Tradhisi Nyekar Ing Pasareyan Mbah Sinuwun Desa Deket Kulon Kecamatan Deket Kabupaten Lamongan (Tintingan Folklor)
TRADHISI NYEKAR ING PASAREYAN MBAH SINUWUN DESA DEKET KULON KECAMATAN DEKET KABUPATEN LAMONGAN (TINTINGAN FOLKLOR)
Dwi Kartika Meyrasyantili
S-1 Jurusan Pendhidhikan Basa lan Sastra Dhaerah (Jawa), Fakultas Basa lan Seni, Universitas Negeri Surabaya [email protected] [email protected]
Pembimbing Drs. Sukarman, M.Si. Dhosen Jurusan Pendhidhikan Basa lan Sastra Dhaerah (Jawa), Fakultas Basa lan Seni, Universitas Negeri Surabaya
ABSTRAK Tradhisi nyekar ing pasareyan Mbah Sinuwun (TNIPMS) iki minangka tradhisi nyekar kang kagolong mligi beda karo tradhisi nyekar umume. TNIPMS iki ditindakake ing dina tartamtu saben sasi sepisan yaiku dina Kemis Legi. Saliyane iku nalika nindakake TNIPMS dibarengi karo nggawa ubarampe kang wis dadi syarat lan nduweni maksud utawa tujuwan tartamtu. TNIPMS iki kalebu folklor setengah lisan kang tuwuh lan ngrembaka ing desa Deket Kulon, kecamatan Deket, kabupaten Lamongan. Tradhisi kasebut ngrembaka turun-tumurun saka generasi siji menyang generasi sabanjure nganti generasi saiki minangka wujud rasa kurmate masyarakat. Adhedhasar lelandhesane panliten, mula underaning panliten kang diandharake yaiku (1) Kepriye mula bukane TNIPMS ing desa Deket Kulon, kecamatan Deket, kabupaten Lamongan, (2) Kepriye tata laku adicara TNIPMS ing desa Deket Kulon, kecamatan Deket, kabupaten Lamongan, (3) Apa wae ubarampe lan uga maknane TNIPMS ing desa Deket Kulon, kecamatan Deket, kabupaten Lamongan, (4) Apa pigunane TNIPMS ing desa Deket Kulon, kecamatan Deket, kabupaten Lamongan, (5) Kepriye pamawase masyarakat tumrap TNIPMS ing desa Deket Kulon, kecamatan Deket, kabupaten Lamongan. Ancase panliten TNIPMS iki yaiku (1) Ngandharake sejarah utawa asal-usule TNIPMS, (2) Ngandharake tata lakune TNIPMS, (3) Ngandharake ubarampe apa wae lan uga maknane sajrone TNIPMS, (4) Ngandharake pigunane TNIPMS, (5) Ngandharake kepriye pamawase masyarakat tumrap TNIPMS. Paedah panliten iki, yaiku diajab bisa nyumbang kawruh ngenani salah sawijining tradhisi, saliyane iku kanggo sumber informasi dhokumentasi mligine tumrap masyarakat desa Deket Kulon, sarta diajab muga bisa dadi rujuk silang lan motivasi nalika nglakoni panliten folklor. Kanggo ngonceki masalah panliten ngenani mula buka, tata laku, lan ubarampe TNIPMS nggunakake konsep folklor kang dikutip dening James Danandjaja. Kanggo ngonceki maknane sajrone ubarampe nggunakake konsep semiotik dening Pierce. Kanggo ngandharake babagan fungsi nggunakake konsep piguna dening Bascom. Kang pungkasan kanggo ngandharake pamawase masyarakat nggunakake konsep pamawas dening Mulyana. Panliten TNIPMS kalebu panliten kualitatif dheskriptif amarga dhata kang dikumpulake rata-rata dhata kang arupa tetembungan utawa ukara-ukara kang tinulis utawa lisan. Dhata kasebut diolehake saka asil observasi, wawancara, dhokumentasi lan kuisioner. Tatacara ngolah dhata yaiku wiwit saka transkripsi dhata, banjur nindakake keabsahan dhata, sawise iku nganalisis dhata wiwit saka nggolongake miturut golongane, banjur mriksa dhata kang cocog karo underaning panliten banjur menehi simpulan saka asil panliten. Asiling panliten iki nuduhake ngenani mula bukane TNIPMS kuwi tuwuh saka anane rasa kurmate masyarakat desa Deket marang leluhure desa Deket yaiku Mbah Sinuwun kang wis nyebarake agama Islam ing tlatah Lamongan. Kaping pindho yaiku tata laku TNIPMS kang diwiwiti saka titi siyaga, banjur titi laksana, sawise iku ana titi wasana. Kaping telu yaiku ubarampe TNIPMS yaiku sega tumpeng putih, pitik panggang, iwak bandeng, urap-urap, kembang setaman, kopyah lan rukuh (calon manten). Sakabehe ubarampe nduweni makna simbolik dhewe-dhewe. Kaping papat piguna TNIPMS yaiku sarana sistem proyeksi, sarana pangesahe budaya, sarana pendhidhikan, sarana pengendhali sosial, sarana religi, sarana sosial, sarana kanggo nguri-uri kabudayan. Kaping lima pamawase masyarakat turap TNIPMS yaiku ana
1 Tradhisi Nyekar Ing Pasareyan Mbah Sinuwun Desa Deket Kulon Kecamatan Deket Kabupaten Lamongan (Tintingan Folklor)
kang mangerteni mula bukane TNIPMS lan ora mangerteni nanging tetep nindakake TNIPMS amarga wis dadi tradhisi turun-tumurun saka sesepuh.
Tembung wigati: Tradhisi Nyekar, Mbah Sinuwun, lan Folklor
PURWAKA tradhisi kasebut diwarisake kanthi cara turun-tumurun Nagara Indonesia minangka nagara kang supaya para generasi panerus ora lali marang para kasusun dening maneka werna wilayah kang sesepuh lan leluhure. kapisah-pisah miturut akehe pulone. Mula Indonesia Sakabehe bab utawa samubarang kang luwih misuwur sinebut nagara kapuloan kang diwarisake kanthi cara turun-tumurun bisa kalebu kasusun dening maneka wernane masyarakat. salah sawijining titikane folklor. Folklor yaiku Masyarakat kang maneka werna kuwi mau mesthi kabudayan sawijine kolektif tartamtu kang sumebar nduweni papan panggonan kang nduweni titikan lan diwarisake kanthi cara turun-tumurun, kanthi dhewe-dhewe. Saka titikan ing sajrone papan tradhisional lan nduweni versi kang maneka warna, panggonan kuwi mau, mula sajrone masyarakate uga bisa awujud lisan utawa tulisan kanthi gerak isyarat nduweni pakulinan kang beda-beda. Pakulinan kang utawa piranti kanggo pangeling-eling (Danandjaja, maneka werna mangaribawani uga tuwuhe 1984:2). Tradhisi kang kalebu folklor setengah lisan kabudayan kang beda-beda. Prabeda kasebut kang ana ing kutha Lamongan kuwi akeh, salah ndadekake anane ciri khas ing saben papan sawijine yaiku tradhisi nyekar ing pasareyan Mbah panggonan. Sinuwun kang bisa dicekak TNIPMS. Tradhisi kasebut Koentjaraningrat (1987:15) ngandharake tuwuh lan ngrembaka ing sawijining desa ing kutha kabudayan ngemu teges minangka sakabehane Lamongan, yaiku desa Deket Kulon. Desa Deket Kulon pamikiran lan asil karyane manungsa kanthi sarana kalebu desa kang isih percaya ngenani kapitayan- pakulinan anggone padha ngangsu kawruh. Sudikan kapitayan rakyat lan percaya anane leluhur desa. Mula (2001: 4) ngandharake kabudayan ing Indonesia akeh masyarakat kang isih menehi pangaji-aji sarta diperang dadi telung golongan, ing antarane yaiku: ngurmati. (1) kabudayan nasional, kang katindakake sajroning Mula saka anane crita legendha kang awujud kantor-kantor pamarentahan, sekolahan, universitas folklor lisan ngenani mula bukane desa Deket Kulon (pawiyatan luhur), lan kagiyatan-kagiyatan upacara uga mula bukane TNIPMS kang sumebar ing desa kang asipat nasional, (2) kabudayan dhaerah, Deket Kulon. Mligine crita legendha silsilah kulawarga minangka wujud saka maneka warna kagiyatan- lan panyebaran agama Islam dening Mbah Sinuwun kagiyatan panguripan saka para masyarakat suku utawa Syekh Hisyamuddin kasebut ndadedake warga bangsa kang patokane saka pranata-pranata sosial nduweni kapitayan kanggo ngurmati lan mercayani kang sumbere saka kabudayan suku bangsa, (3) menawa Mbah Sinuwun minangka leluhur kang kabudayan lokal minangka wujus saka masyarakat nduweni kharomah kang gedhe. Anane rasa kapitayan kang majemuk uga kasusun saka masyarakat kang kuwi tuwuh ndadekake sawijining folklor lisan kang luwih saka siji suku bangsa, saengga kagiyatan- awuud crita legendha banjur dadi folklor setengah kagiyatan kasebut pathokane saka pranata sosial kang lisan yaiku awujud tradhisi kang disebut tradhisi sumbere saka kabudayan suku bangsa kang ana, sarta nyekar ing pasareyan Mbah Sinuwun kang nganti saiki oleh pangaribawa saka kabudayan nasional. isih diugemi uga diuri-uri. Saka andharan kasebut bisa dijupuk dudutan Woodward (1999) ngandharake yen tradhisi menawa salah sawijining wujud saka kabudayan local nyekar utawa mara menyang pasareyan-pasareyan yaiku awujud tradhisi. Tradhisi kalebu budaya lokal kang luhur utawa suci kanggone masyarakat Jawa, kang isih ana nganti saiki lan uga isih dilestarekake minangka salah sawijine wujud ngibadah kang lumrah. dening masyarakat. Senadyan wis ana owah- Saka pamawas kasebut bisa dimangerteni yen anane owahane jalaran anane pangaribawane jaman. Anane tradhisi nyekar wis umum kanggone masyarakat Jawa. pangaribawane jaman ora dadi prekara kang mligi Ana kang nyekar maksud lan tujuwane ya namung jalaran tradhisi kuwi tuwuh amarga anane kapitayan ndongakake kulawarga, sanak kadang, lan pawongan rakyat. Miturut pamikire bebrayan Jawa, percaya lan kang dianggep luhur utawa sepuh sarta lumrahe uga yakin anane tradhisi kuwi minangka sarana nggawa kembang setaman. Mula saka kuwi anane kanggo ngolehake kamulyan, kaslametan lan tradhisi nyekar kang ana ing Pasareyan Mbah Sinuwun kabegjan kanggo lumakune panguripan ing saben kang ana ing desa Deket Kulon iki beda karo nyekar- dina. Bab kasebut uga minangka wujud kanggo aweh nyekar kang ana ing umume. Tradhisi nyekar kang ana pakurmatan lan pangaji-aji marang sesepuh utawa ing umume yaiku bisa ditindakake ing dina apa wae, leluhur kang mbaureksa panggonan ing satengahing uga kang digawa lumrahe namung kembang lan ora tradhisi kasebut ditindakake. Mula saka kuwi, nduweni rantaman tata laku adicara. Ing Lamongan,
