painted white. a road passed can be seen. After The palace was built in the mid- Currently, the palace is used as the World War II, the park in its northern nineteenth century, the farm build- premises of a private company while and south-western parts began to be ings – a barn and a stable – at the the farm buildings – as workshops used as a vegetable garden and an or- turn of the nineteenth century. After and warehouses (Fig. 2). chard. The park was then overgrown 1945, the farm buildings were used A small park with an area of 2.5 with numerous self-sown plants by the State-owned Farm in Leśno hectares extending behind the palace and a watercourse incompetently Górne. In the 1960s of the twentieth in the northern part of the layout was released from the pond affected the century, a poultry farm was built in landscaped in 1925 in a naturalistic structure of an icehouse located in the the north-eastern part of the layout. style referring to the natural scenery park. Currently, the park is undergo- The palace built in the mid- of this area, i.e. Puszcza Wkrzańska ing a gradual restoration. The state of nineteenth century is an eclec- (Wkrzańska Forest). Its form prob- the trees is very good and there are no tic building with neo-gothic and ably did not change to this day. The specimens that need to be cut down. neo-renaissance elements and was collection of trees in the park is com- Unfortunately, the arrangement of

46 2/2015 miasta Szczecina. Od XVIII wieku sansu. Został gruntownie wyremon- dziś. W parku drzewostan stanowią Leśno Górne należało do domeny towany po pożarze w 1920 roku. głównie różne gatunki drzew liścia- królewskiej, a w 1785 r. zostało Rozplanowany na rzucie prostokąta stych. Przeważają graby pospolite, sprzedane jako dzierżawa dziedzicz- z ośmioboczną wieżą w narożniku lipy szerokolistne i buki pospolite. na. W latach 20. XX w. majątek był południowo-zachodnim. Bryła asy- Występujący układ nasadzeń jest w posiadaniu Johanna i Emmy Bru- metryczna, trzykondygnacyjna, dość charakterystyczny dla założeń natu- sów. Po 1945 roku majątek przeszedł urozmaicona poprzez zróżnicowanie ralistycznych, występują w nim kępy na własność Państwowego Gospo- poszczególnych części. W latach i gaiki, w skład których wchodzą darstwa Rolnego – przydzielono go 60. XX w. użytkowano wyłącznie różne gatunki drzew owocowych, pod administrację PGR Leśno Górne. parter budynku jako wylęgarnię jaj, graby i lipy. W parku znajdują się Układ kompozycyjny założenia a od końca lat 60. – budynek po- dwa stawy, które przypuszczalnie to zmodyfikowany typ entre cour zostawał nieużytkowany. W 1990 wykonano wraz z powstaniem parku, et jardin (pomiędzy dziedzińcem roku założenie zostało wpisane do podkreślające jego naturalistyczny a ogrodem) pałacu wiejskiego. Pro- rejestru zabytków: pałac pod nume- charakter. Główna oś kompozy- stokąt dziedzińca gospodarczego rem 1126, a park – 1127. W latach cyjna założenia w Leśnie Górnym wyznaczają dwa ciągi zabudowań 90. XX w. zrujnowany pałac wraz przechodzi przez podjazd od strony gospodarczych zamknięte od pół- z parkiem został sprzedany przez południowo-wschodniej, kończąc się nocnego wschodu dominującym Agencję Własności Rolnej Skarbu na bryle zabytkowego pałacu. Układ budynkiem pałacowym z akcentem Państwa osobom prywatnym, za- ten jest zaakcentowany budynkami w postaci wieży, a od południowego mieszkałym w Szczecinie. W 1997 gospodarczymi oraz młodymi na- zachodu – ogrodzeniem z głów- roku dokonano wymiany stropów, sadzeniami z klonów pospolitych. ną bramą wjazdową. Dziedziniec odtworzono więźbę dachową oraz Układ ścieżek był prawdopodobnie spełniał wcześniej rolę dziedzińca pokrycie dachu, a w 2003 r. cały nieregularny – charakterystyczny honorowego (wjazdowego), o czym budynek przeszedł remont gene- dla tego typu założeń parkowych, świadczą rosnąca w centrum koli- ralny. Zniszczona stolarka została obecnie jednak układ ten został stego podjazdu lipa, ślady dawnej zastąpiona oknami i drzwiami z PCV, zatarty, co uniemożliwia odczytanie brukowanej drogi dojazdowej oraz wymieniono podłogi, zrekonstruowa- jego pierwotnego rozplanowania. założony na osi staw w północno- no wyburzone ściany parteru, tynki W jego północnej części zachował -wschodniej części parku. Pałac elewacyjne pomalowano na kolor się staw otoczony wiekowymi drze- wzniesiono w połowie XIX w., bu- biały. Obecnie pałac jest użytkowany wami, a w środkowej zaobserwować dynki gospodarcze – oborę oraz sto- jako siedziba prywatnej firmy, a bu- można pozostałości polany, przez dołę – na przełomie XIX i XX wieku. dynki gospodarcze – jako warsztaty którą przebiegała droga. Po II wojnie Po 1945 roku zabudowania oraz magazyny (ryc. 2). światowej park w jego płn. oraz płd.- gospodarcze były użytkowane przez Niewielki park, o powierzchni -zach. części zaczęto wykorzystywać PGR Leśno Górne. W latach 60. 2,5 ha, rozpościerający się za pała- jako ogród warzywny i sad. Park XX w. wybudowano w północno- cem, w północnej części założenia zarastały wówczas liczne samosieje, -wschodniej części założenia fermę został urządzony w 1925 r. w stylu a nieumiejętnie wypuszczony ze sta- drobiu. naturalistycznym, nawiązując do wu ciek wodny naruszył konstrukcję Pałac wzniesiony w połowie naturalnego krajobrazu tego terenu, znajdującej się w parku lodowni. XIX w. jest budynkiem eklektycznym, tj. Puszczy Wkrzańskiej. Jego forma Obecnie park poddawany jest stop- z elementami neogotyku i neorene- nie zmieniła się prawdopodobnie do niowej rewaloryzacji. Stan drzew jest

