Drava Sava DALMAÇYA S Sõrmium IR Belgrad M Zara I KHERSONESTheodosia U M (Kaffa) TH Khersones Spolatto Vidin KAFKASYA Tuna Silistria P Ras A Pliska Niş R I Nikopolis N Ragusa S T R I O Priştina Trnovo Varna Serdika BALKAN DAĞLARI Mesembria H D I T Pernik Ankhialos Y Skopye Maric Develtos Ú Prizren a( Sozopolis Skadar V M R er A iç I a Philippopolis ) R r Adrianopolis R d Strumika H MAKEDONIA Dyrrhakhion Okhrida ar (Edirne) Bari A A Melnik Prilep Versinikia Bulgarophygon İstanbul PAPHLA- Kars G K Ani Tarento Prosek Herakleia Prespa LVodena STRYMON Arkadiopolis Trabzon O OPTIMATON 1045’den Serrnes Khalkedon GONIA K I A IBERIA Brõndisi U H A L D Dvin AvlonaN Selymbria beri Arakses B THASOS ARMENIAKON THRAKIA Nikomedeia SEBASTEIA Kastoria K Koloneia THEODOSIOPOLISTheodosiopolisVASPURKAN NIKOPOLIS Kallipolis Kyzikos BUKELLARION O L I A Rossano KEPHALLENA Servia Nikaia Dazimon O N E TH. THESSAIONIKE Abydos OPSIKION KORFU LEMNOS Sangarios Adramyttion Ankyra Sebasteia MESOPO- TARON Nikopolis Larissa PELAGOSAIGATON TH ABYDO(Edremit) Dorylaion KAPPADOKIAKHARSIANON HEAKESION ‹TALYA KATERANLI ‹TALYA Mantzikert LESBOS TephrikeTAMIA Messina Pergamon Kaisareia Melitene HELLAS ANATOLIKONAmorion LYKANDOS KEPHALLENIA EUBOA MELITENE Martyropolis Sardes Arabissos Taormina Thebal KHIOS Zapetra KHIOS Smyrna aiand FIRAT Korinthos M r Ikonion Hadat Amida ZAKYNTHOS Athenae ANDROS Ephesos os Germanikeia ÞEH‹RLER‹ PELOPONNESOS THSAMOS Tyana Samosata Dicle Syrakusa H Anazarbos Nisibis SAMOS T Miletos TELUKH Edessa K I B Y R A I O T Adana NAKSOST O Telukh Harran N Tarsos H Attaleia KILIKIA KOS SELEUKEIA T Musul Antiokheia A Seleukeia I Halep Fõrat RHODOS E Laodikeia H K O KRETA RaphaneaI T KYPROS N Tripolis A Emesa II. BASILEIOS DEVLETİ Beyrut Baalbek Sidon Damaskos kos fetihleri 1025 YILLARINDA ş Akkon Çimi 0 250 Tiberias 975 km Nazareth Kaisareia 1025’de Devlet Sõnõrõ Kudüs 1025’den Sonra Kazanõlan Topraklar Kaynak: G. Ostrogorsky, Bizans Devleti Tarihi, Türk Tarih Kurumu Bas›mevi, 1986. 2 II. Basileios döneminde devletin s›n›rlar›. H MACAR‹STAN I Sava R Sirmum PEÇENEKLER V Theodo sia Tamatarkhai A Semlin Belgrad ZaraD KUMANLAR (Kaffa) T (Zemun) Braniçevo A ‹ D Morava SebenicoS (Sibenik) r L in Khersones T SpalatoM (Split) a A Vidin A N Tuna Ç Ras Y Nis Varna A Trnovo Karadeniz Mesembria Cattoro ZETA Sofya Ankhialos Scod Skopye Mari Sinope S ca t Sozopolis (Skadar) r u Philippopolis V m Dyrrhakhion a r a Amastris Trabzon Bari d Adrianopolis Okhrida Prilep a r Serrhes Mosynopolis Selymbria Tarentum Vodena Khrisopolis Herakleia Avlona Herakles Khalkedon Brindisi Selanik İstanbul Nikomedeia Theodosiopolis Berrhoia Kallipolis Kyzikos Kastoria Nikaia Sangarios H LEMNOS a Larissa Abydos Brussa Ankyra Sebasteia l y Dorylaion s NORMANLAR KORFU Nikopolis Adramyttion LESBOS Pergamon Amorion KONYA EUBOA Kaisareia Melitene Smyrna Sardes Philomelion (RUM) KHIOS SULTANLIÚI KEPHALLENIA Atina Philippopolis Ephesos Sozopolis Myriakephalon Tyana Antiokheia Samosata Korinthos SAMOS Ikonion Germanikeia ZAKYNTHOS ander Sublaion Herakleia al Laodikeia Edessa M Khonai Anazarbos PATMOS Adana Harran Attaleia Tarsos Mopsuestia KOS KOMNENOS’LAR DEVLETİ Antiokheia Seleukeia Halep Aleksios devri sõnõrlarõ (1118) RHODOS Khandaks Laodikeia (Kandia) Konstantia O Kaynak: G. Ostrogorsky, Ioannes II. devri sõnõrlarõ r o KRETA nt es Bizans Devleti Tarihi, Manuel I. devri sõnõrlarõ (1180) Akdeniz KYPROS Emessa (Hims) Türk Tarih Kurumu Bas›mevi, 1986. 