2 Tradhisi Nyekar Ing Pasareyan Mbah Sinuwun Desa Deket Kulon Kecamatan Deket Kabupaten Lamongan (Tintingan Folklor) mligine desa Deket Kulon TNIPMS iki kalebu tradhisi 2) Ngandharake tata lakune TNIPMS ing desa Deket nyekar kang mligi. TNIPMS ditindakake ing dina Kulon, kecamatan Deket, kabupaten Lamongan. tartamtu yaiku ing dina Kemis Legi, nduweni 3) Ngandharake ubarampe apa wae lan uga ubarampe syarat kang kudu digawa kayata tumpeng makanane apa wae sajrone TNIPMS ing desa sega putih, pitik panggangan, iwak bandeng, urap- Deket Kulon, kecamatan Deket, kabupaten urap, kopyah, rukuh sarta kembang setaman. Saliyane Lamongan. iku, TNIPMS nduweni rantaman tata laku kang urut 4) Ngandharake ngenani pigunane TNIPMS ing desa lan runtut wiwit saka titi siyaga nganti titi wasana. Deket Kulon, kecamatan Deket, kabupaten TNIPMS dikarepake bisa narik kawigaten saka Lamongan tumrap masyarakat. pamarentah Dhinas Kabudayan. Kawigaten kasebut 5) Ngandharake kepriye pamawase masyarakat nduweni tujuwan supaya masyarakat luwih bisa tumrap TNIPMS ing desa Deket Kulon, kecamatan mangerteni. Adhedhasar andharan ing ndhuwur, Deket, kabupaten Lamongan. sawijine ancas saka panliten iki yaiku minangka wewujudan saka upaya ngrembakakake lan nguri-uri Paedahe Panliten kabudayan Jawa supaya ora cures kagerus Paedahe panliten TNIPMS yaiku supaya bisa pangrembakane jaman. Panliten ngenani TNIPMS migunani utawa mupangati kanggo nyumbang kang ana ing desa Deket Kulon iki sangertine panliti kawruh ing satengahing folklor setengah lisan kang durung tau ana kang nliti. Mula saka kuwi, TNIPMS ana kayata tradhisi lan upacara adat. Saliyane iku narik kawigaten kanggo dianalisis luwih jero kanthi supaya panliten iki bisa menehi informasi ngenani tintingan folklor. Panliti bakal ngonceki ing antarane mula bukane tradhisi utawa desa, piguna, makna yaiku ngenani mula bukane TNIPMS, tata laku trahisi, ubarampe tradhisi, lan pamawase masyarakat TNIPMS, ubarampe lan makna TNIPMS, piguna tumrap TNIPMS. Sabanjure supaya bisa dadi rujuk utawa fungsi TNIPMS, lan uga pamawase masyarakat silang kanggo panliten liyane. kang ana sajrone TNIPMS. Adhedhasar sakabehe bab kasebut, mula panliti menehi irah-irahan tumrap Wewatesane Panliten panliten iki yaiku “Tradhisi Nyekar ing Pasareyan Mbah Wewatesan panliten ing panliten TNIPMS iki Sinuwun Desa Deket Kulon” kanthi tintingan folklor. nduweni piguna supaya bisa fokus tumrap objek Panliten iki ditintingi nganggo konsep folklor amarga panliten lan panjlentrehane ora nganti saka ngendi- tradhisi kalebu salah sawiining wujud saka folklor endi ngluwihi apa kang dadi underane panliten. setengah lisan. Panliten TNIPMS kalebu panliten kualitatif dheskriptif ngenani salah sawijining TINTINGAN KAPUSTAKAN kabudayan kang nduweni tujuwan kanggo ngeluri Konsep Masyarakat Jawa uga nglestarekake kabudayan. Masyarakat yaiku sakumpulaning manungsa ing alam donya kang wis nduweni tatanan urip, Underane Panliten norma-norma, adat istiadat kang diugemi dening Adhedhasar saka lelandhesane panliten bisa lingkungan sajrone panguripane (Ahmadi, 1997:97). dijupuk dudutan, underane kang kaya mangkene, Saliyane kuwi miturut Soekanto (1993:104) masyarakat yaiku: yaiku sekelompok manungsa kang bisa urip 1) Kepriye mula bukane TNIPMS ing desa Deket bebarengan uga bisa nyengkuyung kabutuhan- Kulon, kecamatan Deket, kabupaten Lamongan? kabutuhan liyan tartamtu. Saka andharan kasebut, bisa 2) Kepriye tatalaku adicara TNIPMS ing desa Deket dijupuk dudutan yen masyarakat yaiku saklompok Kulon, kecamatan Deket, kabupaten Lamongan? manungsa kang urip sajrone madyaning bebrayan 3) Apa wae jinis ubarampe lan uga maknane kang nduweni tatanan urip kang padha uga nduweni TNIPMS ing desa Deket Kulon, kecamatan sipat saling mbutuhake antarane siji lan sijine kanggo Deket, kabupaten Lamongan? nindakake uripe saben dina. 4) Apa pigunane TNIPMS ing desa Deket Kulon, Ciri khas utawa titikan liya kang ana ing kecamatan Deket, kabupaten Lamongan? masyarakat Jawa yaiku gotong royong utawa sikap 5) Kepriye pamawase masyarakat tumrap TNIPMS kang padha tulung tinulung. Pola panguripane ing desa Deket Kulon, kecamatan Deket, masyarakat Jawa luwih tumata wiwit saka mbah-mbah kabupaten Lamongan? buyut jaman semono (nenek moyang). Mligine anggone nglestarekake kabudayan Jawa. Masyarakat Jawa Ancase Panliten ngajeni uga nglestarekake kabudayan kang ana amarga Adhedhasar underane panliten ing ndhuwur, miturut masyarakat Jawa kabudayan iku minangka tujuwan panliten iki yaiku: bandha kang paling wigati. Masyarakat Jawa merang 1) Ngandharake sejarah utawa asal-usule TNIPMS golongan sosial dadi loro yaiku: (1) wong cilik, kayata ing desa Deket Kulon, kecamatan Deket, para tani lan masyarakat kang nduweni sosial cilik, (2) kabupaten Lamongan. kaum priyayi, ing kene kang dimaksud kaum priyayi yaiku para pegawai lan wong-wong intelektual. 3
Tradhisi Nyekar Ing Pasareyan Mbah Sinuwun Desa Deket Kulon Kecamatan Deket Kabupaten Lamongan (Tintingan Folklor)
Nanging isih ana golongan kaping telu yaiku sing lisan yaiku kang awujud pesta rakyat utawa upacara cilik nanging isih nduweni prestasi kang isih dhuwur, yaiku arupa tradhisi. TNIPMS iki isih dilestarekake lan yaiku kaum ningrat (ndara), nanging dheweke beda dipercaya anane dening masyarakat kang karo kau priyayi (Suseno, 2003: 12-13). nyengkuyung minangka tradhisi kang turun-tumurun.
Konsep Kabudayan Jawa Konsep Religi lan Kapitayan Jawa Kabudayan yaiku sakabehe gagasan, sarta olah Miturut Ahmadi (1986:142) religi saka tembung ciptane manungsa ing bebrayan kang kudu religio, kang nduweni makna agama utawa piwulang dikulinakake, dilakoni kanthi cara sinau migunakake agama. Ing sajrone agama, manungsa nduwe kapitayan simbol-simbol awujud ukuran lan sistem pirantine ngenani apa kuwi kekuatan gaib, kang nguwasani (Koentjaraningrat, 1987:1). Sajrone madyaning manungsa ing ndonya iki. Disengkuyung dening bebrayan ing pulo Jawa ana kang sinebut budaya pamawas saka Herusatoto (1984:42) religi asal tembung lokal. Budaya lokal iku budaya kang urip lan uga saka basa latin religio kang ateges naleni. Tegese yaiku ngrembaka sarta dilakoni dening masyarakat kang manungsa kang gumantung lan nduweni gegayutan manggon ing papan panggonan tartamtu. Sajrone marang Gustine, amarga Gusti maringake keslametan budaya Jawa mesthi nduweni titikan tartamtu kang sejati tumrap para manungsa. ngrembaka ing pulo jawa. Suku kang paling gedhe lan Koentjaraningrat kaya kang dikutip paling akeh masyarakate kkang urip ing kono yaiku Herususanto (2005:24-25) njlentrehake yen religi suku Jawa (Koentjaraningrat, 1994:23). perangan saka kabudayan. Saben religi arupa system Panliten TNIPMS iki kalebu awujud budaya kang sajrone ana patang kompenen, yaiku (1) emosi Jawa kang tuwuh lan uga ngrembaka ing tanah Jawa keagamaan kang nyebabake manungsa nduweni sikap mligine ing tlatah Jawa Timur. Mula saka iku religious. (2) sistim kapitayan kang ngandhut keyakinan minangka masyarakat kang urip ing tanah Jawa kudu lan bayangane manungsa ngenani Gusti, anane alam bebarengan ngrumangsani menawa nduweni gaib, normal lan ajaran-ajaran saka religi kang ana kabudayan kang adi luhung kang kudu dilestarekake gegayutane. (3) sistim upacara religius kang nduweni lan uga diuri-uri. Budaya kasebut ing antarane yaiku tujuwan supaya luwih cedhak marang Gustine, dewa- crita saka leluhur kayata legendha lan uga tradhisi dewa, utawa makhluk-makhluk alus kang manggon kang ana ing satengahing bebrayan supaya ora ana ing alam gaib. (4) grombolan lan kesatuan sosial kagerus ngrembakane jaman kang saya maju. Saka kang nganut sistim kapitayan. panliten iki, panliti nduweni gegambarane Saka andharan kasebut, bisa ditegesi yen religi masyarakat ing tlatah lamongan mligine masyarakat yaiku piwulang agama kang gegayutan antarane Desa Deket Kulon kang dadi panggone pasareyan manungsa lan Gusti kang nyiptakake. Religi ditegesake Mbah Sinuwun. agama kang tuwuh adhedhasar wahyu saka Gusti kang Maha Kuwasa. Miturut Geertz (1981:8) religi diperang Konsep Folklor dadi telung jinis kang dianut wong Jawa, yaiku (a) Folklor ing tradhisi mesthi nduweni makna lan Abangan, kang makili animistik; (b) Santri, kang makili fungsi kang maneka warna gumantung ing ngendi aspek islam; lan (c) Priyayi, kang luwih mentingake folklor kasebut ngrembaka. Konsep makna lan aspek-aspek Hindhu. Saka jinis-jinis iku kalebu fungsi tumrap folklor digunakake kanggo ngerteni perangan saka kabudayan masyarakat. Kabudayan kepriye makna lan fungsi sawijining folklor kang masyarakat bisa ndadekake kapitayan marang Gustine. ngrembaka ing masyarakat. Tembung folklor miturut Mligine masyarakat Jawa kang uga nduweni sistem etimologis dumadi saka rong tembung yaiku folk lan kapitayan. lore. Folklor asale saka rong tembung folk lan lore ing basa Inggris, folk nduweni teges sing padha karo Konsep Tradhisi lan Adat Istiadat tembung kolektif (collectivity) dene tembung lore Tradhisi bisa diarani wujud kang lumrah saka ditegesi minangka tradhisi saka folk yaiku saperangan sawijine kabudayan kang nata tumindake manungsa saka kabudayan kang diwarisake kanthi turun- (Koentjaraningrat, 1987:5). Tradhisi uga bisa ditegesi tumurun secara lisan utawa lumantar sawijine samubarang tumindak kang wis dadi pakulinan kang tuladha kang diwenehi gerak isyarat utawa piranti ditindakake wiwit jaman biyen nganti jaman saiki. Saka pambiyantu pangeling-eling (Dundes sajrone andharan kasebut bisa dijupuk dudutan yen tradhisi Danandjaja, 1984: 1). yaiku wujud saka salah sijine kabudayan kang tuwuh Folklor tegese yaiku sawijine kabudayan saka anane pakulinane manungsa kang ditindakake kolektif, kang sumebar lan uga diwarisake kanthi kanthi turun-tumurun kang didhasari saka anane turun-tumurun, ing antarane kolektif apa wae sacara kapitayane masyarakat ing panggonan-panggonan tradhisional lan ing versi kang beda-beda, kanthi saben dhaerah lan isih diuri-uri uga diugemi nganti bentuk lisan lan uga tuladha kang dibarengi gerak jaman saiki. Tradhisi uga ora bisa uwal saka anane adat isyarat utawa piranti pangeling-eling (Danandjaja, istiadat. 1984: 2). TNIPMS kalebu perangane folklor setengah Tradhisi kang ana ing desa Deket Kulon salah 4