2/2015 47 Fig. 2. Leśno Górne – entrance courtyard, 2010 (photo by M. Rzeszotarska-Pałka) Ryc. 2. Leśno Górne – dziedziniec wjazdowy, 2010 (fot. M. Rzeszotarska-Pałka)

Borcks – it was in their possession without interruption until 1945. After 1945 a State-owned Farm was cre- ated in the area of the manor farm – the Agricultural Plant in Lesięcin with a manor in Kąkolewice that entered into the composition of the State-owned Farm Conglomerate (Kombinat PGR) in Węgorzyno. paths is still not restored (Fig. 3). The as workshops with stained glass for The manor and park layout passageways ending just behind the amateurs are held. Gradually, the is clearly separated in the spatial palace have been lined with white farm buildings are being renovated arrangement and composition of gravel. The ponds situated in the park and the park is being cleaned up. this manor farm complex. The neo- are gradually purified, though one In the absence of preserved archive baroque palace built on the hilltop still remains completely overgrown documentation of this object an ac- dominates over the agricultural part. and invisible. A second one located curate reconstruction of its composi- It was built in 1853 and rebuilt in closer to the palace is fenced with tion will not be possible. However, 1881. After World War II, the build- a stone wall and the water surface despite protracted restoration works ing functioned as a primary school has been purified. In the central part in the park and in the entry court- (in 1948–1965) and in 1975 it was of the park and hidden behind a small yard – the manor and park layout in adapted for offices and apartments hill there formerly functioned an ice- Leśno Górne is a place of buoyant for the employees of the State-owned house made of red brick. The facility economic and cultural activity that Farm. In 1978, the palace was en- is now in very poor condition; it col- has great chances to fully recover its tered in the Register of Monuments lapsed and is overgrown with shrubs. former glory. under number 9 and the park – 823. The current owners of the man- In 1991, the layout was taken over or and park layout in Leśno Górne Lesięcin – lost chance? by the Agricultural Property Agency approach the restoration of the object of the State Treasury. In the mid-90s The village of Lesięcin (Ger. with great care. The renovated palace there was a fire in the building; after Lessenthin) located 5 km to the north functions both as the premises of a restoration conducted in 1998 the of Węgorzyno, was a fief to another a company and also as a place where building was in good condition, the eminent Pomeranian family –the drawing and painting courses as well ground and the first floors were in- habited by the families of the former PGR workers. However, in 1999, there was another fire in the attic of the palace and since then the building has been abandoned by its residents; since 2005 it has fallen into complete disrepair– the building is completely roofless, it is covered only with a tarpaulin and is exposed to adverse weather conditions. The decorative

