DER KAISER VON ATLANTIS Viktor Ullmann/Peter Kien

19, 21, 22 OKTOBER 95 muziektheater DER KAISER VON ATLANTIS KORTE INHOUD oder Die Tod-Verweigerung

m u z ie k In dit sterk allegorische verhaal regeert Keizer Überall over het Viktor Ullmann slechte en corrupte keizerrijk Atlantis. Als hij de Dood beveelt om v o o r s p e l zijn legers omwille van zijn eigen glorie de oorlog in te sturen, Gideon Klein, Strijktrio weigert de Dood en gaat in staking. Nu kan er niemand sterven. lib r e tto Chaos is het gevolg en de Keizer realiseert zich zijn fout. Als de Peter Kien Dood zijn verplichtingen weer op zich neemt en aan het werk muzikale leiding gaat, moet de Keizer in ruil hiervoor zijn eerste slachtoffer zijn. Merion Powell re g ie Sabine Hartmannshenn scenografie en kostuums Bettina Neuhaus lic h t De opvoering van 'Der Kaiser von Atlantis' wordt voorafge­ Alain Prévôt gaan door de uitvoering van het Strijktrio van Gideon Klein.

Keizer Überall Gideon Klein ( 1919-1 945) begon op vijftienjarige leeftijd te com ­ Joachim Seipp, bariton poneren. Zijn werk uit die vroege periode werd sterk beïnvloed Luidspreker door zijn interesse voor de werken van Charles Baudelaire en de Carlos Krause, bas Tsjechische dichter Otakar Brezina. Helaas zijn al zijn jeugdwer­ P a g e k o p je ken verloren gegaan. Alleen de resultaten van zijn creativiteit in Zofia Kilanowicz, sopraan Theresienstadt herinneren nog aan zijn groot talent. Het is duide­ D e D o o d lijk dat de keuze van muzikale vormen en uitdrukkingsmiddelen Brian Bannatyne-Scott, bas de heersende omstandigheden weerspiegelde. Hij schreef het Harlekijn/Soldaat Strijktrio, met de spookachtige variaties over een Moravisch Bengt-Ola Morgny, tenor volksliedje, in 1944 en voltooide het op 9 oktober van dat jaar, T a m b o e r am per negen dagen voor zijn deportatie naar Auschwitz. Ursula Hesse, mezzo E en M a n Luc De Wit, stille rol

Kamermuziekensemble van de Munt concertmeester Urszula Gorniak/Thanos Adamopoulos

coproduktie Théâtre de la Place (Luik) De Munt (Brussel) d e S in g e l Gemeentekrediet

met dank aan de dienst dramaturgie van de Munt bij de samen­ stelling van dit programmaboek

duur van de voorstelling 1 uur 10 min. (er is geen pauze) DER KAISER VON ATLANTIS J o z a K a ra s

Voor de duivel is alles een kluchtspel, voor God een tragedie. Viktor Ullmann

In een scherp contrast met het betreurenswaardig be­ staan in Theresienstadt, produceerden verschillende daar geïnterneerde kunstenaars zeer hoogwaardige wer­ ken, waarin zij reageerden en protesteerden. Hun werk vormde een reflectie van hun persoonlijk lot, maar was ook gekant tegen de situatie in de wereld in het algemeen. Een zeer getalenteerde jonge schilder en dichter, Peter Kien, schreef het libretto voor de opera 'Der Kaiser von Atlantis oder der Tod dankt ab' (De Keizer van Atlantis of De dood treedt af). Viktor Ullmann componeerde er zeer toepasselijke muziek bij. In dit sterk allegorische verhaal regeert Keizer Überall over het slechte en corrupte keizerrijk Atlantis. Als hij de Dood beveelt om zijn legers omwille van zijn eigen glorie de oorlog in te sturen, weigert de Dood en gaat in staking. Nu kan er niemand sterven. Chaos is het gevolg en de Keizer realiseert zich zijn fout. Als de Dood zijn verplichtin­ gen weer op zich neemt en aan het werk gaat, moet de Keizer in ruil hiervoor zijn eerste slachtoffer zijn. Al in de eerst noot geeft Ullmann aan dat zijn stuk duidelijk weergeeft onder welke omstandigheden het tot stand is gekomen. De opera begint met een trompetsignaal, ont­ leend aan het doodsthema uit de Asrael-symfonie van de Tsjechische componist Josef Suk. ('Asrael' betekent 'Doodsengel': De Asrael-symfonie was het artistieke weer­ woord van de componist op de dood van zowel zijn geliefde leermeester en schoonvader Antonin Dvorak, als van zijn vrouw, Dvoraks dochter, die kort daarna overleed. De symfonie werd in Tsjechië als treurmuziek gespeeld, als 'in memoriam' bij de dood van vooraanstaande figuren en in tijden van nationale rouw. Het publiek begreep de as- sociatie met de dood) De stijl van Ullmanns opera doet denken aan Kurt Weill; sommige gedeelten zijn in het jazz- idioom geschreven. De politieke bijbedoeling wordt duidelijk ondersteund door het gebruik van het 'Deutschland, Deutschland über alles’, echter in mineur. De opera besluit met Martin Luthers beroemde koraal ’Ein feste Burg ist unser Gott1. De partituur van 'Der Kaiser von Atlantis' verlangt vijf zangers en een orkestbezetting van dertien spelers. UII- mann schreef het stuk met bepaalde zangers in gedach­ ten: Karel Berman als de Dood, Walter Windholz als de Keizer, David Grünfeld als Harlekijn, Marion Podolier als het meisje en Hilde Aronson-Lindt als trommelslager. Het orkest had naast een gebruikelijk instrumentarium ook een saxofoon, banjo en klavecimbel. (Dit ondersteunt de veronderstelling dat men in Theresienstadt, waarschijnlijk voor de voorstelling van 'La Serva Padrona', een klavecim­ bel had binnengesmokkeld) In het najaar van 1944 werd in de 'Sokolovna' gymzaal de voorstelling van 'Der Kaiser von Atlantis' ingestudeerd, onder leiding van dirigent Karei Schächter en regisseur Karl Meinhard, die vanuit Berlijn naar Theresienstadt was overgebracht. De première heeft daar echter niet plaatsgevonden. In oktober 1944 waren er grote transporten naar Auschwitz, waarmee Ullmann, en de meeste kunstenaars die eraan zouden meewerken, hun dood tegemoetgingen. De partituur van deze opera, en nog andere composities die Ullmann in Theresienstadt schreef, werden als verloren beschouwd. Veel later wer­ den ze teruggevonden in Londen, in het bezit van Dr. H.G. A dler.

uit: Joza Karas, Muziek in Theresienstadt 1941-1945, Pantha Rei Uitgeverij (Katwijk), 1995 EEN WERK MET EEN DIEPE EMOTIE Merion Powell

Zoals men weet was Viktor Ullmann een leerling van Het is in feite kamermuziek die enorm veel concentratie Schönberg. Nochtans vind ik dat men diens invloed niet en nauwgezetheid vergt maar die tegelijk een nauwe zozeer merkt in 'Der Kaiser von Atlantis'. De muziek is band schept tussen de instrumentisten en de zangers. nauwer verwant met die van Mahler, Strauss of Stravinksy De samenwerking met Sabine Hartmannshenn was wer­ dan met de atonaliteit van de Weense meester. kelijk formidabel. Van bij onze eerste ontmoeting stelden Met 'Der Kaiser von Atlantis' componeerde Ullmann een we vast dat we dezelfde houding hadden ten opzichte van muziek die zeer goed paste bij die van zijn eigen tijd. Maar dit werk, dezelfde gevoeligheden. Sabine is zeer helder en tegelijkertijd gebruikt hij, enigszins merkwaardig, zeer nauwgezet in haar werk en in haar keuzes. klassieke operavormen: het recitativo secco en accom- Voor mij was het bovendien des te interessanter met haar pagnato, de passacaglia, de chaconne... Zowel de tonali­ te werken omdat ze Duitse is, zoals trouwens ook Bettina teit als de ritmische en melodische structuur zijn steeds Neuhaus, de scenografe. 'Der Kaiser von Atlantis' is een helder en precies. zwarte pagina uit de geschiedenis van hun land. Ik daar­ Indien Ullmann had kunnen blijven componeren, dan zou entegen heb als Australische nooit oorlog gekend, noch hij waarschijnlijk, zoals zovele componisten uit die perio­ van verre, noch van dichtbij. Deze ervaring was voor mij de, op een bepaald ogenblik geopteerd hebben voor de dus zowel een ontmoeting met een cultuur die me vreemd dodecafonie. Nochtans blijft zijn muziek zeer persoonlijk. is als een bijzondere menselijke ervaring... Zijn pianosonates bijvoorbeeld zijn schatplichtig aan de klassieke sonatevorm. Dit valt dadelijk op. Zijn strijkkwar­ uit: programmaboek Théâtre de la Place (Luik), 1994. (vertaling Koen tetten daarentegen hebben een vrijere vorm en hebben Van Caekenberghe) een minder uitgesproken tonaliteit. Alleszins staat hij nog ver af van Schönberg en de Weense school. Op vocaal vlak vind ik zijn stijl veeleisend; hij vereist zangers met een zeer brede tessituur, vooral dan voor de rol van De Dood en Harlekijn. In feite is deze muziek zeer goed geschreven voor de stem. Hierbij moeten we opm er­ ken dat Ullmann in Teresienstadt over bijzonder getalen­ teerde zangers kon beschikken. Bij het doornemen van de partituur merkt men dadelijk dat Ullmann de menselijke stem en de zangers in het hart droeg; hij schreef specifiek voor hen en belaadt het hele werk met een diepe emotie. Zelfs indien de muziek niet echt m oeilijk is om uit te voeren, vereist ze toch musici van een voortreffelijk niveau: door­ dat er slechts vijftien instrumentisten zijn, wordt ieder van hen als het ware solist en de kleinste fout is onmiddellijk duidelijk hoorbaar. EEN WRANGE WAARSCHUWING Sabine Hartmannshenn

