Drava

Sava

DALMAÇYA S Sõrmium IR Belgrad M Zara I KHERSONESTheodosia U M (Kaffa) TH Khersones Spolatto Vidin KAFKASYA Tuna Silistria P Ras A Pliska Niş R I Nikopolis N Ragusa S T R I O Priştina Trnovo Varna Serdika BALKAN DAĞLARI Mesembria

H D

I T Pernik Ankhialos

Y Skopye Maric Develtos Ú Prizren a(

Skadar V M R er A iç I a Philippopolis ) R r Adrianopolis

R d Strumika H MAKEDONIA Dyrrhakhion Okhrida ar (Edirne) Bari A A Melnik Prilep Versinikia Bulgarophygon PAPHLA- Kars G

K Tarento Prosek Herakleia Prespa LVodena STRYMON Arkadiopolis Trabzon O OPTIMATON 1045’den Serrnes Khalkedon GONIA K I A IBERIA Brõndisi U H A L D Dvin AvlonaN beri Arakses

B THASOS ARMENIAKON THRAKIA Nikomedeia SEBASTEIA Kastoria K Koloneia THEODOSIOPOLISTheodosiopolisVASPURKAN NIKOPOLIS Kallipolis Kyzikos BUKELLARION O L I A Rossano KEPHALLENA Servia Nikaia Dazimon O N E TH. THESSAIONIKE OPSIKION KORFU LEMNOS Sangarios Adramyttion Ankyra Sebasteia MESOPO- TARON Nikopolis Larissa PELAGOSAIGATON TH ABYDO(Edremit) Dorylaion KAPPADOKIAKHARSIANON HEAKESION

‹TALYA KATERANLI ‹TALYA Mantzikert LESBOS TephrikeTAMIA Messina Kaisareia Melitene HELLAS ANATOLIKONAmorion LYKANDOS KEPHALLENIA EUBOA MELITENE Martyropolis Sardes Arabissos Taormina Thebal KHIOS Zapetra KHIOS aiand FIRAT Korinthos M r Ikonion Hadat ZAKYNTHOS Athenae ANDROS Ephesos os Germanikeia ÞEH‹RLER‹ PELOPONNESOS THSAMOS Samosata Dicle Syrakusa H Anazarbos Nisibis SAMOS T Miletos TELUKH K I B Y R A I O T Adana

NAKSOST O Telukh N Tarsos H Attaleia KILIKIA KOS SELEUKEIA T Musul

Antiokheia A Seleukeia I Halep Fõrat RHODOS E Laodikeia H

K

O KRETA RaphaneaI T KYPROS N A Emesa

II. BASILEIOS DEVLETİ Beyrut Baalbek Sidon Damaskos kos fetihleri 1025 YILLARINDA ş Akkon Çimi 0 250 Tiberias 975 km Nazareth Kaisareia

1025’de Devlet Sõnõrõ Kudüs 1025’den Sonra Kazanõlan Topraklar Kaynak: G. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Türk Tarih Kurumu Bas›mevi, 1986.

2 II. Basileios döneminde devletin s›n›rlar›.

H MACAR‹STAN

I Sava R Sirmum PEÇENEKLER V Theodo Tamatarkhai A Semlin Belgrad ZaraD KUMANLAR (Kaffa) T (Zemun) Braniçevo A ‹ D Morava SebenicoS (Sibenik) r L in Khersones T SpalatoM (Split) a A Vidin A N Tuna Ç Ras Y Nis Varna A Trnovo Karadeniz Mesembria Cattoro ZETA Sofya Ankhialos Scod Skopye Mari Sinope S ca t Sozopolis (Skadar) r u Philippopolis V m Dyrrhakhion a r a Amastris Trabzon Bari d Adrianopolis Okhrida Prilep a r Serrhes Mosynopolis Selymbria Tarentum Vodena Khrisopolis Herakleia Avlona Herakles Khalkedon Brindisi Selanik İstanbul Nikomedeia Theodosiopolis Berrhoia Kallipolis Kyzikos Kastoria Nikaia

Sangarios H LEMNOS a Larissa Abydos Brussa Ankyra Sebasteia l

y

Dorylaion s NORMANLAR KORFU Nikopolis Adramyttion

LESBOS Pergamon Amorion KONYA EUBOA Kaisareia Melitene Smyrna Sardes Philomelion (RUM) KHIOS SULTANLIÚI KEPHALLENIA Atina Philippopolis Ephesos Sozopolis Myriakephalon Tyana Antiokheia Samosata Korinthos SAMOS Ikonion Germanikeia ZAKYNTHOS ander Sublaion Herakleia al Laodikeia Edessa M Khonai Anazarbos PATMOS Adana Harran Attaleia Tarsos KOS KOMNENOS’LAR DEVLETİ Antiokheia Seleukeia Halep Aleksios devri sõnõrlarõ (1118) RHODOS Khandaks Laodikeia (Kandia) Konstantia O Kaynak: G. Ostrogorsky, Ioannes II. devri sõnõrlarõ r o KRETA nt es Bizans Devleti Tarihi, Manuel I. devri sõnõrlarõ (1180) Akdeniz KYPROS Emessa (Hims) Türk Tarih Kurumu Bas›mevi, 1986. 0 50 100 150 200 250 Tripolis km 3 Komnenos Devleti.