Tradhisi Nyekar Ing Pasareyan Mbah Sinuwun Desa Deket Kulon Kecamatan Deket Kabupaten Lamongan (Tintingan Folklor) sijine yaiku tradhisi nyekar. Miturut norma-norma masyarakat bisa diugemi kanthi kolektif Koentjaraningrat, nyekar yaiku kagiyatan upacara (Bascom kang dikutip dening Danandjaja, 1984:19). kang wigati banget sajrone sistem kapitayane wong Jawa, mligine wong kang nganut kejawen. Saka Konsep Pamawase Masyarakat pamawas kang ana kasebut bisa ditegesi yen adat Konsep pamawas iki digunakake kanggo istiadat yaiku tata aturan kang wis ana wiwit biyen ngudhari kepriye pamawase masyarakat ngenani mula. Adat istiadat uga ngandhut niali-nilai budaya tradhisi kang ana ing desa Deket Kulon yaiku TNIPMS. kang wigati sajrone panguripane manungsa kang bisa Pamawas yaiku kepriye sawijining pawongan bisa dianggo kanggo pedhoman utawa tata aturan kanggo menehi objek-objek kang ana ing sakiwa tengene lan nglakoni urip. Amarga adat istiadat kalebu perangane uga bisa nggayuh bab-bab liwat pangindrane tradhisi, mula mesthi adat istiadat uga diwarisake manungsa sarta diproyeksikake ing bageyan tartamtu kanthi turun-tumurun. sajrone utege manungsa saengga bisa ngamati objek tartamtu (Sarwono sajrone Sumaiyah, 2014: 21). Konsep Makna lan Simbol Saka panemu kasebut, mula bisa dimangerteni Makna-makna kang gegayutan karo filsafat yen pamawas iku minangka prosese sawijining Jawa akeh kang sumirat sajrone upacara adat tradhisi pawongan kanggo menehi pendhapat ngenani kang ditindakake dening masyarakat Jawa. Saka tata babagan tartamtu kataya pamawae masyarakat lakune, unen-unen, ubarampe utawa sesajen kang ana ngenani tradhisi kang ana ing satengahing bebrayan. ing sajrone upacara tradhisi lan adat ngemu makna Menawa pamawas ngeani tradhisi yaiku minangka filosofis kang beda-beda kanggo panguripane sawijining cara kanggo menehi pendhapat utawa bebrayan Jawa. Semiotik minangka ilmu tandha kang tanggepan marang tradhisi kasebut isih ditindakake ngrembaka lan bisa diterapake ing saperangan ilmu apa ora. liyane kayadene sastra, antropologi, budaya, filsafat lan seni Teeuw, 1984:47). Maryaeni (2005:50) ngandharake Lelandhesan Analisis sajrone semiotik, makna ora mung ditemokake ing Lelandhesane analisis ing panliten iki lambang basa nanging, uga kapacak ing tandha liyane digunakake minangka lelandhesan kanggo ngolah kayadene rambu lalu lintas, sandhang panganggo, dhata TNIPMS adhedhasar prekara kang kepengin werna lan liya-liyane. Sakabehe jalaran saben tandha dionceki. Kaping pisan kanggo nintingi underane bisa digambarake: (1) urutan gegayutan; (2) sawijine panliten mula bukane (kapitayan, tradhisi) TNIPMS makna utawa teges tartamtu; (3) sistem kaidah bakal nggunakake konsep folklor miturut Danandjaja tartamtu, mula bisa didudut yen papane semiotik (1984: 1-2). Saka konsep kasebut luwih dicethakake kuwi amba amarga samubarang bab nggunakake kanthi nggunakake konsep legendha amarga anane simbol lan tandha. crita mula buka utawa sejarah asal usul. Tembung simbol asale saka Yunani yaiku Sabanjure kang kaping pindho yaiku ngenani symballo kang nduweni teges tandha utawa ciri kang tatalaku kang ana ing TNIPMS kang bakal menehi weruh sawijine bab marang pawongan. kaandharake lumantar konsep ngenani tradhisi Saliyane iku, simbol mujudake objek utawa prastawa miturut Poerwadarminta (1976:1088) tradhisi, yaiku apa wae kang nggambarake kekarepan tartamtu alat pakulinan, kapitayan lan sapanunggalane kang (Sudikan, 2001:180). Kuntowijoyo (1987:66) diwarisake kanth cara turun-tumurun. Kang kaping lingkungan simbolis yaiku kabeh sing ngemot makna telu yaiku babagan ubarampe lan maknane TNIPMS lan komunitas, kaya tembung, basa, mite, nyanyian, kaandharake konsep ngenani semiotik budaya miturut seni upacara, tingkah laku, piranti-piranti, konsep- apa kang diandharake ana telung faktor kang konsep, lan liya-liyane. Lingkungan simbolik bisa nemtokake anane tandha yaiku, tandha kuwi mau diciptakake adhedhasar komunitas sajrone ana dhewe, apa kang ditandhani, lan salah sijine tandha maneka werna makna. anyar kang kedadeyan ing batine sapa wae kang nrima (Pierce kang dikutip Luxemburg, 1989:45-46). Tandha Konsep Fungsi(Piguna) kuwi mau mawujud sajrone salah sijine gejala kang Folklor minangka perangan saka kabudayan bisa diserep antarane tandha kang utama lan apa kang kang disebarake lan uga diwarisake kanthi cara ditandhani. Tegese, makna kang ana ing sajrone gethok tuular sarta tradhisonal lumantar lisan utawa TNIPMS digunakake dening masyarakat kang wis lumantar gerak isyarat. Folklor uga minangka tradhisi nyengkuyung. rakyat kang nduweni piguna tumrap masyarakat Kang kaping papat ngenani fungsi utawa piguna kang nyengkuyung folklor kasebut. Fungsi folklor kang bakal ditintingi nggunakake konsep Bascom kang ana papat yaiku (1) kanggo sistem proyeksi, yaiku ngandharake ngenani fungsi folklor kuwi yaiku: 1) minangka piranti pamawas angen-angen sawijine minangka sarana religi, 2) minangka sarana sosial, 3) kolektif, (2) piranti pengesahan pranata-pranata lan minangka sarana ngeluri budaya Jawa. Kang kaping lembaga kabudayan, (3) kanggo sarana lima utawa kaping pungkasan kanggo ngudhari pendhidhikan, (4) pameksa lan ngawasi supaya babagan pamawas masyarakat tumrap TNIPMS ing 5
Tradhisi Nyekar Ing Pasareyan Mbah Sinuwun Desa Deket Kulon Kecamatan Deket Kabupaten Lamongan (Tintingan Folklor) desa Deket Kulon nggunakake konsep utawa panemu tetembungan. Dhata kasebut asil saka wawancara karo dening Mulyana (sajrone Sumaiyah, 2014: 20). informan utama utawa informan primer uga informan sekunder. METODHE PANLITEN 2) Dhata Nonlisan Panliten TNIPMS nggunakake metodhe Asil panliten TNIPMS kang dadi dhata nonlisan panliten kualitatif kang asipat dheskriptif, panliten yaiku awujud poto ubarampe, poto adicara TNIPMS, kualitatif kang asipat dheskriptif yaiku panliten poto pasareyan lan sapiturute, minangka gegambaran kanthi cara nyathet kanthi njlimet lan tliti sakabehe saka objek kang ditliti lan sarana pambiyantu panliti kedadeyan kang di deleng, dirungu, lan diwaca nalika nganalisis dhata. Tabel kang dadi dhata sajrone lumantar sarana wawancara, cathetan lapangan, poto, panliten yaiku tabel dhata monografi wilayah desa video tape, dhokumen, lan liya-liyane (Sudikan Deket Kulon, kecamatan Deket, kabupaten Lamongan (2001:85). kang bisa menehi wawasan ngenani TNIPMS.
Objek lan Papan Panliten Instrumen Panliten Objek saka panliten iki yaiku TNIPMS ing desa 1) Panliti Deket Kulon kecamatan Deket kabupaten Lamongan. Panliti minangka pawongan kang nganakake Papan saka panliten iki manggon ing pasareyan Mbah panliten sarta minangka pelaku budaya kang nindakake Sinuwun desa Deket Kulon, kecamatan Deket, panliten ing TNIPMS desa Deket Kulon. kabupaten Lamongan. Lamongan yaiku salah sawijining kutha ing Provinsi Jawa Timur kang 2) Lembar Observasi wewatesan karo kutha Gresik. Desa Deket Kulon Panliten ngenani TNIPMS iki nggunakake teknik dhewe kalebu desa kang lumayan amba. Panggonan observasi, mula lembar observasi iki dibutuhake panliti pasareyane Mbah Sinuwun uga ana ing cedhake kanggo ngoolehake dhata ing TNIPMS kang awujud dalan gedhe kang gampang kanggo diparani. ukara utawa tetembuungan kang dianggep wigati.
Sumber Dhata lan Dhata Panliten 3) Dhaptar Pitakonan Sumber dhata lan uga dhata panliten minagka Dhaptar pitakonan ing TNIPMS iki dibutuhake salah sawijining babagan kang wigati sajrone panliti nalika arep ngolehake informasi menyang sapa panliten. Lumantar anane sumber dhata kuwi panliti wae sumber dhata panliten. Dhaptar pitakonan iki bisa oleh informasi kang digunakake kanggo digawe nalika panliti sadurunge nganakake mangsuli underane panliten. Menawa anane dhata wawancara marang informan. panlien uga kanggo oleh katrangan saka aane objek kang bakal ditliti kasebut. 4) Angket Pamawas Masyarakat Panliten TNIPMS mbutuhake angket pamawase Sumber Dhata Panliten masyarakat yaiku kanggo ngumplukake dhata kang Sumber dhata primer saka panliten TNIPMS diwujudake arupa dhaptar pitakonan kanggo desa Deket Kulon, kecamatan Deket, kabupaten responden supaya bisa menehi pendhapat ngenani Lamongan yaiku: Bapak Imam Choiri minangka juru TNIPMS kanthi tinulis. kunci pasareyan Mbah Sinuwun kang mangerteni mula bukane TNIPMS, Bapak Sadun minangka 5) Alat Bantu utawa Piranti sesepuh desa Deket kulon lan Bapak Very minangka Piranti-piranti ing TNIPMS kang digunakake pamong desa Deket Kulon. kanggo nggolek dhata ing antarane yaiku: alat rekam Sumber dhata sekunder saka panliten TNIPMS utawa piranti kanggo ngrekam (handphone) utawa tape desa Deket Kulon, kecamatan Deket, kabupaten recorder. Ana uga cathetan lan bulpen kanggo nyathet Lamongan yaiku rekaman wawancara saka sawijing bab kang dianggep wigati, HP kanggo njupuk masyarakat Desa Deket Kulon lan masyarakat dhokumentasi, lan kartu dhata kanggo klasifikasi dhata panyengkuyunge TNIPMS kang mangerteni sithik jumbuh karo anane prekara. ngenani critane TNIPMS. Saliyane iku sumber dhata sekunder uga bisa diolehake saka dhokumentasi. Teknik Nglumpukake Dhata 1) Observasi Dhata Panliten Trap-trapane observasi ing panliten TNIPMS desa Dhata kang diolehake ngenani TNIPMS iki ana Deket Kulon, Lamongan iki yaiku: loro yaiku dhata utama utawa dhata lisan, saliyane a) Panliti TNIPMS nekani langsung menyang iku ana dhata tambahan yaiku dhata nonlisan. pasareyan Mbah Sinuwun kanggo ketemu karo juru 1) Dhata Lisan kunci pasareyan yaiku Bapak Choiri kanggo njaluk Asile saka panliten TNIPMS kang ana ing desa idin menawa arep nindakake panliten ngenani Deket Kulon yaiku kang dadi dhata lisan ing antarane TNIPMS lumantar anane wawancara. awujud apa wae kang dadi tuturan utawa 6
Tradhisi Nyekar Ing Pasareyan Mbah Sinuwun Desa Deket Kulon Kecamatan Deket Kabupaten Lamongan (Tintingan Folklor) b) Sawise iku, panliti bisa ngamati langsung adicara kabupaten Lamongan iki nggawe prinsip kang digawe TNIPMS wiwit saka titi laksananing adicara nganti dening Hutomo. Prinsip transkrip iki yaiku tembung- titi wasananing adicara. tembung kang wis dituturake kaliyan informan kabeh c) Banjur, nalikane adicara wiwitan kanthi kuwi dipinhdah dadi tulisan utawa arupa ketikan pungkasan panliti njupuk gambar TNIPMS kang sawise iku banjur dibenerake lan diwenehi tanda waca. ana kanggo dhokumentasi. Menawa dideleng saka ujaran kang salah, maknane d) Saliyane iku panliti uga nyatheti bab-bab kang kang ora nggenah sajrone ngomong utawa nganggo dianggep wigati sajrone TNIPMS. basa dhialeg (Hutomo sajrone Sudikan, 2001:18).
