V Zjazd Polonii I Polaków Z Zagranicy Nr 10 (153) Październik 2018

JAN PAWEŁ II O POLONII I POLAKACH SAMOOBRONA ZIEMI GRODZIEŃSKIEJ 1918-1919

NR 10 (153) PAŹDZIERNIK 2018

V ZJAZD POLONII I POLAKÓW Z ZAGRANICY NR 10 (153) PAŹDZIERNIK 2018

Ku ojczystym źródłom Życie domowe mieszczan – Człowiek musi mieć swój kąt ojczysty. wileńskich w XVI-XVII ww. Na to, by istniał, pracuje wiele pokoleń, z Na podstawie zachowanych których każde składa wiele ofiar – pisze dokumentów archiwalnych wiemy, jak prof. Piotr Jaroszyński 14 wyglądały gospodarstwa domowe, 31 pożywienie, stroje, ozdoby mieszczan itp.

OD REDAKTORA 22 Irena Waluś. Żołnierze Samoobrony 1 Łączy nas Niepodległa Grodzieńskiej na apelu artystycznym 23 Zdzisław J. Winnicki. Tadeusz Gawin. FOTOREPORTAŻ Z relacji ludności polskiej w BSRR Światowy zjazd 6 z miejscową władzą POLONIA 28 Dymitr Zagacki. Lech Piotr Stolle – 8 Papież Jan Paweł II do Polonii żołnierz «Bohdanki» i Polaków za granicą. Oprac. ks. HISTORIA Roman Dzwonkowski SAC 31 Mieczysław Jackiewicz. Życie domowe Piotr Jaroszyński. Ku ojczystym 13 mieszczan wileńskich w XVI-XVII ww. źródłom KULTURA ZPB 34 Eliza Andruszkiewicz. Koncert Eliza Andruszkiewicz. Stefan Batory 14 z patriotyczną nutą patronem szkoły ZPB 35 Dymitr Zagacki. Mickiewicz i Domeyko: PAMIĘĆ upamiętnienie w filatelistyce 16 Jan Kuźmicki. Samoobrona Ziemi POEZJA Grodzieńskiej w latach 1918-1919 36 Wiersze Jana Pawła II Na pierwszej stronie okładki: Prezydent RP Andrzej Duda oraz Pierwsza Dama podczas spotkania z delegatami V Zjazdu Polonii i Polaków z Za- granicy w Warszawie. Fot. Irena Waluś Na ostatniej stronie okładki: Msza św. w intencji Ojczyzny w Archikatedrze Warszawskiej. Fot. Irena Waluś

Redakcja nie zwraca materiałów niezamówionych, zastrzega sobie prawo do skracania i adiustacji tekstów oraz zmiany tytułów. Poglądy Autorów nie zawsze są zbieżne z poglądami Redakcji REDAKTOR KOREKTA: MAGAZYN POLSKI jest Projekt współfinansowany NACZELNA: Danuta KARPOWICZ Irena WALUŚ SKŁAD I ŁAMANIE: ogólnokrajowym miesięcznikiem w ramach sprawowania [email protected] Alaksiej SALEJ PRENUMERATA POLSKA: Społecznego Zjednoczenia «Związek opieki Senatu tel. +375 29 949-35-09 Fundacja Wolność i Demokracja, Polaków na Białorusi». Założony Rzeczypospolitej Polskiej Archiwum: kresy24.pl/archiwum-magazynu-polskiego/ Al. Jerozolimskie 30 lok.14 w roku 1992, od roku 2005 jest nad Polonią i Polakami za Okładka: Magazyn Polski na uchodźstwie 00-024 Warszawa, tel. (22) 628-85-05 wydawany na uchodźstwie. granicą. OD REDAKTORA Łączy nas Niepodległa są jednym z najbardziej rozproszo- skiej kultury za granicą nie byłoby nych narodów europejskich. Jedną Polaków poza ojczyzną, bo wła- z przyczyn emigracji była utrata śnie kultura jest tym spoiwem, któ- niepodległości Polski na okres 123 re nas wszystkich łączy. «Poczucie lat. Bonisławski zaznaczył, że zjaz- tożsamości narodowej, to, co czyni dy Polonii są «piękną manifestacją nas Polakami w kraju i za granicą, wspólnoty narodowej, a także tro- dokonuje się na płaszczyźnie kul- ski o losy ojczyzny». turowej. Stąd nieodzowność kul- – Cała działalność Polonii sta- tury dla integralności wspólnoty Irena WALUŚ nowi promocję dobrego imienia narodowej w kraju i za granicą» – Redaktor Naczelna stwierdziła Maria Koc. «Magazynu Polskiego na uchodźstwie» Polski – podkreślała przewodni- cząca Rady Polonii Świata Teresa Wielu Polaków wyjechało za W Warszawie, w dn. 20-23 wrze- Berezowska. granicę po wejściu Polski do Unii śnia odbył się V Światowy Zjazd – Bardzo dużo zależy od nas, od Europejskiej. Premier Mateusz Polonii i Polaków z Zagranicy. naszej postawy, wiary, determina- Morawiecki w liście do uczestni- Uczestniczyło w nim 600 delega- cji – mówiła prezes ZPB Andże- ków zjazdu napisał: «Cieszy nas, że tów z 40 krajów. Patronat honoro- lika Borys, występująca w imieniu Polacy chcą wracać do ojczyzny; wy nad zjazdem objął prezydent Polaków ze Wschodu, na sesji rząd wspiera i będzie wspierał po- RP Andrzej Duda. W roku 100-le- w Sejmie. – To my, każdy w swoim wroty rodaków z emigracji zarob- cia odzyskania przez Polskę Nie- kraju, jesteśmy dla Polski i przez kowej». Polska odnosi sukcesy, po- podległości hasłem zjazdu stały się nasz pryzmat jest odbierana Polska wracający rodacy mają możliwości słowa: «Łączy nas Niepodległa». – dobrze lub źle. Więc niech Pol- na znalezienie swego miejsca, do- brej pracy. Także Polacy z Kazach- Łączą nas także inne ważne rzeczy. ska będzie odbierana zawsze jako stanu mają obecnie szanse wrócić Zjazd rozpoczął się Mszą św. potęga, jako kraj z bogatą historią, do Macierzy. w intencji Ojczyzny w Archika- kraj niezłomny, kraj solidarności». Marszałek Stanisław Karczew- tedrze Warszawskiej. Większość Podczas spotkania z Polonią ski, zamykając debatę w parlamen- ważnych uroczystości organizo- prezydent Andrzej Duda powiecie, podsumowującą V Światowy wanych przez Polaków za grani- dział: «Wierzę w to, że także dzięki Zjazd Polonii i Polaków z Zagra- cą również rozpoczyna się mszą. waszemu wsparciu zbudujemy Pol- nicy powiedział: «Dobrze jest być Łączą nas więc wartości chrześci- skę taką, która jest Polską waszych Polakiem w Polsce i za granicą». jańskie, łączy nas wiara. Jesteśmy i naszych marzeń. Silną, sprawnie Zjazd zakończył się Mszą św. wspólnotą, co nieraz podkreślano działającą, bezpieczną, liczącą się w Świątyni Opatrzności Bożej na zjeździe. w świecie, której głos jest wszędzie w intencji Polonii i Polaków z Za- Inauguracja obrad rozpoczęła słyszalny. Polskę, z której będziecie granicy i 40. rocznicy rozpoczęcia się w Sejmie na specjalnej sesji. mogli być dumni». pontyfikatu św. Jana Pawła II. Po «Witam was w domu!» – w ten Polaków w całym świecie łączy odśpiewaniu «Boże, coś Polskę» sposób zwrócił się do delegatów język ojczysty. Nauczanie języka w Panteonie Wielkich Polaków marszałek Senatu Stanisław Kar- polskiego uznano za prioryteto- została odsłonięta ufundowana czewski. W swoim wystąpieniu we zadanie dla Polonii. Łączy nas przez Polonię tablica poświęco- podkreślił: «Bez was my, tu w kra- kultura, która wyróżnia Polaków na ojcom polskiej niepodległości: ju, nie bylibyśmy sobą, ale i wy spośród innych narodów. Wi- Józefowi Piłsudskiemu, Ignacemu w swoich krajach zamieszkania, nie cemarszałek Senatu Maria Koc, Janowi Paderewskiemu, Romano- bylibyście sobą bez nas». otwierając Światowe Forum Kul- wi Dmowskiemu, Ignacemu Da- Według danych szacunkowych, tury Polonijnej, podkreśliła, że szyńskiemu, Wincentemu Wito- w całym świecie mieszka 60 mln kultura na emigracji to «budowanie sowi, Wojciechowi Korfantemu. Polaków. Aż jedna trzecia rodaków polskiej tożsamości w milionach Złożono wiązanki przy grobach mieszka poza granicami Polski! polskich rodzin za granicą dzięki Ryszarda Kaczorowskiego, Zyg- Prezes Stowarzyszenia «Wspól- znajomości treści, kodów, symboli munta Szadkowskiego, ks. prałata nota Polska» Dariusz Piotr Boni- i wartości, które tę kulturę tworzą. Zdzisława Peszkowskiego i Longi- sławski zwrócił uwagę, że Polacy Zdaniem wicemarszałek, bez pol- na Komołowskiego

MAGAZYN 1 BIAŁORUŚBIAŁORUŚ Mniej krytyki Liczba krytycznych publikacji w rosyjskich mediach na temat Białorusi i Łukaszenki znacznie się zmniejszyła. Podaje internetowe wydanie dziennika «Nasza Niwa». Przed spotkaniem w Soczi Łukaszenki i Putina w rosyjskich mediach było sporo artykułów, wieszczących szybki upadek Białorusi,

BelaPAN podważających jej niezależność Podczas ćwiczeń wojskowych i suwerenność. Łukaszence zarzucano sprzyjanie białoruskim nacjonalistom Manewry wojska i «gry na dwóch fortepianach». W dn. 6-12 września «Zapad-2017» wysłano na poligo- O konieczności inkorporacji na Białorusi odbyły się ny o pół tysiąca mniej żołnierzy. Białorusi pod pozorami ćwiczenia wojskowe. Wg zastępcy ministra obrony integracji i możliwej powtórce Wzięło w nich udział 7,5 tys. Olega Biełokoniewa, manewry są scenariuszu ukraińskiego, pisały żołnierzy, 260 jednostek sprzętu logiczną kontynuacją ubiegłorocz- i skrajnie nacjonalistyczne pancernego oraz 30 samolotów nych «Zapad-2017», a kierunek zo- media, jak i opiniotwórcze i śmigłowców. Media podawały, że stał wybrany z uwagi na pojawienie Lenta.ru, Life i Kommersant. się w świecie nowych wyzwań i za- pierwsza faza ćwiczeń polegała na Po spotkaniu prezydentów grożeń dla bezpieczeństwa militar- walce z nielegalnymi formacjami w Soczi liczba publikacji nego państwa. zbrojnymi i grupami zwiadowczo- gwałtownie spadła. Tradycyjnie O ile w ub.r. wojska rosyjskie nieprzychylne wobec tematyki -dywersyjnymi, na mobilizacji sił i białoruskie ćwiczyły obronę białoruskiej pozostają Regnum powietrznych i obrony przeciwlot- Państwa Związkowego, to teraz i in. marginalne, ale ogólna niczej do osłony ważnych obiek- koncentrowano się na obronie su- liczba krytyki się zmniejszyła. tów strategicznych. Drugi etap był werenności i integralności teryto- Jeśli uznać ataki rosyjskich poświęcony obronie granicy. rialnej RB. mediów przeciwko RB za Imponująca jest liczba białoru- Manewry odbyły się na 6 poli- formę nacisku na białoruskie skich żołnierzy, biorących udział gonach w obwodach brzeskim, przywództwo, można w ćwiczeniach. Nawet podczas grodzieńskim, mohylewskim jednoznacznie stwierdzić: Putin manewrów białorusko-rosyjskich i mińskim. i Łukaszenko się dogadali.

W skrócie o zaprzestanie dyskryminacji pol- Komitet Wykonawczy Miń- nem w Soczi, że Rosja nie dotrzy- skich dzieci przy przyjmowaniu do ska od ponad pół roku nie wydaje muje terminów umowy na budowę polskich szkół na Białorusi. zgody na umieszczenie tablicy pa- elektrowni atomowej w Ostrowcu. Michaił Babicz to nowy miątkowej na budynku, gdzie 100 Program współpracy Mię- ambasador Rosji w Mińsku, zaufa- lat temu – 25 marca, przyjęto akt dzynarodowego Funduszu Walu- ny człowiek Putina. Jakie specjalne niepodległości Białoruskiej Repu- towego z RB wstrzymano, bo nie zadanie ma on do wykonania na bliki Ludowej. znaleziono porozumienia o termi- Białorusi – to pytanie nurtuje wielu. Rosja stopniowo zamyka gra- nie realizacji programu reform. Na polsko-białoruskiej nicę z RB. Przestała przepuszczać Rada Oświaty Polonijnej przy granicy Straż Graniczna udaremni- obywateli państw trzecich przez Ministrze Edukacji Narodowej RP, ła przemyt 86 kg haszyszu, warte- granicę z Białorusią. zrzeszająca 64 polskie organizacje go 4,3 mln zł. Łukaszenko oświadczył 21 oświatowe z całego świata, zaape- Przygotowała września podczas rozmów z Puti- lowała do ministra edukacji RB Wanda ROMAŃCZUK

2 MAGAZYN POLSKA Siatkarze mistrzami świata Biało-czerwoni w Turynie triumfowali w mistrzostwach świata. W finale drużyna pokonała Brazylię 3:0, broniąc tytuł sprzed czterech lat i zdobywając trzecie w historii polskiej siatkówki złoto MŚ. Radio 5 – Zrobimy wszystko, by dalej przynosić chlubę naszemu państwu – powiedział M. Kubiak, kapitan reprezentacji, na spotkaniu z prezydentem R P. Marszałek Senatu Stanisław Karczewski Spotkanie w Pałacu Prezydenckim rozpoczęło się od odegrania hymnu Polonia w Senacie i wręczenia odznaczeń państwowych, m.in. najlepszego Marszałek Senatu RP giej strony oznaczałby ona wspar- siatkarza Bartosza Kurka zapowiedział złożenie cie dla samej Polonii. uhonorowano Krzyżem projektu w sprawie zmian Karczewski zaproponował, by Oficerskim Orderu Odrodzenia w konstytucji. Chodzi jedno z dodatkowych miejsc w Se- Polski. Odznaczono m.in. o poszerzenie składu Izby nacie przysługiwało przedstawi- Michała Kubiaka, Pawła Wyższej parlamentu o dwie cielowi Polonii zza wschodniej Zatorskiego, Dawida osoby reprezentujące granicy, a jedno – zza zachodniej. Konarskiego i członków sztabu środowiska polonijne. Wyraził przekonanie, że wszystkie szkoleniowo-medycznego Deklarację taką Stanisław Kar- parlamentarne ugrupowania poprą drużyny narodowej. czewski złożył w Mołdawii, gdzie założenia projektu. – Wasze zwycięstwo przebywał z trzydniową wizytą. rozsławia Polskę w świecie Zgodnie z konstytucją, projekt W rozmowie z TVP Info podkre- w symbolicznym roku ślił, że taka zmiana pozwoliłaby zmian w ustawie zasadniczej może stulecia odzyskania dowartościować Polonię. Powie- przedłożyć co najmniej 1/5 usta- Niepodległości – zwrócił się dział, że «to byłby gest wdzięcz- wowej liczby posłów, Senat lub do zawodników i trenerów A. ności wobec Polonii» za udzielane prezydent. Senat liczy 100 senato- Duda, przekazując im flagę Polsce wsparcie. Dodał, że z dru- rów. państwową.