139 Bizans ortaça¤›nda Anadolu’da genellikle bir askeri karakol çevresinde küçük yerleßmeler yap›lm›ßt›r. Antik dünyan›n büyük ve zengin kentleri giderek yerini bu Ortaça¤ kentlerine b›rakm›ßt›r. Bu, Anadolu kültür tarihinde çok önemli bir dönüßümün göstergesidir!: Antik kültür, yerini Ortaça¤ kültürüne b›rakmaktad›r. Çok büyük boyutlu tap›naklar›, hamamlar›, tiyatrolar›, sütunlu caddeleri, gymnasiumlar› ve çok * say›da kamu binas› olan zengin kentlerin yerini, küçük, d›ßa kapal›, çekirde¤ini kilise ya da manast›rlar›n olußturdu¤u, yoksul kentsel yerleßmeler alm›ßt›r. Bu yeni kentler, antik kentlerin geometrik planl› imar›n› da terk etmiß, sokaklar ve binalar daha organik, rastlant›sal bir biçimde gelißmißtir. Ortaça¤ literatüründe de zaten yaln›zca Konstantinopolis ‘polis’*, yani kent olarak an›lmakta, di¤er birçok ortaça¤ kenti kale anlam›na gelen ‘kastron’ diye an›lmaktad›r. Antik kentlerin söndü¤ü dönemde Anadolu’da neredeyse büyüyen tek kent, imparatorlu¤un baßkenti olarak seçilmesi nedeniyle Konstantinopolis’tir. 2. Coğrafyanõn Belirlediği Başkent: Konstantinopolis O güne kadar Roma’n›n küçük bir bal›kç› kenti olan Byzantion, neden imparator Constantinus taraf›ndan imparatorlu¤un yeni baßkenti olarak seçildi? Roma ‹m- paratorlu¤u daha Diocletianus döneminde (285 - 305) imparatorlu¤un ‹talya’da olan merkezini, jeopolitik nedenlerle do¤uya kayd›rmay› tasarl›yordu. Bat› Roma topraklar› kuzeyden gelen ve Romal›lar’›n ‘barbar’ dedikleri uluslar›n sald›r›lar›na aç›kt›. ‹mpa- ratorlu¤un, Avrupa’daki merkezini koruyabilece¤i bir hinterland› kalmam›ßt› ve do¤u topraklar› daha güvenliydi. Diocletianus resmen baßkent ilan etmemekle birlikte, Nikomedia’ya (‹zmit) yerleßti ve imparatorlu¤u buradan yönetti. Constantinus daha uzak görüßlü bir liderdi. Do¤unun daha güvenli oldu¤unu görmesinin yan›s›ra, bu topraklarda h›zla yay›lan H›ristiyanl›¤›n, art›k toplumsal deste¤ini giderek yitiren imparatorluk için taze bir güç olabilece¤ini farketti ve bu yeni dini resmen tan›d›. Bundan sonra do¤u topraklar› imparatorlu¤un merkezi için daha sa¤lam bir zemin haline gelmißti. Constantinus’un Roma’n›n Anadolu’daki görkemli kentleri yerine Byzantion’u yeni baßkent yapmas› co¤rafi konumundan kaynaklan›yordu. Üç taraf› denizle çevrili olan kenti savunmak çok kolayd›. Bo¤az›n güçlü ak›nt›s› denizden kußatmay› olanaks›z k›l›yordu. Karadan kußatanlar›n ise, yeter genißlikte ve yeterli lojisti¤i sa¤layacak bir hinterland› olmuyordu. Yani savunma aç›s›ndan Roma ile k›yaslanamayacak kadar avantajl› bir konuma sahipti. Do¤usunda ve bat›s›nda yer alan geniß imparatorluk topraklar›n› yönetebilmek için uygun bir konumdayd›. Yer ald›¤› co¤rafyadaki merkezi konumu kente, deniz ve kara ulaß›m› ile çok geniß bir bölgeye egemen olabilme imkân›n› vermekteydi. Konstantinopolis, o günün dünyas›n›n önemli ticaret yollar›n›n kavßa¤›ndayd› ve bu ticareti kontrol edebilecek konumdayd›. ‹stanbul Bo¤az›, Karadeniz - Akdeniz ara- s›ndaki bütün deniz ticaretinin odakland›¤› dar su yoludur. Kara ticareti aç›s›ndan bak›ld›¤›nda da Asya ile Avrupa aras›ndaki ticari trafi¤in bu kentten geçti¤i görülür. Deniz ulaß›m› aç›s›ndan çok uygun oldu¤undan, kußatma alt›ndayken bile kendini besleyebilece¤i ve yard›m alabilece¤i çok geniß bir hinterlandla ilißkisi kopmuyordu. Yani baßkent olarak seçilen bu kentin avantajlar› co¤rafyas›ndan kaynaklan›yordu. Constantinus yeni baßkente imparatorlu¤un her bölgesinden insan getirterek yer- leßtirmißtir. Özellikle Roma’daki asilzadeleri ve yönetici s›n›f› kente göç etmeye özendirmißtir. Baßkent ilan edilmesinden daha yüz y›l geçmeden nüfusu 10 kat›n- dan fazla artarak 300 000’e ç›km›ß, Roma’y› geçmißtir (2. belge). 3. İmparatorluğun Nüfus Yapõsõ Balkanlar ve Anadolu düßünüldü¤ünde, Bizans ‹mparatorlu¤u nüfusunun 1 ‹stanbul’a ad›n› veren ‹mparator ço¤unlu¤unu Grekler olußturmaktayd›. Grekleri s›ras›yla Slavlar, Ermeniler ve Yahudiler Constantinus ile Ayasofya’y› yapt›ran izlerdi. Ancak çok say›da yerel halk da bu büyük mozayi¤in içinde yer almaktayd›. I. Justinianos, Meryem ile Çocuk ‹sa’ya kent Küçük Asya’n›n nüfusunun 10. - 11. yüzy›llarda yaklaß›k 10 milyon, Balkanlar’›n maketini ve Ayasofya’y› sunarken. nüfusunun ise, 6 - 7 yüzbin oldu¤u tahmin edilmektedir.

140 Kaynak: National Geographic Society. 2 Jean - Leon Huens’in temsili bir resmi: Konstantinopolis kenti ve yap›lar›.

3 Peutinger Haritas›: 4. yüzy›lda yap›lm›ß olan orijinal haritan›n 1265’te Bizansl› bir keßiß taraf›ndan yap›lan kopyas›. Bu resimde görülen k›s›m, haritan›n sadece ‹ç Anadolu k›sm›n› göstermektedir. Kuzeyde bugünkü Rusya topraklar›, hemen alt›nda Karadeniz, sonra Anadolu Yar›madas›, güneyde Akdeniz, Rodos ve K›br›s adalar›, en altta da Ortado¤u ve Kuzey Afrika bulunmaktad›r. Kaynak: M. Sözen (der.), Kapadokya, Ayhan Þahenk Vakf›, 1999.