... T oen ik 'Der K a ise r vo n A tla n tis ' v o o r h e t e e rs t las en zag, Het leek me belangrijk aan de regie van deze fabel een vond ik het onvoorstelbaar dat mensen in staat waren om lineaire helderheid te verlenen, een vanzelfsprekendheid. in een concentratiekamp een zo lichtvoetig en humoris­ Wanneer men voor het eerst het libretto leest, begrijpt tisch werk te componeren. Ongetwijfeld was dit voor hen men het verhaal niet echt. Het lijkt ingewikkeld, het ont­ de enige manier om hun vreselijke levensomstandighe­ snapt aan de logica. Ik heb dus geprobeerd het zo leven­ den te verdragen. dig mogelijk te maken, om situaties te creëren, persona­ Het verwonderde me bovendien zeer dat Viktor Ullmann ges die in staat zijn de rode draad van het geheel weer te en Peter Kien met een buitengewone gevoeligheid ele­ geven. Ik heb bovendien geprobeerd elke onnodige log­ menten aanhaalden die ze hoegenaamd niet konden heid, elke overdreven dramatisering te vermijden. Deze weten, die hen totaal vreemd waren. Zo is de manier opera bevat ongelooflijke en fantastische 'lichtvoetighe­ waarop ze de geesteswereld van Hitler beschrijven - of den' die ik getracht heb te behouden en te herstellen in m et andere woorden die van Keizer Überall - verbluffend. hun meest zuivere vorm. Het gekke of ironische karakter Ze zijn er zelfs in geslaagd hem een menselijke dimensie van bepaalde scènes of personages lijkt me in feite uiterst te geven... belangrijk en ik wou dit karakter zonder enige overdrijving Toen men me aanbood dit werk te regisseren was ik diep behouden. Uiteraard is het niet de hele tijd grappig, maar getroffen doordat dit me toeliet om inzake opera een men kan toch gerust stellen dat het absurde een belang­ waarlijk historische en politieke dimensie te verkennen. rijke rol speelt in de tekst van Peter Kien. Meestal moet men zich bij opera's uitsloven om een Vandaag weten we hoe dit verhaal afliep. Ullmann echter betekenis te verlenen aan wat a priori essentieel en haast wist het niet en heeft het nooit geweten. Hij sloot zijn opera exclusief steunt op de muziek. Hier echter verschijnt de af op een hoopvolle noot. Dit is zeer belangrijk, maar het betekenis van het werk onmiddellijk in zijn gruwelijke leek ons eveneens belangrijk, rekening houdende met de realiteit. gebeurtenissen van vandaag de dag, om aan deze hoop Als jonge Duitse is het regisseren van deze opera voor mij een kleine wrange waarschuwing te hechten opdat men enorm belangrijk. Dit werk maakt deel uit van een zwarte zich niet zou wentelen in een zoete euforie. Want op dit pagina uit onze geschiedenis. Het laat een gevoel na dat happy-end zou iets verschrikkelijks kunnen volgen... zich een beetje verwarrend situeert tussen de walging en het schuldbesef: onze grootouders schreven deze pagi­ uit: programmaboek Théâtre de la Place (Luik), 1994. (vertaling Koen na! Daarom is het regisseren van 'Der Kaiser von Atlantis', Van Caekenberghe) los van de artistieke daad, voor ons een politieke daad die een rechtstreekse band heeft met de Geschiedenis, met onze geschiedenis. In zeker zin geeft het ons de kans om te handelen, te spreken, om getuigenis af te leggen. Maar het is echter niet uitsluitend als Duitse dat ik reageer. Het is ook als hedendaags burger ten overstaan van de bar­ barij van vandaag... 'GETTO' THERESIENSTADT Ingo Schultz