W skrócie 40 lat temu w dn. 16 paź- był związany z rosyjskimi kręgami Błaszczak z polsko-amerykańską dziernika 1978 r. kard. Karol Woj- mafijnymi i GRU. grupą robocza omawiał szczegó- tyła został wybrany na papieża. «Zimna wojna» została ły ewentualnego utworzenia bazy Przybrał on imię Jan Paweł II. polskim kandydatem do Oscara. amerykańskich wojsk w Polsce. LOT Agencja FTSE przekwalifi- Film Pawła Pawlikowskiego już otwiera nową trasę z War- uhonorowano Złotymi Lwami na szawy do Miami na Florydzie. kowała Polskę z kraju wschodzące- festiwalu w Gdyni i nagrodą za re- W ramach akcji «100 tys. go na rozwinięty. RP znalazła się żyserię w Cannes. drzew na 100-lecie niepodległo- w gronie 25 najbardziej rozwinię- Rozpoczęto budowę nowej ści» w kilkunastu miastach za przy- tych gospodarek świata. ambasady RP w Berlinie, MSZ bę- niesione surowce wtórne można Prawdopodobnie za aferą dzie też budował nową ambasadę otrzymać sadzonki drzew. podsłuchową (2015) stał Kreml, w Mińsku. Przygotowała jej główny figurant Marek Falenta Minister obrony Mariusz Anna MALINOWSKA

MAGAZYN 3 POLSKARODACY W ŚWIECIE V Zjazd Polonii i Polaków z Zagranicy Delegaci zjazdu z całego

świata w dn. 21-22 września A LUŚ W rena na poszczególnych forach I debatowali o problemach i wyzwaniach stojących przed organizacjami polonijnymi, o polonijnej kulturze, edukacji, nauce, sporcie i turystyce, duszpasterstwie i mediach. Na Światowym Forum Organi- zacji Polonijnych wystąpił minister spraw zagranicznych Jacek Cza- putowicz. Zaznaczył, że Polonia odgrywa ważną rolę w realizacji polskiej racji stanu, w kształtowa- niu pozytywnego wizerunku Pol- ski w świecie i obrony jej dobrego imienia. «Zyskaliśmy w Polonii solidnego, niezawodnego partne- Obrady Światowego Forum Kultury ra, strażnika prawdy historycznej, wytrwale wspierającego wysiłki kultura to najsilniejsza więź łączą- się analizą dorobku polskich na- obecnego rządu w walce z fał- ca Polonię z Polską. Wiceminister ukowców poza granicami, uczeni szowaniem historii» – oświadczył kultury i dziedzictwa narodowego dyskutowali o potrzebach i proble- Czaputowicz. Jak mówił, wyzwań Jarosław Sellin przedstawił cele mach młodych naukowców pracu- dla władz polskich jest bardzo i zasady polityki resortu wobec jących poza granicami, szansach wiele, m.in. wspieranie Polaków dziedzictwa kulturowego poza gra- na ich współpracę z naukowcami na Wschodzie, młodej emigracji nicami kraju. Omówił też działal- i ośrodkami w Polsce. Uczestnicy zarobkowej, monitorowanie prze- ność Narodowego Instytutu Pol- zastanawiali się, co trzeba zrobić, strzegania praw mniejszości polskiego Dziedzictwa Kulturowego aby polskie uczelnie znalazły się skiej. za Granicą POLONIKA, który na wysokich pozycjach w rankingu W obradach Światowego Forum prowadzi projekty o charakterze światowych uczelni. Edukacji Polonijnej wzięła udział konserwatorskim, naukowo-ba- Na Forum Sportu i Turystyki minister Edukacji Narodowej dawczym, edukacyjnym i popula- Polonijnej dyskusje koncentrowały Anna Zalewska. Oświata polonij- ryzatorskim. się przede wszystkim na przedsta- na jest jednym z najważniejszych Na Światowym Forum Dusz- wieniu różnych form działalności filarów podtrzymywania i wzmac- pasterstw Polonijnych uczestnicy Polonii w dziedzinie upowszech- niania polskości poza krajem. Pla- dyskutowali o roli duszpasterstwa niania sportu i popularyzowania cówki edukacyjne służą nie tylko w kształtowaniu tożsamości na- wśród rodaków osiągnięć polskie- nauce języka, lecz także rozwijaniu rodowej oraz o pracy na rzecz go sportu. kultury i tradycji oraz podtrzymy- zdynamizowania pracy służącej Na ŚFMP podkreślano, że me- waniu stosunków społecznych pogłębianiu patriotyzmu Polonii dia polonijne są niezbędnym ele- z in. osobami mówiącymi w języ- i Polaków z Zagranicy. mentem systemu instytucji działa- ku polskim. Szkoła staje się ośrod- O wkładzie nauki polskiej w na- jących na rzecz utrwalania polskiej kiem życia Polonii i Polaków. ukę światową dyskutowali uczest- tożsamości poza granicami Polski, Na Światowym Forum Kultu- nicy Światowego Forum Nauki integracji polonijnych środowisk, ry wystąpił m.in. przewodniczą- Polskiej poza Granicami. Forum podnoszenia statusu społecznego cy Rady Krajowej Stowarzysze- pod kierownictwem Joanny Pyłat Polonii oraz promowania Polski. nia «Wspólnota Polska» minister z Polskiego Towarzystwa Nauko- Przygotowała Henryk Kowalczyk. Podkreślił, że wego na Obczyźnie zajmowało Eliza ANDRUSZKIEWICZ

4 MAGAZYN KALENDARZ Polacy w bitwie o Anglię Polscy lotnicy oddawali życie w 1940 r. w walce o Wielką Brytanię, strącając ok. 170 niemieckich samolotów. Bitwa o Anglię rozgrywała się w dn. 10 lipca-31 października 1940 r. Kulminacyjnym momen- tem był dzień 15 września 1940 r., kiedy doszło do masowego nalotu 500 samolotów Luftwaffe. Celem Niemców było opanowanie przestrzeni powietrznej oraz przecięcie brytyjskich szlaków komunikacyj- nych, co miało służyć przygotowa- niu się do desantu. Bitwa toczyła się głównie nad południową An- glią i Kanałem La Manche. Luft- waffe dysponowała 990 myśliwca- mi i 1640 bombowcami, natomiast Królewskie Siły Lotnicze RAF Piloci Dywizjonu 303. Pośrodku Jan Zumbach, legendarny dowódca polskiego dywizjonu miały 960 samolotów myśliwskich oraz 400 bombowców. Obronę wkład w lotnicze operacje RAF nego z Warszawy w 1939 r. zdepo- uratowały Europę». Wysp wspierało także 80 stacji ra- nowanego w Kanadzie. Niemcy stracili w czasie walk diolokacyjnych i 1500 balonów za- – Za każdym razem kiedy spo- 1733 samoloty, ok. 650 zostało porowych. tykam jakiegoś Polaka, czuję się uszkodzonych, co stanowiło 52% W bitwie walczyły 4 polskie w obowiązku uścisnąć jego rękę, ówczesnego stanu Luftwaffe. Stra- dywizjony – dwa bombowe 300. podziękować za wsparcie jego ro- ty ludzkie wynosiły 2500 poległych i 301. oraz dwa myśliwskie 302. daków i przeprosić za to, że ich nie i wziętych do niewoli oraz 1000 i 303., a także 81 polskich pilotów uratowaliśmy przed Sowietami – rannych lotników. Brytyjczycy stra- powiedział Andy Saunders. w dywizjonach brytyjskich. W wal- cili 915 samolotów, ok. 450 zosta- kach brało udział 144 Polaków. Trzy lata temu, podczas ob- ło uszkodzonych. Śmierć poniosło chodów 75. rocznicy bitwy o An- Polski Dywizjon 303., jest uważa- 544 pilotów, a 500 zostało ranny za jedną z najskuteczniejszych glię, koło bazy lotniczej Northolt nych. Łącznie Polacy zestrzelili ok. w zachodnim Londynie otwarty jednostek myśliwskich w czasie II 170 samolotów, uszkodzili 36, co wojny światowej. Ówczesnym pol- został Ogród Pamięci Polskich stanowiło ok. 12% strat Luftwaffe. Sił Powietrznych, przygotowany skim dowódcą tej jednostki był ma- Anglicy nie potrafili odwdzię- we współpracy dzielnicy Hilling- jor Zdzisław Krasnodębski, a jego czyć się Polakom. 8 czerwca don z ambasadą RP w Londynie. zastępcą por. Witold Urbanowicz, 1946 r. ulicami Londynu przeszła W Belfaście odsłonięty został mu- jednak decydujący głos należał do wielka parada zwycięzców, na któ- ral upamiętniający polskich lotni- oficera brytyjskiego mianowanego rej zabrakło przedstawicieli Wojska ków autorstwa Rossa Wilsona. przez RAF. Piloci Dywizjonu 303. Polskiego. Zaproszenie na paradę zestrzelili 110 niemieckich samo- otrzymali tylko żołnierze Dywizjo- Niedawno odbyły się premiery lotów, najwięcej spośród dywizjonu 303., którzy w geście solidarno- dwóch filmów: brytyjskiego w reż. nów myśliwskich biorących udział ści z rodakami zrezygnowali. Dawida Blaira zat. «303. Bitwa w bitwie. Po wojnie rząd Wielkiej Brytanii o Anglię» oraz polskiego w reż. Brytyjski historyk Andy Saun- za użyczenie Polakom paliwa, sa- Denisa Delicia «Dywizjon 303. ders zapytany o wkład Polaków molotów, lotnisk, wyżywienia, za- Historia prawdziwa» na podstawie w bitwie o Anglię stwierdził: «Od- kwaterowania, amunicji itd. kazał kultowej książki Arkadego Fiedlera ważyłbym się powiedzieć, że decy- sobie zapłacić złotem 107 650 000 «Dywizjon 303». dujący». Dodał: «W pewnym sen- funtów! Wszystko zostało pokryte Przygotowała sie Polacy i ich nieprawdopodobny z rezerw polskiego złota wywiezio- Anna MALINOWSKA

MAGAZYN 5 FOTOFAKTFOTOREPORTAŻ Światowy zjazd Piąty z kolei Zjazd Polonii i Polaków Inauguracja i zakończenie obrad z Zagranicy pod hasłem «Łączy nas zjazdu miały miejsce w polskim Niepodległa» już przeszedł do historii. parlamencie. Delegaci zjazdu spotkali się też z prezydentem Andrzejem Pierwsze takie spotkanie odbyło się Dudą, który m.in. podziękował polskim w roku 1992, poprzednie zaś w 2012. działaczom za trwanie «przy polskości Zjazd Polonii był czasem owocnej i Polsce». pracy na forach dotyczących ważnych zagadnień działalności organizacji W Teatrze Wielkim-Operze Narodowej polonijnych, dyskusji o stanie obecnym w Warszawie odbył się koncert «Nasza i planach na przyszłość, czasem Niepodległa 1918-2018» z udziałem spotkań i rozmów rodaków. Uczestnicy znanych piosenkarzy i gwiazd na poszczególnych forach spotkali się polskiej sceny muzycznej, m.in. Maryli z ministrami rządu polskiego, odbyli Rodowicz, Krzysztofa Cugowskiego, wizyty studyjne. Kayah, Haliny Mlynkovej. A LUŚ W rena I

Pamiątkowe zdjęcie uczestników Zjazdu z Parą Prezydencką

6 MAGAZYN WALUŚ Irena

Andżelika Borys, prezes ZPB,

na inauguracyjnej sesji w Sejmie WALUŚ

występująca w imieniu Polaków ze Irena Wschodu A LUŚ W rena I Występ Maryli Rodowicz podczas koncertu w Operze Narodowej w Warszawie A LUŚ W rena I A LUŚ W rena I

Marszałek Senatu Stanisław Karczewski w rozmowie z Andżeliką Borys

MAGAZYN 7 PAMIĘĆ POLONIA

Św. Jan Paweł II Papież Jan Paweł II do Polonii i Polaków za granicą jego granicami. Tworzyła się ona szczególnej świadomości, która łą- Naród polski nad Wisłą przez przeszło tysiąc lat. W opar- czy nas wszystkich. i w świecie ciu o Ewangelię i Eucharystię Po- Przemówienie do Polonii lacy żyjący poza krajem głęboko Naród to jakaś szczególna syn- hiszpańskiej. Madryt 2 XI 1982 odczuwają wszystko to, czym żyje teza mowy, myślenia, wartości, ich Ojczyzna, jej troski, smutki, Papież stwierdza, że wspólnoty doświadczenia, wiary, tradycji, cy- niepowodzenia, nadzieje i radości. narodowej tworzonej przez tysiąc wilizacji, a więc w szerokim tego Odczuwają to podobnie jak Pola- lat wspólnej historii i kultury nie słowa znaczeniu kultury. Tworzą cy w kraju. Cały bowiem Kościół burzy opuszczenie ojczyzny. Emi- tę syntezę poszczególni ludzie, polski stara się wnikać w problemy gracja pozostaje częścią narodu, ale też duch narodu tworzy nieja- emigracji i nieść jej pomoc ducho- ponieważ łączy ją z nim dziedzic- ko każdego człowieka i kształtuje wą. two tej samej, tysiącletniej kultu- całe pokolenia. Jest dla nich mocą Przemówienie do Polaków ry. Świadoma przynależność do i natchnieniem w tworzeniu wciąż w Chile. Santiago de Chile 4 IV wspólnoty narodowej jest moty- nowych wartości, w kształtowa- 1987 wacją do działania dla jej dobra. niu oblicza życia ojczystego, życia Nowym zjawiskiem w Europie rodziny ludzkiej, w kształtowaniu Naród żyje nie tylko w swoim jest eliminowanie takich określeń przyszłości. historycznym pniu, nad Wisłą, ale i pojęć jak «naród», «ojczyzna» Przemówienie do Polaków także w różnych miejscach świa- i «patriotyzm» oraz zapowiedzi w Austrii. Wiedeń, Karlplatz 12 ta. Żyje i nie przestaje żyć swoim końca państw narodowych. Rze- IX 1983 własnym życiem. Polacy bowiem czywistość wskazuje na przeciwny również i poza Ojczyzną niosą Oj- proces. Widoczne jest budzenie się Wspomniałem na początku czyznę. Nie wynaradawiają się, ale uczuć narodowych, a niekiedy i dą- o wielkiej wspólnocie, jaką two- pozostają wierni temu szczególne- żeń do tworzenia nowych państw, rzą Polacy żyjący w kraju i poza mu dziedzictwu kultury, języka, tej wydzielonych z już istniejących.

8 MAGAZYN Idea beznarodowego społeczeń- or um stwa jest utopią. /F MOREK

Ojczyzna J Jeżeli chodzi o to […], że ja wszędzie podkreślam moje polskie pochodzenie – trudno inaczej! Nie ma powodu, żebym tego nie czynił […] – ja jestem niesłycha- nie wdzięczny mojemu narodowi, polskiej szkole, polskiemu uniwer- sytetowi, polskiemu Kościołowi, polskim doświadczeniom historycznym, że mogę na spotkanie tych wszystkich współczesnych doświadczeń ludzkości, a zwłasz- cza doświadczeń Afryki, wycho- dzić tak adekwatnie przygotowany Jan Paweł II podczas pierwszej pielgrzymki do Polski. Jasna Góra. 1979 r. […]. Ja tego nie mówię w poczuciu nie ludów są w jakikolwiek sposób lewską godnością jej władzy, mat- żadnym innym, tylko w poczuciu dyskryminowane, upośledzone, ki – Pierwszej Rzeczypospolitej. wdzięczności i dla Opatrzności, pozbawione wolności, pozbawio- Nauczyły nas miłować tę właśnie i dla mojego narodu – dla historii ne narodowej suwerenności, po- tego narodu, dla jego duchowych doświadczaną matkę, tę którą ska- dziejów, dla jego wielkich cierpień, zbawione w życiu czy też w ustroju zano na śmierć pod koniec osiem- ponieważ czuję się synem i dzie- wewnętrznym wystarczającej spra- nastego wieku. Walczyć o jej życie dzicem tego wszystkiego. wiedliwości społecznej, jest mi ła- w duszach wszystkich jej synów two natychmiast być z nimi wszyst- Przemówienie podczas spo- i córek, to jest nasze szczególne tkania z Polakami w Nairobi kimi, dlatego, ponieważ nauczyłem dziedzictwo. Tylko społeczeństwa, [Kenia], 6 maja 1980 się od maleńkości być z narodem, które przechodziły i przechodzą który miał niełatwe dzieje i ma tak- przez podobne doświadczenia Pragnę powiedzieć wam, że jako że niełatwą współczesność. dziejowe, mogą nas zrozumieć. pierwszy z rodu Polaków, syn pol- Korzystam z tej okazji, ażeby I oto w imię tego wspólnego dzie- skiej ziemi, a zarazem następca spotykać się z wami i przemawia- dzictwa zwracam się do was dzisiaj Piotra, pierwszy w dziejach papież jąc do was o tym wam powiedzieć. tu obecnych i do wszystkich na- nie tylko Polak, ale Słowianin, czu- Bo wy też w tym macie jakąś cząst- szych rodaków prosząc, abyśmy tę ję szczególny dług w stosunku do kę, a ponieważ sami jesteście poza wielką rzecz, której na imię Polska, mojej Ojczyzny, a przez to samo Ojczyzną, tak jak i papież jest poza w dalszym ciągu nosili w sercach w stosunku do wszystkich moich Polską, poza Ojczyzną, możecie to naszych i uczynkach naszych i ota- Rodaków. Myślę, że ta Ojczyzna, w szczególny sposób zrozumieć. czali taką miłością, na jaką zasłu- jej dzieje, dzieje Kościoła, dzieje Przemówienie do Polaków guje tak w rodzinie, jak w społe- narodu, w jakiś wyjątkowy sposób w Nigerii. Lagos 16 II 1982 czeństwie. przygotowały mnie do tego, ażeby Audiencja dla pielgrzymów być solidarnym z różnymi naroda- Istnieje między nami łączność, polskich. Watykan, 22 X 1987 mi świata. Nie na darmo Polacy której nikt nie może rozerwać ani w swoich dziejach szukali przymie- zniszczyć. Jest to łączność, która Bo wobec ojczyzny zaciąga się rzy, jednoczyli się ze swoimi sąsia- ma swoje źródło w pochodzeniu dług, tak samo jak się zaciąga dług dami najbliższymi, nie na darmo od tej samej matki. Ojczyzna jest wobec rodziny, wobec rodziców. potem walczyli «za wolność naszą matką! Całe pokolenia nam prze- Przemówienie do Polaków i waszą». To wszystko należy do kazały to dziedzictwo, zwłaszcza w Kolumbii. Bogota 1 VII 1986 dziedzictwa duchowego papieża w okresach kiedy Ojczyzna była z Polski. I jest mi łatwo poprzez to doświadczana, upokarzana, na- Ojczyzną człowieka jest nie tyl- właśnie dziedzictwo odnaleźć so- uczyły nas pod pewnym względem ko przestrzeń, w której przyszedł lidarność szczególną z tymi ludź- jeszcze większej miłości do tej na świat i gdzie żyje, ale także ta, mi, a także z tymi narodami, które matki w żałobie, aniżeli do tej daw- w której może odczytywać utrwa- cierpią, które w tej wielkiej rodzi- nej wspaniałej i ozdobionej kró- lone w całej tradycji, w dokumen-