141 Ancak bu rakamlar kesin de¤ildir, çünkü Bizans’›n nüfus yap›s› ile ilgili kaynaklar yetersizdir. Bu konudaki bilgimizin ço¤u günümüze ulaßan fiziksel verilerden elde edilmektedir. Kaz›lar bu konuda önemli bilgi kaynaklar› sa¤lamaktad›r. Ortalama bir ortaça¤ kentinin (10. - 11. yüzy›llar) yaklaß›k beß bin nüfuslu olabilece¤i, kaz›lar sonu- cunda elde edilen verilerden ulaß›lm›ß bir tahmindir. * Anadolu’daki baz› önemli Bizans kentlerinin çeßitli yüzy›llardaki tahmini nüfuslar› ßöyledir!: (Antakya) 4. yüzy›lda 150 000 - 200 000; Edessa (Urfa) 11. yüzy›lda 35 000; Nicaea (‹znik) 13. yüzy›lda 30 000 - 35 000; Konstantinopolis (‹stanbul) 5. - 6. yüzy›llarda 400 000’den fazla; 1450’de ise 40 000 - 50 000. Anadolu’da 4. - 6. yüzy›llar aras›nda görülen sürekli ve h›zl› nüfus art›ß› e¤ilimi, 7. yüzy›lda veba salg›nlar›, açl›k ve savaßlar nedeniyle azalma e¤ilimine girmißtir. 7. yüzy›ldan sonra tekrar bir iyileßme dönemi baßlam›ß ve nüfus az da olsa artm›ßt›r. 11. yüzy›ldan itibaren özellikle Anadolu’nun do¤u kesiminde sürekli savaßlar ve istikrars›zl›k nedeniyle göçler yaßanm›ßt›r. 4. Bölge Coğrafyasõ Mimarlõğõ Belirliyor Yap›lar, zaman›n y›prat›c› etkisinden belki de en az etkilenen ve uzun y›llar varl›¤›n› koruyabilen ürünler olarak, kültür tarihinin ve eski uygarl›klar›n anlaß›labilmesinde en önemli verilerdir. Bizans mimarl›¤›, baßta ‹stanbul kenti olmak üzere, tüm Anadolu’da birço¤u günümüze kadar ulaßm›ß olan say›s›z yap›lar b›rakm›ßt›r. Bunlar›n kußkusuz en önemlileri ve an›tsal boyutlarda olanlar› dinsel mimari örnekleri, kilise ve manast›rlard›r. Ancak bunun yan›s›ra saraylar›n, su sarn›çlar›n›n, kalelerin, su kemerlerinin de günümüze ulaßabilmiß örnekleri vard›r. Bizans mimarl›¤›n›n karakteri, do¤rudan inßa malzemesinin bulunabilmesinden etkilenmißtir. Baßkent ve çevresinde tu¤la yayg›n olarak kullan›lmaktayd›. Bu, kesme taß ile k›yasland›¤›nda, özellikle büyük boyutlu yap›larda daha ekonomik olmakta, ißçilikten ve zamandan büyük tasarruf sa¤lamaktayd›. Büyük atölyelerde kitlesel olarak imal edilen tu¤la, genellikle kare biçiminde, bir kenar›n›n uzunlu¤u 35 - 40 cm, kal›nl›¤› ise 4 cm kadard›. Bu malzeme, duvar inßas›nda bir modül olarak da kullan›ld›¤›ndan inßa sürecinde de kolayl›k sa¤lard›. Genellikle kireç, kum ve tu¤la k›r›¤›ndan olußan bir harçla birbirine tutturulurdu. Tu¤la, baßta Konstantinopolis olmak üzere Anadolu’nun bat›s›nda, baßta Yunanistan olmak üzere tüm Balkanlar’da çok yayg›n olarak kullan›lan bir malzemedir. Birçok yap›, ya taß - tu¤la s›ralar›n›n dizilimiyle, ya da yaln›zca tu¤ladan inßa edilmißtir. Kesme taß ise, daha çok imparatorlu¤un güney (Akdeniz Bölgesi) ile do¤u bölgelerinde ana inßa malzemesi olarak kullan›lm›ßt›r. Do¤u Anadolu’daki Bizans yap›lar›, Suriye ve çevresindeki yap›lar, Toroslar›n güneyi ve kuzeyindeki yap›lar›n çok büyük bir k›sm› tamamen kesme taßlardan yap›lm›ßlard›r. Bu bölgelerde yerel olarak bulunan taßlar da kullan›l›yordu. Kabaca bugünkü Ni¤de, Kayseri, Nevßehir, Aksaray kentlerini kapsayan Kapadokya bölgesinde ise (2. belge), tamamen bölgenin jeofizik özelli¤inden kaynaklanan çok ilginç bir mimari teknik ortaya ç›km›ßt›r. Çeßitli atmosfer olaylar›n›n aß›nd›rarak biçimlendirdi¤i yumußak volkanik tüf kayalar›n›n (peribacalar›) içleri oyularak kiliseler, manast›rlar ve sivil yerleßmeler yap›l›yordu. Bu çok kolay, ucuz ve dayan›kl› bir mimari teknikti. Bir peri bacas›n›n içine kubbesiyle, sütunlar› ve kemerleriyle bütün bir kilise oyularak yap›labiliyordu. Bu kiliselerin içleri ise, fresko* tekni¤i ile resimleniyordu (1. belge). Hatta bütünüyle küçük bir kentin ya da bir köyün bu kaya kütlelerine oyuldu¤u da bu bölgeye özgü bir yerleßme olarak görülmektedir (4. belge). Bu yerleßmelerin bir k›sm› çok büyük boyutlu peri bacalar›n›n içlerine (Uçhisar, Ortahisar gibi), baz›lar› ise do¤rudan yeralt›na oyulmuß yerleßmeler biçimindedir (Derinkuyu, Kaymakl› gibi). Bu yeralt› ‘köy’leri 7- 8 kat olarak bütünüyle yeralt›na oyularak yap›lm›ß ve birbirine labirent gibi koridorlarla ba¤lanm›ß çok say›da mekândan olußmaktad›r. Bu yerleßmeler ayn› zamanda güvenlik sorununa da bir çözüm olarak ortaya ç›km›ßlard›r. Bu, tamamen Anadolu kültürüne özgü bir mimaridir ve Kapadokya bölgesinin co¤rafyas›n›n mimariye sundu¤u bir 1 Kapadokya Göreme’de Karanl›k Kilise. olanakt›r.