Fig. 3. Leśno Górne – park, 2010 (photo by M. Rzeszotarska-Pałka) Ryc. 3. Leśno Górne – park, 2010 (fot. M. Rzeszotarska-Pałka)

48 2/2015 bardzo dobry, brak jest okazów do Lesięcin – stracona szansa? bardziej niszczeje – budynek całko- wycięcia. Niestety, nadal nie odtwo- wicie pozbawiony dachu, osłonięty rzono układu ścieżek (ryc. 3). Ciągi Wieś Lesięcin (n. niem. Les- jedynie plandeką narażony jest na komunikacyjne, kończące się tuż za senthin), położona 5 km na płn. niekorzystne działanie warunków pałacem, wykonane są z białego żwi- od Węgorzyna, stanowiła lenno atmosferycznych. Elementy zdobni- ru. Znajdujące się w parku stawy są kolejnego znamienitego rodu pomor- cze na ścianach, taras oraz schody stopniowo oczyszczane, jednak ten skiego – Borcków. W ich posiadaniu uległy zniszczeniu, otwory okienne położony w głębi jest nadal całkowi- pozostawała nieprzerwanie do 1945 zasłonięte są folią. Na elewacji cie zarośnięty i niewidoczny. Drugi, roku. Następnie na terenie folwarku frontowej, między odpadającymi znajdujący się bliżej pałacu jest ogro- utworzono PGR – Zakład Rolny fragmentami tynku, zachował się dzony kamiennym murkiem, a lustro w Lesięcinie, z folwarkiem w Kąko- jeszcze herb rodu Borcków. Z kolei, wody jest oczyszczone. W centralnej lewicach, który wchodził w skład na południowo-zachodniej ścianie części parku, ukryta w niewielkim Kombinatu PGR w Węgorzynie. zobaczyć można zniszczoną, lecz pagórku, niegdyś funkcjonowała wy- W układzie przestrzennym w stanie pozwalającym na odczy- konana z czerwonej cegły lodownia, i kompozycji zespołu folwarcznego tanie tekstu, tablicę z roku 1901 r. która aktualnie jest w bardzo złym wyraźnie wyodrębnia się założenie upamiętniającą wybudowanie oraz stanie. Obiekt jest zapadnięty i za- pałacowo-parkowe. Neobarokowy przebudowy pałacu. rośnięty krzewami. pałac posadowiony na szczycie Krajobrazowy park o po- Obecni właściciele założenia wzgórza dominuje nad częścią gospo- wierzchni 5,5 ha, z cechami stylu pałacowo-parkowego w Leśnie Gór- darczą. Został wzniesiony w 1853 r. angielskiego, został malowniczo usy- nym z pieczołowitością podchodzą i przebudowany w 1881 roku. tuowany na stoku wzgórza nachylo- do rewaloryzacji obiektu. Odnowio- Po II wojnie światowej w bu- nego w stronę płn.-zach. Na północy ny pałac funkcjonuje jako siedziba dynku działała szkoła podstawowa graniczy z zabudowaniami folwarku, firmy, ale także miejsce, w którym (lata 1948–1965), a w 1975 r. ada- a od wschodu z zabudowaniami wsi. odbywają się kursy wykonywania wi- ptowano go na biura i mieszkania Na polanie przed elewacją ogrodową traży, rysunku czy też malarstwa dla dla pracowników Państwowego pałacu znajdują się obecnie blaszany amatorów. Stopniowo remontowane Gospodarstwa Rolnego. W 1978 garaż oraz pozostałości kolistego ba- są budynki gospodarcze, a także roku pałac został wpisany do rejestru senu fontanny. Park jest na tyle zanie- jest porządkowany park. Z uwagi zabytków pod numerem 9, a park – dbany, że niemożliwe jest odczytanie na brak zachowanej dokumentacji pod nr. 823. W 1991 roku założenie jego układu kompozycyjnego. Przez archiwalnej obiektu nie będzie przejęła Agencja Własności Rolnej lata pojawiło się wiele samosiewów, możliwa dokładna rekonstrukcja Skarbu Państwa. W połowie lat 90. które nie były usuwane. Skład drze- jego układu kompozycyjnego. Jed- XX w. miał miejsce pożar budynku, wostanu nie uległ istotnym zmianom, nak mimo przeciągających się prac po przeprowadzonym w 1998 r. na granicy polany przypałacowej rewaloryzacyjnych w parku i na remoncie budynek był w dobrym zachowały się pomniki przyrody: dziedzińcu wjazdowym założenie stanie, parter i piętro zamieszkiwały jedlica Douglasa (obwód 300 cm, pałacowo-parkowe w Leśnie Górnym rodziny byłych pracowników PGR. wysokość 40 m), lipa (obwód 430 jest miejscem ożywionej działalności Jednak w 1999 r. miał miejsce ko- cm, wysokość 30 m), dąb szypułkowy gospodarczej i kulturalnej, które ma lejny pożar poddasza pałacu i od (obwód 470 cm, wysokość 30 m). wielką szansę na całkowite odzyska- tego czasu obiekt opuszczony przez Wyróżnić można również aleję gra- nie dawnej świetności. mieszkańców po 2005 r. coraz bową. Czytelny jeszcze w 2004 roku