MAGAZYN 9 PAMIĘĆ POLONIA / Agencja Gazeta / Fot. Sławomir KAMIŃSKI

Spotkanie Papieża z polskimi dziećmi tach, wartości, jakie nadają sens dać się ogarnąć większym tworom Emigracja – jej wkład jego życiu. To też stanowi źródło politycznym, ażeby przetrwać? Te w rozwój i trwanie Polski natchnienia i motyw zaangażowa- pytania są uprawnione. Zdaje się nia się w poszukiwanie wartości, jednak, że tak jak rodzina, również Powiedziałem w jednym z prze- w rozwój wartości o zasięgu po- naród i ojczyzna pozostają rze- mówień, że Paryż jest miejscem, wszechnym. czywistościami nie do zastąpienia. z którego widzi się świat cały […]. Przemówienie do Polaków Tożsamość kulturalna i historycz- Mogę tu powiedzieć, że jest on w Melbourne. Australia 28 XI na społeczeństw jest zabezpiecza- także miejscem, z którego widać 1986 na i ożywiana przez to, co mieści w szczególny sposób Polskę, jej hi- storię, a w każdym razie znaczne jej się w pojęciu narodu. Oczywi- fragmenty, zwłaszcza dramatycz- Patriotyzm nie ma nic wspólne- ście, trzeba bezwzględnie unikać ne, w których ważyły się jej losy, jej go z ciasnym nacjonalizmem czy pewnego ryzyka: tego, ażeby ta «być lub nie być» na mapie świa- szowinizmem. Jest prawem ludz- niezbywalna funkcja narodu nie ta. Momenty dramatyczne, które kiego serca. Jest miarą ludzkiej wyrodziła się w nacjonalizm. XX szlachetności – miarą wypróbowa- rozdzierały serca pokoleń, które stulecie dostarczyło nam pod tym ną wielokrotnie w ciągu całej na- je przeżywały, ale równocześnie względem doświadczeń skrajnie szej niełatwej historii. momenty, które umacniały, a może wymownych, również w świetle Audiencja dla Polaków, Wa- nawet niekiedy przywracały poczu- ich dramatycznych konsekwencji. tykan 22 X 1978 cie godności […], w dużej mierze W jaki sposób można wyzwolić się tu, na tej ziemi, w tym mieście do- Źródło patriotyzmu Jan Pa- od tego zagrożenia? Myślę, że spo- konywała się nasza wielka reflek- weł II widzi w IV przykazaniu sobem właściwym jest patriotyzm. sja narodowa, która równocześnie Dekalogu: «Czcij ojca i matkę Charakterystyczne dla nacjonali- była refleksją wiary […]. W atmos- swoją». W swojej książce «Pamięć zmu jest bowiem to, że uznaje tylko ferze wolności chrześcijańska tra- i tożsamość» (Kraków 2005) pisał: dobro własnego narodu i tylko do dycja była przechowana na miarę «Można się jednak pytać […] czy niego dąży, nie licząc się z prawami potrzeb konkretnej chwili, kon- XX stulecie nie świadczy o rozpo- innych. Patriotyzm natomiast, jako kretnej sytuacji. Tu odczytywane wszechnionym dążeniu ku struk- miłość ojczyzny, przyznaje wszyst- były, żeby tak powiedzieć, ówcze- turom ponadnarodowym albo też kim innym narodom takie samo sne znaki czasu, a odczytywali je w kierunku kosmopolityzmu? A to prawo jak własnemu, a zatem jest w świetle Chrystusowych słów: dążenie czy nie świadczy również drogą do uporządkowanej miłości «Duch daje życie» (J 6, 63). I wła- o tym, że małe narody powinny społecznej». śnie tego ducha, który daje życie

10 MAGAZYN człowiekowi, narodowi, Ojczyźnie, starali się budzić podtrzymując, rozwijając i tworząc arcydzieła polskiej kultury, prozy, poezji, muzyki, sztuki, organizując zakłady, biblioteki […] myśl emigracji, jej praca twórcza, jej wkład w wiarę, kulturę, w rozwój człowieka, Polski ... świa- ta, jest przecennym i koniecznym uzupełnieniem. Gdyby tego zabra- kło, gdyby zabrakło tego wkładu i tego głosu, zabrakłoby jakiegoś istotnego wątku w tej tak bardzo złożonej i trudnej całości. A jeśli Polska żyje własnym życiem, jeśli zachowała swoją kulturę, suwe- renność i tożsamość narodową, duchową wolność, jeśli ma swoje

miejsce na świecie, a także jeśli dziś Arturo Mari tu, w Paryżu, stolicy Francji, przemawia do was papież-Polak, to jest Muzycy Golec uOrkiestry z rodzinami na audiencji z Ojcem Świętym. Archiwum rodzinne to także zasługą tych wszystkich Golec uOrkiestry ludzi, którzy z wiarą w moc Chry- Charakterystycznym rysem pol- nowi bardziej niż siła materialna. stusowych słów: «Duch daje ży- skiej emigracji było to, że często Bardziej nawet niż granice poli- cie», umieli bronić i rozwijać ludz- nabywała prawo do nowej ojczy- tyczne. Wiadomo, że naród Pol- kie i Boskie wartości, które leżą zny poprzez ofiarę i poświęcenie, ski przeszedł przez ciężką próbę u podwalin naszego narodowego a nierzadko własną krwią wylewa- utraty niepodległości, która trwała i chrześcijańskiego bytu. ną za wolność waszą, wiążąc z nią z górą sto lat – a mimo to pośród Przemówienie do Polonii zawsze nadzieję na wolność naszą. tej próby pozostał sobą. Pozostał francuskiej. Paryż 31 V 1980 Swoją świadomość budowali Ro- duchowo niepodległy, ponieważ dacy w ogromnej większości nie miał swoją kulturę. Więcej jeszcze, Polska i Polonia zagraniczna. tyle na pojęciu emigracja, co na moi kochani: wiemy, że w okre- Pod pewnym względem dwie róż- rzeczywistości Ojczyzna. Dokony- sie najtragiczniejszym, w okresie ne, ale uzupełniające się, komple- wało się to na różnych poziomach rozbiorów, naród polski tę swoją mentarne części tej samej rzeczy- świadomości […]. Nieocenione kulturę ogromnie jeszcze ubogacił wistości, tej samej duszy, kultury, są także zasługi emigracji w two- i pogłębił, bo tylko tworząc kultu- rzeniu pomnażaniu naszej kultury myślenia i czucia, i dziejów aspi- rę, można ją zachować. w świecie i w dawaniu świadectwa racji, zawodów, zwycięstw i pora- Przemówienie do Polaków żek [...]. Dziś powtórzę jedno raz o Polsce: jaka była i jaka być powinna. w Wielkiej Brytanii. Londyn 30 jeszcze, że Polonia jest ważna dla V 1982 Polski, tak jak Polska jest ważna dla Przemówienie do przed- Polonii. Obie są sobie wzajemnie stawicieli Polonii świata pod- Istnieje […] niebezpieczeństwo, potrzebne. Obie potrzebują du- czas uroczystości odsłonięcia by zakładając nowe życie, w od- chowej, moralnej i religijnej odno- tablicy pamiątkowej w Domu miennych warunkach cywilizacyj- wy, nieustannej odnowy, bo z niej Polskim im. Jana Pawła II rodzi się wewnętrzny ład człowie- w Rzymie. Rzym 27 III 1985 nych, nie zapatrzyć się bezkrytycz- ka: ład rodziny, społeczeństwa, ład nie i nie pozwolić się wchłonąć narodu. Całej ludzkości. A ład ro- Skąd ta siła wewnętrzna emigra- cywilizacji technicznej z równo- dzi wolność i rozwój indywidualny cji? Źródeł jej trzeba szukać nad czesnym narażeniem wiary, zdol- i społeczny, ekonomiczny i poli- Wisłą, w wierze Polaków i ich kul- ności miłowania, tego wszystkiego, tyczny. turze. [...]. Kultura polska jest do- co decyduje o człowieczeństwie, Homilia podczas Mszy św. brem, na którym opiera się życie o pełnych wymiarach człowieka, dla przedstawicieli katolickich duchowe Polaków. Ona wyodręb- o jego powołaniu. środowisk polonijnych. Waty- nia nas jako naród. Ona stanowi Przemówienie do Polaków kan 26 II 1989 o nas przez cały ciąg dziejów. Sta- w RFN. Moguncja 16 XI 1980

MAGAZYN 11 POLSKA POLONIA Nigrizia

Podczas wizyty Jana Pawła II na kontynencie afrykańskim

Z uzasadnioną dumą i wdzięcz- w amerykańskiej administracji pań- izolacji i byłoby chyba niedobrze, nością możemy mówić o wielkich stwowej. Ignacy Jan Paderewski gdyby żył w całkowitej izolacji. twórcach naszej kultury: pisarzach, (1860-1941) światowej sławy pia- Tak, jak każdy człowiek z osobna poetach, artystach, politykach, re- nista i kompozytor, w latach 1917- żyje dla drugich, tak i narody żyją ligijnych i duchowych przywód- 1918 przedstawiciel Komitetu wzajemnie dla siebie i emigracja, cach, o tych wszystkich, którzy Narodowego Polskiego w Paryżu jeżeli jest właściwie potraktowana, i na tej ziemi wytyczali nowe drogi i w USA. Rozwinął bardzo owocną wedle odpowiednich przesłanek dla ludzkiego ducha. Tadeusz Ko- działalność na rzecz Polski wśród moralności społecznej, politycz- ściuszko, Kazimierz Pułaski, Wła- Amerykanów i Polonii amerykań- nej i międzynarodowej, jest wyra- dysław Krzyżanowski, Ignacy Pa- skiej. Miała ona duże znaczenie zem tego wzajemnego świadczenia derewski, Helena Modrzejewska, dla odzyskania przez Polskę nie- społeczeństw i narodów wobec podległości w 1918 r. Helena Mo- Artur Rubinstein… siebie. drzejewska (1840-1907) wybitna Przemówienie do Polonii Przemówienie do Polaków aktorka polska. Wielkie sukcesy ar- w Nigerii. Lagos 16 II 1982 amerykańskiej. Detroit-Ham- tystyczne odnosiła na scenach te- tramck 19 IX 1987 atrów w Stanach Zjednoczonych, Polacy wiele przeszli i wiele w Anglii i gdzie indziej. Artur Ru- przecierpieli, ale nie zagubili tej Tadeusz Kościuszko (1746- binstein (1887-1982) pianista pol- 1816) i Kazimierz Pułaski (1746- ski żydowskiego pochodzenia, je- świadomości, nie zagubili świado- 1779) należą do ojców założycieli den z najsławniejszych wirtuozów mości tego, że są w świecie po- Stanów Zjednoczonych. Generał XX w. Od 1906 r. przebywał za trzebni i daj Boże, żeby byli zawsze Włodzimierz Bonawentura Krzy- granicą (USA, Francja). Był wybit- potrzebni, coraz bardziej potrzeb- żanowski (1824-1887) odznaczył nym reprezentantem muzyki i kul- ni. się jako wybitny dowódca w czasie tury polskiej. Przemówienie do Polaków wojny secesyjnej w latach 60. XIX w Kenii. Nairobi 7 V 1980 w. Był pierwszym gubernatorem Świat tak jest zorganizowany, że Opracowanie Alaski i piastował wysokie funkcje żaden naród nie żyje w całkowitej Ks. Roman DZWONKOWSKI SAC

12 MAGAZYN Ku ojczystym źródłom Aby każdemu Polakowi Polska była bliska

Piotr JAROSZYŃSKI

Pobyt na emigracji daje niejednokrotnie szansę wybicia się i polepszenia kondycji finansowej. Wielu naszych rodaków zrobiło nawet fantastyczne kariery, na które we własnym kraju nie miałoby szans. Ale pobyt na emigracji jest Krajobraz polski zawsze pobytem poza Ojczyzną, jest pobytem na na Florydzie, obfitujących w ptac- szość ludzkich siedlisk ulokowana obczyźnie, na obcej ziemi, two i ryby, gdzie z nabrzeża obser- jest w nim na południu – wzdłuż wśród obcej architektury wować można z pozoru niezgrab- granicy ze Stanami Zjednoczony- i obcych ludzi. ne pelikany i wysmukłe, różowe mi, natomiast obszary północne są To, co obce, nie musi być – i naj- flamingi, a przy odrobinie -szczę bezludne. Ale nie tylko. Spogląda- częściej nie jest – wrogie, może być ścia można zobaczyć i usłyszeć jąc przez okienka samolotu na nie- nawet piękne i pociągające, jednak sapiące stado delfinów. Piękna jest zamieszkane tereny, odczuwamy nie jest bliskie, nie zastąpi tego, co nasza Ziemia, obfitująca w cuda jakąś przerażającą wręcz pustkę, swojskie i własne. Przepiękne są natury, które warto zobaczyć, by która odpycha. Nagie skały, zimne Góry Skaliste. Ich postrzępione, nacieszyć nimi naszą wrażliwość. jeziora, samotne potoki, to wszyst- kamieniste, ostre szczyty ciągną- A jednak człowiek, oprócz rze- ko jest tak bezduszne, że za nic ce się tysiącami kilometrów spra- czy nieznanych i cudownych, po- w świecie nikt nie chce tam przyje- wiają wrażenie czegoś nierealne- trzebuje swojego miejsca, swojego chać i zamieszkać. To miejsce jest go i wręcz magicznego. Między kąta, który jest mu bliski i w któ- nie tyle wrogie, co po prostu obce. wzniesieniami skrywają się rozległe rym, nawet bez większych doznań, A później, po kilku godzinach doliny, poprzecinane błękitnymi czuje się dobrze, choć nie zawsze lotu patrzymy w dół, gdzie widać potokami. Przy drodze zaobser- potrafi wytłumaczyć, dlaczego tak piaski Łeby, cieszące oko wioski wować można łosie, jelenie, kozi- jest. Takim kątem jest Ojczyzna. i wioseczki, miasteczka i miasta, ce górskie, a nawet niedźwiedzie. Nie jest to dosłownie mały kąt, ale zagajniki i lasy, i wijącą się wśród Nad głowami szybują orły, których właśnie słowo «kąt» oznacza ową piaszczystych łachów królową na- królewska sylwetka budzi zachwyt. tajemniczą bliskość i przytulność, szych rzek: Wisłę. To już Polska, Na góry patrzeć można bez końca: niezależnie od faktycznych roz- zasiedziała, zamieszkała, uprawia- wędrujące po nieboskłonie słońce miarów rodzimej przestrzeni. na, zabudowywana od ponad tysią- opromienia coraz to nowe obsza- Gdy popatrzymy na mapę Ka- ca lat przez Polaków. Każda dro- ry, tworzy cudowne kompozycje, nady, to widzimy kraj bardzo rozle- bina ziemi przeszła przez ludzkie ujawnia soczyste odcienie i barwy. gły, drugi pod względem wielkości ręce, cierpliwe, delikatne, miłujące. A cóż mówić o zielonych wyspach na świecie. Zdecydowana więk- Tak jakby szukano tu skarbów –

