Fråflyttede Fjell- Og Fjord / Strandgarder Innetter Storfjorden På Sunnmøre
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Fråflyttede fjell- og fjord / strandgarder innetter Storfjorden på Sunnmøre 31.01.2021 1 2 3 Forord Dette kapittel handlar om alle desse fråflyttede fjell- og fjord / strandgarder inn etter Storfjorden på Sunnmøre. Storfjorden - denne lange fjorden som «starter» i Norskehavet på kysten utanfor Ålesund og greiner seg inn etter Storfjorden i mange fjordarmer; Geirangerfjorden, Sunnylvsfjorden, Norddalsfjorden, Tafjorden og Storfjorden. Eit hundretals gardar ligg att i fjellrivnende som hausttomme reir, overlatne seg til seg sjølve, til veret og vinden. I denne nedtegningen så er det sitert frå tida rundt 1970, for omkring 50 år siden. Så teksten og navna må sjåast dithen. Hensikten er å vise hvordan folka på fjell- og fjord / strandgardane innover i Storfjorden levde i bilder og tekst. Veldig mange av mine aner som det fremkommer i minstore ættesoge kommer frå disse gardane. Eg finner mine aner stort sett frå kvar av desse gardane som er nevnt i dette kapittelet. Eg leser med audmjukheit historiane som er formidlla i pennen frå Sakarias Ansok, bilder frå Magne Flem og så mange andre kilder. Ansok har ivaretatt viktig kulturarv, likeeins har Oddgeir Bruaset og Harald Kjølås i den seinere tid stått fram som ein viktig kulturberar frå ei tid som ikkje må gløymas, sjølv om gardene nå gror ned. Eg vil også nevne Storfjordens Venner, som gjer ein viktig jobb med å bevare denne kulturarven som har vært så viktig for så mange. Eg vil rette ein stor takk til desse som har betydd mykje for at kulturhistoria blir bevart. Desse har gjort eit framifrå arbeide for å bevare kulturarven, og få denne arven fram i lyset. Mesteparten av mine nedtegninger eg her presenterer er hentet av kva disse har formidlet. For nesten 700 år siden blei landet lagt øyde av Svartedauden 1349-50 ( den store mannedauden ), og øydegardane grodde igjen. Det var disse gardane som folket langs Storfjorden gravde fram igjen, og bodde og levde på til dei ikkje klarte otta og slitet i ei ny tid. Mon tro kva som skjer dei neste hundreåra? Årsaken til at folket drog varierer avhengig av tida for avfolkinga. På dei høgstliggande gardane som Timbjørg og Gomsdal vart slitet for hardt, jamvel for dei mest slitesterke. Gardane låg ovanom tregrensa, sommaren var kort, avlinga lita, og sjøvegen var farleg, krunglet og uendeleg lang og tung. Det største trugsmålet var likevel dei rasfarlege fjella. Sommer som vinter gjekk dei med otten. Når fonnane rasta over tun og tak, vart dei gjerne tolka som teikn til eit gudfryktig folk. Og når fonna sopte husa av murane, såg dei fleste det rettast å flytte, sjølv om det dei drog frå, var deira rike på jorda. Men dei seigaste og mest trassige heldt ut. Gardar som Knivsflå, Inste Åkernes, Me- Åkneset, Furnes, Horvadrag og mange andre vart alle fraflytta fordi skredet gjorde livet for farefult. Den største avfolkninga starta etter den siste verdenskrigen. Sakarias Ansok i samarbeid med Sunnmørsposten og Magne Flem og Stranda Sogelag skreiv på 1970 tallet bøkene; Eld som slokna og Far etter folk. Tusental fjell- og strandgardar vert no fråflytte og lagd øyde skreiv Ansok for snart to generasjoner siden. Her leita han opp folk som kom frå desse gardana og skreiv historier frå desse gardane. Eg finner flesteparten av disse gardane i min ættesoge. Det er herifrå eg kjem frå. Det arbeidet som Ansok og hans samarbeidsparter gjorde når dei tok vare på denne arva vår i desse bøkene og bildene vil eg dele med dei som er av mi ætt. No er det snart 50 år siden bøkene kom ut, og forfallet er kommet enda lenger. Hensikten med dette kapittel i mi ættesoge er å stoppe opp litt, prøve å forstå korleis våre forfedre- og formødre hadde det i kvardagen dengong, og ta vare på denne kulturarven så mange av oss er av. Vi må ta vare på denne arven og gi dei til dei som kjem etter oss før denne arven blir borte. Vi veit ikkje om morgendagen, og kan hende vi får bruk for denne arven, men då må den ikkje bli borte. «Det legg seg som ei kald hand over alt, der mann og kvinne fann lukke i å stå side om side i arbeid, der friske born leika på tunet. No møter du stengde dører». Det veks lyng og eine og krattskog der det før var åker og eng. Husa står forfalne og rotnar, både her og der. For mindre enn ein mannsalder sidan var det ingen som trudde at det skulle gå slik. Litt etter kvart såg ungdomen større framtid i å kome til bygda og byen enn i det å vere heime. Skuleborna måtte sendast til skulen kvar dag mot slik det før hadde vore: ein skuletur og ein fritur. Mange andre ting tok til å bli så