2/2015 49 elements on the walls, terrace and has happened to the driveway. The known Pomeranian family – the We- stairs have been destroyed, while the fence is seriously damaged. The area del family. In the thirteenth century, window openings are covered with of the park as a whole, particularly, the stone church that is preserved to foil. On the front elevation, between the immediate surroundings of the the present day was built there. Prob- crumbling plaster fragments, there palace became occupied by numer- ably, in 1859 the pseudo-Renaissance still remains preserved the coat of ous hedges and thickets within just palace that is preserved to this day arms of the Borck family. Also, on a few years. The icehouse located was built there. The boundaries of the the south-western wall a damaged, near the northern border of the park manor and park complex and its rela- though legible, plate from 1901 is now completely overgrown with tion to the spatial arrangement of the commemorating the construction shrubs and several dozen-year-old village, the location of the palace and and reconstructions of the palace can trees. farm buildings as well as the internal still be seen. At present, the palace and the course of the park paths and alleys On the slope inclining towards park, together with the manor farm can be read from topographical maps the north – west, a natural landscape layout, are private property. The own- from 1911, 1922 and 1934. park with an area of 5.5 hectares er, however, resides abroad and fails From 1905 till the end of World with features of the English style is to undertake any restoration works War I, Krąpiel was owned by the von picturesquely situated. To the north, or to secure the buildings against Bonin family. Hugo Zalewski was it borders with the manor farm facili- progressive ruin. The whole layout then the Administrator of the estate. ties and to the east with the village that, according the inventory taken in From 1928 till 1945, Fritz Gustav von buildings. On the clearing in front 2004, was in a fairly good condition Hagen was the owner of the estate of the garden façade of the palace (the palace was still inhabited then), and in 1939 Günter Hardtke was the there is now a tin garage and the was brought to a state of devasta- Administrator. remains of a circular fountain basin. tion in the last few years (Fig. 4, 5). In the interwar period and in The park is so neglected that it is It seems that lack of even the worst the early 1940s, a portion of the impossible to see its composition “landlords” – i.e. former employees farm facilities were remodelled or arrangement. A number of self-sown of PGR (now unemployed) who, by new buildings were erected, which plants that had never been removed residing in the palace at least did not is evidenced by the construction have grown significantly over the contribute to the devastation of the dates preserved on the buildings: years. The composition of full-grown building and its surroundings – most 1921, 1936, 1941 together with the trees has not changed significantly, contributed to the final destruction. initials of the owner of the estate at where, at the boundary of the palace Lack of any care, supervision and that time: “F. G. v. H. “(Fritz Gustav clearing a few monuments of nature intervention of the conservation ser- von Hagen). have been preserved: a Douglas vices dooms the former estate of the During the offensive of the So- fir (circumference: 300 cm, height: Borck family to ruin. viet and Polish armies called “Pomer- 40 m), a lime tree (circumference: anian Operation” on March 3, 1945, 430 cm, height: 30 m), a pedunculate Krąpiel – what next? the village of Krąpiel was occupied oak (circumference: 470 cm, height: by the troops of the 1st Byelorussian The village of Krąpiel (Ger. 30 m). A hornbeam alley is distinctive Front 61st All-military Army, which Schöneberg) located in the Munici- as well. An ornate lawn, still visible in was mentioned in the Communica- pality of Szczeciński was one 2004 in front of the palace, has now tion of the Supreme Command of the of the oldest feudal estates of a well- completely disappeared; the same Soviet Army on March 4, 1945. Dur-