2) Wawancara Keabsahan Dhata Wawancara minangka upaya nglumpukake Supaya bisa mangerteni sakabehe dhata kang dhata kanthi cara nyuwun pirsa marang pihak-pihak wis diasilake sajrone panliten ngenani TNIPMS iki sah kang nduweni sesambungan karo tradhisi kasebut. apa orane, mula kudu diuji uga dipriksa kabenerane Panliten iki saliyane wawancara lan ngrekam uga dhata kasebut kanti cara nggunakake teknik keabsahan mbutuhake cathetan kang gunane kanggo nytahet dhata. Tenik iki digunakake supaya asile panliten kang bab-bab kang dianggep wigati menawa ana pitakonan wis ditliti kuwi bisa dipercaya lan sah kabenerane. Ana kang sipate ndadak. Sasuwene panliten kang papat bageyan kang wigati sajrone panliten supaya ditindakake, panliti uga nggunakake andharan kang dhata kasebut bisa diarani sah, yaiku (1) Triangulasi, (2) ana ing Hutomo (1991:78-79) yaiku cathetan kang Checking Dhata, (3) Member Check, (4) Review Mitra Besari kudu digawe dening panliti iku kalebu kayata (Endraswara, 2009: 224-225). masalah rekaman, informan lan uga bahan utawa dhata. Teknik Analisis Dhata Langkah-langkah kanggo nganalisis dhata 3) Angket Pamawase Masyarakat TNIPMS kaya mangkene: Angket yaiku salah sawijining piranti kanggo 1) Panliti nindakake Open Coding kanthi cara nglumpukake dhata kang awujud dhaptar pitakonan nggoleki lan nglumpukake dhata kang diolehake kanggo responden supaya bisa dijawab kanthi tinulis panliti saka asil wawancara karo para informan (Riyanto,74-75). Langkah-langkah utawa trap-trapan lan nglumpukake dhata-dhata panyengkuyunge nglumpukake dhata arupa angket utawa kuisioner ing ngenani TNIPMS. panliten TNIPMS iki, yaiku: 2) Panliti nindakake Axial Coding kanthi cara merang 1) Panliti miwiti mara menyang omah-omah dhata-dhata adhedhasar golongan-golongan saperangan warga desa Deket Kulon kang bakal perkara kang ditliti, kaya dene mula buka diwenehi angket TNIPMS gegayutan karo anane crita panyebarane 2) Panliti miwiti njlentrehake apa kang dadi agama Islam dening Mbah Sinuwun. kekarepane panliti mara menyang omahe warga 3) Panliti nindakake Selective Coding kanthi cara yaiku kanggo menehake angket lan njaluk tulung mriksa dhata siji lan sijine kang nduweni supaya diisi pendhapate ngenani TNIPMS. gegayutan karo rumusan masalah kang ditliti. 3) Sawise iku, panliti njupuk lan uga nglumpukake Saengga, saka dhata-dhata kang wis dianalisis angket utawa kuisioner kang wis diiseni dening banjur dijupuk dudutan. warga. 4) Sabanjure panliti nindakake olah dhata kang ANDHARAN ASILING PANLITEN tinulis kasebjut kanthi cara tabulasi. Andharan asiling panliten iki ngandharake babagan etnografi desa lan andharan asiling panliten 4) Dhokumentasi adhedhasar underane panliten. Ing bab etnografi Dhokumentasi yaiku kanggo ngupadi dhata ngrembug babagan desa, kang kaperang saka struktur ngenani bab-bab utawa varian kang arupa cathetan, pamarentahan desa, warga, pangupajiwa, sarta agama. transkrip, buku, surat kabar, majalah, prasasti, Sabanjure ana andharan sejarah dumadine desa, mula notulen rapat, legger, agendha, lan liya-liyane bukane TNIPMS, tata laku adicara TNIPMS, jinis (Arikunto, 2010:201). Saliyane iku dhokumentasi uga ubarampe sajrone tradhisi kasebut, makna lan fungsi bakal menehi gegambaran kanthi cara visual kangg kang kinandhut sajrone TNIPMS, sarta pamawase ana ing lapangan. Dhokumen kang ana lumrahe masyarakat sajrone tradhisi kasebut. arupa photo, rekaman swara, kanthi nggunakake piranti utawa alat bantu kayata HP, tape recorder, lan Gegambarane Kahanan ing Desa Deket Kulon kamera. Kanggo mangerteni babagan gegambarane kahanan desa sajroning panliten kabudayan mligine Teknik Transkrip Dhata panliten folklor kaya mangkene iki, dhata-dhata Teknik transkripsi kang dianggo ing panliten monografi wigati banget. Dhata monografi yaiku TNIPMS desa Deket Kulon, kecamatan Deket, kumpulan dhata kang dilakokake dening pamarentah 7
Tradhisi Nyekar Ing Pasareyan Mbah Sinuwun Desa Deket Kulon Kecamatan Deket Kabupaten Lamongan (Tintingan Folklor) desa kang disusun kanthi cara rinci lan sistematis. “Nek asal-usule desa Deket Kulon iki ya Mbak, Dhata Monografi uga bisa menehi gegambaran jane ngono ya ora ana gandheng cenenge utawa ngenani kahanane bebrayan kang ana ing salah ora ana gayute karo sareyane Mbah Sinuwun sawijine desa kasebut. Saka dhata monografi kasebut utawa Mbah Hisyamuddin iki. Saweruhku ya gegambaran ngenani kahanan desa lan warga Mbak, Mbah Sinuwun iki nalikane disarekake masyarakat desa Deket Kulon bisa diandharake kaya neng desa Deket Kulon iku desa iki ngono wis dene (1) struktur pamarentahan desa, (2) kahanan ngadeg Mbak. Nek saweruhku ya ngadege desa warga desa, (3) pangupajiwa, (4) pendhidhikan, (5) iki wis kat anane jaman Majapahit kae, Mbak.” agama kang dianut lan (6) gegayutan kahanan desa (Sadun, 2019: 01-03) karo TNIPMS ing desa Deket Kulon, kecamatan Deket, kabupaten Lamongan. Saka pethikan kasebut bisa dimangerteni yen Desa Deket Kulon kalebu salah sawijine desa anane desa Deket Kulon iki ora nduweni gayutan kang paling amba ing Kecamatan Deket lan manggon utawa ora ana gandheng cenenge karo pasareyane ing sisih wetane kutha Lamongan. Jarak antarane desa Mbah Sinuwun kang ana ing desa Deket Kulon. Desa Deket Kulon karo kecamatan Deket wetara 300 m, Deket Kulon dhewe ngadeg nalikane jaman Kaprajan dene karo kabupaten utawa kutha wetara 3 km, lan Majapahit. Desa Deket iki sithik akeh uga isih ana karo ibukota propinsi jarake wetara 67 km. Desa gayutane karo desa Puncel kang wewatesan langsung Deket Kulon iki jembare 2213,1 ha, kang kaperang karo desa Deket Wetan ing sisih kidul lan uga desa dadi lemah pemukiman 482,5 ha, lemah sawah 982,7 Deket iki isih ana gayute karo desa Canggah. Jalaan ing ha, lemah kuburan 290 ha, lemah pekarangan 72,6 ha, jaman Kaprajan Majapahit biyen nate perang lemah taman 12,7 ha lan lemah perkantoran 372,6 ha. kakuwatan naliakne jejodhohane anak-anak saka kang Ing struktur pamarentahan iki diperang saka sinebut bekel utawa yen jaman saiki lurah desa. struktur kang wis ana lan uga struktur kang wis ana Kabuten saka pethikan ing ngisor iki: sadurunge ing Balai Desa Deket Kulon, kaya dene Kades, Sekdes, 3 Kasi, 3 Kaur, 2 Kasun, RT, lan RW. “Ya nek desa Deket iki biyen ya Mbak, Pendhudhuk Desa Deket Kulonana 4.429 jiwa, saweruku yen didelok iku cikal bakale iku saka kaperang saka cacahe wong lanang 2.200 jiwa lan Hasan Kusaeni Mbak sing kurang luwih cacahe wong wadon 2.229 jiwa. Cacahe KK (jumlah ngadege taun 1106-an isih jaman Majapahit. warga kang wis kulawarga) ana 1800 KK. Masyarakat Njur saweruhku biyen iku uga ana Desa Puncel desa kene nduweni pakaryan maneka werna kayata Mbak, sing tegese “pun celak”. Hla njur yen pertanian, dagang, industri, jasa kemasyarakatan, PNS, desa Deket iku ya tegese “cedhak/dekat” Mbak. swasta, wiraswasta, mahasiswa, lan liyane. Amarga kan desa Puncel kuwi yen saka tlatah Pendhidhikan masyarakat desa ing antarane Lamongan kidul rak sadurunge desa Deket. yaiku pendhidhikan play group ikang ana 3, taman Hlah, nek anane Deket iki ya gathuk karo kanak-kanak (TK) ana 3, yaiku TK Al-Istiqlal, TK Canggah Mbak. Saka delokanku kae nalikane Merah delima,lan TK Permata Bunda. Sabanjure perang kakuwatan karo desa Canggah iku Sekolah Dasar Negeri (SDN) ana 3 SDN Dket Kulon nalikane jejodhohane anak-anake ning ana sing I,II,III. Sabanjure Lembaga pendhidhikan agama ora gelem njur jebule perang iku Mbak, karo utawa TPA/TPQ ana 8, yaiku TPQ Al-Istiqlal, TPQ Raden Kawat, hla Hasan Kusaeni nalika perang ABG, TPQ At-Ta’awun, TPQ Nurul Huda, TPQ Al- iku numpak jaran abang lan nganggo klambi- Jabar, TPQ Al-Hikmah, lan TPQ Masjid nurul Huda. klambi lurah jaman biyen ngono iku, biyene sih Agama kang dirasuk masyarakat Deket Kulon yaiku sebutane bekel Mbak ya pangkate padha karo agama Islam, Kristen lan Katolik. lurah. Dadi cikal bakale Deket iki ya anane Hasan Kusaeni iku Mbak.” (Sadun, 2019: 03-07) Mula Bukane Desa Deket Kulon Nalika jaman semana desa Deket Kulon kang Dadi saka pethikan kasebut bisa dimangerteni dimangerteni dening masyarakat wis ngadeg suwi yen anane desa Deket iku kurang luwih ana ing taun sadurunge anane pasareyane Mbah Sinuwun utawa 1106-an nalikane jaman Majapahit lan anane desa Syekh Ahmad Hisyamuddin. Dadi, anane desa Deket Deket iki uga undha-undhi karo anane aesa Canggah Kulon iki sejatine ora ana gandheng cenenge karo kang padha wis ana nalikane jaman Majapahit. Cikal pasareyan Syekh Ahmad Hisyammudin. Syekh bakale desa Deket iki ateges “cedhak/dekat” amarga Ahmad Hisyamuddin kang ora liya putrane Kanjeng tata panggonane desa Puncel kang wewatesan Sunan Ampel, panjenengane kerep sinebut Mbah langsung ing sisih kidul.Mula, dene desa Puncel kuwi Sinuwun utawa Sunan Lamongan. Mbah Sinuwun “pun celak” karo aesa Deket kuwi “cedhak” yaiku minangka muride Kanjeng Sunan Giri Prapen Dadi anane desa Deket iki wiwitane anane bekel kang diutus nyebarake agama islam ing tlatah utawa lurah Hasan Kusaeni kang kepengin tumuju ing sakulone Giri Kedhaton yaiku tlatah Lamongan. sawijining desa jebul desa kasebut diarani desa Deket. Senadyan anane desa Deket iki ora ana gayutane karo 8