142 Kültepe Kaneß 2 Kapadokya Haritas›. Erkilet Archalla Gülşehir Zoropassos Arapsun Kayseri Mazaka Talas Avanos Zelve Kayalara oyulmuß kilise ve di¤er yap›lar Venasa Caesarea Göreme Korama Hacõlar Sivasa Nevşehir Üçhisar Taßtan örülerek yap›lm›ß kilise Nysse Ürgüp Osiana ve di¤er yap›lar Soandos E › Mustafapaşaköy rciyes Da ¤ Sinassos Tomarza Acõgöl Taşkõnpaşaköy Kaymaklõ Tamisos Soandus Tõlköy Develi Aksaray Derinkuyu Ortaköy Carsaura Soğanlõ Archelais Gelveri Soandos Korbola Selime Bakõrdağõ Ihlara Misli

› a¤ D san › H a ¤ a D iz 0 10 20 30 40 km nd Mele Niğde Nahita Kaynak: M. Sözen (der.), Kapadokya, Ayhan Þahenk Vakf›, 1999.

3 Bizanslõlarda Coğrafya Bizans co¤rafyac›l›¤›n›n kayna¤› Antik Roma co¤rafyas›d›r. 6. yüzy›ldaki ünlü Bizans co¤rafyac›s› Stephen’in esin kaynaklar›, Antik dünyan›n büyük co¤rafyac›lar› Strabon ve Pausanias’t›. Geç Roma ya da erken Bizans dönemi tan›mlay›c› co¤rafyaya ilgi duymußtur; kentler, pazar yerleri ya da limanlar›n ayr›nt›l› olarak tan›mland›¤› yaz›lar (Expositio Totius Mundi) ile uzun yollar kateden hac›lar›n seyahatnameleri (egeria) bu konuda önemli kaynaklard›. Hac›lar, gördükleri yerleri uzun uzun tan›mlam›ßlard›. Di¤er ülkelere elçilik amac›yla gönderilen Bizansl› memurlar›n tuttuklar› kay›tlar da bu dönem co¤raf- yas›n›n kaynaklar›ndand›r. Ancak teorik co¤rafya, Bizans’ta tan›mlay›c› co¤rafyan›n geri- sinde kalm›ßt›r. Bu alanda ilk akla gelen isim, 6. yüzy›lda yaßam›ß ‹skenderiyeli tüccar, sonradan rahip olan Kosmas Indikopleustes’tir. Gezdi¤i çok geniß co¤rafyada gördüklerini, fauna ve floray› tan›mlam›ß, öte yandan dünya için, üzeri yuvarlak bir kutuya benzeyen bir model de tasarlam›ßt›r. Bizans kozmografisinde dünyan›n biçimsel modellenmesinde üzeri yar›m küre ile örtülü olan bir küpten, tam küreye kadar çeßitli modeller tasarlanm›ßsa da, bütün bu tasar›mlarda merkez Ak- deniz’dir. Bizans haritalar›nda da, t›pk› antik ça¤ haritalar›nda oldu¤u gibi, Akdeniz ortada, üç k›ta (Asya ya da Anadolu, Af- rika ve Avrupa) ile çevrilidir. Bu, o günün bütün dünyas›d›r ve dünyay› böyle çizen antik haritalar, Bizans ortaça¤›nda da Foto¤raf: E. Özdo¤an Arßivi. s›kça kopya edilmißtir. 4 Peri Bacalar›.

143 4 Selçuklular Zamanõnda Anadolu (1071 - 1308)