MAGAZYN 13 PAMIĘĆ POLONIA ZPB Stefan Batory patronem szkoły ZPB

Eliza ANDRUSZKIEWICZ

W dn. 27 września w Grodnie odbyła się uroczystość nadania imienia Króla Stefana Batorego Polskiej Szkole Społecznej działającej przy Związku Polaków na Białorusi. Na datę Muzyka Chopina jest uważana za narodową. Tu: podczas koncertu w Łazienkach uroczystości wybrano nie złota, które prowokuje do Augustowa i Białowieży, jeziora dzień, w którym przypadła zazdrości i nienawiści, ale zia- Warmii i Mazur, skały Tatr i po- 485. rocznica jego urodzin. ren, które dają plon i życie. Poeci łoniny Bieszczad. To jest nasza W uroczystości m.in. wzięli opisali wschody i zachody słoń- Ojczyzna. udział ambasador RP na Białorusi ca nad tą ziemią, brzozy i dęby, Jedna z najbardziej przejmują- Artur Michalski, konsul generalny które z niej wyrastają, strumyki cych scen w przyrodzie, to widok RP w Grodnie Jarosław Książek, i rzeczułki, które w niej się wiją, ryb, które po latach wędrówki Magdalena Okaj, dyrektor progra- wśród mchów i paproci, i dzikich wracają tam, gdzie rozpoczęły mowy Fundacji Pomoc Polakom porzeczek, z pochylonymi olcha- życie. Wracają z oceanu, wbijają na Wschodzie, która ufundowała mi, które rzucają tak upragniony się w górskie rzeki i potoki, płyną Polskiej Szkole Społecznej przy latem cień, wiernie zanurzając kilometrami pod prąd, kaleczone ZPB im. Króla Stefana Batorego w chłodnej wodzie sploty korze- przez kamienie, narażone na roz- sztandar z wizerunkiem Patrona ni. darcie przez orły i niedźwiedzie. szkoły. A malarze zachowali pamięć Ale płyną, by tam, gdzie otrzy- – Nadanie szkole imienia tak wielkich bitew i małych poty- mały życie, dać życie nowej gene- wybitnego Patrona oznacza dla czek, losy bohaterów, codzienne- racji. Są piękne, duże, dorodne. niej nowe wyzwanie, bo my stawia- go trudu, urok przedwiosennych Wiele po drodze pada z wycień- my na jakość edukacji – mówiła poranków i rozgwieżdżonych, czenia, na nabrzeżnych kamie- podczas uroczystości Andżelika zimowych nocy. To wszystko niach widać walające się szkielety. Borys, prezes ZPB. – Mam nadzie- wyśpiewali genialni kompozy- W górze szybują orły, na resztki je, iż nasi absolwenci będą szczycić torzy w sonatach i symfoniach, się tym, że się uczyli w szkole im. w mazurkach, kujawiakach i po- czekają krzykliwe mewy. A ło- Króla Stefana Batorego. lonezach. Cała Polska, wszystkie sosie, o szlachetnych kształtach, jej narody, dzieje i osiągnięcia potężne, królewskie, prą w górę Anżelika Orechwo, dyrektor przeniknięte zostały wrażliwo- rzek, by dotrzeć do źródeł, które szkoły, uzasadniając wybór patro- ścią, miłością i myślą ludzi uta- dla ich potomstwa okażą się ży- na podkreśliła, że król Stefan Bato- lentowanych, ludzi niezwykłych, ciodajne. To jest matecznik. ry przyczynił się do rozwoju nauki a wszystko po to, aby każdemu A człowiek musi mieć swój kąt w Grodnie, dzięki niemu powsta- Polakowi Polska była bliska. ojczysty. Na to, by istniał, pracuje ło kolegium jezuickie, a w Wilnie A więc gdy dziś patrzymy na Pol- wiele pokoleń, z których każde kolegium jezuickie podniesiono skę, to nie jak na bezduszną, bo składa wiele ofiar. Ale wysiłek do rangi akademii. Dyrektor zapo- odludną połać ziemi, ale jako na nie idzie na marne. Odradza się wiedziała, że 27 września – dzień zbiorowe dzieło pokoleń i geniu- ciągle nowe życie, wielkie, wspa- urodzin Patrona szkoły – będzie szy, których ta ziemia zrodziła. niałe, cudowne. I to jest właśnie obchodzony jako święto szkoły. To jest nasz kąt ojczysty, te pia- ojczyzna: Polska. Dla Polaków Podczas uroczystości odbył się ski Mazowsza, puszcze Noteci, jedyna apel szkolny, poświęcono Sztandar

14 MAGAZYN Stefan Batory patronem szkoły ZPB A LUŚ W rena I

Podczas uroczystości nadania imienia Króla Stefana Batorego Polskiej Szkole Społecznej przy ZPB

Polskiej Szkoły Społecznej przy ZPB im. Króla Stefana Batorego, A LUŚ uczniowie ślubowali staranność W rena w nauce i bycie godnymi imienia I Patrona szkoły. Z okazji nadania szkole imienia Patrona odbyła się Msza św. w bazylice katedralnej. Po mszy goście, nauczyciele i uczniowie złożyli wiązankę kwiatów do tablicy pamiątkowej, poświęconej Batoremu. Na uroczystość do ko- ścioła przybył Jerzy Kiszkowski z Grodna, uczeń przedwojennej «Batorówki». Polska Szkoła Społeczna działa przy ZPB od ponad 20 lat. Warto zaznaczyć, że w okresie międzywo- Konsul generalny RP Jarosław Książek w rozmowie z Jerzym Kiszkowskim jennym w Grodnie działała szkoła powszechna, która miała za patro- Gmach jej zachował się do dziś, wydłubane z polecenia władz so- na króla Stefana Batorego i była a nawet tablica pamiątkowa na niej, wieckich. Obecnie tam mieści się potocznie nazywana «Batorówką». co prawda litery na tablicy zostały kolegium humanistyczne

MAGAZYN 15 PAMIĘĆ PAMIĘĆ

Polscy żołnierze z ziem litewsko-białoruskich z cekaemami Maxim niemieckiej i rosyjskiej produkcji. Lata 1919–1920. Obok: odznaka pamiątkowa Dywizji Litewsko-Białoruskiej Samoobrona Ziemi Grodzieńskiej w latach 1918-1919 sposób dążyły do nowego wątpienia przodowali, mieli bo-

Jan KUŹMICKI podziału stref wpływów, wiem bardziej niż ktokolwiek tra- a przywódcy narodów giczne doświadczenie – na ich ujarzmionych, niemający ziemiach trwały zacięte walki, kraj Pierwsza wojna światowa sposobności tego rozlewu rujnowano, a ludzi zabijano, rze- i towarzyszący jej powstrzymać, pocieszali sze ludności zostały zmuszone do niewidzialny jak do tej się nadzieją skorzystania uchodźstwa, mężczyzn włączo- pory rozlew krwi stały się z sytuacji, by ich narody no do armii zaborczych, gdzie ci straszną tragedią dla całego uzyskały po wojnie wolność walczyli o interesy obcych państw świata. Elity polityczne i niepodległość. i nieraz zmuszeni byli do strzelania państw walczących w ten Polacy pod tym względem bez do swoich rodaków. Dodawał otu-

16 MAGAZYN W odpowiedzi na to polskie jed- szczególnie Ławr Korniłow, zaczę- nostki pojawiły się w armii rosyj- ło traktować polskie jednostki jako skiej. Pozwalając na tworzenie pol- przeciwwagę rozpropagowanym skich oddziałów, rządy walczących przez bolszewików oddziałom. imperiów chciały wykorzystać za- Trzy polskie korpusy powstały na pał narodowy Polaków, lecz nie Białorusi, w Besarabii i Ukrainie. dawały jakichkolwiek bliżej okre- Po dojściu do władzy bolszewi- ślonych obietnic politycznych. Do- ków w październiku 1917 r. i za- piero w listopadzie 1916 r. rządy warciu między nimi a państwami Niemiec i Austro-Węgier ogłosiły centralnymi pokoju w marcu 1918 utworzenie pod swą kontrolą Kró- roku, los tych korpusów układał lestwa Polskiego i Tymczasowej się podobnie: korpus na Biało- Rady Stanu. rusi po krótkim stawieniu oporu Neutralizując inicjatywę państw bolszewikom odszedł na teren, centralnych, w grudniu 1916 r. okupowany przez Niemców, i na Rosja zapowiedziała stworzenie ich rozkaz został demobilizowa- Polski ze wszystkich trzech części. ny, korpus w Ukrainie został roz- W styczniu 1917 r. tę zapowiedź brojony przez Austriaków, korpus poparły Anglia, Francja i USA. Po z Besarabii odszedł na Ukrainę i po stoczonej pod Kaniowem bitwie z Niemcami, skapitulował. W listopadzie 1918 r. I wojna światowa dobiegła końca, państwa centralne poniosły porażkę i 11 listopada Polska ogłosiła niepodległość. Taki był ogólny przebieg wyda- rzeń przed powstaniem Samoobrony Gro- dzieńskiej. Grodno i Gro- dzieńszczyzna od wrze- śnia 1915 r. przebywały pod okupacją niemiecką. Podczas okupacji narody za- mieszkujące teren Ober-Ostu (okupowane przez Niemców wschodnie ziemie polskie, nad- Samoobrona Ziemi Grodzieńskiej bałtyckie i białoruskie), uzyskały rewolucji lutowej w Rosji rozpoczął jedynie prawo do nauczania swych się proces demokratyzacji społecz- dzieci w języku ojczystym i stwo- nej i politycznej, w tym i formo- rzenia organizacji pomocy ofiarom w latach 1918-1919 wanie różnego rodzaju organów wojny. Polacy skorzystali z prawa, chy jedynie fakt, że w wojnie wal- narodów zamieszkujących Rosję. by rozwinąć siatkę własnych szkół czyły ze sobą państwa zaborcze, Wojskowi Polacy z armii rosyjskiej i zacząć działalność społeczną. na sprzecznych interesach których w ramach owej demokratyzacji po- Sytuacja narodowościowa była Polacy spodziewali się osiągnąć wołali do życia Naczelny Polski bowiem dla Polaków korzystna: rozwiązania korzystne dla narodu Komitet Wojskowy, tzw. Naczpol w rezultacie uchodźstwa ludno- polskiego i odrodzić własne pań- (później – Naczelną Radę Polskich ści prawosławnej, np. w powiecie stwo. Sił Zbrojnych), za najważniejsze grodzieńskim według niemieckich Niemal na początku wojny zadanie którego uważano tworze- danych z 1916 r. było 72% kato- w składzie armii Austro-Węgier nie polskich formacji wojskowych. lików, 16% prawosławnych, 11% z inicjatywy Józefa Piłsudskie- W warunkach degradacji armii żydów i 1% innych. Katolicy tra- go sformowano polskie legiony. rosyjskiej, dowództwo wojskowe, dycyjnie garnęli się ku polskości.

MAGAZYN 17 HISTORIAPAMIĘĆ W Grodnie w 1916 r. w porówna- umiejętności polityczne i twórcze. decyzje o ewakuacji do Niemiec, niu z 1914 r. liczba ludności zma- Jeśli jest możliwe rządzić bez nich sympatyzowały z bolszewika- lała niemal dwukrotnie i wynosiła w czasie wojny, w czasie pokoju mi i stopniowo przekazywały im 24 tys. osób, w tym: 15,5 tys. Ży- rządzenie przeciw nim zdaje się opuszczane przez wojsko tereny dów, co stanowiło 63,5%, 7,5 tys. być nie tylko trudnym, ale nawet (w tej sprawie z żołnierzami byli Polaków – 31%, 570 Rosjan – niebezpiecznym, gdyż inne naro- solidarni oficerowie, mający anty- 2,4% i 465 Białorusinów – 2%. dowości na Litwie nie są zdolne polskie nastawienie po skutecznym Szczególnie wyludniały te powia- dać żadnego poważnego i stałego dla Polaków powstaniu wielkopol- ty, gdzie prawosławni stanowili punktu oparcia». skim i rozbrajaniu Niemców na większość. Według stanu na dzień Kierownictwo Ober-Ostu po- terenie Polski), lecz kryzys w armii 21-22 kwietnia 1919 r. w powiecie szło jednak inną drogą: oceniwszy niemieckiej nigdy nie osiągnął ta- słonimskim o trzy czwarte zmalała stopień zagrożenia własnym inte- kiego poziomu jak w armii rosyj- liczba mieszkańców. Wzmocniło resom ze strony Polaków, zaczęło skiej po rewolucji lutowej, i Niemcy to istotnie pozycję Polaków, którzy czynić im przeszkody wyraźnie po- pozostawali w Grodnie i okolicach pozostali najbardziej wpływowymi pierając Białorusinów i Litwinów do końca kwietnia 1919 r. gospodarzami tych ziem. Przedsta- w sprawie szkolnictwa i obiecując Pod koniec października 1918 r. wiciel niemieckiego sztabu gene- Litwinom pomoc w tworzeniu powstał w Grodnie Polski Komi- ralnego w Wilnie Beckerath pisał własnego państwa z Wileńszczy- tet Demokratyczny, z inicjatywy którego odbył się zjazd powiato- wych rad narodowych. Na zjeździe wybrano Radę Naczelną Ziemi Grodzieńskiej w składzie ks. Leon Żebrowski (prezes), Stanisław Iwanowski (wiceprezes) oraz An- toni Żaboklicki (sekretarz). W naj- bliższym czasie celem nadrzędnym organizacji stało wsparcie moralne i finansowe tworzonych oddziałów zbrojnych, sygnałem do utworzenia których była ostateczna kapitu- lacja Niemców na froncie zachodnim. W następstwie klęski Niemiec w I wojnie światowej «czerwona» Rosja już 17 listopada 1918 r. pod- jęła działania zbrojne zmierzające W Rosji został powołany Naczelny Polski Komitet Wojskowy, tzw. Naczpol do opanowania terytoriów utraco- nych po 1914 r. w sprawozdaniu z 1917 r.: «Nie do- zną i Grodzieńszczyzną włącznie. Przewidując taką ewentualność, ceniono w Berlinie nie tylko liczeb- Niemcy mieli decydujący wpływ polscy ziemianie z Litwy i Białoru- nej siły polskości, ale też politycz- na rozwój sytuacji na tych ziemiach si, zrzeszeni w Komisji Litewskiej, nego i ekonomicznego znaczenia i po przegranej w I wojnie świato- powołali w Warszawie Związek tego elementu. Oficjalne statystyki wej – w odróżnieniu od zachodu, Obrony Kresów, a następnie Ko- rosyjskie, które tutaj znaleźliśmy, na wschodzie byli zwycięzcami mitet Obrony Kresów jako organ a które zupełnie nie odpowiada- i nadal pozostawali potęgą, z której wykonawczy Związku Obrony ją współczesnym naukowym wy- należało się liczyć, a przynajmniej Kresów i Komisji Litewskiej. Ko- mogom takich badań, są zapewne zamieszkującej te ziemie ludności. mitet Obrony Kresów miał wedle sfałszowane na niekorzyść Pola- Na podstawie umowy z państwami swego programu stanowić organ ków, których istotna siła i znacze- Ententy Niemcy mieli pozostawać «wysiłku społecznego, mającego nie występowały na każdym kroku na wschodzie, będąc swoistą barie- na celu okazywanie pomocy wła- z oczywistością. Nasz spis z 1916 r. rą na szlaku armii bolszewickiej, dzom wojskowym przy formo- udowodnił, że znaczenie Pola- dążącej do rewolucji światowej. Co waniu i zaopatrywaniu oddziałów ków jest na Litwie nieporównanie prawda po rewolucji w Niemczech wojskowych, przeznaczonych na potężniejsze niż przypuszczano, w wojsku pojawiły się na wzór front wschodni, oraz opiekę nad a do tego, Polacy są tam jedynym Rosji Sowieckiej rady żołnierskie, żołnierzem polskim tychże oddzia- elementem posiadającym wybitne które samodzielnie podejmowały łów, władzom zaś cywilnym przy