Tradhisi Nyekar Ing Pasareyan Mbah Sinuwun Desa Deket Kulon Kecamatan Deket Kabupaten Lamongan (Tintingan Folklor) pasareyan Mbah Sinuwun ananging warga desa minangka anak saka Kanjeng Sunan Ampel lan Dewi Deket utamane desa Deket Kulon iki ngluhurake Karimah kang minangka bojo kalorone. Wiwitane anane Mbah Sinuwun. Kahanan kasebut amarga dicritakake Dewi Karimah kuwi anak saka Wira Sraya. panjenengane kuwi uga nyebarake agama Islam ing Nalika jaman semana Kanjeng Sunan Ampel wis tlatah Lamongan lan uga seda kurang luwih ing taun manggon ing tlatah Surabaya. Panjenengane wis 1583 ing tlatah Lamongan ing sisih Kidul yen saiki ana nduweni bojo jenenge Dewi Condrowati utawa kang ing dhaerah Tikung. kerep sinebut Nyai Ageng Manila. Mula, senadyan ora gayut nanging saka anane pasareyane Mbah Sinuwun kang minangka salah Mula bukane Tradhisi Nyekar ing Pasareyan Mbah sawijining Sunan kang wis nyebarake agama Islam Sinuwun ing kutha Lamongan bab kasebut kang ndadekake Kabeh tradhisi nduweni crita ngenani kepriye tuwuhe rasa ngurmati utawa menehi pangaji-aji wiwitane, senadyan ora ana gandheng cenenge karo tumrap kang dianggep leluhur ing desa Deket Kulon. asal-usule utawa mula bukane desa nanging warga Saliyane iku masyarakat Deket Kulon uga percaya percaya saka kharomah kasebut bisa ndadekake para yen Mbah Sinuwun nduweni kharomah kang gedhe warga dadi luwih ngurmati leluhur kang wis kanggo masyarakat mligine masyarakat desa Deket nyebarake agama Islam ing Lamongan. Bab kasebut Kulon. uga dikuwatake dening Pak Choiri minangka juru kunci kang turun-tumurun saka mbah-mbahe. Silsilah Kulawarga Mbah Sinuwun Panjenenganipun ngandharake kaya ing pethikan Silsilah kulawarga dipercayani salah sawijining kanthi jarwan ngisor iki. bab kang wigati kanggone bebrayan Jawa kanggo ndeleng bibit, bebet lan bobote pawongan sapa wae apa “Dadi ngene, Mbak amarga Mbah Hisyam maneh pawongan kang dikurmati uga diajeni dening disarekake neng desa Deket Kulon iki, dadi wong liyane. Pawongan kang dikurmati lan uga wong-wong Deket iki padha akeh sing diajeni dening wong liyane mesthi nduweni nindakake tradhisi-tradhisi ya nyekar ya kaluwihan kang ora diduweni dening liyane kayata tradhisi nyekar ya ana sing namung ziarah kharomah kang diduweni para Waliyullah. Kharomah utawa sing bisa disebut nyekar sing lumrae kasebut diwenehake Gusti Kang Akarya Jagad Mbak dudu sing saben dina Kemis Legi. menyang para Wali supaya nalikane nyebarake Amarga diyakini yen Mbah Hisyam iki agama Islam dilancarake lan uga luwih nduweni kharomah kang gedhe tumrap wong- digampangake sarta bisa kanggo mbiyantu wong desa Deket Kulon iki. Pokoke nalikane pawongan liyane nalika kasusahan. Mula, anane nduwe nadar, nduwe kajat, uga nalika arep kharomah kang dipercaya diduweni Mbah Sinuwun mantenan lan nduwe gawe liyane iku mesthi utawa Syekh Ahmad Hisyamuddin alias Sunan padha rene lumrahe ya dina Kemis Legi ba’da Lamongan kasebut dipercaya amarga anane silsilah sembahyang Ashar lan tradhisi kuwi isih kulawarga saka Mbah Sinuwun utawa Syekh Ahmad ditindakake kanthi saiki dening warga kene lan Hisyamuddin. Panjenengane katurunan langsung uga warga njaba desa kene Mbak.” (Choiri, saka Sunan Ampel minangka bapane lan Dewi 2019: 09-12) Karimah binti Wira Sraya minangka ibune. Andharan kasebut kabukten saka pethikan wawancara kanthi Andharan kasebut bisa dimangerteni menawa jarwan ing ngisor iki. Mbah Sinuwun minangka pawongan kang dikurmati lan diajeni masyarakat desa Deket Kulon senadyan “Ya yen miturut apa kang takweruhi ya Mbak, dumadine desa ora ana gegayutane karo Mbah Syekh Ahmad Hisyamuddin utawa kang kerep Sinuwun nanging amarga panjenengane wis nyebarake sinebut Mbah Sinuwun kang disarekake ing utawa nggiyarake agama Islam ing tlatah Lamongan desa Deket Kulon iki, kuwi pancen katurunane tur minangka putrane Kanjeng Sunan Ampel kang langsung saka Kanjeng Sunan Ampel ananging minangka salah sawijine wali sanga dadi masyarakat saka bojo kang kapindho kang jenenge Dewi mercayani yen nganakake TNIPMS kuwi bisa cepet Karimah. Panjenengane iki yaiku anak saka kabul kajate ning dudu njaluk kajat neng Mbah Wira Sraya. Biyen iku Mbak dicritakake Sinuwun, nanging tetep ing Gusti Kang Murbeng nalikane Kanjeng Sunan Ampel sing wis Dumadi ananging lumantar kharomahe Mbah Sinuwun manggon ing Surabaya lan panjenengane wis dikarepake bisa cepet kawujud apa kang dadi palakrama karo Dewi Condrowati utawa kang kekarepane lan uga pepenginane. Saliyane iku tradhisi luwih akrab sinebut Nyai Ageng Manila.” nyekar ditindakake ing dina Kemis Legi sawise Ashar (Mualim, 2019: 02-05) lumrahe, amarga sawise Ashar kuwi miturut wong Jawa wis kalebu dina Jemuwah kang dipercaya kalebu Saka pethikan kasebut, njlentrehake menawa dina kang agung kanggone wong Jawa. Syekh Ahmad Hisyamuddin utawa Mbah Sinuwun TNIPMS kang ana ing desa Deket Kulon kuwi 9
Tradhisi Nyekar Ing Pasareyan Mbah Sinuwun Desa Deket Kulon Kecamatan Deket Kabupaten Lamongan (Tintingan Folklor) wis katindakake dening masyarakat turun-tumurun arep nindakake tradhisi ngandani lan uga wiwit jaman biyen kaya wis dadi kapitayane ngajak kulawarga, tangga teparone lan uga masyarakat menawa Mbah Sinuwun kasebut warga sakupenge pasareyan supaya bisa melu minangka anake sunan kang uga dadi sunan. menyang pasareyan kanggo nindakake TNIPMS uga beda karo tradhisi nyekar liyane kang tradhisi dina sesuke. Ya wis ngono kuwi Mbak namung nyawurake kembang nanging TNIPMS bab-bab kang kudu disiyapake sadurunge nduweni wektu lan ubarampe kang dadi syarat nganakake tradhisi nyekar ing pasareyane tradhisi, uga pancen masyarakat desa Deket wis Mbah Hisyam utawa Mbah Sinuwun iki nyebut menawa tradhisi iki diarani tradhisi nyekar Mbak.” (Choiri, 2019: 13-17) ing pasareyan Mbah Sinuwun nanging apa kang ditindakake ora padha kaya tradhisi nyekar kaya Titi Laksana TNIPMS umume. Wektu nindakake TNIPMS yaiku dina Kemis Adicara iki kalebu adicara inti utawa titi Legi sawise Ashar lan nggawa maneka wena laksananing tradhisi kang minangka punjere ubarampe kang wis dadi syarat TNIPMS. sawijining adicara. Ing titi laksananing adicara TNIPMS kang kalebu tradhisi nyekar mligi beda karo Tata Laku Tradhisi Nyekar ing Pasareyan Mbah tradhisi-tradhisi nyekar kang umum liyane. Mula ing Sinuwun sajrone TNIPMS kuwi diwiwiti saka tekaning Tata laku kang ana tujuwane kanggo nggelar pawongan kang arep nindakake tradhisi nyekar ing sawijining acara kudu nggatekake anane urut-urutan pasareyan Mbah Sinuwun karo nggawa ubarampe yaiku titi siyaga utawa persiapan, titi laksana utawa kang wis disiyapake sadurunge TNIPMS ditindakake. pelaksanaane (adicara inti), lan titi wasana utawa Ubarampe kasebut yaiku kayata tumpeng sega putih, pungkasane adicara. Tradhisi nyekar kang ana ing pitik panggang lan iwak bandeng, urap-urap lan ora pasareyane Mbah Sinuwun desa Deket Kulon Supaya lali kembang setaman. cetha kaya andharan ing ngisor iki. “Ya Mbak, tradhisi iki dimulai kanthi warga Titi Siyaga TNIPMS sing nduweni kajat werna-werna, arepe nduwe Titi siyaga TNIPMS diwiwiti saka nyiyapake gawe, lan ana sing kanggo shodaqoh