0 50 100 150 200 250 Tripolis km 3 Komnenos Devleti. 139 Bizans ortaça¤›nda Anadolu’da genellikle bir askeri karakol çevresinde küçük yerleßmeler yap›lm›ßt›r. Antik dünyan›n büyük ve zengin kentleri giderek yerini bu Ortaça¤ kentlerine b›rakm›ßt›r. Bu, Anadolu kültür tarihinde çok önemli bir dönüßümün göstergesidir!: Antik kültür, yerini Ortaça¤ kültürüne b›rakmaktad›r. Çok büyük boyutlu tap›naklar›, hamamlar›, tiyatrolar›, sütunlu caddeleri, gymnasiumlar› ve çok * say›da kamu binas› olan zengin kentlerin yerini, küçük, d›ßa kapal›, çekirde¤ini kilise ya da manast›rlar›n olußturdu¤u, yoksul kentsel yerleßmeler alm›ßt›r. Bu yeni kentler, antik kentlerin geometrik planl› imar›n› da terk etmiß, sokaklar ve binalar daha organik, rastlant›sal bir biçimde gelißmißtir. Ortaça¤ literatüründe de zaten yaln›zca Konstantinopolis ‘polis’*, yani kent olarak an›lmakta, di¤er birçok ortaça¤ kenti kale anlam›na gelen ‘kastron’ diye an›lmaktad›r. Antik kentlerin söndü¤ü dönemde Anadolu’da neredeyse büyüyen tek kent, imparatorlu¤un baßkenti olarak seçilmesi nedeniyle Konstantinopolis’tir. 2. Coğrafyanõn Belirlediği Başkent: Konstantinopolis O güne kadar Roma’n›n küçük bir bal›kç› kenti olan Byzantion, neden imparator Constantinus taraf›ndan imparatorlu¤un yeni baßkenti olarak seçildi? Roma ‹m- paratorlu¤u daha Diocletianus döneminde (285 - 305) imparatorlu¤un ‹talya’da olan merkezini, jeopolitik nedenlerle do¤uya kayd›rmay› tasarl›yordu. Bat› Roma topraklar› kuzeyden gelen ve Romal›lar’›n ‘barbar’ dedikleri uluslar›n sald›r›lar›na aç›kt›. ‹mpa- ratorlu¤un, Avrupa’daki merkezini koruyabilece¤i bir hinterland› kalmam›ßt› ve do¤u topraklar› daha güvenliydi. Diocletianus resmen baßkent ilan etmemekle birlikte, Nikomedia’ya (‹zmit) yerleßti ve imparatorlu¤u buradan yönetti. Constantinus daha uzak görüßlü bir liderdi. Do¤unun daha güvenli oldu¤unu görmesinin yan›s›ra, bu topraklarda h›zla yay›lan H›ristiyanl›¤›n, art›k toplumsal deste¤ini giderek yitiren imparatorluk için taze bir güç olabilece¤ini farketti ve bu yeni dini resmen tan›d›. Bundan sonra do¤u topraklar› imparatorlu¤un merkezi için daha sa¤lam bir zemin haline gelmißti. Constantinus’un Roma’n›n Anadolu’daki görkemli kentleri yerine Byzantion’u yeni baßkent yapmas› co¤rafi konumundan kaynaklan›yordu. Üç taraf› denizle çevrili olan kenti savunmak çok kolayd›. Bo¤az›n güçlü ak›nt›s› denizden kußatmay› olanaks›z k›l›yordu. Karadan kußatanlar›n ise, yeter genißlikte ve yeterli lojisti¤i sa¤layacak bir hinterland› olmuyordu. Yani savunma aç›s›ndan Roma ile k›yaslanamayacak kadar avantajl› bir konuma sahipti. Do¤usunda ve bat›s›nda yer alan geniß imparatorluk topraklar›n› yönetebilmek için uygun bir konumdayd›. Yer ald›¤› co¤rafyadaki merkezi konumu kente, deniz ve kara ulaß›m› ile çok geniß bir bölgeye egemen olabilme imkân›n› vermekteydi. Konstantinopolis, o günün dünyas›n›n önemli ticaret yollar›n›n kavßa¤›ndayd› ve bu ticareti kontrol edebilecek konumdayd›. ‹stanbul Bo¤az›, Karadeniz - Akdeniz ara- s›ndaki bütün deniz ticaretinin odakland›¤› dar su yoludur. Kara ticareti aç›s›ndan bak›ld›¤›nda da Asya ile Avrupa aras›ndaki ticari trafi¤in bu kentten geçti¤i görülür. Deniz ulaß›m› aç›s›ndan çok uygun oldu¤undan, kußatma alt›ndayken bile kendini besleyebilece¤i ve yard›m alabilece¤i çok geniß bir hinterlandla ilißkisi kopmuyordu. Yani baßkent olarak seçilen bu kentin avantajlar› co¤rafyas›ndan kaynaklan›yordu. Constantinus yeni baßkente imparatorlu¤un her bölgesinden insan getirterek yer- leßtirmißtir. Özellikle Roma’daki asilzadeleri ve yönetici s›n›f› kente göç etmeye özendirmißtir. Baßkent ilan edilmesinden daha yüz y›l geçmeden nüfusu 10 kat›n- dan fazla artarak 300 000’e ç›km›ß, Roma’y› geçmißtir (2. belge). 