50 2/2015 Fig. 4. Lesięcin – palace, 2011 (photo by M. Rzeszotarska-Pałka) Ryc. 4. Lesięcin – pałac, 2011 (fot. M. Rzeszotarska-Pałka)

zacyjnych ani zabezpieczających budynki przed postępującą ruiną. Całe założenie, które inwentary- zowane w 2004 r. znajdowało się w dość dobrym stanie (pałac był nadal zamieszkany), w ciągu kilku ostatnich lat doprowadzono do stanu dewastacji (ryc. 4, 5). Wydaje się, że przyczynił się do tego głównie fakt, że zabrakło nawet tych najsłabszych „gospodarzy” – dawnych pracowni- ków PGR (teraz bezrobotnych), któ- rzy zamieszkując pałac, przynajmniej ozdobny gazon przed frontem pałacu nicy parku lodownia jest porośnięta nie przyczyniali się do dewastacji zupełnie zanikł, tak jak i sam pod- krzewami i kilkudziesięcioletnimi już budynku i jego otoczenia. Brak ja- jazd. Ogrodzenie uległo poważnym drzewami. kiejkolwiek opieki, a także nadzoru uszkodzeniom. Teren całego parku, Obecnie pałac i park wraz i interwencji służb konserwatorskich a zwłaszcza bezpośrednie otoczenie z założeniem folwarcznym stanowią skazuje dawną posiadłość Borcków pałacu, w ciągu kilku lat zostało za- własność prywatną, jednak właści- na zagładę. jęte przez liczne chaszcze i zarośla. ciel przebywający za granicą nie Znajdująca się przy północnej gra- podejmuje żadnych prac rewalory- Krąpiel – co dalej? Wieś Krąpiel (n. niem. Schöne- berg), położona w gminie Stargard Szczeciński, była jedną z najstar- szych posiadłości lennych znanego rodu pomorskiego – Wedel. W XIII wieku zbudowany tu został kościół z kamienia, zachowany do cza- sów obecnych. Prawdopodobnie w 1859 r. został wzniesiony, zacho- wany do dzisiaj, pseudorenesansowy pałac. Granice zespołu parkowo-pa- łacowego i jego powiązanie z ukła- dem przestrzennym wsi, usytuowanie pałacu i zabudowań gospodarczych oraz wewnętrzny przebieg ścieżek i alejek parkowych odczytać można z map topograficznych pochodzą- cych z lat 1911, 1922 i 1934.

Fig. 5. Lesięcin – fence, in the background – palace, 2011 (photo by M. Rzeszotarska-Pałka) Ryc. 5. Lesięcin – ogrodzenie, w tle pałac, 2011 (fot. M. Rzeszotarska-Pałka)

2/2015 51 ing the fights, the parish church was After the dissolution of State- pines, spruces and cedars. The al- destroyed, it was in ruin until 1980. owned Farms in 1992, the entire ley plantings also come from that Also, some farm buildings of the manor and park layout came under period: on the boundary of the park estate were demolished. After World the administration of the Agricultural and courtyard – a chestnut alley, War II, the estate was taken over by Agency of the State Treasury, Re- near the south-eastern boundary – the Polish State Treasury and until gional Branch in Szczecin and was a chestnut alley and a maple alley 1949 it was included in the composi- held in the possession by the State passing through the middle of the tion of the State Agrarian Real Estates. Treasury Farms in Małkocin. In 2004, park in a south-western direction. In 1949–1992 the farm buildings the palace and the park were entered Moreover, the territory of the park and agricultural lands were used by into the Register of Monuments of the was intersected by numerous winding the Agricultural Plant in Krąpiel that West Pomeranian Region under the paths and walking alleys connecting was included in the composition of number 173. with the external roads and joining the Voivodship State-owned Farm The palace was built beyond the together at the palace. in Ulikowo and subsequently in the farmyard near the eastern shore of the Since 2006, the layout has been composition of the Conglomerate of pond, surrounding it in this way by a private property. Commencing from the State-owned Farm in Pęzino. a natural landscape park. The latest 2009, the current owners have been In the 1950s a thorough resto- German literature cites Peter Joseph conducting a major overhaul of the ration of the palace was conducted, Lenne (1789–1866), an outstanding palace connected with the recon- the palace was intended for the of- project planner, as the author of this struction of the destroyed conserva- fice of the State-owned Farm, a café, layout. tory adjacent to a side wall of the a grocery store and two apartments On the territory of the extensive palace structure (Fig. 6). A conference for workers. At the turn of the 60s park layout, there is a hollow valley hall and several hotel rooms are en- and 70s, new farm buildings (a barn, with numerous ponds and clumps visaged in the palace, while the old a pigpen) were created in the former of trees growing there. The eastern farm building that is located opposite farmyard and a garden and orchard boundary of the park was marked by the residence has been converted to located on the eastern side of the yard a rural road and the northern bound- a hotel with a restaurant. The whole opposite the church were developed ary by a road to Stargard Szczeciński. layout is intended to fulfil the role of with buildings. Directly on the border The remaining sides of the park were a conference – training centre and of the park and the farmland, a large adjacent to agricultural lands. a place for weddings and banquets. pig farm with a drying room and Species of native trees in a loose In early 2011, the owners undertook boiler room were constructed. composition were introduced to the the first attempts to prepare a restora- In 1972, a part of the park with park: beeches, oaks, hornbeams, tion design of the nineteenth-century an area of 27.93 hectares was taken ashes, maples, lindens, elms. In the landscape park, however, these at- over by the State Forests Inspectorate part adjacent to the palace, orna- tempts were withheld due to lack of Dobrzany, but at the end of 1978 mental trees were planted: beech in current geodetic maps of the entire the park as a whole returned to the its purple variety, conical varieties of area, which prevents taking of an State Land Fund and, similarly to the oak, red chestnut, cedar. inventory of the tree collection, and, palace, the farm buildings of the es- At the turn of the nineteenth consequently, preparation of the de- tate and the agricultural land, it was century, the park was enriched sign concept. It will only be possible used by the local State-owned Farm with new trees and bushes, mainly: to implement the design within the until 1992. chestnuts, Robins, larches, white existing fragment of the geodetic map