iku piranti lan ubarampe kang kudu ana ing dina langsung mara menyang pasareyan karo sadurunge TNIPMS kayata tumpeng, pitik panggang ngajak tangga teparone lan warga sing ana ing lan iwak bandeng, urap-urap lan uga kembang sakupenge makam nemoni aku Mbak, karo setaman. Mligine pawongan kang arepe nduwe kajat nggawa ubarampe kang wis dadi syarat iku mantenan disiyapake tambahan ubarampe kang mligi mau kayata tumpeng, panggang pitik, iwak yaiku kopyah kanggo lanang lan rukuh utawa klambi bandeng kanggo tambahan sing nduwe kanggo wadon. Sawise iku banjur ngandhani tambak bandeng, urap-urap, kembang kopyah kulawarga, tangga teparone lan uga warga sakupenge lan uga rukuh kanggo calon temanten sing pasareyan supaya bisa melu menyang pasareyan arepe nikah. Hlah lumrahe iku mari Ashar kanggo nindakake TNIPMS. Katrangan kasebut Mbak, nanging yen akeh sing nduwe gawe dikuwatake karo pethikan wawancara kanhi jarwan mbuh iku rabi apa anake sunat ya wiwit mari ing ngisor iki. Dhuhur wis padha mara nganti arepe Maghrib, Mbak. Tapi nek sing nduwe gawe ora akeh ya “Dadi yen arepe nganakake tradhisi nyekar wong-wong sing nduwe kajat lan arep shodaqoh neng kene pancene ora ana sing ngongkon iku akeh sing padha teka mari Ashar. Soale Mbak, warga nduweni kesadharan dhewe- wektu samarine Ashar neng dina Kemis Legi dhewe dadi nek arepe nduwe gawe ta malem Jemuwah iku dipercaya warga kene nduweni nadar ta nduweni kajat ta arep dongane gampang diijabahi apa maneh nek sodhaqoh mesthi padha nyekar ing makam. Jemuwahe pasarane Paing Mbak iku nepaki Warga sing arepe nduwe gawe, nduwe nadar sedane Mbah Hisyam. Saliyane iku Mbak, dina lan sapiturute nyiyapake piranti lan Kemis karo Jemuwah kan nek nurut Islam dina ubarampe kang kudu ana ing dina sadurunge kang agung ya dina kang apik Mbak dene nek tradhisi nyekar kayata sega tumpeng putih, wong Jawa nek ngarani kan dina sing sakral.” pitik panggang lan iwak bandeng, urap-urap (Choiri, 2019: 18-22) lan uga kembang setaman. Mligine kang arepe nduwe kajat mantenan disiyapake Saka pehikan kasebut cetha yen tradhisi nyekar tambahan ubarampene kang mligi yaiku ya iki diwiwiti kanthi warga sing nduweni kajat kang kopyah kanggo calon manten lanang lan maneka warna, arepe nduwe gawe, nduwe nadar lan rukuh utawa klambi kanggo calon manten ana sing kanggo shodaqoh iku langsung mara menyang wadon. Hla sawise nyiyapake ubarampe pasareyan karo ngajak tangga teparone lan warga sing kang kudu digawa sesuk, pawongan kang ana ing sakupenge makam kanggo ketemu marang juru 10
Tradhisi Nyekar Ing Pasareyan Mbah Sinuwun Desa Deket Kulon Kecamatan Deket Kabupaten Lamongan (Tintingan Folklor) kunci. Pawongan kasebut uga karo nggawa ubarampe ya mimpin ndonga sing khususon kanggo Mbah kang wis dadi syarat kayata tumpeng, pitik panggang Sinuwun. Banjur yen wis bar, metu saka njero lan iwak bandeng (tambahan kanggo kang nduweni pasareyan Mbak kanggo ngedum-dumake asil tambak bandeng), urap-urap, kembang kopyah ubarampe sing digawa kaya tumpeng, pitik lan uga rukuh kanggo calon temanten sing arepe panggang lan bandeng, sarta urap-urape.” nikah. Wektu kang lumrah yaiku sawise Ashar. (Choiri, 2019: 30-32) Wektu sawise Ashar neng dina Kemis Legi malem Jemuwah iku dipercaya warga desa Deket Kulon iki Cetha kaya apa kang wis di andharake kasebut wektu kang dongane gampang diijabahi Gusti Kang sawise nyekar utawa nyawurake kembang neng Maha Asih mligine dina Jemuwah kang pasarane pasareyan dibacutake karo ndonga maneh sing Paing nepaki wafate Mbah Hisyam. Saliyane iku, dina dipimpin juru kunci nanging dongane dimligikake Kemis karo Jemuwah yen dideleng saka pandhangan kanggo Mbah Sinuwun. Banjur sawise iku juru kunci Islam yaiku dina kang agung lan mustajabah. Miturute lan wong kang nduweni kajat maneka werna kasebut wong Jawa dina Kemis malem Jemuwah diarani dina metu kanggo mbacutake rantaman adicara kang kang sakral. sabanjure yaiku andum-andum ubarampe. Sawise pawongan kang nindakake TNIPMS kabeh wis padha nglumpuk mula adicara diwiwiti Titi Wasana TNIPMS kanthi takon apa kekarepane lan dibacutake Titi wasana utawa pungkasaning adicara ndedonga kang dipimpin dening juru kunci. Dongane TNIPMS ditandhani kanthi anane andum-andum maneka werna gayut lan jumbuh karo apa kang panganan utawa ubarampe-ubarampe syarat kang dikarepake kayata yen nduwe kajat dongane yaiku digawa dening para warga kang nduweni maksud supaya lancar ora ana alangan apa-apa lan uga kabul utawa tujuwan nindakake TNIPMS. kajade. Andharan kasebut dibuktekake dening pethikan ing ngisor iki. “Sawise kulawarga sing nduwe gawe, kajat utawa nduwe nadar nyekar menyang Mbah “Aku sing mimpin dongane, Mbak. Dongane Sinuwun banjur diterusake andum-andum neng kene ora isa dipadharata kabeh ana panganan sing dadi syarat iku mau, Mbak. dhewe-dhewe, mligine sing kajate nduwe Sawise andum berkat iku mau akeh sing gawe nikahan. Dongane nek nduwe gawene dipangan neng kono uga ana sing digawa mulih mantu utawa nikahan ya dongane muga- didum-dumake neng tangga teparone lan muga mbesuk nek omah-omah langgeng tur kulawargane.” (Choiri, 2019: 32-33) nduweni anak sing bagus tumindake lan akeh rejekine. Banjur yen wong sing mrene gawene Cetha kaya apa kang wis di andharake kasebut ora mantu kayadene kepengin shodaqoh utawa sawise titi laksana utawa pungkasane adicara yaiku syukuran, njur nglaksanakake nadare kuwi kanthi andum-andum panganan kanggo pawongan dongane ya muga-muga lancar kanggo kang mlu TNIPMS lan uga digawa mulih kanggo sakabehane lan kabul kajade.” (Choiri, 2019: tangga teparone kang ora melu TNIPMS. 23-27) Ubarampe sajrone TNIPMS Cetha apa kang ana ing pethikan kasebut nalika Ing adicara TNIPMS iku ana sawernane sesaji dedonga bebarengan, donga kang dipocapake dening utawa ubarampe kang kudu disiyapake. Saka asiling juru kunci slaras lan jumbuh karo apa kajat kang observasi lan wawancara, bisa diweruhi yen ubarampe diduweni wong kang melu TNIPMS. Mligine kang utawa sesaji ing TNIPMS iku dumadi saka tumpeng nduweni kajad nikahan dongane dimligikake kanggo kanthi lawuh pitik panggang lan iwak bandeng bumbu calon temanten kasebut supaya omah-omahe abang tambahan kanggo pawongan kang nduwe asil langgeng, menawa kang kajat liyane supaya kajate tambak bandeng, urap-urap, sarta kembang setaman. bisa kabul. Sawise ndedonga bebarengan kang Saliyane iku ana ubarampe mligi kanggo dipimpin juru kunci banjur warga kang nduweni tambahan pawongan kang nduwe maksud utawa kajat maneka werna kuwi ngewenehake kembang tujuwan arep nduwe gawe mantenan yaiku kudu setaman neng juru kunci supaya disawurake neng nggawa kopyah lan rukuh. Andharan kang luwih cetha pasareyane bebarengan ditutake karo wong kang bisa dideleng ing pethikan kang ana ing ngisor iki. nduwe kajat mlebu menyang njero pasareyan. “Ya Mbak, sing takdeleng lan nalikane aku “Nek donga wis mari terus wong sing arepe melu ing adicara tradhisi nyekar iku ya sing nduwe gawe utawa nduwe kajat mlebu digawa wong-wong kanggo ubarampe kuwi ya menyang pasareyan Mbah Sinuwun Mbak ana tumpeng sega putih, ana pitik panggang karo aku kanggo nyekar nyawurake ana uga sing wis nggawa pitik panggang kembang, Mbak. Sawise nyekar iku mau aku ditambahi iwak bandeng bumbu abang ngono 11
Tradhisi Nyekar Ing Pasareyan Mbah Sinuwun Desa Deket Kulon Kecamatan Deket Kabupaten Lamongan (Tintingan Folklor)
Mbak hla iku lumrahe wong-wong kuwi dadi rasae gurih pokoke enak Mbak, tur ya nduwe tambak sing ngasilake bandeng empuk kan umume ana sing masak iku isih lumrahe, banjur ora lali urap-urape lan uga alot.” (Choiri, 2019: 38-40) mesthi nggawa kembang setaman. Oh ya Mbak, tambahan uga kanggo calon-calon Saka pethikan wawancara kang ana ing nduwur manten kuwi lumrahe ya nggawa kopyah lan negesake yen pitik panggang kasebut minangka lawuh rukuh kanggo didongakake ya yen wonge ora kang wajib ing sajrone tumpeng, banjur rasane enak isa melu kan supaya bisa tetep melu gurih, lan uga empuk. Pitik panggang mesthi ana ing didongakake karo Pak Mudin Choiri.” (Muji, saben slametan adat lan tradhisi Jawa lan uga minagka 2019: 02-05) ubarampe panjangkepe tumpeng ing adicara TNIPMS.