18 MAGAZYN Sztab I Korpusu Polskiego. W centrum gen. Józef Dowbór-Muśnicki. Bobrujsk. 1918 r. zaopatrywaniu ludności cywilnej minacji Warszawy dowódcami for- Wojskowego Litwy i Białorusi. zajmowanych przez wojska polskie macji polskiej samoobrony w Wil- Dnia 12 listopada 1918 r. na ze- terenów». W porozumieniu z Pol- nie wyznaczono gen. Eugeniusza braniu 34 wojskowych i cywilnych ską Organizacją Wojskową (POW) Kątkowskiego, w Mińsku – gen. Polaków miasta Grodna i ziemi w szeregu miejsc, m.in. w Mińsku, Władysława Wejtkę, a w Grodnie grodzieńskiej powołano Radę Wilnie, Grodnie, Lidzie, Szczuczy- – płk. Władysława Podgurskiego. Wojskową i komendanta Samo- nie, Ejszyszkach, przystąpiono do Szczególną aktywność przejawiał obrony. Do prezydium zebrania tworzenia oddziałów samoobrony gen. Wejtko, który otrzymał no- weszli: prezes – generał Sulewski, Litwy i Białorusi. Jednocześnie na minację Naczelnego Dowództwa wiceprezes – porucznik Śpiewak, życzenie przedstawicieli Komitetu Wojska Polskiego do kierowania członkowie – porucznik Szymań- Obrony Kresów na terenie nie- całą konspiracją kresową. Jego za- ski, sztab-rotmistrz Romer i cho- podległej już Polski, w Ostrowi miarem było nadanie samoobro- rąży Stępniewski, któremu po- Mazowieckiej, rozpoczęto tworzenie cech wojska regularnego. Józef wierzono organizację oddziałów nie Dywizji Litewsko-Białoruskiej. Piłsudski mianował go 8 grudnia wojskowych i werbunek ochotni- Podstawy, na których opierało się 1918 r. dowódcą Samoobrony ków. tworzenie dywizji, opisał Naczel- Krajowej Litwy i Białorusi. Wów- Szczególną rolę w organizacji ny Wódz w piśmie do gen. Iwasz- czas generał przystąpił do tworze- Samoobrony Grodzieńskiej ode- kiewicza z dn. 26.11.1918 r. tymi nia brygad samoobrony formacji grali zdemobilizowani wojskowi słowami: «Dla uchronienia Pola- wojskowego charakteru. Formacje Polacy z byłej armii rosyjskiej oraz ków i mienia polskiego na Kre- tworzone były z myślą o obro- korpusów wschodnich, zwłasz- sach Wschodnich Naczelne Do- nie tych ziem przed ich zagarnię- cza I Korpusu, którym dowodził wództwo Wojsk Polskich zamierza ciem przez bolszewików. Pod ko- Dowbor-Muśnicki, a także księża stworzyć dywizję litewsko-biało- niec grudnia 1918 r. Samoobrona katoliccy z dziekanem grodzień- ruską, względnie ująć już tam ist- Krajowa Litwy i Białorusi została skim księdzem prałatem Leonem niejące związki. Społeczeństwo rozwiązana. Jej członkowie mieli Żebrowskim na czele. Na preze- polskie przez Komitet Obrony ochotniczo wstępować do Wojska sa Rady Wojskowej wybrano po- Kresów Wschodnich niesie pomoc Polskiego, a gen. Wejtko otrzymał czątkowo majora Bronisława Bo- we wszystkich kierunkach». Z no- nominację na dowódcę Okręgu haterewicza, który zrzekł się tej

MAGAZYN 19 PAMIĘĆ rucznik Czuczełowicz, Tołłoczki – porucznicy Rojszyk i Romanowski, Porzecze – porucznik W. Solanko, Nowy Dwór – podchorąży Kuc, Wiercieliszki – Płaskowce – Polni- ce – sztab-rotmistrz Komar i Sza- werski, Hoża – kapitan Michler. 27 grudnia 1918 r. kpt Waśkiewicz został wyznaczony na czasowo pełniącego obowiązki komendanta Nowy Dwór. Najbliższym swym celem Rada Wojskowa ogłosi- ła ochronę mienia mieszkańców i utrzymanie porządku i ładu na Ziemi Grodzieńskiej, ponieważ na skutek ściągnięcia przez niemiecką radę żołnierzy w Grodnie naraz bez uprzedzenia wszystkich po- sterunków i urzędów niemieckich z całego powiatu, teren został wy- dany na pastwę grabieży. Zostało splądrowano 27 majątków prowa- dzonych uprzednio przez niemiecki wydział gospodarczy. Ponadto władze niemieckie domagały się wydania artykułów żywności, któ- re jeszcze ocalały i znajdowały się pod ochroną polskich oddziałów zbrojnych w powiecie. To stawiało Polaków w bardzo trudnym poło- żeniu, wobec wrogiego w tej sprawie stanowiska zarówno oddzia- łów, jak i ludności. Celem dalszym, o którym nie mówiono w odezwie, ale który po- Gen. Władysław Wejtko jawił się w raporcie Rady Wojsko- funkcji, uważając, że z większym porucznik Szymański, młodszy ad- wej z dn. 16 listopada 1918 r. do pożytkiem będzie pracował na iutant sztabu – chorąży Lewoniec, Naczelnika Sił Zbrojnych Państwa stanowisku oficera liniowego oraz komendant formujących oddzia- Polskiego Józefa Piłsudskiego, organizatora oddziałów i szkolenia łów – kapitan Jackiewicz, adiutanty było oddanie się pod rozkazy Rzą- du Polskiego, w związku z czym bojowego. Drugim głosowaniem – kapitan Szymański i podkapitan podkreślano, że «biura nasze wer- został wybrany na prezesa gen. Luczyński, komendant stacji ko- bunkowe przy naszych zbrojnych Mikołaj Sulewski. W okresie mię- lejowej Pajewski, intendant załogi oddziałach dla wspólnego naszego dzywojennym dzień 12 listopada – pułkownik Luczyński. Wyzna- Państwa Polskiego pracują» i pro- w Grodnie był obchodzony jako czono komendantów następują- szono «jak najgoręcej o opiekę Dzień Samoobrony Ziemi Gro- cych gmin: Adamowicze – chorąży i pomoc w postaci wysłania do dzieńskiej. Solanko, Sopoćkinie – podkapitan naszej ziemi regularnego oddziału Zebranie 15 listopada 1918 r. Ignatowicz, Anielmanowo – A. polskiego, dostarczenie nam pew- pod przewodnictwem prezydium Cydzik, Wiercieliszki – Żydomla – nej liczby oficerów kadrowych, Rady w liczbie 150 oficerów i żoł- chorąży Półjan, Jermolicze – Olek- broni i amunicji». nierzy zatwierdziło następujący szyce – podkapitan F. Romań- Grzegorz Łukomski i Rafał sztab: naczelnik załogi – generał ski, Indura – chorąży Iwanowski, Stolarski tak opisują początki Sa- Sulewski, szef sztabu – porucznik Wielka Brzostowica – J. Romański, moobrony Grodzieńskiej: «Samo- Śpiewak, starszy adiutant sztabu – Olszanka – Kopciówka – podpo- obrona Grodna zorganizowana

20 MAGAZYN A LUŚ W rena I

Przy rodzinnym grobowcu generała Mikołaja Sulewskiego w Grodnie została nieco później, choć przy- śmiałym atakiem zdobył Sokółkę. ofiarowała gmina Tołłoczki, gdzie gotowania organizacyjne rozpo- [...] Nieliczne siły, jakimi dyspono- mieszkańcy, przeważnie zaścianko- częto także we wrześniu. Dużą rolę wali powstańcy nie pozwoliły na wa szlachta, rozbroili trzy niemiec- odegrało duchowieństwo katolic- opanowanie Grodna, gdzie mieścił kie kolumny gospodarcze, zdoby- kie, z powodzeniem wykorzystując się silny garnizon niemiecki. Zde- wając około 200 karabinów, ciężkie swoje wpływy w społeczeństwie. cydowana akcja połączona z za- wozy transportowe i znaczne ilości Inspiratorem i twórcą działań był skoczeniem przeciwnika umożli- zapasów żywności. Pozwoliło to ks. prałat Leon Żebrowski, ówcze- wiła opanowanie (13 listopada) na tworzenie regularnego pułku sny dziekan w Grodnie. Wspierał pobliskich gmin, m.in. zajęto So- strzelców. Dużą rolę w tworzeniu materialnie, dostarczał broni i żyw- poćkinie, Indurę, Tołłoczki i Mo- Samoobrony Grodzieńskiej ode- ności, lecz nade wszystko – za po- sty. Pozwoliło to na rozszerzenie grała POW, prowadząc wywiad, średnictwem poszczególnych para- rekrutacji ochotników z tych tere- transportując broń i amunicję, fii propagował ideę walki o Polskę. nów i wkrótce wzmocniło liczeb- a przede wszystkim szkoląc z za- Godna odnotowania była postawa nie szeregi powstańcze. Już na- kresu służby wojskowej. Odbywa- księży w dekanacie grodzieńskim. stępnego dnia oddział z Sopoćkiń ły się one w mieszkaniu Emilii Pomagali nie tylko moralnie i ma- liczył 60 żołnierzy, w Tołłoczkach Rossochackiej przy ul. Policyjnej terialnie, lecz także stawali na czele zwerbowano dodatkowo 10 ochot- (później gen. A. Listowskiego). poszczególnych oddziałów. Przy- ników, w pozostałych po kilku- Prowadzili je wysłannicy z Okręgu kładem jest chociażby ks. Piotr nastu. Ochotnicy wstępowali do Białostockiego POW». W Żydomli Mazur, który w Łunnie rozbroił szeregów z własną bronią, bądź to została przerwana łączność telefo- posterunek niemiecki, ks. Józef przechowywaną od lat w domach niczna, przeprowadzono tam ak- Bielawski natomiast, na czele kil- rodzinnych lub też pozostawioną cję zbrojną przeciwko miejscowej kunastu żołnierzy Samoobrony przez Niemców i Rosjan w czasie żandarmerii i warcie mostu kolejo- zdobył posterunki w Kwasówce walk frontowych, poczynając od wego. i Zaniewiczach, a ks. Józef Zera 1914/1915 roku. Najwięcej broni C.d.n.

MAGAZYN 21 PAMIĘĆ PAMIĘĆ A LUŚ W rena I

Walentyna Brysacz, prezes TPP, wraz z artystami podczas wernisażu wystawy Żołnierze Samoobrony Grodzieńskiej na apelu artystycznym

Irena WALUŚ

Twórcy z Towarzystwa Plastyków Polskich na Białorusi z okazji 100. rocznicy odzyskania przez Polskę Niepodległości przygotowali wystawę zat. «O Wolność i Niepodległość. W hołdzie żołnierzom Samoobrony Ziemi Grodzieńskiej». A LUŚ

Wernisaż wystawy, na który licz- W rena nie przybyli działacze ZPB, odbył I się w dn. 11 września. Otwarcie Andrzej Poczobut, pomysłodawca wystawy wystawy miało miejsce w sali ZPB, przedstawiono na niej 33 obra- sporo jest portretów legendarnych matyczna Towarzystwa Plastyków zy oraz jedną rzeźbę, wykonaną grodzieńskich dowódców wojsko- Polskich. «Cieszę się, że mamy przez 18 artystów. Oprócz obra- wych. możliwość nie tylko spełniać się zów, przedstawiających militarną Walentyna Brysacz, prezes TPP, jako twórcy, ale również upamięt- historię grodzieńskich strzelców podczas otwarcia wystawy pod- niać polskich bohaterów i polską i ułanów, wśród dzieł artystów kreśliła, że to kolejna wystawa te- historię naszej ziemi» – podkreśliła.

22 MAGAZYN Pod wrażeniem od wystawy i historii Grodzieńskiej Samoobrony był konsul RP w Grodnie Andrzej Raczkowski. Wyraził on przekonanie, że z tą wystawą powinni zapo- znać się nie tylko Polacy na Biało- rusi, ale także rodacy w Polsce. Pomysłodawcą tematyki wystawy był dziennikarz i działacz ZPB Andrzej Poczobut, który był rów- nież dla plastyków konsultantem historycznym, przeprowadził dla nich prelekcję. «Na przedstawio- nych obrazach malarze utrwalili historię Samoobrony Ziemi Gro- dzieńskiej. Historia jej prawie za- Sowiecki plakat propagandowy pomniana jest bezpośrednio zwią- zana z obchodzonym w tym roku jubileuszem 100-lecia odzyskania przez Polskę Niepodległości» – za- Z relacji ludności znaczył Poczobut. Samoobrona powstała w Grod- nie w dn. 12 listopada 1918 r., za polskiej w BSRR swój cel ogłosiła ochronę mienia mieszkańców i utrzymanie porząd- z miejscową władzą ku i ładu na Ziemi Grodzieńskiej, później bronili ją z czasie wojny o czym świadczy następujący fakt. z bolszewikami. W okresie mię- W kołchozie już ponad rok nie dzywojennym dzień 12 listopada było agronoma. Nawet na chwilę w Grodnie był obchodzony jako obecną, gdy nastała pora wiosen- Dzień Samoobrony Ziemi Gro- nych zasiewów, ci pozostawieni dzieńskiej. Od niej swój rodowód sobie samym ludzie z analfabetą prowadziły m.in. 81. Pułk Strzel- przewodniczącym, próbują zgad- ców Grodzieńskich im. Króla Ste- nąć, jakie nawozy są niezbędne, fana Batorego oraz 23. Pułk Uła- gdzie ma być pole z 10 hektarami nów Grodzieńskich. Zdzisław Tadeusz GAWIN J. WINNICKI kukurydzy, a cóż to są za nawo- Z opowiadania Poczobuta wy- zy w butelkach? Czyżby nikt do łoniła się historia bohaterstwa Początek artykułu w nr. 09/2018 tej pory nie zrozumiał, że klęski żołnierzy i ich dowódców, która albo sukcesy tego kołchozu mają bardzo wzruszyła obecnych na Przedstawiamy przypadek wpływ i w dalszym ciągu będą wystawie. Szczególnie zaś poetyc- wsi Dorguń w gminie mieć na całą masę niezrzeszo- ka historia o losie koni ułanów nych chłopów, los tej zapadłej grodzieńskich. Gdy Sowieci we Sopoćkinie w rejonie i zacofanej do granic możliwości wrześniu 1939 r. wtargnęli na na- grodzieńskim na tle sze ziemie, ułani nie mogąc da- ówczesnych stosunków wsi? lej prowadzić walki, rozważali, co władzy sowieckiej wobec Na kołchoz i jej członków nie mają zrobić z końmi – nie potrafili Polaków na Białorusi. zwraca żadnej uwagi nie tylko ich uśmiercić, jak tego wymagała nikt z rady wiejskiej, ale i z MTS sytuacja wojenna. Wypuścili ko- Z notatki służbowej do se- oraz nikt z rejonu. nie na wolność. Czerwonoarmiści kretarza Grodzieńskiego Ob- Kołchoźnica Lewanowska dowiedziawszy się o koniach, pró- wodowego Komitetu KPB Ma- Leokadia oświadczyła: «Ja dosta- bowali bez powodzenia je złapać czulina T.T. łam działkę na ogród, gdzie jest i wtedy wymyślili, że zagrają na «Tak więc kołchoz ten, który tylko piach, a mój starszy syn Sta- trąbce polski sygnał wojskowy do wymaga szczególnej uwagi, póki nisław, który jest już samodzielny, apelu. Konie ułanów wróciły... Tę co nie czuje żadnego zaintereso- ma swoje gospodarstwo i niedaw- historię w swoim tryptyku pięknie wania choćby ze strony Moto- no wrócił z więzienia, gdzie sie- i poetycko ujęła Walentyna Szoba rowo-Traktorowej Stacji (MTS), dział za dezercję, dał Charytono-