52 2/2015 Od 1905 roku do końca I wojny spodarstwa Rolnego Ulikowo, a na- wschodniego brzegu stawu, ota- światowej Krąpiel była własnością stępnie Kombinatu PGR Pęzino. czając go parkiem krajobrazowym. rodziny von Bonin, zarządcą mająt- W latach 50. XX w. wykonano Najnowsza literatura niemiecka ku był wówczas Hugo Zalewski. Od gruntowy remont pałacu z przezna- wymienia jako autora projektu tego 1928 do 1945 roku właścicielem czeniem na biura Państwowego Go- założenia wybitnego planistę Petera majątku był Fritz Gustaw von Hagen, spodarstwa Rolnego, klubokawiarnię, Josepha Lennego (1789–1866). a zarządcą w 1939 r. był Günter sklep spożywczy i dwa mieszkania Na terenie rozległego założenia Hardtke. pracownicze. Na przełomie lat 60. parkowego znalazła się nieckowata W okresie międzywojennym i 70. XX w. powstały nowe budynki dolina z licznymi stawami oraz i na początku lat 40. XX w. część gospodarcze na terenie dawnego rosnące tu kępy drzew. Granicę zabudowań gospodarczych została dziedzińca gospodarczego (obora, wschodnią parku wyznaczała droga przebudowana lub zbudowano chlewnie), zabudowany został także wiejska, a północną droga do Star- nowe budynki, o czym świadczą teren ogrodu i sadu po wschodniej gardu Szczecińskiego. Z pozostałych zachowane na budynkach daty stronie dziedzińca, naprzeciwko stron do parku przylegały grunty budowy: 1921, 1936, 1941 wraz kościoła. Bezpośrednio przy granicy rolne. z inicjałami ówczesnego właściciela parku, na terenach rolnych, wybudo- Do zadrzewienia parku wpro- majątku „F. G. v. H.” (Fritz Gustaw wano dużą fermę trzody chlewnej, wadzono w luźnej kompozycji ga- von Hagen). suszarnię i kotłownię. tunki drzew rodzimych: buki, dęby, W czasie ofensywy wojsk ra- W 1972 roku część założenia graby, jesiony, klony, lipy, wiązy. dzieckich i polskich w tzw. operacji parkowego o powierzchni 27,93 ha W części przypałacowej parku na- pomorskiej 3 marca 1945 r. wieś przejęły Lasy Państwowe Nadleśnic- sadzono drzewa ozdobne: buk po- Krąpiel została zajęta przez wojska two Dobrzany, jednak pod koniec spolity w odmianie purpurowej, dęby I Frontu Białoruskiego 61 Armii 1978 r. park ponownie w całości szypułkowe odmiany stożkowatej, Ogólnowojskowej, o czym wspo- wrócił do zasobów Państwowego kasztanowiec czerwony, żywotnik. mniano w Komunikacie Naczelne- Funduszu Ziemi i podobnie jak pałac, Na przełomie XIX i XX wieku go Dowództwa Armii Radzieckiej zabudowania gospodarcze majątku zadrzewienie parku wzbogacono z 4 marca 1945 roku. W czasie oraz gruntu rolne do 1992 roku był nowymi drzewami i krzewami, były walk zniszczony został kościół pa- użytkowany przez miejscowy PGR. to głównie: kasztanowce, robinie, rafialny, który był w ruinie do 1980 Po rozwiązaniu Państwowych modrzewie, sosny wejmutki, świerki roku. Zniszczone zostały również Gospodarstw Rolnych w 1992 r. oraz żywotniki. Z tego okresu pocho- niektóre budynki gospodarcze ma- całe założenie pałacowo-parkowe dzą również nasadzenia alejowe: na jątku. Po II wojnie światowej majątek przeszło pod zarząd Agencji Rolnej granicy parku i dziedzińca – aleja został przejęty przez Skarb Państwa Skarbu Państwa Oddziału Terenowe- kasztanowa, przy granicy południo- Polskiego i do 1949 r. wchodził go w Szczecinie, we władaniu Go- wo-wschodniej – aleja kasztanowa w skład Państwowych Nieruchomo- spodarstwa Skarbu Państwa w Mał- oraz aleja klonowa, przechodząca ści Ziemskich. W latach 1949–1992 kocinie. W 2004 roku pałac wraz przez środek parku w kierunku zabudowania gospodarcze i grunty z parkiem został wpisany do Rejestru południowo-zachodnim. Ponadto, rolne użytkowane były przez Zakład zabytków województwa zachodnio- teren parku przecinały liczne kręte Rolny w Krąpieli, wchodzący w skład pomorskiego pod numerem 173. ścieżki i alejki spacerowe łączące się Wojewódzkiego Państwowego Go- Pałac wybudowano poza dzie- z zewnętrznymi drogami i zbiegające dzińcem gospodarczym, w pobliżu się przy pałacu.