Theresienstadt werd eind 1941 opgericht als concentra­ SS-Kommandant). Naast afdelingen als Economie, Tech­ tiekamp voor Joden uit het Protectoraat Bohemen en niek en Gezondheid, werd door de Raad der Oudsten (de Moravie. Als verzamel- en arbeidskamp onderscheidde leiders van de Joodse gemeenschap) nog in 1942 de het zich in de eerste fase van zijn bestaan nauwelijks van afdeling Vrije Tijd opgericht, die aanvankelijk door Rabbijn de andere kampen die de Nazi's in Duitsland en de toen Erich Weiner, en later door ingenieur Otto Zucker geleid veroverde gebieden hadden opgericht. De organisatie en werd. Dit werd de organisatiekern voor het zich snel functie van het Getto Theresienstadt veranderde echter ontwikkelende cultuurleven in het Getto Theresienstadt. ingrijpend na de Wannseeconferentie (januari 1942): haar Thomas Mandl beschreef dit 'zelfbestuur': "De Kazerne besluiten zetten de vernietigingsmachinerie in gang voor van Magdeburg werd door de ingewijden 'das Schloss' de 'Endlösung der Judenfrage' (de definitieve oplossing genoemd, naar Kafka, aangezien zich daar alle bureaus van het Jodenprobleem). In de officiële terminologie werd va n h e t zgn. z e lfb e s tu u r b e vo n d e n d ie te n s lo tte o ve r le ve n Theresienstadt nu bestempeld als een 'Vorzugslager' - en dood beslisten. Alles ging van hier uit: het was de een modelkamp voor hoofdzakelijk 'prominente' Joodse centrale die iemand tot de arbeid voorbestemde, het was burgers uit het Duitse Rijk en uit de bezette gebieden. Zo de vergaderplaats voor de transportkommissies, daar werd het althans door de Propaganda in binnen- en bui­ resideerden ook de Oudste (de leider van de Joodse tenland voorgesteld. Noch voor de publieke opinie, noch gemeenschap), diens plaatsvervanger en de verschillen­ voor de gearresteerden, was het echter duidelijk dat de afdelingen. Het was een gigantische organisatie, een Theresienstadt functioneerde als een 'transitkamp' voor 'superinstelling', alsof ze een staat beheerden. De gedeti­ de vernietigingskampen in het Oosten (tot oktober 1942 neerden gebruikten de volgende definitie - en ik weet niet gingen de transporten voornamelijk richting Treblinka, of ik om dit grapje lachen dan wel wenen moet: 'Wat is vanaf 26 oktober 1942 echter uitsluitend naar Auschwitz). Theresienstadt? Een strafkamp, verergerd door het Jood­ Van de meer dan 141.000 naar Theresienstadt gedepor­ se zelfbestuur'." teerden, overleefden er ongeveer 23.000; meer dan 30.000 mensen stierven in het Getto en 87.000 werden uit: Ingo Schultz, Viktor Ullmann, 26 Kritiken über Musikalischen met de 'Osttransporten' de dood ingejaagd. Veranstaltungen in Theresienstadt, Van Bockei Verlag (Hamburg), De sedert de oprichting van het Getto functionerende 1993. (vertaling Koen Van Caekenberghe) Selbstverwaltung (zelfbestuur), waarvan het eigenlijke doel als machtsinstrument van de SS slechts voor buiten­ staanders door de eufemistische benaming kon ver­ sluierd worden, diende zich om alle dagdagelijkse zaken te bekommeren. Tot haar taak behoorde zowel de toewij­ zing van slaapplaatsen en de rantsoenering van levens­ middelen als de indeling van de werkploegen en de sa­ menstelling van de transporten naar het Óósten (waar­ voor de aantallen weliswaar werden vastgesteld door de Viktor Ullmann door Petr Kien i erover an de r i i an ni - o p m o c e w u ie n te n rk va e w tie r a a a lis n a re te s e n d u k n n aa e d d n ). n 3 o e b -3 g e 1 e 3 g 9 n ( 1 rw o e in ls v A o n . r g ­ le a e n ru e a te hij h id k g a e e w o ra u P b r ie e n a h a c n zijn hij fis r o s o o o v p rt tro a n a ttg ls tu a S h ic in z r hij a la tte e ze d g n la r a ja e e tw ade sgr v de Natonaa alst de e rd e e k n te lis ia c o S al a n tio a N e ; d n n tte va ze p e te re p g to ts m s h e h c it a t ite m h c e tiv d c ra a b Na r le e a in ik z te u S m lf o d e u lk R e n lijk va e r e tijd le m e o h c e fis o rto s e o p tro n a e d n e e lm u z ie k te c o m p o n e re n . Z ijn in te n s ie v e o m g a n g m e t t e m g n a g m o e v ie s n te in ijn Z . n re e n o p m o c te k ie z u lm e het e n n va l estiva F t e h van a m m ra g ro p t e h in ' a .3 p o r, vie al Kapel er met plchtng e ook t ­ to k o o er l­ g ie p tin s h u a lic h c rp S e v r e e d h rc t ü e Z m t e he r, e te tw s r r e o o e o o v d lm e hij p s a a rd K e w 9 e 2 g ls a 19 a g r n e s ë u b e a g h m te n p e e n s e f o a n iz a e V s ( 1929). ve è n e G nt natonal schap voor euwe Muzi e te k ie z u M e w u ie N r o o v Kla­ ­ p p r a o h fü D c ts rg o d e n o u b n n e ö G h n c e S n tio le ld a o ria it n d a ­ rn A 'V w tio u a it n o u h rn vo c zijn te s a e s In b m e n c e va c h re u T s e rriè ein a m c r a te e n le b ts p a ü o o ik ro z e u g rif­ e g m d h lfu c e s ls p zijn A lf e n tijd z e va . rs rd m hij e e iu iv e n d lic n in de b e u c d n p e e d ha g te zijn rs n e n e va e ls rd e e w rtik a n ijl te rw te , rd e ë re c s e iz o e n o p e ra c h e f in A u s s ig a d. Elbe. Een a a n ta l van van l ta n a a Een Elbe. d. a ig s s u A in f e h c ra e p ig o d lle o n v e o iz e zich s hij r a a w Praag, in h ic z e d tig s e v n e n e n e W l tes wer t n aag ge­ e g g a ra P in 3 2 9 1 rt e d e s n e u e rd een N e r w o o t v s he hij itie s in rd o e p w m y a o k c rn s a a lin s d m n l­ e n e ), a p Z 7 a k -2 llm 0 U hij 2 n 9 s vo (1 a w r r te 20 e a d e n n h a T re x ja n le e e d A h c s ts n u e n e va ijd D T . e r d te ijd s w e e k m ie z u m e d n aa n a u e r, e e n le e rlin g va n S c h ö n b e rg . In m e i 1 9 1 9 v e rlie t hij hij t rlie e v 9 1 9 1 i e m In e . e rg tw e b e n d ö s h c n S e n tijd va g hij rlin ie e d le n n e sse e le r, e e u d a n r o o d id re e rb o o v en van la a tste g y m n a s iu m ja re n (1 9 1 4 -1 6 ) k re e g va n J o s e f Pol- Pol- f e s o J n va g e re k n ) 6 re o -1 p 4 s 1 n 9 a a (1 p n o re , ja rg m e iu b s n ö a h n c m ­ S y ils g w ld o e d tste rn a A la aan n d va n n e re v e rie e d a g tu in s lg m vo g e e s in g g itie n e s e te o h p rm c ie re t h s n it, ie ite rd rs e e g iv n le u e d e n d re n u aa d r a ja e e tw zijn b e s c h ik k in g van zijn va d e r. T e g e lijk v o lg d e hij h e t c o m - - m o c t e h hij e d lg o v lijk e g e T r. e d va zijn van en r g in itu k b ik A h c zijn s e na b hij r a a w , n e n e W r a a ­ n o r b e e d g e o n e m h c s zijn e t T e in m hij 1898 ri a u n ja 1 op rd e w n n a llm U r to ik V enrj Siezi gar zoensst n v hui e d is u rh ve 9 0 9 1 In . d ta s s n e o iz rn a g e h c is z ile -S s rijk n te s o O e e acht in f st ev j en door n ez ze de in r o o d n re sja n ve le te rs e e lf e zijn t h c ra b en ren U N THERESI T D A T S N IE S E R E H T IN N N A M L L ngo Schultz u h c S o g In sitieplannen, maar was daarnaast ook los medewerker van de volkshogeschool Masaryk, van het door Leo Ker- stenberg opgerichte Internationale Gezelschap voor Mu- ziekpedagogie, van de radio-omroep en van de (Duitse en Tsjechische) muziekverenigingen van de stad. Hij publi­ ceerde in eigen beheer klaviersonaten, liedcycli, kamer­ muziek, orkest- en toneelwerken. In september 1942 kreeg hij zijn bevel tot deportatie. In het voormalige Jaar­ beursgebouw, de verzamelplaats voor de tot deportatie opgeroepen Praagse Joden, werd ook het transport sa­ mengesteld waarmee Viktor Ullmann op 8 september 1942 naar Theresienstadt werd overgebracht.

Tien maand voor Ullmanns aankomst waren er op 24 november 1941 met het eerste transport uit Praag 342 overwegend jonge mannen in Theresienstadt aangeko­ men. Het 'Aufbaukommando' (bouwploeg) had als taak de kazernes en woningen van de voormalige vestings- en garnizoensstad voor te bereiden op de opname van de massatransporten, vooreerst uit het Protectoraat, later uit het hele Duitse Rijk en uit de bezette Europese staten. Over de aldus ontstane 'W ohnverhältnisse' (leef­ ruimtes) vertelt Thomas Mandl: "Men woonde ofwel in een kazerne of in een voormalige burgerwoning. In een kamer van 15 à 20 vierkante meter moesten vier tot zes mensen leven en slapen. En de grote zalen van de kazernes werden soms door 1000 mensen bewoond. Ze werden over driedelige stapelbedden verdeeld. Vaak brachten de mensen die helemaal bovenaan woonden een schutting aan om zichzelf toch enige privacy te gunnen; ze werden villabezitters genoemd. Vooral in de winter was het leven op de onverwarmde zolders ver­ schrikkelijk. Hier vegeteerden vele bejaarden. Zonder beschutting tegen de kou en zonder enige bijstand in geval van ziekte - het dichtstbijzijnde toilet bevond zich vaak twee verdiepingen lager - was deze huisvesting voor hen vaak zoveel als een doodvonnis. Op 8 septem ­ ber kwamen vier transporten met in totaal 1995 gevan­ gen aan in Theresienstadt. Tegen het einde van de maand waren er in de stad, die in'normale' omstandighe­ den hooguit 7000 inwoners telde, reeds meer dan 58.000 mensen opeengepakt."

Van de algemene arbeidsverplichting was Ullmann naar alle waarschijnlijkheid reeds van bij zijn aankomst vrijge­ steld. Dit privilegie dankte hij slechts in beperkte mate aan zijn bekendheid als componist. Het had eerder te maken met het feit dat hij reeds voor de deportatie tot een kring musici behoorde die in een van de zgn. 'Umschulungskur- se' (omscholingscursussen) voor de Joodse Gemeen­ schap van Praag actief was. Naast het officiële lessenpak­ ket hadden deze omscholingen tot doel de emigratiebe- luste Joden kennis bij te brengen voor hun toekomstige verblijf in het buitenland. In werkelijkheid gaven de musici echter les aan een min of meer illegale muziekschool. Met deze tewerkstelling, die grotendeels ook de bestaansze­ kerheid betekende van de in die tijd reeds volledig van het muziekleven uitgesloten musici, knoopte de 'Verwen­ dung' (aanwending) van Ullmann in Theresienstadt aan: hij werd belast met de organisatie en de leiding van een 'studio voor nieuwe muziek' en hield voordrachten over muziekhistorische onderwerpen.