MAGAZYN 23 HISTORIAPAMIĘĆ że czasy się zmienią. Ten pogląd

A LUŚ wśród miejscowych jest bardzo W popularny i dotyczy wielu dziedzin rena I życia. Męża nauczycielki Slimko Jó- zefa zapytano: «Dlaczego ożeniłeś się z Sowietką. Przecież, jak czasy się zmienią, to na jednej szubienicy was powieszą». Młody żołnierz, który przyje- chał na krótki urlop, gdy trochę sobie wypił, zaczął opowiadać miejscowym chłopakom, że: «Wkrótce przyjdą nasi bracia i podadzą nam rękę» (pomogą nam). Ta głupia uporczywa myśl przeszkadza wielu ciemnym (nie- oświeconym) ludziom wstąpić do kołchozu. PRZETRWAĆ jeszcze z rok, żeby nie daj Boże nie wstą- pić do kołchozu tuż przed zmianą czasu; bo tego przecież wieś nie Widok na wieś Dorguń daruje, kto zapisany, ten sprzeda- ny – tak mówi cała wieś. A wieś wowi łapówkę i dostał nasz stary kowy powód odmowy wstąpienia rzeczywiście mówi. Wieś ma swoje dobry ogród. Chodziłam do was do kołchozu wielu gospodarzy in- zdanie o wszystkim, co się dzieje, Charytonow w tej sprawie 5 razy dywidualnych. Nikt tak na prawdę ma poglądy, swój punkt widze- i nic pan z tym nie zrobił». Cha- nie wie, kto ile ma ziemi zgodnie nia na wszystko, ma swoje sekrety rytonow coś odburknął, dosłow- z prawem. i tajemnice, do których dopuszcza- nie warknął – zobaczymy, o co Goszcząc u siebie i starając się ni są tylko swoi, więc istnieje tam chodzi z tym waszym ogrodem, obłaskawić urzędników i inspek- swój system pojęć, idei, poglądów. widać było, że Lewanowska mówi torów podatkowych wielu gospo- I nie jest to ideologia ani sowiecka, prawdę. Byle jaki kołchoźnik zo- darzy indywidualnych obrabia po ani socjalistyczna, tylko głęboko staje sam ze swoimi problemami, 5 hektarów, a podatki płacą od jed- reakcyjna. gospodarze indywidualni górą. nego-dwóch hektarów. W związku I gdzie by się tutejszy nie ruszył, Słowo kołchoźnik, sowiecki, so- z tym wydaje im się, że inspektorzy na zawsze pozostanie skażony tą wiecka, w tym miejscu są prze- mający władze pozostaną na swo- reakcyjną ideologią. Tak uformo- kleństwem. ich stanowiskach na zawsze i w ten wany wstępuje do wojska i prawie Dlaczego ona, zwykła kołchoź- sposób jest nadzieja – gospodar- bez jakichkolwiek zmian z wojska nica użyła takiego niestosownego stwa chłopów indywidualnych wraca po zakończeniu służby. Taki słowa? Tak przezywają tutaj ludzi są w stanie przetrwać tak długo trafia zwerbowany w szeregi robot- niektóre, pozwalające sobie na jak długo będzie taka potrzeba. ników, szybko ląduje w więzieniu zbyt wiele, postacie. W pierwszych latach po wojnie za łamanie sowieckiego prawa, bo Kołchoźnik Zmitrowicz Mi- ten bałagan panujący w sprawach tego nauczył się w dzieciństwie. chał syn Adama «skarży się»: własności ziemskiej dawał możli- Pasierb przewodniczącego koł- «I na co nam przyszło? Przezywają wość niektórym rejonowym kie- chozu Wiktor Zajkowski za jeden nas kołchoźnikami». Jego żona do- rownikom rejonu sopoćkińskiego rok przeszedł taką drogę: przyjął daje: «Wczoraj, na weselu wszyscy na pierwsze miejsce w zaopatrze- się do pracy, pracował jako spa- na niego krzyczeli: Kołchoźnik, niu i w ten sposób zapewnić sobie wacz, wstąpił do bandy, rozbierał całą wieś sprzedał». Oto jak niska karierę. W tej chwili jest to tylko ludzi na ulicach w Mińsku, dostał jest świadomość tych ludzi, w tym przeszkodą w kolektywizacji rejo- 15 lat i obecnie odsiaduje wyrok także kołchoźników. nu. w Angarsku. To powód, dla które- Pytania o własność ziemską we PRZETRWAĆ. Zacofanie poligo tak wielu jest tutaj represjono- wsi są zagmatwane od dawna i przy tyczne miejscowych jest tak wiel- wanych. tym skutecznie i stanowi to dodat- kie, że wielu z nich ma nadzieję, Niezrzeszona gospodyni Ge-

24 MAGAZYN nowefa Adamczuk mówi: «Ja to bym poszła do kołchozu, ale co wieś na to powie? Powiedzą: sprzedała wieś. Nie wstąpiłam do kołchozu, to znaczy jestem po ich stronie i dzięki temu wszyscy mi pomogą, jeżeli będę potrzebować pomocy». Nie nam to powiedziano, oczy- wiście, w bezpośredniej rozmowie, ale nauczycielce w trakcie towarzy- skiego spotkania i rozmowy pry- watnej. Na zdjęciach propagandowych życie w kołchozie wyglądało na szczęśliwe Innej nauczycielce – Karawa- jewej – gospodyni, u której wy- najmuje mieszkanie Mojsiejczyk – mówi: «Wcześniej dorguńcy nie wierzyli mi (nie ufali mi), bo przy- szłam tutaj za mężem z innej wsi i tam należałam do kołchozu, a teraz mi już ufają». Istnieje swoja ideologia i istnieją miejscowi ideolodzy, którzy nadają ton wszystkiemu: zrywać radziec- kie uroczystości, wszystkie, jak leci. Przecież w ubiegłym roku ktoś za- rządził w trakcie kampanii pożycz- kowej 10 rubli i mało kto odważył się wyłamać z tego. Przecież ktoś dał sygnał, na który wszyscy dorguńcy zna- leźli się na granicy państwa 22 czerwca 1953 roku. Te setki ludzi z piłami i toporami, z baja- nem. Data mówi o tym, że ci, Kolektywizacja na naszych ziemiach przebiegała opornie którzy to wymyślili, mieli na myśli politykę i wątpię, czy bio- pojawiali się sąsiedzi i rozmowa, Oni boją się siebie nawzajem, boją rący udział w tym wszystkim która do tej pory była mniej więcej się naruszyć panujący we wsi na- chłopi zdawali sobie sprawę spokojna od razu nabierała innego strój antysowiecki. z tego, w co ich wmanewrowa- tonu: odpowiedzi gospodarza czy Dzięki wyjątkowemu szczęściu no. Ta ciemna masa chłopska gospodyni od razu robiły się bar- pierwsza wojna światowa oraz dru- znalazła się na granicy tylko dziej aroganckie, na pokaz i mało ga wojna minęły dla tej miejscowo- po to, by kraść, co zresztą mia- naturalne. ści bezboleśnie – nikt we wsi Do- ło miejsce: rozwalili granicę na Padały stwierdzenia: a niech rguń nie został ranny ani nikt nie półtora kilometra i poprzywozili ten atom spada choćby zaraz, zginął, żadne gospodarstwo nie do domów pełne wozy słupów bo nie ma ziemi, nie ma chleba, ucierpiało w wyniku wojny, wię- i drutu. nie ma co jeść. Tyle razy przyszło cej, wielu zyskało, zdobyli obuwie, Zapadła decyzja, jak zachowy- nam to usłyszeć, że podejrzewamy mundury, które są w ich posiada- wać się w związku ze zbieraniem iż autorem tego zdania jest jeden niu do dzisiaj; magazyny, furman- podpisów pod odezwą Światowe- człowiek. Są decyzje, jest terror. – ki, sprzęty domowe straży granicz- go Komitetu Pokoju i « wieś» za- Spróbuj się wyłamać. Boję się pod- nej, plecaki z osobistymi rzeczami zdrośnie pilnowała, jak wykony- pisać – oświadczyła starsza kobieta zabitych stawały się ich łupem. wane jest jej polecenie; wszędzie uboga Mickiel. Obserwując kilkakrotne zmiany deptali nam po piętach, w domach, Nie mogę się podpisać jako reżymu, mające miejsce kilka razy do których wchodziliśmy zaraz pierwszy ze wsi – mówiło wielu. za życia jednego pokolenia, nie do-

MAGAZYN 25 HISTORIAPAMIĘĆ tak rzadko objazdowe kino docie-

A LUŚ ra do Dorgunia, nie odpowiadają W wprost, ale dają do zrozumienia że rena I boją się... To jasne, że całą tę wro- gość, wojnę trzeba jak najszybciej zakończyć. Droga do serca ciem- nego rozeźlonego serca Polaka- -chłopa musi zostać odnaleziona. Od dawna mówi się o sabotowaniu i zrywaniu wszelkich uroczystości sowieckich w rejonie sopoćkiń- skim, a koniecznych działań w kierunku zmiany zaistniałej sytuacji nikt do tej pory nie podjął. Kie- rownictwo denerwowało się albo gniewało, gdy zrywano tę czy inną kampanię, ale czas mijał i wszystko pozostawało po staremu: rejon to rejon, niech sobie będzie zacofany. Uważam, że jest to rejon szczegól- ny, zaistniała w nim sytuacja jest niedopuszczalna i dlatego stosu- nek do rejonu wszystkich organów sowieckich i partyjnych powinien być szczególnie rozważny. W to miejsce, które jest wy- rwą w budowie socjalizmu, po- Krzyż i kapliczka przydrożna w Dorguniu winny być przesunięte niezbędne środki finansowe na uroczystości świadczywszy okropieństw wojny, kiedyś jeden gospodarz nie zrobił kulturalne. Kierownictwo, które ludność nabrała negatywnych cech u siebie ubikacji, Niemiec przecią- zdyskredytowało się swoimi nie- kosmopolitycznych; obojętność gnął go biczem, a potem kazał wy- prawidłowymi działaniami należy w stosunku do pojęć ojczyzna, nieść z domu szafę i postawić ją za dyscyplinarnie zwolnić, a ludziom naród, prawa i obowiązki obywa- domem. Niczego sobie toaleta wy- powiedzieć, za co zostali zwolnie- teli, walka o pokój. szła». Tak niska jest świadomość ni. Kołchoz powinien otrzymać W czasie wielkiej wojny ojczyź- narodowa tych ludzi mieszkają- szczególną pomoc. W najbliższym nianej wieś Dorguń umiała się do- cych na głuchej prowincji w na- czasie powinien on być nie przy- gadać nawet z okupantem niemiec- szym kraju. Kultura tych ludzi też czyną naszego wstydu, ale naszej kim; wieś nie wystawiła do walki jest niska. dumy. z okupantem ani jednego party- Na wsi na 140 rodzin nie ma Pytania dotyczące własności zanta i lata wojny wspomina się i nigdy nie było łaźni. Nie ma bi- ziemskiej należy rozwiązać, każdy w niej jako czasy szczęśliwe, prze- blioteki, czytelni, radia, w domach gospodarz indywidualny powinien rywając co jakiś czas wspomnienia nie ma ani jednej książki po pol- płacić podatki od ilości obrabianej żartami. sku, oprócz książeczki do nabo- przez siebie ziemi, ale zbieranie Rolnik indywidualny Resz- żeństwa [brak rosyjskich, nie dziwi podatków należy przeprowadzać ko, kobieta, opowiada: «W czasie sprawozdawcy]. w sposób kulturalny, bez nadużyć, wojny dobrze nam się żyło, swojej Kino objazdowe w ciągu zimy opierając się na masowej działalno- słoniny, mąki, masła nie byliśmy było w tym miejscu tylko 2 razy. ści wyjaśniającej. w stanie przejeść, a jeszcze dosta- Chyba w ogóle i w innych rejo- Od dawna wiadomo, że nie wol- waliśmy po 10 kg mąki na głowę nach mało jest takich pokazów no tak niebezpiecznej broni jak co miesiąc. Tylko za nieporządek filmowych, skoro plan finansowy podatki oddawać w ręce pijanych, Niemcy spuszczali baty. U Ruskich wypełniany jest przez sieć kinową nieżyczliwych ludzi. Ani nie uda jest na odwrót, błoto może być po w 10-15 procentach. Kierujący re- im się zebrać podatków, a tylko kolana, toalety nie ma, a oni mil- jonowym domem kultury i wydzia- wywołają niechęć. I dokładnie tak czą. Niemcy są wymagający. Jak łem kultury na pytanie, dlaczego się mają sprawy w danym rejonie,

26 MAGAZYN gdzie plan finansowy jest właści- wie niewykonany, a problemy polityczne tylko przeszkadzają w kolektywizacji. Praca nad uświadomieniem mas w danym rejonie powinna być wzmocniona, przede wszystkim powinno działać radio, powołana powinna być czytelnia, z literaturą piękną nie tylko po rosyjsku, ale i po polsku, ponieważ podstawy kultury socjalistycznej powinno się wprowadzać w języku narodowym. Tym ludziom, tak jak ciężko chorym, potrzebna jest wykwali- fikowana, profesjonalna, cierpli- wa pomoc. I trzeba pamiętać, że pomoc ta nie od razu, być może, zostanie przyjęta po przyjacielsku. Tak wielka jest niechęć wśród tych ludzi do nowego, sowieckiego, so- cjalistycznego porządku. I będą mieć wielkie zasługi dla ojczyzny, dla społeczeństwa socjalistyczne- go ci odważni przedstawiciele partii i państwa, którzy przyjdą w tę głusz po to, by dużą cierpliwością i ciężką pracą wprowadzić tutaj prawdziwe socjalistyczne rządy, obudzić sumienie zacofanej i ogłu- pionej masy mieszkańców, wpro- wadzić ideologię socjalistyczną, dadzą im (mieszkańcom) radosną perspektywę rozwoju, zmienią ten niepotrzebnie zroszony krwią na- Ludzie w Dorguniu nie poddawali się sowieckiej propagandzie rodu rosyjskiego skrawek ruskiej ziemi w kwitnący socjalistyczny Opis zawarty w notatce Macha- bierny bunt albo skarga dostawała ogród. jewa ma charakter dokumentalny. się w ręce organów szczebla pań- Lektor Grodzieńskiego Ko- Obrazuje realia życia jednej tylko stwowego. Na Grodzieńszczyźnie mitetu Wojewódzkiego KPB polskiej wsi na Grodzieńszczyźnie, i Nowogródczyźnie do 1948 roku Machajew 5 maja 1955 r.» gdzie wraz z dawną Nowogród- działały ostatnie partyzanckie od- czyzną, według ówczesnych spi- działy Armii Krajowej. Pojedyn- Źródło: Państwowe Archiwum sów sowieckich mieszkało ponad cze grupy chroniące polskie wsie Organizacji Społecznych w Grod- przed sowieckim terrorem istniały nie [Republika Białoruś], zespół 520 tys. Polaków. Byli większością do roku 1954. Za opór, wspieranie akt 1., opis 1., teczka nr 2322, karty w wielu rejonach. Dla władz so- tych grup lub «za przynależność 5-16. wieckich byli grupą podejrzaną, rodzinną» zamykano w więzie- Tłumaczenie z rosyjskiego – niepewną. Stosowano wobec nich niach lub zsyłano do łagrów całe Maria Maszkiewicz nie tylko represje urzędowe, ale Na notatce brak jest uwag sekre- także, jak wskazują zapisy notat- rodziny. W 1948 r. przeprowadzo- tarza rejonowego komitetu partii. ki Machajewa, prymitywny ucisk no nieznaną w Polsce operację zsy- Niektóre zdania są przez niego prywatny urzędników sowieckich łek dziesiątków tysięcy Polaków podkreślone na czerwono (TG) (kradzieże, pobicia, zabór mienia, z «Zachodniej Białorusi». Była to Do druku podał: Tadeusz Ga- poniżanie) na ogół tolerowane piąta (po latach 1940-1941) wy- win, opracował: Zdzisław J. Win- przez władze zwierzchnie do mo- wózka Polaków. nicki mentu, gdy we wsiach wybuchał C.d.n.