langt onnorleis og vanskeleg. - og så måtte dei flytte - folk som ofte var komne godt opp i åra med sterke røter i heimen og fedrejorda, og som hadde lagt ned all si arbeidskraft på garden. Vi skal leite opp desse folka. Vi skal snakke med dei. Vi skal for etterslekta ta vare på litt av deira tilvære. «Og vi skal ta vare på deira kultur - den mest særeigne bondekultur som finst i landet vårt» 4 Storfjorden - ein kulturhistorisk verdsarv Dette fjord- og fjellandskapet langs fjordane på Indre Sunnmøre har vorte nytta av folk heilt sidan førhistorisk tid. Nokre fornfunn er gjort, mellom anna er det funne ein «flintfabrikk» frå steinalderen på garden Lundanes. Det er gjort funn frå yngre jarnalder på Stokke i Oaldsbygda, og på Smoge er det gjort funn frå vikingtida. Desse eldgamle buplassane langs fjorden og det gamle kulturlandskapet frå fjord til fjells er lite granska med omsyn til busettingshistorie. Ingen arkeologar har leita etter fornfunn. Dei ein har funne, har vore tilfeldige under grøftegraving og likande. Dei fleste gardane er berre overflatedyrka, og her er ingen moderne inngrep i jordsmonnet til dømes frå vegbygging eller nydyrking, slik at det som måtte finnast av spor i jorda frå førhistorisk tid i stor grad er intakt. I historisk tid finn ein at dei eldste gardane er nemnde tidleg på 1600-talet, og det er grunn til å tru at mange var i bruk også før Svartedauden. I moderne tid har ein spekulert på om desse bratte, tungdrivne og veglause fjord- og fjellgardane kunne vere buplassar for slike som ikkje greidde å få seg nokon annan og meir sentral plass å bu, ei slags naudløysing med andre ord. I naturalhushaldets tid ga dei fleste av desse gardane godt levebrød til både ein og fleire familiar på kvar gard. Det blir til dømes fortalt om at eigaren av den flate garden Syltemoa nede ved sjøen i Valldal prøvde å byte til seg den bratte og veglause fjordgarden Kastet i Tafiorden, men Kastet-bonden nekta. Kastet var ein av dei rikaste gardane i heile Norddal. Sameleis var fjordgarden Matvik, veglaus, bratt og full av gråstein, den med høgast inntekt og også den største i Sunnylven kommune. På det meste var Matvik på rundt 3.000 mål, det meste stein, men også med grøderike bøter innimellom. I fleire generasjonar hadde dei bygd avsatsar med gråsteinsmurar og frakta dyrebar jord som dei fylte på. For over 100 år sidan tok dei til å plante frukttre. Det seiest at dei hadde opp til 150 plommetre på det meste, i tillegg til mykje anna frukt, jamvel aprikoser hadde dei. Levebrødet var likevel geiter, og ingen andre husdyr utnytta landskapet frå fjøre til fjell på same måten som geitene. Dei var tilpassa dette landskapet. I Oaldsbygda fekk eldsteguten på Øvstegard ein gong i tida valet mellom å arve garden eller dyregravene på fjellet. Den tida var her mykje rein, og eldsteguten valde dyregravene. Jakt og fangst var utan tvil eit viktig pluss til desse gardane, og var sterkt medverkande til denne busettinga. Fjorden, som var den viktigaste ferdselsåra, og også ei viktig kjelde til matauk, låg like ved. Ser ein bort frå dei høgast liggande gardane, så låg dei alle ved fjorden og var difor meir sentrale i gammal tid enn gardar som låg langt frå sjøen i dalføra. Før potetdyrkinga slo gjennom for alvor midt på 1800-talet, var dyrking av korn eit livsvilkår for ein gard. På dei fleste av desse bratte gardane gjekk det an å finne ei nokolunde flat bot som kunne brytast opp til åker for korn, og fann ein ikkje ei bot som var stor nok, kunne ein over eit stort område sikkert finne mange små flate bøter som kunne bli kornåkrar. Kornåkeren var stort sett einaste dyrka innmarka dei hadde. Kornet var livsviktig heilt fram til midten av 1850-åra når poteta tok over. Då greidde ein seg med mindre korn, og det ein dyrka var først og fremst bygg til brygging. Til gjengjeld sådde dei poteter på dei gamle kornåkrane. På ein av dei mest steinfulle og rasutsette gardane, Me-Åkernes, hadde dei på det meste poteter i 15 små åkrar. Derav kjem namnet Åkerneset. Mellom steinane hadde dei fire eplehagar. För til kyrne slo og tørka dei rundt om i utmarka. Når høyet var tørt vart det lagt i utløer eller under hellarar til vinteren kom med skaresnø slik at det kunne fraktast heim på slede. Etter kvart i det 20-hundreåret fekk dei også bygd seg løypestrengar opp etter fjellsidene, slik at dei lettare kunne frakte både høy og ved til gards. For at høyet skulle bli frakta frå nabogarden Horvadrag og til løa i Matvik, måtte dei bruke fem løypestrengar. Slåtten starta på desse gardane ved jonsok og varte i praksis til snøen kom. Då sanka dei inn omtrent alle grastustene som var å finne i heile fjellsidene dei rådde over.