3. İmparatorluğun Nüfus Yapõsõ Balkanlar ve Anadolu düßünüldü¤ünde, Bizans ‹mparatorlu¤u nüfusunun 1 ‹stanbul’a ad›n› veren ‹mparator ço¤unlu¤unu Grekler olußturmaktayd›. Grekleri s›ras›yla Slavlar, Ermeniler ve Yahudiler Constantinus ile Ayasofya’y› yapt›ran izlerdi. Ancak çok say›da yerel halk da bu büyük mozayi¤in içinde yer almaktayd›. I. Justinianos, Meryem ile Çocuk ‹sa’ya kent Küçük Asya’n›n nüfusunun 10. - 11. yüzy›llarda yaklaß›k 10 milyon, Balkanlar’›n maketini ve Ayasofya’y› sunarken. nüfusunun ise, 6 - 7 yüzbin oldu¤u tahmin edilmektedir. 140 Kaynak: National Geographic Society. 2 Jean - Leon Huens’in temsili bir resmi: Konstantinopolis kenti ve yap›lar›. 3 Peutinger Haritas›: 4. yüzy›lda yap›lm›ß olan orijinal haritan›n 1265’te Bizansl› bir keßiß taraf›ndan yap›lan kopyas›. Bu resimde görülen k›s›m, haritan›n sadece ‹ç Anadolu k›sm›n› göstermektedir. Kuzeyde bugünkü Rusya topraklar›, hemen alt›nda Karadeniz, sonra Anadolu Yar›madas›, güneyde Akdeniz, Rodos ve K›br›s adalar›, en altta da Ortado¤u ve Kuzey Afrika bulunmaktad›r. Kaynak: M. Sözen (der.), Kapadokya, Ayhan Þahenk Vakf›, 1999. 141 Ancak bu rakamlar kesin de¤ildir, çünkü Bizans’›n nüfus yap›s› ile ilgili kaynaklar yetersizdir. Bu konudaki bilgimizin ço¤u günümüze ulaßan fiziksel verilerden elde edilmektedir. Kaz›lar bu konuda önemli bilgi kaynaklar› sa¤lamaktad›r. Ortalama bir ortaça¤ kentinin (10. - 11. yüzy›llar) yaklaß›k beß bin nüfuslu olabilece¤i, kaz›lar sonu- cunda elde edilen verilerden ulaß›lm›ß bir tahmindir. * Anadolu’daki baz› önemli Bizans kentlerinin çeßitli yüzy›llardaki tahmini nüfuslar› ßöyledir!: Antioch (Antakya) 4. yüzy›lda 150 000 - 200 000; Edessa (Urfa) 11. yüzy›lda 35 000; Nicaea (‹znik) 13. yüzy›lda 30 000 - 35 000; Konstantinopolis (‹stanbul) 5. - 6. yüzy›llarda 400 000’den fazla; 1450’de ise 40 000 - 50 000. Anadolu’da 4. - 6. yüzy›llar aras›nda görülen sürekli ve h›zl› nüfus art›ß› e¤ilimi, 7. yüzy›lda veba salg›nlar›, açl›k ve savaßlar nedeniyle azalma e¤ilimine girmißtir. 7. yüzy›ldan sonra tekrar bir iyileßme dönemi baßlam›ß ve nüfus az da olsa artm›ßt›r. 11. yüzy›ldan itibaren özellikle Anadolu’nun do¤u kesiminde sürekli savaßlar ve istikrars›zl›k nedeniyle göçler yaßanm›ßt›r. 4. Bölge Coğrafyasõ Mimarlõğõ Belirliyor Yap›lar, zaman›n y›prat›c› etkisinden belki de en az etkilenen ve uzun y›llar varl›¤›n› koruyabilen ürünler olarak, kültür tarihinin ve eski uygarl›klar›n anlaß›labilmesinde en önemli verilerdir. Bizans mimarl›¤›, baßta ‹stanbul kenti olmak üzere, tüm Anadolu’da birço¤u günümüze kadar ulaßm›ß olan say›s›z yap›lar b›rakm›ßt›r. Bunlar›n kußkusuz en önemlileri ve an›tsal boyutlarda olanlar› dinsel mimari örnekleri, kilise ve manast›rlard›r. Ancak bunun yan›s›ra saraylar›n, su sarn›çlar›n›n, kalelerin, su kemerlerinin de günümüze ulaßabilmiß örnekleri vard›r. Bizans mimarl›¤›n›n karakteri, do¤rudan inßa malzemesinin bulunabilmesinden etkilenmißtir.