MAGAZYN 27 HISTORIAPAMIĘĆ Lech Piotr Stolle «Kotwica» – żołnierz «Bohdanki»

Dymitr ZAGACKI

Wiek XX był pełen wypróbowań dla Polski i Polaków, także dla rodziny Stolle, członków której cechował patriotyzm. Edward i Feliks Czesław, synowie współzałożyciela słynnej huty szkła «Niemen» Juliusza Stolle, brali udział w wojnie polsko-bolszewickiej. Feliks Czesław walczył w 201. Ochotniczym Pułku Szwoleżerów. Porucznik Edward Stolle 13 sierpnia 1920 r. zginął bohaterską śmiercią pod Radzyminem w czasie bitwy warszawskiej. Mężczyźni z kolejnego pokolenia Stolle walczyli o wolną Polskę już na polach bitew II wojny świa- towej. Wnuk Juliusza Stolle i syn Fe- liksa Czesława – Lech Piotr Stol- Lech Piotr Stolle jako dziecko z ojcem Feliksem Czesławem. Fot. wł. rodziny le – był żołnierzem Armii Krajo- czas uczniem wileńskiego gimna- czerwca 1941 r., gdy pozostałych wej Okręgu Nowogródek, za swą zjum im. Zygmunta Augusta. Ojca członków rodziny Stolle podczas walkę o wolność Ojczyzny został osadzono najpierw w więzieniu czwartej deportacji aresztowało więźniem łagrów sowieckich. w Lidzie, a potem przewieziono do NKWD, ukrywał się już na stale Lech Piotr urodził się 31 stycz- więzienia w Baranowiczach. Odtąd w Wilnie aż do momentu wstąpie- nia 1927 r. w Brzozówce. Jego oj- wszelki ślad po nim zaginął. Lech nia w szeregi Armii Krajowej. ciec pracował w Hucie Szkła «Nie- Piotr do końca swoich dni bez- Od połowy września 1943 r. men» jako dyrektor techniczny. Jak skutecznie poszukiwał informacji należał do miejscowej placówki powiedziała jego córka Danuta o ojcu. konspiracyjnej AK w Brzozówce. Stolle-Grosfeld, w dokumentach Do września 1939 r. Lech Piotr W maju 1944 r. został przyjęty do jednak jako miejsce urodzenia za- mieszkał wraz z rodzicami we VIII batalionu 77. PP Armii Kra- pisano Warszawę. dworze w Brzozówce. Po wkrocze- jowej «Bohdanka» pod pseudoni- Wydarzenia II wojny światowej niu wojsk sowieckich, został szyb- mem konspiracyjnym «Kotwica». w tragiczny sposób odbiły się na ko wywieziony przez rodziców do Do działalności konspiracyjnej losach rodziny Stolle. W paździer- Wilna do cioci Emilii Świeżyń- wprowadził go brat Stanisław. niku 1939 r. ojciec Lecha, Feliks skiej – siostry ojca. Lech przyjeż- Po przeszkoleniu brał udział we Czesław Stolle, został aresztowa- dżał w odwiedziny do Brzozówki wszystkich akcjach zbrojnych swej ny przez NKWD. Lech był wów- do połowy czerwca 1941 r. Po 20 jednostki.

28 MAGAZYN Po rozwiązaniu oddziału ukry- wał się w Brzozówce wraz ze Sta- nisławem Klukiewiczem, ps. Za- mora. W dn. 8 września 1944 r. (wg innych źródeł – 23 września) został aresztowany przez funkcjo- nariuszy NKWD. Ze wspomnień Lecha Piotra Stolle spisanych kil- kanaście dni przed śmiercią wyni- ka, że wydał go Sowietom dawny pracownik hut szkła «J. Stolle-Nie- men» – Wasil Bryll. Stolle osadzono najpierw w wię- zieniu w Lidzie, a potem przewieziono do Mińska. Dn. 3 paździer- nika 1945 r. Lech Piotr Stolle został skazany przez Kolegium Nadzwy- czajne przy NKWD ZSRR na 10 lat lagrów za przynależność do polskiej organizacji konspiracyjnej. Lech Piotr Stolle na zesłaniu w Kazachstanie (stoi 6. z lewej). Fot. wł. rodziny Oto jak wspominał Lech Piotr dwa baraki szpitalne. […] Budowlanym «Karagandaszachto- Stolle okres pobytu w sowieckich Dzień w obozie Unżłag wyglą- stroj» na stanowisku zduna, tynka- więzieniach i łagrach: «Po areszto- dał następująco: rza i murarza. Na zesłaniu wraz ze waniu osadzono mnie w areszcie 6.00 – pobudka, mycie się, śnia- mną przebywali: Bolesław Sobiew- śledczym w Nowogródku, w któ- danie: chleb, zupa z pokrzyw goto- ski, Franciszek Sienkiewicz, kapi- rym przebywałem 7 dni. Następ- wana na słonej rybie tan Władysław Stawowski «Sawa», nie zostałem przewieziony do więzienia w Lidzie, w którym by- 7.30 – wymarsz do lasu, wyręb ksiądz Władysław Bukowiński, łem do listopada 1944 r. Była tam do 18.30; ok. południa przynoszo- Stanisław Klukiewicz «Zamora», cela na 30 osób, a przebywało 60 no obiad: 200 g kaszy i 200 g chle- Stanisław Górski, Karol Getman, więźniów. Mogliśmy otrzymywać ba Władysław Dajlidko». paczki z domu. Razem w celi był 19.00 – kolacja: chleb, kostka ka- W listopadzie 1955 roku wraz ze mną Andrzej Konatowski. Po- szy i zupa z pokrzyw. z liczną grupą Polaków Lech Piotr tem przewieźli mnie do więzienia W grudniu 1945 r. zostałem po- Stolle został repatriowany do Pol- w Mińsku, w którym przebywa- wiadomiony, że wyrokiem z dnia ski. Powrócił z odmrożeniami rąk łem do czerwca 1945 r. W celi na 03.10.1945 r. zostałem skazany na i stóp. Wojna, aresztowanie, śledz- 4 osoby przebywało 11 więźniów. 10 lat «isprawitielno-trudowych two, lata obozu i zsyłki, w końcu Nie mogliśmy otrzymywać paczek łagierej» za «prinadleżnost k bieło- powrót do komunistycznej Polski z domu. Jedzenie w mińskim wię- polskoj podpolnoj organizacji» na zrobiły swoje. Niewiele mówił zieniu było najgorsze. Pod koniec podstawie art. 64. i 76. Kodeksu o swej młodości. czerwca 1945 r. zostałem przewie- Karnego Białoruskiej SSR. Dnia Po powrocie do Polski jeszcze ziony do obozu Unżłag, w miej- 25.05.1950 r. zostałem przewie- w grudniu 1955 r. rozpoczął pracę scowości Suchobezwodnoje w ob- ziony do następnego obozu Pie- w Łodzi jako murarz, a następnie wodzie gorkowskim. W obozie tym sczanyj w karagandyńskiej obłasti. jako mistrz i kierownik budowy. przebywałem do 25 maja 1950 r. W obozie tym przebywałem do W 1961 r. ukończył w Łodzi Wie- Transport z więzienia w Mińsku do 02.09.1954 r. Był to obóz o wzmoc- czorowe Technikum Budowlane obozu Unżłag trwał 11 dni. W cza- nionym rygorze. Więźniowie raz nr 1 dla pracujących, zaś w 1970 r. sie transportu dostawałem do je- na jakiś czas otrzymywali tran, wy- uzyskał dyplom inżyniera budow- dzenia jedynie chleb, wodę i słone ciąg z głogu i cukier. Po odbyciu nictwa lądowego na Politechnice ryby. Obóz Unżłag położony był wyroku przebywałem na zesłaniu Warszawskiej. w lesie, ogrodzony drutem kolcza- na terenie karagandyńskiej obłasti Do emerytury pracował w Ko- stym. W jednym baraku przeby- od 03.09.1954 r. do końca listopa- palni Piasku Kwarcowego Gru- wało ok. 100 więźniów. Cały obóz da 1955 r. Tutaj od 04.09.1954 r. dzień-Las na stanowisku mistrza liczył ok. 1000 więźniów. Na tere- do 19.11.1955 r. pracowałem i kierownika budowy, w Przed- nie obozu znajdowały się ponadto w Leninowskim Przedsiębiorstwie siębiorstwie Budownictwa Rolni-

MAGAZYN 29 WYBITNI RODACYPAMIĘĆ

L.P. Stolle w mundurze, w którym chodził na uroczystości patriotyczne, wojskowe, państwowe, narodowe i religijne czego w Opocznie na stanowisku inspektora nadzoru oraz w Opo- czyńskich Zakładach Materiałów Ogniotrwałych. Na emeryturze za- łożył Towarzystwo Radiestezyjne Ziemi Piotrkowskiej i przez kilka Zdjęcie pamiątkowe z kolegami (Lech Piotr siedzii drugi z lewej). Kazachstan. lat był jego prezesem. Fot. wł. rodziny Dopiero po upadku PRL żoł- Odznaką Honorową Sybiraka. «Bohdanka», okres uwięzienia i ze- nierze AK otrzymali odznaczenia W 1992 r. został również awanso- słania. Wcześniej ks. Florencjusz państwowe. Za swoją działalność wany na stopień kaprala WP. Jacek Szewc, proboszcz parafii konspiracyjną Lech Piotr Stolle Zmarł Lech Piotr Stolle 12 rzymskokatolickiej św. Antoniego został odznaczony Krzyżem Par- sierpnia 1996 r. Pochowano go na z Padwy przewodniczył Mszy św. tyzanckim, Krzyżem Armii Krajo- cmentarzu przy ul. Powstańców za dusze śp. dwóch braci – Lecha wej, Orderem Męczeństwa i Zwy- Wielkopolskich w Opocznie. i Stanisława Stolle. cięstwa dla Represjonowanych od 29 października 2016 r. w kruż- Nasz bohater jest ojcem Danu- 1939 r. do 1989 r. za walkę o Polskę ganku kościoła pw. św. Antoniego Wolną i Sprawiedliwą, Odznaką z Padwy, przy ul. Senatorskiej 31 ty Stolle-Grosfeld z Łodzi. To na Weterana Walk o Niepodległość, w Warszawie miało miejsce uro- podstawie jej wspomnień i prze- Odznaką Pamiątkową «Akcji Bu- czyste otwarcie i poświęcenie ta- kazanych materiałów napisałem rza». Prócz tego został odznaczo- blicy pamiątkowej poświęconej artykuł. Pani Stolle-Grosfeld prze- ny Złotym Medalem Opiekuna Lechowi Piotrowi Stolle, upamięt- kazała także zdjęcia do publikacji Miejsc Pamięci Narodowej oraz niającej jego walkę w 77. PP AK w «Magazynie Polskim»

30 MAGAZYN HISTORIA Życie domowe mieszczan wileńskich w XVI-XVII ww. wejścia leżały kramy, obok – izby, z drzwiami od ulicy lub z sieni, cza- świetlice i komory. Czasem kramy sem z podwórza. W podwórzach – rozkładano w izbach mieszkalnych mieszkania dla czeladzi, browary, przy oknie, specjalnie na ten cel świrny, śpichlerze, stajnie. W świr- urządzonym. Jeżeli właściciel od- nie między innymi przechowywa- najmował część domu «sąsiadom», no rydwan do podróży, w stajni czyli lokatorom, to kuchenki dla nierzadko po kilka koni. Prócz ka- nich były instalowane przeważnie mienic w mieście posiadali często w sionkach, poprzedzających wej- mieszczanie domy z ogrodami na Mieczysław JACKIEWICZ ście do mieszkań. Rossie lub na Łukiszkach. Na górę prowadziły wewnętrz- Życie domowe ne albo zewnętrzne, drewniane Mieszkania mieszczan mieszkańców Wilna XVI- lub murowane schody. Od frontu wileńskich XVII wieków badacze zwykle była największa w całym Urządzenie wewnętrzne domu tego okresu na podstawie domu izba stołowa, bywało że było dość skromne i ograniczało zachowanych dokumentów z «gankiem dla muzyki». Do izby się do najpotrzebniejszych sprzę- archiwalnych zdołali stołowej przylegała kuchnia. Poza tów. Pod ścianami izb stały ławy, zrekonstruować do tego tym w domu kupieckim były świe- czasem w ściany wmurowane; nad stopnia, że dziś wiemy, tlice, pokoje, komory (sypialnie), nimi wisiały «listwy» (wąskie pół- jakie były gospodarstwa izdebki. Czasem na piętrze były też ki), zastępujące «służby» (kreden- domowe, rozkład kramy. Wszystkie te pomieszcze- se) czy szafy, które w niektórych pomieszczeń, umeblowanie nia moszczone były deskami lub mieszkaniach się znajdowały, prze- mieszkań, a także cegłą, posiadały jedno lub czte- ważnie o kilku drzwiczkach. Poza pożywienie, stroje, ozdoby ry okna, jak w świetlicach. Okna tym stały stoły, a przy nich nie- mieszczan itp. o błonach szklanych, a nawet ze rzadko ławy, zwłaszcza w izbach Stąd wiadomo, że do domu «szkła weneckiego w ołów robio- stołowych. Wszystkie te sprzęty mieszczanina, kupca prowadziły ne», zaopatrzone, zwłaszcza na wykonane były z drzewa dębo- «forty» lub «wrota» drewniane na dole, w kraty i okiennice drewnia- wego, lipowego lub sosnowego, żelaznych zawiasach ze skoblami ne albo żelazne, które miały chro- «proste» albo malowane na kolor i zaporami drewnianymi lub że- nić dom przed złodziejami. zielony, czasem na biały czy żół- laznymi. Na prawo i na lewo od Często przy domu kupieckim ty. Do sprzętów zbytkowniejszych lub rzemieślniczym były oficyny, należały skrzynie, stoliki i szka- które oblegał ganek. Pod domem tułki. Skrzynie były szerokie lub zazwyczaj były piwnice «sklepiste» wysokie z szufladami, malowane,

Karol Raczyński. Widok Wilna z przedmieścia Popław. Ze zbiorów Biblioteki Narodowej w Warszawie

MAGAZYN 31 HISTORIA bochenków chleba żytniego, przy- wożonego w targi do miasta przez wieśniaków okolicznych, podaje brat Antoni, franciszkanin. Bo- chenki te wieśniacy robili tak wielkie, że najwyżej dwa się mieściły na wozie, ciągnionym przez jednego konia. «Raczej góra to, niż masa chleba – opisywał włoski podróż- nik – a cała rodzina żywi się nim miesiącami, gdyż chleb jest tak wy- pieczony, że wcale się nie psuje». Obok chleba na stole miesz- czańskim występuje mięso, było ono widocznie bardzo popu- larne, bo jatek rzeźniczych 112 i łokci «kuretnic» (gdzie sprzeda- wano drób) – 28. Chętnie spo- żywano również ryby, jak podaje Średniowieczni piekarze przy pracy Łowmiańska, w Wilnie było 115 czasem «sadzone», to jest inkru- minki. miejsc rybaczek, oraz śledzie, ku- stowane, szeroko okute, a nawet W kuchni mieszczan wileńskich powane u «solenników», a mieli całe żelazne z zamkami; jeśli mia- były żelazne, miedziane i cynowe oni 112 ławek. Solennicy w Wilnie ły służyć do podróży – «z wierz- naczynia, a zastawa stołowa od- handlowali solą, śledziami, ma- chu skórą obleczone». Były stoliki, znaczała się pewnym wykwintem: słem, miodem przaśnym i masłem. «stołki», również «sadzone», jed- były to naczynia «biało srebrne» Kobiety «jajecznice» handlowały ne miały szkatułki, inne skrzynki. lub «złociste» naczynia stołowe. jajami, jabłkami i «innymi fruk- tami»; nabiału dostarczały oko- W pomieszczeniach stały lichtarze Zastawiano więc stoły cynowymi liczne wieśniaczki, otrzymywano mosiężne «trojaste» i «o dwojakich półmiskami i talerzami, lecz łyżki, go też z obór mieszczańskich, esach» oraz zegar wiszący z waga- puchary, czary i kubki były srebr- a poza tym «sernice» sprzedawały mi. ne. Często złocone. Zwłaszcza ser w swoich 11 łokciach (sklepi- Wnętrza niektórych domów kubki wyróżniały się ozdobami kach). Raczono się też kwaszeniną, mieszczańskich w Wilnie zawierały – jeśli nie całe «złociste», to «bar- tj. kwaszonymi jarzynami, a jedną wiane» o złoconych brzegach lub więcej sprzętów ozdobnych, jak na z ulubionych potraw był pieróg, ornamentowane w «eski». Obok przykład zegarów, bowiem kunszt bo magistrat pobierał czynsz aż od zegarowy w Wilnie stał wtedy, jak cynowych garnców i flasz były 68 łokci «pirożnych». Ludność wi- opisuje Michał Brensztejn, na wy- w kuchni srebrne konwie i ko- leńska żywiła się też krupami (było sokim poziomie i zapewne osią- newki: «konewka złocista, na niej 41 miejsc «krupnic»), kapustą (21 gnął znaczną produkcję, biorąc chłop stoi z trąbą». Było też już miejsc «kapustnic», grochem (16 pod uwagę znaczną ilość zegar- wtedy w użyciu szkło. Noży i wi- miejsc «grochownic» i innymi ja- mistrzów w mieście. U niektórych delców jeszcze w tym okresie nie rzynami, kupowanymi u «ogrod- mieszczan były w użyciu kobierce, używano. Jednakże w kuchni były nic» (25 miejsc). Jako tłuszczu ale mogły one służyć do okrywa- siekacze, większe i mniejsze, służą- używano, prócz masła i słoniny, nia twardych ław. Na ścianach roz- ce chyba przy jedzeniu. w dużej ilości oleju, którym han- wieszano «strzelby i bronie», które Pożywienie dlowały «olejnice» (w 16 łokciach mieszczanie obowiązkowo posia- na 21 miejscach). dali, jak: szable, kordy, muszkiety, Podstawą pożywienia ówczesne- Pospolitymi trunkami było piwo półhaki, rusznice, pistolety, ładow- go mieszczanina wileńskiego był i zwłaszcza miód, wino było napo- nice itp. chleb, sprzedawany w 116 łokciach jem zbytku, pito natomiast chętnie Poczesne miejsce w izbie znaj- (sklepikach) i na 50 miejscach gorzałkę – nie tylko w domu, lecz dował krzyż i święte obrazy. W nie- «chlebnic», oraz potrawy mączne, również w szynkach chrześcijań- których domach pułapy («stropy») bo jak podaje M. Łowmiańska, skich i żydowskich. Niemieccy zielonym płótnem były podbite. było w mieście aż 38 «mącznic», podróżnicy oceniali gorzałkę wi- Piece stawiano kaflowe białe lub tj. sklepów sprzedających mąkę. leńską jako «marną, miód dobry, zielone; trafiały się również ko- Ciekawą wiadomość o wielkości a wino drogie».