2/2015 53 Fig. 6. Krąpiel – palace, 2011 (photo by M. Rzeszotarska-Pałka) Ryc. 6. Krąpiel – pałac, 2011 (fot. M. Rzeszotarska-Pałka)

in different ways and does not al- ways give the desired results. The reasons for this state of affairs should be sought not only in the seemingly obvious problems that the current owners may have with financing the restoration works, but also in the absence of archive documentation that has not been preserved for most of the facilities from the area of West Pomerania as well as in the lack of updated geodetic maps or, finally, in covering the immediate surroundings numerous loans) will postpone the the negligence of the conservation of the palace. The restoration plans restoration of the park to a distant services that fail to duly monitor the referring to the whole park compris- future, which will only deepen the state of preservation of the monu- ing, among others, a reconstruction of state of degradation (Fig. 7). ments. the historical communication system Restoration of the park layouts and removal of self-sown plants from that, together with palaces and man- the area were stopped at the concept Summary ors, are extremely valuable elements stage due to high preparation costs of As demonstrated by the above of the cultural heritage is of great geodetic base-maps for this area. It is examples, the way to the restora- importance in the cultivation and likely that the high expenditures on tion of the former glory of degraded expansion of the regional awareness the restoration of buildings (including palaces and park layouts takes place of the inhabitants of West Pomera- nia. For those generations that were born and live in the territory of West Pomerania this is already their “little homeland” whose cultural iden- tity, however, is still waiting to be discovered, identified and defined [Szymski 2006]. The need to restore this identity is a necessary condition not only for maintaining a centuries- old cultural heritage, but also for the sustainable development of the whole region.