A. Anadolu Selçuklularõ’nda Devletin Oluşum Süreci Coğrafyacõnõn 1. Türkler’in Anadolu’ya Girişi Sözlüğü 1071 y›l›nda Bizans ‹mparatorlu¤u ile Büyük Selçuklular aras›nda yap›lan Malazgirt Savaß›’n› Selçuklular’›n kazanmas› sonucu Türklerin Anadolu’ya yerleßmeleri *Ribat: Eskiden ‹slam devlet- kolaylaßm›ß oldu. Bu dönemde Anadolu’da Rumlar, Ermeniler, Süryaniler ve Gürcüler lerinde s›n›r boylar›nda gözcülük gibi çeßitli halklar yaßamaktayd› (3. belge). amac›yla kurulan karakol. ‹slami- Selçuklular k›sa zamanda bu bölgede Dânißmendliler, Mengücekliler, Artuklular, yetin ilk dönemlerinde ortaya Saltuklular gibi beylikler ve Anadolu (Türkiye) Selçuklu Devleti’ni kurdular. Kendi ç›kan ribatlar, önceleri yaln›zca aralar›nda da egemenlik mücadeleleri yaßayan bu devletlerin en güçlü ve en uzun askeri amaçl› yap›l›rken, giderek ömürlü olan› Anadolu Selçuklu Devleti’dir. tasavvuf a¤›rl›kl›, çok yönlü ku- Selçuklular›n 1077 y›l›nda Anadolu’da kurdu¤u devlet için Müslüman yazarlar rumlar durumuna gelmiß, ama “Rum Selçuklular›”, “Konya Selçuklular›” gibi isimler kullan›rken, Bat›l› yazarlar 12. askeri niteli¤ini de korumußtur. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren Türklerin yaßad›¤› topraklar anlam›na gelen “Turkia” ad›n› kullanm›ßlard›r. Yani daha Sultan I. Mesud zaman›nda Selçuklular›n egemen oldu¤u topraklara Türkiye denilmekteydi. ‹lk zamanlar devletin baßkenti Bizans s›n›r›nda bulunan ‹znik kentiydi. Ancak Birinci Haçl› Seferi s›ras›nda bu kentin Bizans ‹mparatorlu¤u taraf›ndan ele geçirilmesi sonucu ‹znik’e göre çok daha güvenli ve di¤er Türk beyliklerine de yak›n olan Konya baßkent yap›ld›. 2. Göçebe Yaşamdan Yerleşik Yaşama Geçiş Selçuklu Türkiye’sinde yaßayan halk› Müslim ve Gayrimüslim olmak üzere iki- ye ay›rabilece¤imiz gibi yerleßik ve göçebe olmak üzere de ikiye ay›rabiliriz. Sel- çuklu Türkleri, Anadolu’da ilk zamanlar fethettikleri topraklarda tutunmaya çal›ß- m›ßlar, bir müddet sonra da göçebe yaßam› yavaß yavaß terkederek yerleßik yaßama geçmißlerdir. Muhtemelen daha önce hiç durmaks›z›n süren savaßlardan dolay› sultanlar imar faaliyetlerinde bulunamam›ßlar, ayr›ca Bizans s›n›rlar›na yak›n olan büyük ve müstahkem merkezlerin henüz ele geçirilmemiß olmas› nedeniyle Bat› ve Orta Anadolu’da yaßayan halk kendini tam olarak güvende hissetmedi¤inden göçebe olarak yaßamaya devam etmiß ve herhangi bir Bizans sald›r›s› oldu¤unda buralardan süratli bir ßekilde çekilmek istemißtir. Genelde hayvanc›l›kla meßgul olduklar› için meralarda ve ovalarda yaßamay› tercih etmißlerdir. H›ristiyan halkla ticari ilißkilerde bulunarak birlikte yaßamaya baßlam›ßlard›r. Türkiye Selçuklular›’n›n yerleßik yaßama bu dönemde geçti¤i söylenilebilir. Sultan I. Mesud’un, Bizansl›lar, Haçl›lar ve Danißmendliler ile yapt›¤› mücade- lelerden baßar›yla ç›kmas› sonucu özellikle saltanat›n›n son beß - alt› y›l›nda savunan de¤il hücum eden taraf haline gelen Anadolu Selçuklu Devleti, bölgede art›k tam bir istikrar elde etmißtir (2. belge). Bu nedenle büyük olas›l›kla Türklerin Anadolu’da yerleßik yaßama geçmeleri Sultan I. Mesud’un saltanat›n›n son y›llar›na do¤ru h›z kazanm›ßt›r. Sultan I. Mesud’un imar faaliyetleri bu düßünceyi iyice kuvvetlen- dirmektedir. Osmanl› tarihçilerine göre, Sultan I. Mesud, yak›nlar›nda Simere (Simre) ad›nda bir kent kurdurmuß ve bu kente cami, medrese, han, yollar yapt›rarak su getirtmißtir. Ayr›ca yoksullar, yolcular ve ihtiyaç sahipleri için ribat* ad› verilen ha- y›r kurumlar› yapt›rm›ßt›r. Selçuklular daha Anadolu’ya yerleßtikleri ilk y›llardan baßlayarak yerli halk ile 1 Anadolu Selçuklu sultanlar›n›n Konya ticari ilißkilerini sürdürmüßlerdir. 12. yüzy›ldan itibaren Anadolu’ya yerleßen Türkmenler Alâeddin Camii avlusunda bulunan türbesi. hem kendi aralar›nda hem de Rumlar ve Ermeniler ile al›ßverißte bulunuyorlard›. Bu türbenin içinde Anadolu Selçuklu sultan- Baßlang›çta mal de¤ißimi ile (mübadele) baßlayan bu ticari ilißkiler Selçuklu paras›n›n lar›n›n mezarlar› vard›r. dolaß›ma girmesiyle daha da gelißmißtir.

144 Filibe K a Edirne r a d e n i z İstanbul

Selânik İznik

Esseron

Bergama Maraş U Ğ Ege URFA İKYA İĞİ Alaşehir KİL Urfa İ PRENSL KONTLU İzmir Denizli Ayntab ERMEN Bire Efes Konya Adana Misis Tell-Bâşir Antionhe Râvendan Denizi Fõrat Antalya Antakya Haleb Süveydiye İĞİ

ANTAKYA İNKEPSL PR RODOS

TRABLUS KONTLUĞU KIBRIS Trablus GİRİT Akdeniz Dõmaşk ŞK İĞİ DIMA ATABEKL Akkâ Banyas Taberiye

Kaysâriye Alman Haçlõ Ordusu KUDÜS Kaynak: I. Demirkent, Fransõz Haçlõ Ordusu KRALLIĞI Haçl› Seferleri, Askalan Kudüs Dünya Yay›nc›l›k, 1997.

2 Sultan I. Mesud döneminde (1116 - 1155) Anadolu Selçuklu Devleti ve ‹kinci Haçl› Seferi (1147 - 1148) ordular›n›n izledi¤i yollar.