Saka andharan kasebut bisa dimangerteni yen b) Iwak Bandeng para warga kang melu nyengkuyung lan nindakake Saliyane nggawa pitik panggang, warga desa adicara TNIPMS wis mangerteni ubarampe kang dadi Deket Kulon uga ana kang nambahi lawuh liyane yaiku syarat nindakake TNIPMS kuwi apa wae. Bab kasebut iwak bandeng kang uga dibumbu jangkep werna dijalari amarga TNIPMS wis dadi tradhisi mligi kang abang. Bumbu jangkepe padha kaya pitik panggang khas saka desa Deket Kulon. kang kasusun saka maneka werna bumbu masak ing antarane yaiku bawang, brambang, kemiri, tumbar, 1) Tumpeng lan Maneka Werna Lawuhe kunir, uyah, gula, lombok cilik, lombok abang gedhe, Tumpeng minangka salah sawijining syarat laos, lan godhong jeruk purut diulek utawa diblender. ubarampe kang lumrah ana ing sawijining slametan Banjur bumbu kasebut dimasak dicampur iwak tradhisi sajrone budaya Jawa. Tumpeng yaiku sega bandenge dienteni nganti mateng. Andharan kasebut kang diwangun kaya gunungan. Wujude tumpeng dibuktekake karo pethikan ing ngisor iki. lincip, bageyan ngisor dhewe amba saya mendhuwur saya lincip. “Dadi ngene Mbak, nek tumpeng liyane kan Tumpeng minangka ubarampe kang wigati ing mung pitik panggang karo urap-urap thok sajrone TNIPMS. Sajrone tumpeng kang ana ing lumrahe, nanging nek neng kene iku ya ana TNIPMS disandhingake dening maneka werna lawuh warga kang nggawa dobel pitik panggang karo kang ana kayata pitik panggang, iwak bandeng lan nggawa iwak bandeng sing dibumbu jangkep uga urap-urap. Anane tambahan iwak bandeng ing werna abang iku. Nek neng kene sing nggawa sajrone tumpeng bisa dadi ciri khas tumpeng kang iwak bandeng iku sing omahe rada bageyan lor ana ing TNIPMS desa Deket Kulon. Ing andharan kono Mbak soale akeh sing nduweni tambak, ngisor iki dijlentrehake luwih cethane lawuh-lawuh lumrahe ya tambak bandeng Mbak.” (Choiri, kasebut. 2019: 40-42) a) Pitik Panggang Saka andharan kasebut ing TNIPMS desa Deket Ing sajrone TNIPMS, pitik panggang uga Kulon, iwak bandeng dadi lawuh tambahan ing sajrone minangka salah sawijining lelawuhan kang kudu ana tumpeng. Pawongan kang nggawa lawuh iwak ing tumpeng. Pitik kang dianggo sajrone tumpeng ing bandeng lumrahe namung pawongan kang nduweni TNIPMS mesthi asale saka pitik (jago kampung) kang asil tambak iwak bandeng. Nanging pawongan kang dipanggang lan dibumboni bumbu jangkep abang. ora nduweni asil tambak bandeng lumrahe namung Bumbune kasusun saka maneka werna bumbu masak nggawa lawuh pitik panggang. ing antarane yaiku bawang, brambang, kemiri, tumbar, kunir, uyah, gula, lombok cilik, lombok c) Urap-urap abang gedhe, laos, lan godhong jeruk purut diulek Urap-urap yaiku tetuwuhan kang digodhog utawa diblender. Banjur bumbune kuwi mau dimasak banjur dibumboni karo klapa parut kang wis diwenehi kanthi dioles-olesi ing pitik kasebut banjur bumbu. Tembung urap asale tegese selaras karo urip dipanggang kanthi mateng. Andharan kasebut kang nduweni mana bisa ngurip-uripi. Tetuwuhan cundhuk karo pethikan wawancara ing ngisor iki. kang digunakake sajrone urap-urap dudu sembarangan tetuwuhan. Lumrahe tetuwuhan werna “Pitik panggang yaiku lawuh ing kudu ana ijo kang ngandhut makna panguripan sajrone tumpeng, Mbak. Prasaku saben anane (https://www.inibaru.id/tradisinesia/tradisi- tradhisi yen ana panganan sing dadi syarat ya tumpengan-dan-makna-filosofisnya). mesthi panjangepe tumpeng salah sijine ya pitik panggang iku. Pitik sing dipanggang “Dadi saliyane pitik panggang utawa iwak kuwi iku kudu pitik Jawa kampung Mbak bandeng bumbu abang ya ana urap-urap barang sing jago. Dipanggang wutuh terus diwenehi Mbak sajrone tumpeng TNIPMS.” (Choiri, 2019: bumbu jangkep lumrahe wernane abang iku 42) 12
Tradhisi Nyekar Ing Pasareyan Mbah Sinuwun Desa Deket Kulon Kecamatan Deket Kabupaten Lamongan (Tintingan Folklor)
Sajrone tradhisi kang ditindakake karo Saka petikan wawancara kasebut, ing sajrone masyarakat Jawa mesthi nduweni makna simbolis tumpeng TNIPMS saliyane ana pitik panggang lan kang samudana ing ubarampe kang dadi syarat iwak bandeng kang dibumboni uga ana urap-urap. tradhisi kasebut. Lumantar anane simbol, tandha, lan Urap-urap yaiku lawuh kang asale saka tetuwuhan. pralambang kang disinaoni banjur dilakoni bisa dadi Tetuwuhan kang dienggo yaiku kayata kacang sawijine sarana ngleluri budaya, utamane budaya lokal lanjaran, cambah, godhong puhung yen ora ana bisa utawa budaya dhaerahe dhewe supaya ora ilang godhong kenikir kang dicampur karo klapa kang wis kagerus pangrembakane jaman. Makna-makna luwih dibumboni lumrahe werna abang. cethane saka ubarampe TNIPMS ana ing jlentrehan lan pethikan wawancara ing ngisor iki. 2) Kembang Setaman Nalika arep nindakake TNIPMS, pancene kudu 1) Makna Tumpeng lan Maneka Werna Lawuhe nggawa kembang. Kembang setaman minangka salah Tumpeng minangka salah sawijining syarat sawijine ubarampe TNIPMS. Kembang setaman kuwi ubarampe kang lumrah ana ing sawijining slametan wis lumrah ana ing ubarampe sajrone tradhisi- tradhisi sajrone budaya Jawa. Tumpeng minangka tradhisi budaya Jawa. Dideleng saka jenenge wujud akronim saka tembung ‘yen metu kudu sing kembang setaman minangka jinise kembang kang mempeng”. Maksud saka akronim kasebut yaiku kudu disiyapake kanggo prosesi tradhisi. Perangan tumpeng nduweni makna kultural minangka sarana saka kembang setaman kasusun saka maneka werna kanggo nyuwun pandonga marang Gusti Kang Maha kembang kayata kembang kanthil, kembang kenanga, Kuwasa. kembang mawar, lan kembang mlathi. “Dadi sangertine Bapak iku ya Mbak, tumpeng 3) Kopyah lan Rukuh iku ibarate manungsa karo Gusti penciptane Kopyah lan uga rukuh minangka ubarampe Mbak. Dadi sing paling ngisor dhewe iku tambahan kang uga wigati ing adicara TNIPMS, manungsane hla sing paling pucuk ndhuwur mligine kanggo pawongan kang nduwe maksud dhewe iku Gusti Allah. Hla nek ngapa kok utawa tujuwan arep nduwe gawe mantenan. Tujuwan tumpeng iku lancip kaya gunung ngono ya iku utawa ancas dikongkon nggawa kopyah lan uga rukuh mau Mbak, tumpeng iku saya mendhuwur saya yaiku supaya ana saperangan samubarang kang bisa lancip lan uga cupet hla dene sing bageyan ngewakilake calon manten lanang lan uga calon ngisor dhewe kan amba sih Mbak hla iku ibarate manten wadon. sik akeh banget wong sing isih bingung sakjane sejatine urip iki tujuwane apa sih kanggo apa sih “Ya Mbak, biyen iku yen arepe rabi utawa urip iku, hla banjur ndhuwure maneh saya cupet nikahan kuwi wong-wong isih diarak mumeti saya cupet nganti tekan dadine pucuk lancip iku kampung sing tujuwane menyang Mbak.” (Choiri, 2019: 48-50) pasareyane Mbah Sinuwun utawa Mbah Hisyam. Nanging saya suwe kuwi saya Adhedhasar pethikan kasebut cetha yen wujude berubah Mbak, paling manten-manten sing tumpeng iku lincip kaya dene gunung amarga rene padha wegah yen nganggo klambi pas diibaratake pawongan kang durung sadhar sejatine nikahan kuwi. Dadi saya suwe saya ngaurip iku apa tujuwane lan kudu ngapa wae. berkembang kuwi mulane saiki sing mrene Pawongan yen wis sadhar, mula dheweke bakal kuwi calon manten sing lanang thok Mbak nggolek dalan kanggo meruhi apa kang kudu nanging kudu nggawa ubarampe tambahane ditindakake nalikane urip. Wong-wong kang sadhar yaiku kopyahan lan rukuh.” (Choiri, 2019: ora kabeh, kadhang akeh kang isih kabujuk gebyaring 43,47) donya mula sajrone tumpeng kuwi saka ngisor saya mendhuwur saya suwi saya cupet kuwi kang Saka andharan pethikan wawancara ngibaratake pawongan kang akehe kaya ing bageyan kasebut dadi anane ubarampe kopyah lan rukuh ngisor banjur sadhar dheweke nggolek dalan kanggo kuwi dikarepake ana ubarampe kang ngewakilake nyedhak menyang Gustine, dadi ora sakabehane kuwi calon manten lanang kanthi simbol kopyahe lan sadhar. uga calon manten wadon kanthi simbol rukuh Sajrone tumpeng dijangkepi karo anane maneka kanggo medhia dedonga. Dadi ancase yaiku werna lawuh. Lawuh-lawuh panjangkepe kasebut ing kanggo njaluk marang Gusti Kang Maha Asih antarane yaiku ana pitik panggang, iwak bandeng supaya diwenehi omah-omah kang langgeng bumbu abang, lan uga urap-urap. Makna-makna nganti tumekani pati, bisa cepet nduweni kasebut luwih cethane diandharake ing ngisor iki. katurunan kang sholeh lan sholehah.
Makna Ubarampe sajrone TNIPMS a) Makna Pitik Panggang 13
Tradhisi Nyekar Ing Pasareyan Mbah Sinuwun Desa Deket Kulon Kecamatan Deket Kabupaten Lamongan (Tintingan Folklor)
Makna kang ana ing sajrone pitik panggang iku urup lan kudu urap. Yen digamblangake bisa dideleng ing pethikan wawancara ing ngisor iki. ngene, wong urip iku urup yaiku wong urip iku kudu bisa migunani tumrap wong liyane banjur “Pitik panggang utawa panggang ayam iku yen wong urip kudu urap yaiku wong urip iku ana teges utawa nduweni makna dhewe kudu nduweni jiwa sosial kang gedhe utawa bisa Mbak. Maknane iku ya supaya pawongan disebut kudu bisa srawung marang sapa wae.” kuwi bisa nggolek rejeki kayadene jinise pitik (Choiri, 2019: 59-60) yaiku jago sing nduweni makna kuwat. Dene panggangan kuwi singkatan aka pawongan Jlentrehan kasebut bisa dimangerteni yen saka kang golek sandhang pangan. Dadi Mbak, tembung urap kuwi nduweni teges yaiku wong urip bisa ditegesi maknane pitik panggang yaiku kudu urup lan uga urap. Cethane yaiku wong urip yen dadi wong kuwi nggolek sandhang kudu urup kang nduweni makna migunani tumrap pangan dadi wong sing jago utawa bisa wong liyane, saliyane migunani wong urip uga kudu kuwat, mandhiri, gumati lan ora ngrepotake bisa urap kang nduweni teges bisa srawung marang liyane.” (Choiri, 2019: 55-57) sapa wae lan neng ngendi wae. Wong urip minangka manungsa kang kudu nduweni nilai sosial kang Saka andharan kasebut makna saka pitik jago dhuwur supaya bisa diajeni lan uga disungkani dening Jawa utawa pitik jago kampung kang dipanggang wong liya. yaiku pawongan kang ana ing donya iki kudu bisa kuwat nalikane nggolek sandhang pangan, gumati, 2) Makna Kembang Setaman mandhiri lan ora kena ngrepotake wong liyan. Jago Kembang setaman minangka ubarampe kang kang dimaksud yaiku cundhuk kaya jenenge pitik uga wajib ing sajrone TNIPMS kang ana ing desa Deket lanang kang nduweni simbol kuwat. Makna Kulon, kecamatan Deket, kabupaten Lamongan. panggang dhewe cekakan saka pawongan nggolek Amarga anane kembang setaman wis dadi ubarampe sandhang pangan. Dadi bisa dijupuk dudutan kang lumrah banget ana ing saben upacara tradhisi pawongan kuwi nalikane nggolek sandhang pangan masyarakat Jawa. Dadi piguna saka anane kembang kudu bisa gumati, mandhiri lan uga rekasa amarga setaman