Het muziekleven in Theresienstadt ontwikkelde zich uit de kleinschalige spontane aanzetten van het gezellige musi­ ceren en beperkte zich aanvankelijk grosso modo tot het zingen met accordeonbegeleiding op de 'Kamerad- schaftsabenden' (vriendschapsavonden) van de 'Auf- baukommandos' (bouwploegen) of tot het musiceren in beperkte kring met de weinige instrumenten die de leden van de Raad der Oudsten nog bezaten. Nadien verbood de SS elke vorm van muzikale activiteit; het bezit van een instrument werd bestraft, zoals blijkt uit een bericht van Thomas Mandl: "Kort na mijn aankomst eind april 1942 kwam ik in het bezit van een illegale viool, die ik kon lenen van de plaatsvervanger van de Oudste der Joden, de ingenieur Otto Zucker. Het bezit van een viool was relatief gevaarlijk, aangezien dit in het Nazi-jargon als 'contreban- de' werd bestempeld en daarop stond automatisch de 8 mei 1945 is er slechts van een beperkt aantal manifes­ doodstraf. Kortom: het bezit van een sigaret, van alcoho­ taties documentatie overgebleven. Ze vonden alleszins lische dranken of muziekinstrumenten betekende bij de onder volledig andere omstandigheden plaats. ontdekking ervan onvermijdelijk de dood, want men werd Viktor Ullmann werd in het transport ingedeeld dat op 16 in het volgende transport naar het Oosten ingedeeld - en oktober 1944 Theresienstadt verliet. Nadat Dr. Mengele dat betekende Auschwitz." op de perrons van Birkenau de selectie had doorgevoerd, ging hij op 18 oktober 1944 de gaskamer binnen. Nog tot in de zomer van 1942 was het lot van de zich langzaam aan organiserende dienst Vrije Tijd wankel en uit: Ingo Schultz, Viktor Ullmann, 26 Kritiken über Musikalischen werd hij nu eens oogluikend geduld, dan weer tijdelijk Veranstaltungen in Theresienstadt, Van Bockei Verlag (Hamburg), 1993. (vertaling Koen Van Caekenberghe) verboden. 'De snelle bloei' begon volgens Rabbijn Erich Weiner in juli 1942. De eerste openbare concerten met koor-, kamer-en pianomuziek spoorden aan tot grootsere projecten. Met de uitvoeringen van Smetana's Verkochte Bruid onder leiding van Rafael Schächhter kwam in no­ vember 1942 de uiteindelijke doorbraak. In februari 1944 kwam het tot een laatste opbloei in het kader van de zgn. 'Stadtverschönerung' (stadsvernieu­ wing). Waar het onwerkelijke karakter van zovele activitei­ ten in Theresienstadt tot dan toe het beeld van een Potem- kinachtig dorp had opgeroepen, hadden de gangmakers van deze laatste bloeiperiode van de Dienst Vrije Tijd de indruk dat het leven zich van toen af aan in een spookach­ tige schemerwereld afspeelde. Ten gevolge van een aan­ tal maatregelen, die enkel in dienst stonden van de perfect gecamoufleerde bestemming van het getto als werktuig van de nationaal-socialistische propaganda, werd de 'Freizeitgestaltung' (dienst Vrije Tijd) tot een laatste bloei gebracht. Na het bezoek van een internationale onder- zoekskommissie (23 juni 1944) en na de laatste draaidag van de langdurig voorbereide propagandafilm (11 sep­ tember 1944) kwam het cynisme van dit absurde toneel­ spel aan het licht: de figuranten ervan werden bijna alle­ maal de dood ingejaagd. Tussen 28 september en 28 oktober 1944 werden in 11 transporten in totaal 18.402 gedetineerden uit Theresienstadt naar Auschwitz-Birke­ nau overgebracht. Dit leidde tot de haast volledige liquida­ tie va n he t g e tto en m e te e n o o k to t h e t e in d e va n de D ie n st Vrije Tijd. Sinds die tijd tot de bevrijding van het kamp op GOETHE EN GETTO Viktor Ullmann

Er zijn musici die muziek, en andere die muziekgeschie­ denis willen maken.

Voor mij was Goethe's lijfspreuk: "Leef in het moment, leef overtuigd dat degenen die voor hun leven en hun Kunst in eeuwigheid" altijd een verklaring van de raadselachti­ streden, het m et mij eens zullen zijn, dat zij er voor vochten ge betekenis van de Kunst... Theresienstadt was en is om de weerspannige materie ondergeschikt te maken voor mij nog steeds de Leerschool van de Vorm. Daar­ aan de vorm. voor voelden we de druk en de lasten van het materiële leven niet. Deze werden door het comfort, die magische uit: 'Verklaring van Viktor Ullmann', in Joza Karas, Muziek in There­ verworvenheid van de beschaving uitgewist: het was sienstadt 1941-1945, Pantha Rei Uitgeverij (Katwijk), 1995 makkelijk om prachtige vormen te scheppen. Hier, waar men zelfs in het dagelijks leven de materie door de kracht van de vorm moest overwinnen, waar alles wat m etdeM uzente maken had volstrekt tegengesteld was aan de omgeving, vond men de ware meesterschool, als men - Schillers gedachtengang volgend - het ge­ heim van elk kunstwerk herkende in de pogingen om de materie ondergeschikt te maken aan de vorm, wat verondersteld werd een streven van de mensheid te zijn, niet alleen van de esthetische, maar ook van ethische mens. In Theresienstadt heb ik vrij veel nieuwe muziek gecomponeerd, voornamelijk om aan de be­ hoeften en wensen tegemoet te komen van dirigenten, regisseurs, pianisten, zangers en zelfs de Freizeitgestal­ tung van het getto. Om er een lijst van op te stellen, zou even overbodig zijn, als er op wijzen dat pianospelen in Theresienstadt onmogelijk was zolang er geen instru­ menten waren. Het is voor de toekomstige generaties eveneens oninteressant om te weten, dat er een voortdu­ rend gebrek aan muziekpapier was om composities op te noteren. Maar het moet wel nadrukkelijk gezegd wor­ den, dat Theresienstadt mijn muzikale activiteit ver­ hoogd heeft en niet heeft afgeremd. We zaten daar niet te wenen aan Babels stromen. Onze inzet voor de Kunst hing samen met onze wil om te overleven. Ik ben ervan DER KAISER VON ATLANTIS DE KEIZER VAN ATLANTIS

Personen Kaiser Überall Personages Keizer Überall Lautsprecher Luidspreker B u b ik o p f P a g e ko p je S o ld a t S oldaat T od De Dood H a rle kin H arlekijn T ro m m le r T a m b o e r

LIBRETTO LIBRETTO

NR. 1 : PROLOG NR. 1 : PROLOOG

Lautsprecher Luidspreker Hallo, hallo! Sic hören jetzt: Der Kaiser von Atlantis - eine Art Aandacht, aandacht ! Zo dadelijk horen jullie: De Keizer van Oper in vier Bildern. Es treten auf: Kaiser Überall von Atlantis Atlantis - een soort opera in vier taferelen. Treden voor u op: in eigener Person, den man schon seit Jahren nicht gesehen hat, Keizer Überall van Atlantis in eigen persoon, die men reeds denn er hat sich in seinem Riesenpalast eingeschlossen, ganz jarenlang niet meer gezien heeft, omdat hij zich opsloot in zijn allein, um besser regieren zu können. reusachtig paleis, helemaal alleen, om beter te kunnen regeren. Der Trommler, eine nicht ganz wirkliche Erscheinung. De Tamboer, een niet echt reële verschijning, zoals de Radio. Der Lautsprecher, den man nicht sieht, nur hört. De Luidspreker, die men niet ziet, maar enkel hoort. Ein Soldat und ein Mädchen. Een Soldaat en een Meisje. Der Tod, als ein abgedankter Soldat, und Harlekin, der unter De Dood als een afgedankte soldaat, en Harlekijn, die doorheen Tränen lachen kann, das ist das Leben. de tranen lachen kan en het leven voorstelt. Das erste Bild spielt irgendwo: Tod und Harlekin sitzen im Het eerste tafereel speelt zich zomaar ergens af; de Dood en Ausgedinge, das Leben, das nicht mehr lachen, und das Sterben, Harlekijn zitten werkloos aan de kant: het Leven kan niet nicer das nicht mehr weinen kann in einer Welt, die verlernt hat, am lachen, en het Sterven kan niet meer wenen in een wereld die Leben sich zu freuen und des Todes zu sterben. verleerd heeft zich te verheugen om het Leven en de Dood te (Der Tod, den das geschäftige Getriebe, die Hast, die maschinelle sterven. De Dood, die diep gekrenkt werd door de commerciali­ Entwicklung des modernen Lebens gekränkt und beleidigt hat, sering, de jachtigheid, de mechanisering van het moderne le­ zerbricht sein Schwert. Um der Menschheit eine Lehre zu ertei­ ven, breekt zijn zwaard en om de mensheid een lesje te leren len, beschliesst er, von nun an niemand mehr sterben zu lassen.) beslist hij voortaan niemand meer te laten sterven. Hallo, hallo! Wir beginnen! Aandacht, aandacht ! We beginnen ! 1 . BILD EERSTE TAFEREEL

NR. 2 : PRÄLUDIUM NR. 2 : VOORSPEL NR. 3 : ARIE DES HARLEKINS NR. 3 : ARIA VAN HARLEKIJN

H a r le k in H a r le k ijn Der Mond gellt auf den Firsten mit seinem Stelzenbein, De maan stapt met zijn stelten over de bergkammen, die Knaben dürsten nach Liebe, nach Wein. de knapen dorsten naar liefde, naar wijn. Die hat er mitgenommen, Die heeft ze meegenomen, sie werden nicht mehr wiederkommen. die keren nooit meer weder. Was wollen wir nun trinken? Wat zullen wc nu drinken? Blut ivollen wir nun trinken. Bloed zullen wc nu drinken. Was wollen wir nun küssen? Wat zullen wc nu kussen? Des Teufels Hintern. Het achterste van de Duivel. Da ivird die Welt so kunterbunt De 'wereld wordt zo kakelbont und dreht sich wie ein Ringelspiel. en draait als een mallemolen. Wir fahren auf dem Bock. Wc rijden op de bok. Der Mond ist weiss, das Blut ist heiss, De maan is wit, het bloed is heet, Der Wein ist süss, die Liebe ist im Paradies. de ~wijn is zoet, dc liefde is in het paradijs. Was bleibt uns armer Welt zu Teil? Wat rest er ons in deze droeve wereld? Wir bieten uns auf dem Jahrmarkt feil. We bieden ons te koop aan op dc jaarmarkt. Will uns niemand kaufen? Wil niemand ons kopen? Weil jeder sich selbst los sein will. Want ieder wil van zichzelf verlost zijn. Wir müssen in alle vier Winde laufen. Ah! We moeten in alle vier de windrichtingen lopen. Ah!