3 Ortak Miras “Tarihte Anadolu’yu bütünü ile ilk iskân edenler Türkler olmußlard›r. Hititler, Frigyal›lar ve Yunanl›lar kendilerinden önceki öteki kavimler gibi yar›madan›n ancak bir bölümünde oturmußlard›r. Her ne denli ilk defa ‹ranl›lar (M.Ö. 545 - 333) ve daha sonra Romal›lar (M.Ö. 30 - M.S. 395) Anadolu’nun bütününü elle- rine geçirmißlerse de onlar ülkede yerleßmemißler, oray› politik idareleri alt›nda bulundurmußlard›r. Türkler Anadolu’ya Orta Asya’dan sürekli ak›nlarla ve göç yolu ile gelmißlerdir. Türkler hoßgörüye dayanan idareleriyle büyük bir bölümü Hind - Avrupa kökenli olan Anadolu halklar›n›n sevgisini kazanm›ßlard›r. Müslümanl›¤› kabul edenler birbiriyle uzlaß›yor, böylece 1071’den baßlayarak Türkler’le yerliler kaynaß›yordu. Bu suretle 900 y›l içinde giderek ßimdiki Türkiye olußtu. Demek oluyor ki bugünkü Türkler Anadolu tarihinde yaßam›ß bütün kavimlerin ço- cuklar›d›rlar. Türkler bu nedenle ülkelerindeki eski uygarl›klar› yaln›z kendi ulusal varl›klar› de¤il, ayn› zamanda bütün insanl›¤›n ortak miras› olarak kabul 4 Konya Alaeddin Camii’nin kuzey kap›- etmektedirler.” s›n›n üzerindeki kitabede, yap›n›n Sultan Kaynak: E. Akurgal, Türkiye’nin Kültür Sorunlar›, Bilgi Yay›nevi, 1998. I. Alaeddin Keykubad’›n emriyle tamamlan- d›¤› belirtilmektedir.

145 Anadolu Selçuklular› Sultan I. Mesud zaman›nda tam anlam›yla bir devlet haline Coğrafyacõnõn gelebildi. Sultan I. Mesud öncelikle Anadolu Selçuklular›’n› Anadolu’ya egemen bir devlet konumuna getirdi ve ilk imar faaliyetlerini baßlatt›. Anadolu Selçuklu Devleti’ne Sözlüğü ait mevcut ilk para onun bast›rd›¤› bak›r sikkelerdir*. Bu paralar›n ön yüzünde Bizans imparatorunun tasviri bulunmaktad›r (1. belge). *Sikke: De¤eri, devletin resmi damgas› ile garanti edilmiß maden B. Anadolu Selçuklu Devleti’nde Ekonomik Yapõlanma para. 1. Tarõmsal Ekonomiye Geçiş *Cizye: ‹slam devletlerinde müs- Anadolu Selçuklu Devleti’nin ekonomisi ilk dönemlerde tamamen savaßlardan lüman olmayan halk›n erkekle- elde edilen ganimetlere ve göçebe kültürünün en önemli unsuru olan hayvanc›l›¤a rinden al›nan baß vergisi. dayanmaktayd›. Bu dönemde yerli H›ristiyan halk, tar›m ile meßgul oldu¤undan, *Haraç: ‹slam devletlerinde devlet onlara bu konuda gereken yard›m› ve deste¤i sa¤lamaya çal›ßm›ßt›r. 12. yüzy›l›n ortalar›nda Selçuklu Devleti geniß çapta H›ristiyan halk› kendi k›rsal alanlar›nda tar›m Müslüman olmayan halk›n ya da için iskân etmißti. Baßlang›çta tar›mla sadece H›ristiyanlar meßgul olurken zamanla Müslümanlara tâbi olan gayri- -büyük olas›l›kla Sultan Mesud’un saltanat›n›n sonlar›na do¤ru- yerleßik yaßama müslim devletlerin ödemekle geçißle birlikte tar›ma da a¤›rl›k vermeye baßlad›lar (2. belge). yükümlü olduklar› toprak vergisi. 12. yüzy›lda ‹stanbul - Konya - Tebriz aras›nda bir ticaret yolu bulunmaktad›r. Bu dönemde Anadolu Selçuklu Devleti’nin baßkenti Konya önemli bir ticaret merkezidir. Ancak bu dönemde yollar›n tam olarak güvenli oldu¤u da söylenemez. Anadolu’da s›k s›k cereyan eden savaßlar›n durulmas› ve özellikle II. K›l›ç Arslan’dan sonra büyük h›z kazanan imar faaliyetleri sonucu kervansaraylar›n ço¤almas›yla birlikte ticaret canl›l›k kazanabilmißtir. Gayrimüslimlerden al›nan cizye* ve haraç* ile anlaßmalar çerçevesinde di¤er devletlerden al›nan vergiler, Anadolu Selçuklu Devleti’nin gelirlerinin bir bölümünü olußturmaktayd›. Selçuklular, Sultan I. Mesud zaman›nda, bir Bizans liman kenti olan Antalya’dan bile vergi almaktayd›lar. Ayr›ca 12. yüzy›l›n ikinci yar›s›nda Bizans’daki vergi toplama ißlerinde haks›zl›klar yap›lmas› ve bu s›rada Anadolu Selçuklu sultan›n›n egemenli¤i alt›na girenleri vergiden muaf tutaca¤›n› bildirmesi, s›n›rlarda oturan pek çok köylünün Türk topraklar›na geçmesine yol açm›ßt›r. Sultan II. K›l›ç Arslan, babas› Sultan I. Mesud’un baßlatt›¤› imar faaliyetlerini devam ettirerek Aksaray kentini yeniden kurup buray› askeri bir üs haline getirmiß; camiler, medreseler, kervansaraylar ve pazarlar yapt›rm›ß, Azerbaycan’dan savaßç›lar, bilginler ve tüccarlar getirterek buraya yerleßtirmißtir. 2. Anadolu’da Ticari Hayatõn Can Damarõ : Kervansaraylar Selçuklular zaman›nda Anadolu’yu baßtan baßa kußatacak olan ve ticari yönden büyük önem taß›yan kervansaraylar›n yap›m› da II. K›l›ç Arslan ile baßlar. Günümüzde Anadolu’da bilinen en eski kervansaray Sultan II. K›l›ç Arslan taraf›ndan yapt›r›lm›ßt›r (4. belge). Selçuklu sultanlar› ve ileri gelen devlet adamlar› taraf›ndan ticaret yollar› üzerinde yaklaß›k 30 - 40 km’lik aral›klarla yapt›r›lan kervansaraylar, tarihsel yollar›n önemini gösteren canl› belgelerdir. II. K›l›ç Arslan’›n yan›s›ra, I. G›yaseddin Keyhüsrev, I. ‹zzeddin Keykâvus ve I. Alâeddin Keykubâd gibi ekonomik yaßam› canland›rmaya özen gösteren Selçuklu sultanlar› ticaret yollar›nda güvenli¤i sa¤lamak amac›yla kervansaraylar yapt›rd›lar. Ortaça¤da zengin ticari mallarla yola ç›kan kervanlar, çapulcu ve soyguncular›n sald›r›lar›ndan emin olmad›kça buna girißmekten çekiniyorlard›. ‹ßte Anadolu Selçuklu kervansaraylar› böyle bir endiße ve ihtiyaçtan do¤mußtur. En önemli kervansaraylar, Anadolu’yu do¤u - bat› ve kuzey - güney yönünde geçen iki büyük uluslararas› ticaret Kaynak: Yap› Kredi Bankas› Koleksiyonu, Envanter no. 4872. yolu üzerinde bulunmaktad›r. Kervansaraylar›n, yol güvenli¤inin sa¤lanmas›n›n 1 Anadolu Selçuklular›na ait en eski para. d›ß›nda ikinci amac› ise, kafilelerin konaklad›klar› yerlerde her türlü ihtiyaçlar›n› temin Sultan I. Mesud’un kestirdi¤i bak›r sikke. etmekti.