Magdalena Rzeszotarska-Pałka Department of Landscape Design Faculty of Environmental Management and Agriculture West Pomeranian University of Technology Szczecin

Fig. 7. Krąpiel – park, 2011 (photo by M. Rzeszotarska-Pałka) Ryc. 7. Krąpiel – park, 2011 (fot. M. Rzeszotarska-Pałka)

54 2/2015 Od 2006 roku założenie sta- odłożenie rewaloryzacji parku na Konieczność przywrócenia tożsa- nowi własność prywatną. Obecni bardzo odległy czas, co tylko pogłębi mości jest niezbędnym warunkiem właściciele prowadzą od 2009 r. re- stan jego degradacji (ryc. 7). nie tylko podtrzymania wielowieko- mont generalny pałacu z odbudową wego dziedzictwa kulturowego, ale zniszczonej oranżerii przylegającej również zrównoważonego rozwoju do ściany bocznej korpusu pałacu Wnioski całego regionu. (ryc. 6). W budynku pałacu plano- Jak wykazano na powyższych wana jest sala konferencyjna i kilka przykładach, droga do przywrócenia Magdalena Rzeszotarska-Pałka pokoi hotelowych, natomiast dawny dawnej świetności zdegradowanym Katedra Projektowania Krajobrazu Wydział Kształtowania Środowiska i Rolnictwa budynek gospodarczy, znajdujący założeniom pałacowo-parkowym Zachodniopomorski Uniwersytet się naprzeciw rezydencji, ma zostać przebiega w różny sposób i nie za- Technologiczny w Szczecinie zaadaptowany na hotel z restauracją. wsze daje zamierzone efekty. Przy- Całe założenie ma w przyszłości czyn tego stanu rzeczy należy upa- Literature – Literatura spełniać rolę centrum konferencyjno- trywać nie tylko w wydawałoby się 1. Karty Ewidencyjne Zabytków Archi- -szkoleniowego oraz miejsca organi- oczywistych problemach obecnych tektury i Budownictwa WKZ, archiwum zacji wesel i bankietów. Na początku właścicieli ze sfinansowaniem pro- WKZ w Szczecinie. 2011 roku właściciele podjęli pierw- wadzonych prac rewaloryzacyjnych, 2. Latour S., Łukaszewicz P., 1998. Za- sze próby opracowania projektu re- ale również w braku archiwalnej łożenia pałacowo-parkowe na Pomorzu Zachodnim. Charakterystyka i wybrane waloryzacji dziewiętnastowiecznego dokumentacji, która nie zachowała przykłady [w:] Pałac w ogrodzie, War- parku krajobrazowego, które jednak się dla większości obiektów z terenu szawa. zostały wstrzymane z uwagi na brak Pomorza Zachodniego, a także braku 3. Rzeszotarska-Pałka M., 2005. Toż- aktualnych map geodezyjnych całe- aktualnych map geodezyjnych czy samość krajobrazu kulturowego wsi go terenu, co uniemożliwia wyko- też wreszcie zaniedbań służb kon- folwarcznych i majątków ziemskich na nanie inwentaryzacji drzewostanu, serwatorskich, które nie monitorują terenie Pomorza Zachodniego. Praca a w konsekwencji również koncepcji w należyty sposób stanu zachowania doktorska WA PK, maszynopis, Kraków. projektowej. Możliwe będzie jedynie zabytków. 4. Siewniak M., Mitkowska A., 2004. wykonanie projektu na istniejącym Rewaloryzacja założeń parko- Tezaurus sztuki ogrodowej. Wyd. Rytm, Warszawa. fragmencie mapy geodezyjnej, obej- wych, które wraz z pałacami i dwo- 5. Szymski A., Rzeszotarska-Pałka M., mującej najbliższe otoczenie pałacu. rami stanowią niezwykle cenne ele- Pawłowski W., Ignaczak-Felińska J., Projekt rewaloryzacji całego kilkuna- menty dziedzictwa kulturowego, ma 2006. Wieś pomorska wczoraj i dziś. stohektarowego parku, polegający ogromne znaczenie w kultywowaniu Wyd. Walkowska, Szczecin. m.in. na odtworzeniu historycznego i rozszerzaniu się świadomości re- układu komunikacyjnego i oczysz- gionalnej dzisiejszych mieszkańców czeniu terenu z samosiewu, został Pomorza Zachodniego. Dla tych po- wstrzymany już na etapie koncep- koleń, które urodziły się i mieszkają cyjnym z powodu zbyt wysokiego na terenie Pomorza Zachodniego, kosztu wykonania podkładów geo- jest to już „mała ojczyzna”, której dezyjnych dla tego obszaru. Należy tożsamość kulturowa wciąż jednak przypuszczać, że wysokie nakłady oczekuje na odkrycie, nazwanie poniesione na remont budynków i określenie [Szymski i in. 2006]. (w tym liczne kredyty) spowodują

2/2015 55