REZITATIV RECITATIEF

T o d D e D o o d Lass sein. Was singst du da? Laat dat. Wat zing je daar?

H a r le k in H a r l e k ij n Ich singe so. Ik zing maar wat.

T o d D e D o o d Was haben wir heut für einen Tag? Welke dag is liet vandaag?

H a r le k in H a r le k ijn Ich wechsle die Tage nicht mehr täglich, seit ich's mit dem Ik xuissel dc dagen niet meer dagelijks sedert ik dit ook niet meer Hemd nicht tun kann, und nehme nur einen neuen, -wenn ich kan doen met mijn hemd. Ik begin pas een nieuwe dag als ik fris frische Wäsche anziehe. linnen aantrek. Tod D e D o o d Dann musst du ja tief im vorigen Jahr stecken. Dan moet jij blijven steken zijn in het vorige jaar.

Harlekin H a r l e k ij n Vielleicht Dienstag? Mittwoch? Freitag? Einer wie der andre. Misschien dinsdag? Woensdag? Vrijdag? De ene is als de andere.

NR. 4 : DUETT NR. 4 : DUET

T o d D e D o o d Tage, Tage, wer kauft Tage? Dagen, dagen, wie koopt dagen?

Tod, Harlekin De Dood en Harlekijn Tage, Tage, wer kauft Tage? Dagen, dagen, wie koopt dagen? Schöne, neue, unbekannte. Mooie, nieuwe, onbekende? Einer wie der andre. De ene is als de andere. Vielleicht steckt in einem das Glück, Misschien schuilt er in een van hen liet geluk dann wirst du König. en word je koning. Alte, billige Tage, wer kauft Tage? Oude, goedkope dagen, wie koopt dagen?

REZITATIV RECITATIEF

H a r le k in H a r le k ijn Ich fühle mich wenig wohl in meiner Haut, seit ich mir selbst I k voel me niet meer zo goed iti mijn vel sedert mezelf me de keel zum Hals 'raushänge. Du solltest mich umbringen, es ist doch uithangt. Je moet me doden, dat is tenslotte toch jouw beroep. schliesslich dein Beruf, und ich langweil' mich, das ist nicht Ik verveel me, het is niet uit te houden. zum Aushalten.

T o d D e D o o d Lass mich in Frieden. Du bist nicht umzubringen. Laat me met rust. Jij bent niet om te brengen. De lach die met Das Lachen, das sich selbst verhöhnt, ist unsterblich. Dir selber zichzelf spot, is onsterfelijk. Jij kunt jezelf niet ontlopen, je kannst du nicht entlaufen, bleibst trotz allem Harlekin. blijft ondanks alles Harlekijn.

NR. 5 NR. 5

H a rle kin H a r le k ijn Und ivas ist das? Eine Erinnerung, blasser als die vergilbten En wat is dat? Een herinnering, bleker dan de vergeelde foto's Photographien dieser Menschen, die nicht mehr lächeln kön­ van deze mensen die niet meer lachen kunnen. Om mij lacht nen. Über mich lacht keiner. Wenn ich vergessen könnt, wie niemand. Kon ik maar vergeten hoe jonge wijn smaakt, kon ik junger Wein schmeckt, wenn ich wieder vor der fremden maar weer sidderen onder de vreemde strelingen van een Berührung der Frau erschauern könnte. vrouw. Tod D e D o o d Es langweilt mich, wenn ich dirznhöre. Du bist kaum dreihun­ Het verveelt me naar jou te luisteren. Je bent nog geen driehon­ dert Jahre alt, und ich mache dieses Theater mit, seit die Welt derd jaar oud terwijl ik dit schouwtoneel reeds meemaak sedert steht. Jetzt bin ich alt und kann nicht mehr mit. Du hättest mich liet begin der tijden. Nu ben ik oud en kan ik niet meer mee. sehen sollen! Maar je had me toen moeten zien!

NR. 6 : ARIE DES TODES NR. 6 : ARIA VAN DE DOOD

T o d D e D o o d Das waren Kriege, wo man die prächtigsten Kleider trug, um Toen waren er oorlogen waarin men de prachtigste gewaden mich zu ehren! Gold und Purpur, blitzende Harnische, man droeg om mij te eren! Goud en purper, blinkende harnassen, schmückte sich für mich, wie eine Braut für ihren Gatten. men smukte zich voor mij op als een bruid voor haar bruidegom. Bunte Standarten flatterten über den Streitrossen, Lands­ Bonte vaandels wapperden boven de strijdrossen, lansknechten knechte würfelten auf der Kriegstrommel, und wenn sie tan­ sloegen op de krijgstrom, en wanneer ze dansten, kraakten de zten, krachten den Weibern die Knochen, und sie klebten vom beenderen van de vrouwen en kleefden ze van het ziveet van hun Sclnueiss ihrer Tänzer. So oft bin ich mit den kleinen Pferden partner. Ik heb zo dikzvijls met de kleine paarden van Attila Attilas um die Wette gelaufen, mit den Elefanten Hannibals wedrennen gehouden, met de olifanten van Hannibal en de und den Tigern Dschchangirs, dass meine Beine zu schwach tijgers van Dzjahangir, dat mijn beenderen nu te zwak zijn om sind, um den motorisierten Kohorten folgen zu können. Was de gemotoriseerde cohorten te kunnen volgen. Rest me nog iets bleibt mir übrig, als hinter den neuen Todesengeln zu hinken, anders dan achter de nieuwe doodsengels aan te hinken, als ein kleiner Handwerker des Sterbens ? knechtje van de Dood ?

NR. 7 : ARIE DES TROMMLERS NR. 7 : ARIA VAN DE TAMBOER

T r o m m le r De Tam boer Hallo, hallo! Achtung! Achtung! Im Namen seiner Majestät, Hallo, hallo! Aandacht! Aandacht! In naam van Zijne Majes­ des Kaisers Überall! teit, Keizer Überall! Wir, zu Gottes Gnaden Überall der Einzige, Ruhm des Vater­ Wij, bij de genade Gods de Enige Echte Überall, Trots des landes, Segen der Menschheit, Kaiser beider Indien, Kaiser von Vaderlands, Zegen der Mensheid, Keizer van Beide Indien, Atlantis, regierender Herzog von Opliir und wirklicher Truch­ Keizer van Atlantis, regerende Hertog van Ophir en daadwer­ sess der Astarte, Ban von Hungarn, Kardinalfürst von Raven­ kelijke Baljuw van Astarte, Ban van Hongarije, Kardinaalvorst na, König von Jerusalem. van Ravenna, Koning van Jerusalem.

REZITATIV RECITATIEF

Zur Verherrlichung unserer göttlichen Natur, Erzpapst, haben Voor de verheerlijking van onze goddelijke natuur hebben wij, in unsrer unfehlbaren, alles durchdringenden Weisheit be­ Aartspaus, in onze onfeilbare en alziende ivijslieid besloten in schlossen, über all unser Gebiet den grossen, segensreichen ons hele gebied een grote zegerijke oorlog af te kondigen van Krieg aller gegen alle zu verhängen. allen tegen allen. PASSACAGLIA PASSACAGLIA Elk kind, jongen of meisje, elke jonge dame, vrouw of moeder, jedes Kind, ob Knäblein, ob Mägdlein, jede Jungfrau, Gattin, elke man, krom of recht, zal het wapen opnemen in deze heilige Mutter, jeder Mann, ob krumm oder grade, wird die Waffe strijd die zal eindigen met de zege van onze apostolische Majes­ führen in diesem heiligen Kampf, der mit dem Siege unserer teit en niet de vernietiging van liet Kwade in ons gebied. We apostolischen Majestät und der Vernichtung des Bösen in verklaren thans de zegerijke veldtocht voor geopend. unseren Landen enden wird. Mit diesem Augenblick erklären wir den Feldzug für siegreich eröffnet.

REZITATIV RECITATIEF

Unser alter Verbündeter, der Tod, wird uns sein glorreiches Onze oude bondgenoot, de Dood, zal zijn glorierijk banier voor Banner vorantragen, im Namen unserer grossen Zukunft und ons uitdragen, in naam van onze grootse toekomst en zijn seiner grossen Vergangenheit. Streitet tapfer! Gegeben im groots verleden. Strijd dapper! Afgekondigd in het vijftiende Jahre funfzehnunserer segensreichen Regierung. Gezeichnet: jaar van onze zegerijke regering. Getekend: Überall! Überall!