146 2 Selçuklularda Tarõmsal Üretim Akdeniz, Orta Anadolu ve Do¤u Anadolu bölgeleri Anadolu Selçuklular›’n›n tar›msal üretiminde önemli bir yer ißgal ediyordu. Özellikle bu¤day, ülkenin baßta gelen ihraç ürünleri aras›nda yer al›yordu. 13. ve 14. yüzy›lda Sivas tah›l üretiminde ilk s›ralar› ißgal ediyordu. Bu dönemde Denizli civar›nda iyi cins pamuk, baz› yörelerde de pirinç üretimi yap›lmaktayd›. Ayr›ca ßeker kam›ß›ndan elde edilen ßekerin de ihraç mallar› aras›nda yer ald›¤› söylenmektedir. Anadolu’da hayvanc›l›k oldukça yayg›nd›. At k›ymetli bir ihraç mal› idi. Fakat s›¤›r, koyun ve keçi daha yayg›n olarak yetißtirilirdi. Bu hayvanlar çeßitli ülkelere canl› olarak ihraç edildi¤i gibi deri, yün ve tiftikleri de ißlenerek ya da hammadde olarak sat›l›rd›.

Foto¤raf: E. Merçil Arßivi. 3 Hunat Hatun Külliyesi: Cami, medrese, türbe ve hamam- dan olußan yap›, Anadolu Selçuklular›’n›n ilk külliyesi olmas› aç›s›ndan önemlidir. Do¤u kap›s›ndaki yaz›tta, tümüyle taßtan olan yap›y› 1238’de Mahperi Hunat Hatun’un yapt›rd›¤› be- lirtilmektedir.

Foto¤raf: E. Merçil Arßivi. 4 Sultanhan (Aksaray - Konya). Selçuklu portallerinde, Sultanhan’›n iç portalinde oldu¤u gibi çeßitli rozetler aras›nda içi bal›kl› rozet de görülür. Rozetler genellikle gezegenleri simgelemekteydi. Bu simgeler Selçuklular›n 5 Hunat Hatun Türbesi’nin giriß kap›s› üzerinden bir ay- astrolojiye verdi¤i önemi göstermekteydi. r›nt›.