32 MAGAZYN Ubiór mieszczan Mieszczanin wileński w XVI- -XVII ww. nosił się po polsku i ujawniał pewne zamiłowanie do zbytku w strojach, o wiele bardziej kosztownych niż można było oczekiwać, sądząc według suro- wych wnętrz mieszkań. Najskrom- niej wyglądały kontusze, tj. suknie

wierzchnie z wylotami – wełniane, A LUŚ czasem tylko z obszyciem jedwab- W rena nym lub z szamerowaniami, na I zimę podszyte futrem. Natomiast Skrzynia była niezbędnym meblem domostw śreniowiecznych w żupanach (długie suknie poko- jowe) rozwijano różnorodność i bogactwo nie tylko materiału, ale i ozdób. Prócz niderlandzkiego falendyszu (cienkie sukno holen- derskie) lub innych kosztownych sukien używano na żupany materii jedwabnych – adamaszku i atła- su, ozdabiano szamerowaniami i srebrnymi guzikami, obszywano listwą jedwabną. Delje (luźne suknie wierzchnie obcisłe) i ferezje (suknie wierzchnie obcisłe), po- spolicie falendyszowe, podszywa- no adamaszkiem, na zimę lisami lub sobolami, ozdabiano, jak żu-

pany. Szamerowaniami i srebrnymi Katarzyna KONCZEWSKA guzikami. Czapki noszono sukien- ne lub aksamitne, także jedwabne, Ul. Dominikańska w Wilnie zimą futrem ozdobione lub całe rowej, czerwonej, karmazynowej dów i kramów, rozporządzających futrzane. Codzienne szaty sporzą- lub wzorzyste, przybrane złotem skromnym majątkiem ruchomym. dzano z tańszych i praktyczniej- i koronkami. Wilnianie lubili mieć Widać tylko znaczną dbałość szych materiałów. Do nich zalicza- żony pięknie odziane. Ponadto ko- o ubrania, na jedzeniu również no delje, bają podszyte, kopniaki (płaszcz od deszczu) z listwami biety nosiły kabaty (kaftany), pół- oszczędności nie robiono, lubiano bajowymi. czamarki, czamary, płaszcze i aksa- też dużo wypić różnych alkoho- Ubrania wileńskiego mieszcza- mitne zarękawki. li. Stąd w owym czasie notowano nina odznaczały się nie tylko kosz- W stroju kobiecym odgrywały liczne burdy i bijatyki, przypieczę- townością tkanin, lecz również ważną rolę klejnoty. Niewiasty no- towywane niejednokrotnie rozle- rozmaitością kolorów – od szarego siły perły w naszyjnikach i w hafcie wem krwi, znajdujące epilog w od- poprzez czarny, zielony, lazurowy, na czapkach, złote łańcuszki, ma- nośnych sądach». fiołkowy, wiśniowy do purpurowe- nele (ozdoby na rękę, bransolety). Zdarzały się w Wilnie, i to dość go. Uzupełnieniem do ubrań były Badaczka Wilna XVI-XVII ww., często napady rabunkowe na uli- klejnoty, zwłaszcza guzy srebrne, M. Łowmiańska, stwierdza, że cach i w domach mieszczan. Jed- nawet złocone, z rubinami, róż- «na ogół cechowała ówczesnych nakże, jak twierdzi badaczka, do- nych kształtów – np. «szyszkowa- wilnian prostota, daleka wszakże minującą cechą psychiki ówczesnej te»; noszono też łańcuchy, pasy od prostactwa. Bogactw zażywali była religijność – dewocyjna, nace- kruszcowe, złote pierścienie itp. raczej na przymnażanie majątku chowana formalizmem i żarliwo- Stroje kobiet były najczęściej nieruchomego, niż na roztaczanie ścią. Kupcy i rzemieślnicy nie ża- jedwabne – adamaszkowe, atła- zbytku w domu. Nierzadko więc łowali ofiar na świątynie, szpitale, sowe, tabinowe (rodzaj złocistej można było znaleźć właścicieli na zapewnienie sobie dostatniego mory), o barwach żywych – lazu- kamienic, domów, placów, ogro- pogrzebu i modłów kapłańskich

MAGAZYN 33 RELIGIA KULTURA Koncert z patriotyczną nutą

Eliza ANDRUSZKIEWICZ A LUŚ W rena I W sali multimedialnej Konsulatu Generalnego RP w Grodnie w dn. 18 września odbył się koncert muzyki polskiej, poświęcony setnej rocznicy odzyskania przez Polskę Niepodległości. Wystąpiły w nim młode artystki z Białegostoku – wiolonczelistka Anna Wróbel i pianistka Małgo- rzata Marczyk. Konsul generalny RP w Grod- nie Jarosław Książek zaznaczył, że koncert jest częścią programu ob- Anna Wróbel i Małgorzata Marczyk podczas występu chodów jubileuszowych w Grod- nie. Zapewnił, że będą kolejne przedsięwzięcia kulturalne z okazji 100-lecia odzyskania przez Polskę Niepodległości. W repertuarze artystek znalazła się muzyka kompozytorów polskich, którzy swą sztuką budzili w Polakach uczucia patriotyczne i nadzieję na odzyskanie wolnej Ojczyzny. Koncert zapoczątkował jakże znany polonez «Pożegnanie Ojczyzny» Michała Kleofasa Ogiń- skiego, zawsze wzruszający. Były także utwory Fryderyka Chopina – nokturn, walc, mazurki i nastro- A LUŚ jowe preludium Des-dur «Desz- W rena czowe». I

Koncert prowadziła Anna Wró- Podczas śpiewania pieśni patriotycznych bel, która w interesujący sposób przedstawiała sylwetki kompo- Obie także pracują na Uniwersy- śpiewano «Rotę». zytorów i wykonywane utwory. tecie Muzycznym Fryderyka Cho- Następnego dnia posłuchać mu- Artystki zagrały również utwo- pina, w filii w Białymstoku. Anna zyki polskich kompozytorów oraz ry Stanisława Moniuszki, Feliksa Wróbel jest już doktorem habilito- pośpiewać patriotyczne piosenki Nowowiejskiego, Ignacego Jana wanym. mieli okazje mieszkańcy Sopoć- Paderewskiego, Ignacego Feliksa Po koncercie artystki zagrały kiń po Mszy św. w kościele para- Dobrzyńskiego, Karola Skarżyń- melodie znanych piosenek patrio- fialnym. Jak powiedziała Czesława skiego. Scena w tej sali jest blisko tycznych, a publiczność z entuzja- Burzyńska, prezes oddziału ZPB publiczności, dobrze było widać zmem śpiewała lubiane utwory: w Sopoćkiniach, to był wspaniały ręce wykonawczyń. «Pierwszą kadrową», «Piechotę», koncert, ludzie byli bardzo wzru- Obie wykonawczynie sporo «Przybyli ulani pod okienko», «Wo- szeni i kilkakrotnie oklaskami na koncertują, współpracują ze zna- jenko, wojenko», «Ułani, ułani», stojąco dziękowali artystkom za nymi wykonawcami i orkiestrami. «Legiony» i in., na zakończenie za- niezapomniane przeżycia

34 MAGAZYN Mickiewicz i Domeyko: upamiętnienie w filatelistyce

Dymitr ZAGACKI

W muzeum historyczno- krajoznawczym w Nowogródku z okazji 220. rocznicy urodzin Wieszcza trwa wystawa filatelistyczna zat. «Adam Mickiewicz i Ignacy Domeyko – wybitni synowie Ziemi Nowogródzkiej». Ekspozycja prezentuje największą na Białorusi kolekcję znaczków, pocztówek i kopert z wizerunkami Adama Mickiewicza i Ignacego Domeyki oraz miejsc Znaczki z wystawy związanych z życiem obu wybitnych rodaków. że znaczki z wizerunkiem filoma- Wystawa została zorganizowa- ty i naukowca pochodzą nie tylko na dzięki Harremu Krygelowi ze z Polski, Białorusi i Chile, lecz z tak Stanów Zjednoczonych rodzinnie egzotycznych i odległych miejsc związanemu z Nowogródczyzną. jak Republika Centralnej Afryki To on nabył i przekazał dla mu- czy Wyspy Komorskie. zeum w Nowogrodku pierwsze Najstarsze okazy filatelistyczne znaczki, co posłużyło inspiracją przedstawione na wystawie wy- do powstania wystawy. Przygoto- dano w latach 20. XX w. To seria wania do niej trwały łącznie sie- znaczków z Litwy Środkowej oraz dem miesięcy, ponieważ tyle czasu pocztówki z wizerunkami Wiesz- zajęły pracownikom muzeum po- cza wydane przez Komitet Mickie- szukiwania oraz nabycie znaczków Muzeum historyczno-krajoznawcze wiczowski w Nowogródku. w różnych krajach, m. in. w Polsce, w Nowogródku Podpisy na wystawie są w języ- USA, Serbii, Bułgarii, Holandii nesami, jedną broszurę na wystawę kach polskim i białoruskim. Jak oraz na Litwie. filatelistyczną «15-lecie Polskiego podają w muzeum, w najbliższym Niektóre egzemplarze organi- Towarzystwa Filatelistów» oraz czasie kolekcja zostanie wzbogaco- zatorzy wystawy otrzymali w pre- dwa arkusze pamiątkowe na wysta- na nowymi eksponatami. zencie. Na przykład pracowniczka wę. Przedmioty pochodzą z Polski, Adam Mickiewicz i Ignacy Do- poczty litewskiej Aušrutė Varnienė Białorusi, USA, Bułgarii, Rumu- meyko pochodzili z okolic No- nadesłała do muzeum pocztówkę nii, Litwy, a także nieistniejących wogródka. Studiowali razem na 2002 r. z wizerunkiem Ignacego obecnie państw: Czechosłowacji, Uniwersytecie Wileńskim, zostali Domeyki. ZSSR, Litwy Środkowej. aresztowani w sprawie filomatów. Obecnie kolekcja poświęcona Pracownikom muzeum udało Wyemigrowali do Francji, Domey- Adamowi Mickiewiczowi obejmuje się także pozyskać siedem znacz- ko przedostał się później do Chile, 37 pojedynczych znaczków, 13 se- ków, jedną serię znaczków, jedną gdzie został znanym geologiem. rii znaczków, 11 kopert, jeden blok kopertę oraz dwa bloki poświęco- Dzisiaj ci dwaj nasi rodacy są znani czyli znaczek obramowany margi- ne Ignacemu Domeyce. Ciekawie, w całym świecie

MAGAZYN 35 SPOJRZENIEPOEZJA NA BIAŁORUŚ Wiersze Jana Pawła II Zawsze był świadomy ważności, wartości pisanie. «Poezja to wielka pani, której i siły słowa. Doskonale wiedział, jak wiele trzeba się całkowicie poświęcić: obawiam można dokonać poprzez słowo. «Słowo się, że nie byłem wobec niej zupełnie niesie myśl i słowo zobowiązuje do myśli» w porządku» – pisał. Czytanie jego wiersze – podkreślał. Brakowało mu czasu na wymaga skupionego namysłu.

Przyjaciel Prosiłem Boga o wodę, Dał mi ocean. Prosiłem Boga o kwiat, Dał mi ogród. Prosiłem Boga o drzewo, Dał mi las. Prosiłem Boga o przyjaciela, Dał mi CIEBIE.

Jedno serce Jest we mnie kraina przeźroczysta w blasku jeziora Genezaret - i łódź... i rybacza przystań, Zapamiętaj, serce to spojrzenie, oparta o ciche fale... w którym wieczność cała ciebie czeka. i tłumy, tłumy serc Schyl się, serce, schyl się, słońce przybrzeżne, zgarnięte przez Jedno Serce, zamglone w głębinach ócz, przez Jedno Serce najprostsze, nad kwiatem niedosiężnym, przez najłagodniejsze. nad jedną z róż.

Myśląc Ojczyzna Samarytanka Ojczyzna – kiedy myślę – wówczas wyrażam siebie Owa studnia złączyła mnie z Tobą, i zakorzeniam, owa studnia wprowadziła mnie w Ciebie. Mówi mi o tym serce, jakby ukryta granica, Nie było wśród nas nikogo, Która ze mnie przebiega ku innym, tylko jej blask głęboki Aby wszystkich ogarnąć w przeszłość dawniejszą niż drżący jak czysta źrenica w orbitach kamieni – każdy z nas: ona mnie w oczy twoje przeniosła Z niej się wyłaniam... i w nich zamknęła. Gdy myślę Ojczyzna - By zamknąć ją w sobie jak skarb. Pytam wciąż, jak go pomnożyć, Refren Jak poszerzyć tę przestrzeń, Kiedy myślę: Ojczyzna, Którą wypełnia. szukam drogi, która zbocza przecina jakby prąd wysokiego napięcia, Pieśń o Bogu ukrytym biegnąc górą – tak ona biegnie stromo w każdym Pan, gdy się w sercu przyjmie, jest jak kwiat, z nas i nie pozwala ustać. spragniony ciepła słonecznego. Droga biegnie po tych samych zboczach, Więc przypłyń, o światło z głębin niepojętego dnia powraca na miejsca te same, i oprzyj się na mym brzegu. staje się wielkim milczeniem, Płoń nie za blisko nieba które nawiedza co wieczór i nie za daleko. zmęczone płuca mej ziemi

36 MAGAZYN KARTY NASZEJ HISTORII

III Zjazd Polonii i Polaków z Zagranicy. Prezes ZPB Andżelika Borys, prof. Andrzej Stelmachowski, ówczesny prezes Stowarzyszenia «Wspólnota Polska» oraz prezydium posiedzenia Bogdan Borusewicz, Helena Miziniak, Jarosław Kaczyński. Warszawa. Zamek Królewski. Wrzesień 2007 r. SZA Ł KIEWICZ rażyna G

IV Zjazd Polonii i Polaków z Zagranicy. Tadeusz Gawin, prezes honorowy ZPB, dziękuje za uhonorowanie za działalność na rzecz Polaków. Od lewej: Helena Miziniak, Tadeusz Gawin, Longin Komołowski, ówczesny prezes Stowarzyszenia «Wspólnota Polska». Sierpień 2012 r. © MAGAZYN Polski 2018 r.