T o d D e D o o d Hörst du, wie sic mich höhnen? Die Seelen nehmen kann nur Hoor je hoe ze met me lachen ? Enkel ik kan de zielen wegnemen! ich! Die Fahne vorantragen! Meine grosse Vergangenheit! Het vaandel dragen! Mijn groots verleden! Jullie grootse toe­ Eure grosse Zukunft! Freund Heins Nachfolger! komst ! De opvolger van vriend Hein!

Harlekin H a r le k ijn Ha, ha, Iw, ha, ha, ha, ha! Ha, ha, ha, ha, ha, ha, ha!

T r o m m le r De Tam boer Wir zu Gottes Gnaden Überall der Einzige . Wij, bij de genade Gods, de Enige Echte Überall...

T o d De D o o d Hi, hi! Im Namen Eurer grossen Zukunft! Hi, hi! In de naam van jullie grootse toekomst!

Harlekin H a r le k ijn Was machst du da? Wat doe je daar?

T o d D e D o o d Ich mache die Zukunft der Menschen gross und lang!! Ik maak de toekomst der mensheid groot en lang!! 2. BILD TWEEDE TAFEREEL

NR. 8 : INTERMEZZO: TÖTENTANZ NR. 8 : INTERMEZZO: DODENDANS

NR. 9 : REZITATIV UND ARIE NR. 9 : RECITATIEF EN ARIA

Kaiser Überall Keizer Überall Wie spät ist cs? Hoe laat is het?

L a u t s p r e c h e r Luidspreker Fünf Uhr zweimiddreissig V ijf uur tweeëndertig. Hallo, hallo! Keizerlijke Garde! Hoofd­ Hallo, hallo! Kaiserliche Garde! Hauptmann der Scharwachc. man van de Wacht. Het kordon rondom het paleis iverd verdrie­ Der Kordon um den Palast auftragsgemäss verdreifacht. voudigd, overeenkomstig uw orders.

K a is e r Überall Keizer Überall Scharf geladen? Met scherp geladen ?

Lautsprecher Luidspreker Scharf geladen. Met scherp geladen.

Kaiser Ü berall Keizer Überall Gut. Goed.

Lautsprecher Luidspreker Hallo, hallo! Hallo, hallo! Gewapende horden, vliegtuigen en onderaardse Bewaffnete Horden, Flugzeuge, Untererdtorpedos haben die torpedo 's hebben de vestingsgordcl rond de derde stad gesloopt. Festungsgürtel der dritten Stadt geschleift. Die Einwohner De inwoners zijn dood. De lijken werden overgedragen aan het sind tot. Leichen wurden der Verwertungsanstalt übergeben. verwerkingsbed rijf.

Kaiser Überall Keizer Überall Wieviel? Hoeveel?

Lautsprecher Luidspreker Zehntausend Kilo Phosphor. Tienduizend kilo fosfor.

Kaiser Ü berall Keizer Überall la! la! Das Hochgericht. Het Hooggerechtshof.

Lautsprecher Luidspreker Hallo, hallo, Hochgericht. Hallo, hallo, het Hooggerechtshof. Kaiser Überall Keizer Überall Der Attentäter? De dader?

Lautsprecher Luidspreker Laut Auftrag gehenkt um vier Uhr dreizehn. Luidens de opdracht opgehangen om vier uur dertien.

Kaiser Überall Keizer Überall Also ist er tot? Dus is hij dood?

Lautsprecher Luidspreker Der Tod muss jeden Augenblick eintreten! De dood kan elk ogenblik intreden!

Kaiser Überall Keizer Überall Was? Muss? Wann tuurde das Urteil vollstreckt? Wat? Kan? Wanneer werd hel vonnis uitgevoerd?

Lautsprecher Luidspreker Vier Uhr dreizehn. Om vier uur dertien.

Kaiser Überall Keizer Überall jetzt ist fünf Uhr fünfunddreissig! Het is nu vijf uur vijfendertig!

Lautsprecher Luidspreker Der Tod muss jeden Augenblick eintreten ! De dood kan elk ogenblik intreden!

Kaiser Überall Keizer Überall Seid ihr toll geworden? Henkt der Henker in zioeiundaclitzig Zijn jullie gek geworden? Slaagt de beul er niet in om iemand Minuten nicht zu Tode?! in tweeëntachtig minuten ter dood te brengen?!

Lautsprecher Luidspreker Der Tod muss jeden Augenblick eintreten! De dood kan elk ogenblik intreden!

Kaiser Überall Keizer Überall Bin ich wahnsinnig geworden? Ringt den Tod man aus der Ben ik krankzinnig geworden? Maakt men mij de Dood afhan­ Hand mir? Wer wird in Zukunft mich noch fürchten? Weigert dig? Wie zal me in de toekomst nog vrezen? Weigert de Dood sich der Tod zu dienen? Hat sein alles Schwert zerbrochen? zich van zijn taak te kwijten? Heeft hij zijn oude zwaard Wer wird dem Imperator von Atlantis noch gehorchen?! gebroken? Wie zal de Keizer van Atlantis nog gehoorzamen?! Hallo! Tod durch Erschlossen! Hallo! Dood door de kogel!

Lautsprecher Luidspreker Befehl vollzogen. Bevel uitgevoerd. Kaiser Überall Keizer Überall Nun? Wel?

Lautsprecher Luidspreker Der Tod muss jeden Augenblick eintreten! De dood kan elk ogenblik intreden!

Kaiser Überall Keizer Überall Wrts ist das? Den Arzt! Wat is dat? Dokter!

Lautsprecher Luidspreker Hallo, Arzt! Hallo, dokter!

Kaiser Überall Keizer Überall Nun? Wel?

Lautsprecher Luidspreker Er lebt noch. Eine seltsame Krankheit ist ausgcbroclicn. Die Hij leeft nog. Er is een zeldzame ziekte uitgebroken. De mensen Menschen können nicht sterben. kunnen niet sterven.

Kaiser Überall Keizer Überall Sucht den Erreger dieser Krankheit. Wieviele starben, seit die Zoek de verwekker van deze ziekte. Hoevelen stierven er sedert Seuche auftrat? deze epidemie uitbrak?

Lautsprecher Luidspreker Keiner. Tausende ringen mit dem Leben, um sterben zu kön­ Geen enkele. Duizenden worstelen met het leven om te kunnen nen. s temen.

Kaiser Überall Keizer Ü be rail Danke! Ich werde Verfügungen erlassen. Dank u! Ik zal de nodige schikkingen treffen.

Lautsprecher Luidspreker Aussenaml! Ministerie van Buitenlandse Zaken! Plakate an allen Ecken; Aufrufe im Rundfunk; Trommler in den Affiches aan elke straathoek; radioboodschappen; tamboers in Dörfern. de dorpen.

ARIA ARIA

Kaiser Überall Keizer Überall Wir Überall, der Einzige, schenken unsern getreuen Unterta­ Wij, Überall, de Enige Echte, schenken onze verdienstelijke nen ein Geheimmittel zum ewigen Leben. Wer es besitzt, ist soldaten het geheim van het eeuwig leven. Hij die het bezit, is gefeit gegen den Tod, und keine Wunde und keine Krankheit gevrijwaard van de dood. Geen wonde of ziekte zal hem kunnen kann ihn fort anhemmen, das Schwert für seinen Herrn und das verhinderen het zwaard te heffen om zijn Vorst en Vaderland te Vaterland zu führen. Tod, iuo ist dein Stachel? Hölle, wo ist dein verdedigen. Dood, waar is je giftige angel? Hel, waar is je Sieg?! overwinning? !

NR. 10 : INTERMEZZO: TOTENTANZ NR. 10 : INTERMEZZO: DODENDANS 3. BILD DERDE TAFEREEL

NR. 11 : REZITATIV UND TERZETT NR. 1 1 : RECITATIEF EN TRIO

Soldat Sold aat Wer da? Wie daar?

Bubikopf Pagekopje Halt! Steh! Ein Mensch? Halt! Blijf staan! Een mens?

Soldat Soldaat Ein Mensch! Een mens!

Bubikopf Pagekopje Aber ein Fciiui! Maar een vijand!

T rommler De T am boer .. schenken unsern getreuen Untertanen ein Geheinunittel zu ... schenken onze verdienstelijke soldaten het geheim van liet ewigem Leben... eeuwig leven...

Soldat Soldaat Welch lueisse Haut! Wat een blanke huid!

Bubikopf Pagekopje Mach ein Ende. Maak er een einde aan!

T rommler De Tam boer ... ist gefeit gegen den Tod...... is gevrijwaard van de dood...

Soldat Sold aat Als ich jung war, bin ich mal mit einem Mädel den Fluss Toen ik jong was, wandelde ik cens met een meisje langs de entlanggegangen, die hatte Augen, so hell wie du! rivier. Haar ogen 'waren zo helder als de jouwe!