147 Kervansaraylar içinde yatakhane, aßevi, erzak ambarlar›, ticari eßyan›n konuldu¤u Coğrafyacõnõn depolar, ah›r ve samanl›klar, mescitler, hamamlar, ßad›rvanlar*, eczaneler, ayakkab› Sözlüğü tamir atölyeleri ve nalbantlar vard›. Kervansaraylar›n masraflar› ise vak›flar* taraf›ndan karß›lanmaktayd›. Selçuklular döneminde Anadolu’da yaklaß›k 134 kervansaray inßa *Şadõrvan: Genellikle cami av- edilmißtir. lular›nda bulunan, üzeri kubbeli Kent ve kasabalarda ticaret kafilelerinin ihtiyaçlar›n› karß›lamak üzere ayr›ca hanlar ya da aç›k havuz. yap›lm›ßt›. Bunlar özel olarak inßa edilmiß ücretli yerlerdi. Anadolu Selçuklular›’n›n *Vakõf: Bir hizmetin sürekli ola- önemli kentlerinden Sivas’ta 24 han vard›. rak yap›labilmesi amac›yla, bir Sultan I. G›yaseddin Keyhüsrev zaman›nda Anadolu Selçuklu Devleti’nin s›n›rlar› kimse taraf›ndan belli koßullarla denizlere kadar dayand›. Selçuklular art›k uluslararas› ticaret yollar›n›n önemini ve resmi yoldan ayr›lan mülk ya kavrad›klar› için askeri seferlerini buna göre düzenlemeye baßlad›lar. Latinlerin da para. ‹stanbul’u ißgali (1204) ve buradan Karadeniz Bölgesine kaçan Bizans hanedan ailesine mensup Komnenoslar’›n Karadeniz sahillerini tamamen kendi egemenlikleri alt›na alma amaçlar› nedeniyle transit ticaret yollar›nda güvenlik kalmam›ßt›. Sultan I. G›yaseddin Keyhüsrev Karadeniz seferine ç›karak Komnenoslar› yendi ve ticaret yollar›nda güvenli¤i sa¤lad›. Daha sonra da önemli bir ithalat ve ticaret merkezi olan Antalya’y› ele geçirdi. Böylece Selçuklular Akdeniz’de önemli bir ithalat ve ihracat liman›na kavußtular. I. G›yaseddin Keyhüsrev baz› ticari vergileri kald›rd› ve K›br›sl› Latinler ile bir ticaret anlaßmas› yapt›. 3. Ticarette Teşvik ve Himaye Politikalarõ Haçl› seferleri s›ras›nda tahrip edilen Maraß kenti bu dönemde yeniden imar edildi. Sultan, kardeßi Gevher Hatun’un vasiyeti üzerine Kayseri’de Þifaiyye ve G›yasiyye ad›yla bir hastane ve t›p fakültesi yapt›rd› (1205). Yollarda zarara u¤rayan tüccar›n mallar›n› devlet hazinesinden tazmin ettirmesi, ticareti teßvik ve himaye bak›m›ndan önem taß›r. I. G›yaseddin Keyhüsrev’in ölümünden sonra yerine geçen o¤lu I. ‹zzeddin Keykâvus da ticarete büyük önem verdi. K›br›s Kral› Hugue ile bir anlaßma imzalayarak Avrupal› tüccarlar›n K›br›s üzerinden Anadolu’ya gelmelerini sa¤lad›. Venediklilerle de ayn› amaçla bir ticari anlaßma yapt›. Daha sonra Karadeniz ticaret yollar›n›n güvenli¤ini sa¤lamak için 1214’te Sinop kentini ele geçirdi. Hemen ard›ndan da bu kenti iskân ettirdi. Burada büyük bir imar faaliyeti baßlatt›rarak medrese ve cami yapt›rd›, kale surlar›n› tamir ettirdi. Böylece Sinop, Trabzon’a rakip bir ticaret liman› haline getirildi. ‹zledi¤i politika ile Anadolu Selçuklular›n› dünyaya ve denizlere açan sahil ve limanlara kavußturdu. Onun yerine geçen kardeßi I. Alâeddin Keykubâd döneminde Anadolu Selçuklu Devleti en parlak dönemini yaßad›. Mo¤ol istilas›n›n en tehlikeli oldu¤u bir dönemde tahta ç›kan I. Alâeddin Keykubâd, onlara karß› gerekli önlemleri ald›. Bu dönemde uluslararas› ticaret büyük bir gelißme gösterdi. Yollarda güvenli¤i sa¤laman›n yan›s›ra olas› soygunlara karß› tüccarlar›n mallar› devlet taraf›ndan sigorta ettirilirdi. Sultan I. Alâeddin Keykubâd 1221’de Antalya Körfezi’nin do¤usundaki Kaloronos Kalesini ele geçirdi ve buraya Alâiye () ad›n› verdi. Bu dönemden sonra Alâiye Selçuklu sultanlar›n›n k›ßl›k merkezi haline geldi. Sultan I. Alâeddin Keykubâd’›n 1237’de Kayseri’de ölümü üzerine yerine o¤lu II. G›yâseddin Keyhüsrev geçti. 1243 y›l›nda Mo¤ollar’a karß› Köseda¤’da u¤ran›lan a¤›r Kaynak: G. Öney, Anadolu Selçuklu Mimari Süslemesi ve El Sanatlar›, yenilgi, Anadolu Selçuklu tarihinin dönüm noktas› oldu (2. belge). Bu tarihten sonra ‹ß Bankas› Yay›nlar›, 1992. Anadolu Selçuklular› Mo¤ollar’›n (‹lhanl›lar) egemenli¤i alt›na girdi. Mo¤ollar Ana- 1 Beyßehir Kubadabad Saray›’ndan siren dolu’yu buraya atad›klar› valiler arac›l›¤›yla yönetmeye baßlad›lar. Selçuklu hüküm- figürlü çini. darlar›n› da Mo¤ollar seçiyordu.

148 Sinope (1214) Amastris (Samastro) Bafra (C.1200) Kastamoni Constantinople CanikAmisos (Samsun) (C. 1197) Divrik (C.1197) Trebizond Osmancõk T N Gerede R O Bolu Amasya E B Z Nicaea I Abydos Çorum Niksar R Gangra (Neocaesarea) Gümüşhane Poimanenon . Sangarise Tokat Köse Dağõ Bayburd (1201) Dorylaeum Ankara Colonea (Þebin-Karahisar) (C.1180) (C.1143) Alaşehir Kotaion Lesbos Sivas Erzincan Erzurum (C.1182) (1225) (1201) Pergamum Kemah Divriği Euphrates (1225) Manzikert R. Halys Akroinon Panasion Kayseri (C.1182) Tzamandos Çemişgezek Ahlât Smyrna (1234) Polybotos (1222) Clazomenai Myriokephalon Darende Harput Philomelion Aksaray Malatya (1190) Samos Sozopolis R. Meander Antioch Selçuklu toprağõ, yaklaşõk, 1100 Sublaion Iconium Niğde Elbistan Laodicea Vahka Kâhta (Denizli) Khonal (Konya) (1222) (C.1084) Bor Behesni Rumlarla çekişme konusu olan ve 1182 yõlõna kadar imparatorluğa Ereğli Samsat katõlan topraklar Maraş Kaysun Lârende Pozantõ (vasal 1202) Edessa Danişmendlilerle çekişme konusu ARMENIA Adalia Dulük (1235/6) olan ve 1180 yõlõna kadar (1207-1214) Sibyla (vasal 1217) imparatorluğa katõlan topraklar (1156-C.1217) Tarsus Mamistra Ayntâb Harran a 1174 yõlõna kadar imparatorluğa Alâiye i Tall Bâshir katõlan Danişmendli toprağõ Rhodes r u (1217) (1204?) I s a Selefke Kaynak: D.E. Pitcher, Antioch Aleppo Ragga Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Tarihsel Co¤rafyas›, Yap› Kredi Yay›nlar›, 1999. Kharadros AYYÜBİ DS (1235-6) Sonraki fetihler, 1182 - 1240

2 Anadolu Selçuklular›’n›n genißleme süreci. İmparatorluğun sõnõrõ, 1243

Vasal devletlerin sõnõrõ, 1243

Dulûk Önceki Selçuklu mülkleri

Eyalet başkentleri, 1182 - 1192

Yüksekliği 900 - 1 800 metre arasõnda olanlar

Yüksekliği 1 800 metrenin üzerinde olanlar

3 Konya, Mevlana Türbesi. Türbenin bulundu¤u yerin Selçuklular döneminde saray›n gül bahçesi oldu¤u ve I. Alâeddin Keykubad taraf›ndan Mevlana’n›n babas›na arma¤an edildi¤i söylenmektedir.

149