Bubikopf Pagekopje Ich bin nicht alt genug, um mich erinnern zu können ... Mach Ik ben niet oud genoeg om het me te kunnen herinneren... Maak ein Ende. er een einde aan.

T rommler De Tam boer ...Tod wo ist dein Stachel, Hölle, wo ist dein Sieg? ... Dood, waar is je giftige angel? Hel, waar is jouw overwin­ ning? Bu bikopf Pagekopje Der Kaiser hat befohlen zu töten, so tu's schon! De keizer gaf het bevel te doden. Doe dat dan!

Soldat Soldaat Drücken nicht die schweren Waffen deine zarten Schultern De zware'wapens verzoenden uw tere schouders! Meisje, nee, jij wund! Miidel, nein du sollst nicht leiden, schau, die Welt ist mag niet lijden. Kijk, de 'wereld is vol licht en kleuren. hell und bunt.

NR. 12 : ARIE NR. 12 : ARIA

Bu bikopf Pagekopje Ist's 'wahr, dass es Landschaften gibt, Is het waar dat er landschappen zijn, die nicht von Granattrichtern öd sind? die niet door granaatinslagen zijn verwoest? 1st's wahr, dass es Worte gibt, Is hel waar dat er woorden zijn die nicht schroff und spröd sind? die niet ruw en rauw zijn? Ist's wahr, dass es Wiesen gibt, Is het ivaar dat er loeiden zijn die voll Buntheit und Duft sind? met prachtige kleuren en geuren? Ist es 'wahr, dass cs Berge gibt, Is het waar dat er bergen zijn die blau von strahlender Luft sind? die blauw zijn door de stralende lucht?

NR. 1 3 : DUETT NR. 13 : DUET

Trom mler De Tam boer Komm fort von hier, komm geh mit mir! Geh mit mir! Kom, weg van hier, kom met me mee! Kom met me mee!

Bubikopf Pagekopje Komm fort von hier, komm, geh mit mir! Fort von hier! Kom, zoog van hier, kom met me mee! Weg van hier!

Trom mler De Tam boer Der Kaiser ruft dich und die Pflicht! De Keizer roept je, en de plicht!

Bubikopf Pagekopje Uns lockt das ferne Sonnenlicht! Ons lokt het verre zonnelicht! Der Tod ist tot, zu Ende ist die Kriegesnot! De Dood is dood, gedaan met de krijgsnood!

Trom mler De Tam boer Dich ruft der Kampf. Dich ruft der Tod! Jou roept de strijd; jou roept de dood! ARIE UND TERZETT ARIA EN TRIO

Trommler De Tam boer Die Trommel, Trommel dröhnt und quarrt, De trommel, de trommel dreunt en drenst, ein Mann ist nur in die Trommel vernarrt. een man is slechts verslingerd op zijn trommel. Ah! Hat ein glattes Fell wie nur ein Weib, ah! Die heeft een gladde huid zoals enkel vrouwen die hebben, ist rund um ihren ganzen Leib, het hele lijf is rond, und voll und laut ist ihre Sprach! en de stem is luid en helder! Ein Mann läuft nur der Trommel nach! Een man loopt slechts achter zijn trommel!

Soldat, Bubikopf Soldaat, Pagekopje Nun ist sic erblüht, die den Tod verschönt, Wat de dood verbloemt, is thans in volle bloei: die Blume der Liebe, die alles, alles versöhnt. de bloem der liefde, die alles, alles verzoent.

NR. 1 4 : DUETTINO NR. 1 4 : DUETTINO

Soldat, Bubikopf Soldaat, Pagekopje Schau, die Wolken sind vergangen, Kijk, de wolken zijn verdwenen, die den Blick uns lang vergällt, zij die zo lang ons zicht vergalden, und die Landschaft grau verhangen, en het landschap grauw bedekten ist mit eineni Mal erhellt. dat nu eensklaps oplicht. Tiefe Schatten werden lichter, Duistere schaduwen worden lichter, wenn die Sonne golden scheint, wanneer de zon haar gouden stralen spreidt, und es wird der Tod zum Dichter, en de Dood wordt als een Dichter wenn er sich mit Liebe eint. wanneer hij zich met de liefde verenigt.

NR. 15 : TANZ-INTERMEZZO: DIE LEBENDEN TOTEN NR. 15 : DANS-INTERMEZZO: DE LEVENDE DODEN

4. B IL D VIERDE TAFEREEL

Lautsprecher Luidspreker Hallo, hallo, der oberste General. Spital 34 für lebende Tote Hallo, hallo, hier de Stafchef. wurde um drei Uhr vonden Empörern gestürmt, Ärzte und Hospitaal 34 voor de levende doden werd om drie uur door de Instruktoren gingen in Massen über. Die Aufrührer haben rebellen bestormd. Dokters en instructeurs liepen massaal naar schwarze Fahnen und einen blutigen Pßtig im Wappen. Sic de vijand over. De opstandelingen dragen zwarte vaandels en kämpfen ohne Schlachtruf stumm und erbittert. Die Genera­ hebben een bloederige ploeg in hun blazoen. Ze strijden zonder lität der zwölften Armee hat ihren Bericht noch nicht über­ strijdkreet, stil en verbitterd. De leiding van het 12de Leger reicht. heeft nog geen verslag uitgebracht.

Kaiser Überall Keizer Überall W(?s noch? En verder? Lautsprecher Luidspreker Das ist alles! Dat is alles!

Kaiser Überall Keizer Überall Gut! Goed!

NR. 16 : SZENE VON HARLEKIN UND TROMMLER NR. 16 : TAFEREEL VAN HARLEKIJN EN DE TAMBOER

Harlekin Harl e k ij n Wir sind um einen Kreuzer Süsses zum Kaufmann getrabt, We holden de snoepventer achterna om een stuiver zoetigheid, dem Zirkus nachzulaufen, haben wir vorgehabt. we wilden ook het circus achternalopen. Wir sind zusammen Steckenpferd geritten, Samen reden wc op ons stokpaardje, wir fuhren auf unsrer neuen Schultasche Schlitten. en onze nieuwe schooltassen gebruikten we als slee. Wir haben unter den Blicken kleiner Mädchen gezittert, We beefden voor de blikken van kleine meisjes wir haben das Unrecht der Welt mit reinen Gedanken zersplit­ en verbrijzelden het onrecht van deze wereld met onze zuivere tert. r gedachten.

Trom m ler De Tam boer Wir Überall, wir Überall, die Welt ist voll, Wij Überall, wij Überall, die Welt ist voll von unseren Taten. de zvereld is vol met onze daden. Wir werden sie auf Erden, Wc zullen ze op aarde nooit uit angst verraden. nie aus Angst verraten. Schranderheid is grotesk, Klug ist gleich närrisch, weise ist gleich toll, wijsheid is krankzinnig, wir Überall. wij Überall.

Harlekin H arle kij n Schlaf, Kindlein schlaf, Slaap, kindje, slaap, ich bin ein Epitaph. ik ben een epitaaf. Dein Vater ging im Krieg zugrund. Jouw vader ging in de strijd ten onder, Dein Mutter frass ihr roter Mund, jouw moeder vrat haar rode mond, schlaf, Kindlein schlaf. slaap, kindje, slaap. Spät, Kindlein spät, Het is laat, kindje, Iaat, der Mann im Monde mäht. manneke maan maait. Er mäht das Glück, Hij maait liet geluk, er mäht es fort, maait alles weg, und kommt die Sonne, en bij zonsopgang ist's verdorrt ! is alles verdord! Dann ziehst du's rote Kleidchen an, Trek nu je rode jurkje aan und fängst das Lied von vorne an. en zing dit lied van voor af aan. Kaiser Überall Keizer Überall Hallo, Ausscnamt! Welche Stationen sind im Besitz der Hallo, Ministerie van Buitenlandse Zaken! Welke stations zijn Aufrührer? in handen van de rebellen?

Lautspreche r Luidspreker 57- 3 - römisch V III-1 20 - römisch XXXII/1 - 10U/B. 57 - 3 - Romeinse VIII - 120 - Romeinse XXX1I/1 - 1011/B.

Kaiser Überall Keizer Überall Ist die Proklamation gedruckt? Is de proclamatie gedrukt?

Lautsprecher Luidspreker Gedruckt und versandt. Gedrukt en opgestuurd.

Kaiser Überall Keizer Überall Ja! Ja!

Lautsprech e r Luidspreker Ein furchtbarer Arzt hat uns den Star geschnitten und tins von Een vreselijke dokter opende ons de ogen en genas ons van unserer Blindheit geheilt. Gross wie der Wahnsinn unserer onze blindheid. Zo groot als de waanzin van onze zonden is de Sünden ist die Strafe, furchtbar die Schmerzen, die wir zu straf en de pijn die we moeten ondergaan. We zullen ze in erleiden haben. Wir wollen sie in Demut tragen und nicht eher deemoed dragen en niet rusten vooraleer we het laatste on­ ruhen, bis wir das letzte Unkraut des Hasses und der Unver­ kruid der haat en onverzoenlijkheid uit ons hart weggerukt söhnlichkeit nusgerottet haben werden aus unseren Herzen. hebben. Met blote hand zullen we de stalen schansen des Mit blossen Händen werden wir die stählernen Schanzen des duivels neerhalen... Teufels niederreissen...

NR. 1 7 : TERZETT NR. 1 7 : TRIO

Kaiser Überall Keizer Überall Fünf, sechs, sieben, acht, neun, zehn, hundert, tausend Bom­ Vijf, zes, zeven, acht, negen, tien, honderd, duizend bommen, ben, eine Million Kanonen. Ich habe mich mit fensterlosen een miljoen kanonnen. Ik heb me omgeven met muren zonder Mauern umgeben. A licit dieser Posten war im Kalkül! Wie sieht vensters. Ook deze plaats is berekend! Hoe ziet een mens er uit? ein Mensch aus? Bin ich noch ein Mensch oder die Rechen­ Ben ik nog een mens of Gods rekenmachine? Ben ik nog een maschine Gottes? Bin ich noch ein Mensch? mens?

Harlekin Harlekijn Nicht dran denken, nicht dran denken. Ha, ha ha, ha, nicht dran Er niet aan denken, er niet aan denken. Ha, lm, ha, ha, er niet denken. Hallo, hallo, ja, er hat sich mit Mauern umgeben. aan denken. Hallo, hallo, ja, hij heeft zich met muren omgeven. Hallo, hallo! Wie sicht ein Mensch aus. Ja wie sicht ein Mensch Hallo, hallo, hoe ziet een mens er uit. Ja, hoe ziet een mens er aus? Bin ich noch ein Mensch? Die Rechenmaschine Gottes? uit? Gods rekenmachine? Ben ik nog een mens? Een mens? Bin ich noch ein Mensch? Ein Mensch? T rom m ler T am boe r Ha, ha, ha, ha, nicht dran denken, nicht dran denken. Ja, er hat Ha, ha, ha, ha, er nietaan denken, er nietaan denken. Ja hij heeft sich mit fensterlosen Mauern, mit Mauern umgeben. Hallo, zich met muren zonder vensters, met muren omgeven. Hallo, hallo, wie sieht ein Mensch aus? Seit Jahren ist der Spiegel hallo, hoe ziet een mens er uit? Reeds jaren is de spiegel verhängt! Die Rechenmaschine Gottes? Bin ich ein Mensch? versluierd! Gods rekenmachine? Ben ik een mens? Ben ik een Bin ich ein Mensch? mens?

Kaiser Überall Keizer Überall Wer bist du? Wie ben jij?

NR. 18 : ARIE DES TODES NR. 18 : ARIA VAN DE DOOD

Tod De Dood Ich bin der Tod, der Gärtner Tod, Ik ben de Dood, de tuinman Dood, und säe Schlaf in schmcrzgepßiigtc Spuren. ik zaai slaap in de met smart gevulde voren. Ich bin der Tod, der Gärtner Tod, Ik ben de Dood, de tuinman Dood, und jäte welkes Unkraut müder Kreaturen. ik wied het verlepte onkruid der vermoeide schepselen. Ich bin der Tod, der Gärtner Tod, Ik ben de Dood, de tuinman Dood, und mähe reifes Korn des Leidens auf den Fluren. ik maai het rijpe koren des tijdens in de velden. Bin der, der von der Pest befreit, Ik ben het die je bevrijdt van de pest, und nicht die Pest. ik ben niet de pest. Bin, der Erlösung bringt von Leid, Ik ben het die je verlost van liet lijden, nicht, der euch leiden Hisst. ik ben niet degene die je doet lijden. Ich bin das wohlig warme Nest, Ik ben liet weldadige warme nest, wohin das angstgehetzte Leben flieht. waarheen het door angst achternagezeten leven vlucht. Ich bin das grösste Freiheitsfest Ik ben het grootste vrijheidsfeest. Ich bin das letzte Schlummerlied Ik ben het laatste slaaplied. Still ist und friedevoll mein gastlich Haus! Mijn gastvrij huis is stil en vredevol. Kommt, ruhet aus ! Kom, rust uit!

Kaiser Überall Keizer Überall So kehrst du uns -wieder? Wir Menschen können ohne dielt Dus jij keert naar ons terug? Wij mensen kunnen zonder jou nicht leben. niet leven.

Tod De Dood Ich ivill versöhnt sein, wenn du das Opfer bringen kannst, als Ik zal slechts verzoend zijn als jij het offer brengen kunt als Erster den neuen Tod zu leiden. eerste de nieuwe dood te ondergaan.

Kaiser Überall Keizer Überall Ich hätte die Kraft zu diesem Opfer. Aber die Menschen verdie­ Ik zou de kracht hebben dit offer te brengen. Maar de mensen nen es nicht! verdienen dit niet. Tod De Dood So kann ich nicht zurückkehren. Dan kan ik niet naar jullie terugkeren. Der Krieg ist uns ! De oorlog is afgelopen!

NR. 19 : DES KAISERS ABSCHIED (ARIE) NR. 19 : HET AFSCHEID VAN DE KEIZER (ARIA)

Kaiser Überall Keizer Überall Der Krieg ist aus, das sagst du so mit Stolz. De oorlog is afgelopen, dat zeg je met zo'n trots. Nur dieser Krieg ist aus, der letzte? Is enkel deze oorlog afgelopen, de laatste? Weisse Fahnen werden wch'n, Witte vaandels zullen wapperen, von allen Türmen werden Glocken festlich Hinten, van alle torens zullen de klokken feestelijk luiden, und die Toren werden tanzen, singen, springen. en de dwazen zullen dansen, zingen, springen. Ach, wie lange nur! Maar voor hoelang! Gedämpft ist nur das Feuer, nicht gelöscht ! Het vuur is enkel gesmoord, niet gedoofd! Bald flammt es wieder hoch. Dra flakkert het weer op, Von neuem rast der Mord, de moord woedt opnieuw und ich ersehnte Grabesruh! en ik smachtte naar de grafrust. Oh, war' mein Werkgegliicket ! Was mijn werk maar geslaagd! Von dieser Fessel Mensch befreit, Bevrijd van deze mensenketenen dehnt sich das Land mit ungemähten Feldern. strekt het land zich uit met ongemaaide velden. Ach, waren wir verdorrt. Waren we maar verdord! Die Wälder wachsen frei, die wir nur lähmen, De wouden die wij slechts kreupel maakten, groeien ongestoord. keiner wehrt dem Wasser, seinen Weg zu strömen. Niemand belet het water zijn eigen weg te gaan. Tod kommt wieder, Hunger, Liebe, Leben! De Dood keert terug, honger, liefde, leven! Manchmal Wolken, manchmal Blitz, Nu eens 'wolken, dan weer onweer, doch nie mehr Mord. maar nooit meer moord. In deiner Hand liegt unser Leben, In uw hand ligt ons leven, nimm's fort, nimm es fort. neem het weg, neem het weg!

NR. 20 : FINALE NR. 20 : FINALE

Bubikopf, Trommler, Harlekin, Lautsprecher Pagekopje, Tamboer, Harlekijn en Luidspreker Komm Tod, du unser werter Gast, Kom Dood, jij onze geëerde gast, in unsers Herzens Kammer. kom in de kamer van ons hart. Nimm von uns Lebens Leid und Last, Verlos ons van 's levens lijden en last führ uns zur Rast nach Schmerz und Jammer. leidt ons te ruste na kommer en smart. Lehr uns Lebens Lust und Not Leer ons 's levens lust en nood in unsren Brüdern ehren. in onze broeders eren. Lehr uns das heiligste Gebot: Leer ons het opperste gebod: Du sollst den grossen Namen Tod jij zult de grote naam des Doods nicht eitel beschwören. niet ijdel bezweren. NOG MUZIEKTHEATER IN DESINGEL

TEATRO STABILE Dl PARMA COMPAGNIA GIORGIO BARBERIO CORSETTI TEATRI UNITI Gigi Dall'Aglio/Giorgio Barberio Corsetti/Mario Martone L'Histoire du Soldat Pier Paolo Pasolini/Sergio Citti/Giulio Paradisi 21, 22, 23 maart 96

CENTRE DRAMATIQUE NATIONAL ORLÉANS ENSEMBLE ITINÉRAIRE NOUVEL ENSEMBLE VOCAL Stéphane Braunschweig/Aldo Brizzi La Rosa de Ariadna Gualtiero Dazzi/Francisco Serrano 28, 29 maart 96 knack 0 "I DOET /ETS VOOR DE " 1^ 5 , « j e m e e n i e K r e a i e t Nationale Loterij ■ ' ■ Agfa <$> De Morgen deSingel wordt betoelaagd door de Vlaamse Gemeenschap en geniet de steun van de Provincie Antwerpen deSiitgel