iki dicepakake, utamane kanggo menehi kang jenenge jago kuwi ngandhut simbol kuwat. pakurmatan marang leluhur. Kembang setaman uga nduweni makna yaiku pralambang kautaman sajrone b) Makna Iwak Bandeng panguripan ing bebrayan. Andharan ing ndhuwur Makna kang ana ing iwak bandeng sajrone cundhuk karo pethikan wawancara ing ngisor iki. tumpeng ana ing pethikan wawancara ngisor iki. “Dadi ya Mbak, nek kembang setaman iki “Nek tegese utawa maknane iwak bandeng minangka salah sawijine ubarampe sing kudu iku ya lincah ngono Mbak soale iwak lak obah utawa wajib ana sajrone TNIPMS. Hla rana obah rene lincah. Dadi nek digathukake kembang setaman iki isine kembang werna ing panguripan sabendina iki ya manungsa papat Mbak yaiku kembang mawar, kembang kudu gelem obah utawa kudu gelem ngupaya mlati, kembang kanthil, lan uga kembang ora aras-arasen dadi nek makarya ya sing kenanga. Hla kembang setaman iki nduweni gumati aja dadi wong sing kesed.” (Choiri, teges utawa makna Mbak, maknane yaiku 2019: 57-58) gandane kang arum minangka kautamaning kembang. Ganda iku ambune ya Mbak, nek Saka andharan kasebut bisa dimangerteni yen arum iki wangi. Dadi ya kayadene manungsa iwak bandeng kuwi nduweni teges utawa makna sing kepengin nduweni kautaman ing lincah utawa gelem obah lan ngupaya. Dadi yen panguripan kayata drajad, pangkat lan liya- digayutake ing panguripan sabendina yaiku liyane.” (Choiri, 2019: 71-73) manungsa nalika urip kuwi kudu gelem ngupaya ora aras-arasen nindakake samubarang apa wae supaya Saka andharan kasebut nuduhake antarane uripe bisa kepenak. Nalika ngupaya kudu nduweni kembang setaman klawan TNIPMS yaiku anane semangat lan kudu kuwat ora kena aleman supaya kekarepan saka warga desa Deket Kulon kang mengko bisa kasil bisa oleh samubarang kang apik, kepengin pikantuk kautaman ing sajrone panguripan laras kaya apa kang dipenginake. bebrayan. Kautaman iki dipralambangake kanthi ubarampe kang awujud kembang setaman. Kautaman c) Makna Urap-urap kembang iki bisa dideleng saka wujude kembang kang Makna kang ana sajrone urap-urap kasebut maneka werna, wernane kembang kang endah lan bakal diandharake ing pethikan wawancara iki. gandane kembang kang arum. Maknane kembang setaman sajrone panguripan “Urap-urap iku nduweni teges nek wong urip yaiku yen manungsa nindakake laku panguripan 14
Tradhisi Nyekar Ing Pasareyan Mbah Sinuwun Desa Deket Kulon Kecamatan Deket Kabupaten Lamongan (Tintingan Folklor) mesthi nduweni pepenginan yaiku supaya uripe panggone ing sirah sih ya tanggung jawabe nduweni rejeki akeh sarta drajad dhuwur kayata hla Mbak kaya pas nyolati wong meninggal nduweni penggawean kang mapan. Pangarep-arep rak ya ing sirahe sih ya tujuwane kopyah ya kasebut kuwi disimbolake dening kembang setaman supaya bisa dadi kepala kulawarga sing kang ana ing salah sawijine ubarampe tradhisi. Saben nduweni tanggung jawab karo kulawargane kembang nduweni makna kang beda-beda, kaya ing ing apa wae kahanane. Nek rukuh kuwi ya ngisor iki: simbol kanggone wong wadon Mbak, kan wong wadon ya nek nalikane sembahyang a) Makna Kembang Kenanga rak nganggo rukuh. Ya tujuwane supaya Kembang kenanga nduweni keneng –a, yaiku nalikane omah-omah kuwi bisa dadi makmum kabeh leluhuran kang wis digayuh dening para utawa bojo kang nurut karo bojone sing sesepuh. Kembang kenanga kasebut nduweni lanang, bisa tanggung jawab apa wae filosofis supaya anak turun mesthi mengeti kabeh kewajibane minangka bojo lan uga ibu ing dina pusaka warisan leluhur arupa piranti-piranti seni, tembe.” (Choiri, 2019: 79-81) tradhisi, kesenian, kabudhayan, tumindak kang sopan lan santun, lan tumindak becik liyane kang Saka andharan kasebut bisa dimangerteni ngandhut nilai-nilai kearifan lokal. kopyah lan uga rukuh minangka ubarampe tambahan kang wajib digawa nalikane nduweni maksud utawa b) Makna Kembang Kanthil tujuwan nduwe gawe mantenan. Ubarampe kopyah Ubarampe nyekar liyane saliyane kembang kuwi minangka simbol kanggo calon manten lanang kenanga yaiku kembang kanthil. Kembang kanthil maknane dikarepake minangka kepala kulawarga bisa nduweni teges yaiku kanthi laku tansah kumanthil. nduweni tanggung jawab karo kulawargane ing apa Tegese yaiku kanggo nggayuh ilmu spiritual sarta wae kahanane. Kanggo ubarampe rukuh minangka nggayuh kasuksesan lair lan batin. simbol kanggone calon manten wadon maknane supaya nalikane omah-omah kuwi bisa dadi makmum c) Makna Kembang Mawar utawa bojo kang nurut karo bojone. Saliyane iku Kembang mawar lumrahe digawe nyekar ana supaya bisa tanggung jawab apa wae jejibahane loro yaiku mawar abang lan mawar putih. Kembang minangka bojo lan uga ibu ing dina tembe. mawar uga bisa diarani awar-awar supaya tawar, tawar kasebut nduweni teges eklas. Tembung eklas Fungsi TNIPMS tumrap Bebrayan Panyengkuyunge ing kene nuduhake yen nglakoni tumindak apa wae Konsep fungsi kang digunakake kanggo kudu eklas lan ora perlu ngresula utawa sambat, ngandharake fungsi folklor sajrone TNIPMS ing desa kabeh kudu dipasrahake marang Gusti. Deket Kulon yaiku konsep kang diandharake dening Bascom kang ana papat, yaiku: 1) minangka sitem d) Makna Kembang Mlathi proyeksi, 2) minangka sarana pangesahe budaya, 3) Kembang mlathi dadi pralambang rasa melad minangka sarana pendhidhikan, lan 4) minangka saka njero ati. Mlathi iki lumrahe nduweni werna piranti pangendhali sosial. Saliyane panemu fungsi putih. Kembang mlathi kasebut uga nduweni makna kang diandharake Bascom, panliten iki uga nduweni yaiku sajrone pangucap lan wicara kudu eklas saka ati fungsi liyane minangka fungsi kang tuwuh sawise kang paling jeruh. Lair lan batin kudu bisa mlaku anane observasi kang luwih jero lan rowa. Fungsi bebarengan. Nglakoni tumindak apa wae tansah kasebut ing antarane yaiku ana 5) minangka fungsi diniati saka ati. religi, 6) minangka fungsi sosial 7) minangka sarana ngeluri budaya Jawa. Fungsi-fungsi TNIPMS kasebut 3) Makna Kopyah lan Rukuh luwih cethane bisa dideleng ing ngisor iki. Tujuwan utawa ancas dikongkon nggawa kopyah lan uga rukuh yaiku supaya ana saperangan 1) TNIPMS Minangka Sistem Proyeksi samubarang kang bisa ngewakilake calon manten TNIPMS minangka sistem proyeksi bisa ditegesi, lanang kanthi simbol kopyahe lan uga calon manten yen TNIPMS minangka sarana kaca benggala kanggo wadon kanthi simbol rukuh kanggo medhia dedonga, menehi pangangen-angen tumrap bebrayan njaluk marang Gusti Kang Maha Asih supaya panyengkuyunge. Kaanane TNIPMS kasebut diwenehi omah-omah kang langgeng nganti minangka piranti kanggo ngandharake lan tumekani pati, bisa cepet nduweni katurunan kang njlentrehake apa kang dadi maksud kekarepane, sholeh lan sholehah. Andharan kasebut dibuktekake dikepengini, lan uga kanggo sarana pangarep-arepe dening pethikan wawancara ing ngisor iki. bebrayan kang ana ing desa Deket Kulon. Dadi kanthi fungsi minangka sistem proyeksi yaiku sakabehane “Nek kopyah kuwi ya simbol kanggo sing masyarakat desa Deket Kulon kanthi nduweni lanang Mbak, kan wong lanang iki pangarep-arep anane TNIPMS lan pasareyane Mbah minangka kepala kulawarga hla kopyah kan Sinuwun bisa mujudake sakabehe pangarep lan 15
Tradhisi Nyekar Ing Pasareyan Mbah Sinuwun Desa Deket Kulon Kecamatan Deket Kabupaten Lamongan (Tintingan Folklor) panjaluke jumbuh karo kajate. Salah sijine yaiku fungsi kang uga kalebu sarana religi ing antarane yaiku: supaya tetep diwenehi kaslametan lan kawarasan. sarana kanggo ngalab berkah, sarana kanggo nentremake ati, lan uga sarana kanggo sadakah. 2) TNIPMS Minangka Sarana Pangesahe Budaya Andharan luwih cethane ana ing ngisor iki. Manungsa nindakake panguripan ing alam donya iki kang disuwun utawa kang dikarepake a) TNIPMS Minangka Sarana Kanggo Ngalab yaiku supaya bisa diwenehi kaslametan ing donya lan Berkah akherat dening Gusti Kang Maha Asih. Mula akeh TNIPMS nduweni piguna minangka papan banget tata cara kang ditindakake kanggo nyuwun panggonan kanggo ngalab berkah. Pigunane pasareyan supaya bisa diwenehi kaslametan lan uga kawarasan iki kanggo bebrayan yaiku sarana kanggo ndedonga dening Gusti. Maneka wernane tata cara kuwi mau lan nyenyuwun berkahe Gusti Kang Akarya Jagad. banjur nuwuhake adicara-adicara kang lumrahe Minangka manungsa mung bisa ngupaya lan awujud tradhisi rakyat kang dianggep lan dipercaya ndedonga supaya apa kang dadi gegayuhan bisa bisa menehi keslametan. Tuwuhe tradhisi kasebut kaleksanan. banjur disahake minangka kabudayan. b) TNIPMS Minangka Sarana Kanggo Nentremake 3) TNIPMS Minangka Sarana Pendhidhikan Ati TNIPMS kuwi minangka perangan saka TNIPMS kuwi dadi salah sawijine papan kabudayan, kang bisa digunakake kanggo ndhidhik panggonan kang dadi jujugane masyarakat kanggo utawa kanggo sarana panggulawenthah tumrap para sarana nentremake ati, njaluk pangestu, njaluk palilah bocah nom-noman utawa para mudha-mudhi. lan liya-liyane. Pasareyan Mbah Sinuwun uga kerep Lumantar TNIPMS kasebut dikarepake bisa menehi dadi papan panggonan kanggo ndedonga bebarengan, pituduh marang para mudha-mudhi yaiku ngenani semedi, nentremake ati lan uga pikiran, sarta nyuwun sapa salah sawijine pawongan kang wis ngagiyarake marang Gusti, supaya sajrone panguripane diwenehi agama Islam ing Lamongan kang kalebu dadi salah pepadhang lan adoh saka sengkala utawa musibah. sawijine sunan. . Dadi, melune bocah-bocah menyang pasareyan Mbah Sinuwun uga dadi sarana pasinaon c) TNIPMS Minangka Sarana Sadakah ndeleng bab-bab kang becik. Bab kang bisa TNIPMS kuwi uga dadi salah sawijine papan ditindakake nalika ana ing bebrayan ing dina tembe. panggonan kang dadi jujugane masyarakat kanggo sarana sadakah. Amarga ing adicara pungkasan 4) TNIPMS Minangka Piranti Pangendhali Sosial tradhisi nindakake mbage-mbage ambeng utawa Mula, anane pasareyan Mbah Sinuwun kasebut tumpeng kang digawa dening pawongan kang dadi alat utawa sarana kanggo ngendhalekake nindakake TNIPMS. tumindake masyarakat ing sajrone panguripan bebrayan. Tumindak-tumindak kasebut mesthi 6) TNIPMS Minangka Piguna Sosial tumindak kang becik mligine ngraketake paseduluran Fungsi sosial kang ana sajrone TNIPMS dijalari kang apik antarane pawongan siji lan sijine nalika amarga manungsa minangka makhluk kang ora bisa adicara TNIPMS kasebut. urip dhewe ing alam donya. Manungsa mesthi mbutuhake manungsa liyane kanggo nuwuhake Fungsi Liyane saka TNIPMS komunikasi. Anane komunikasi bisa ndadekake Fungsi liyane kang ana ing TNIPMS ing manungsa siji lan sijine saling mangerteni apa kang antarane yaiku ana 5) minangka piguna religi, 6) dibutuhake. Ing ngisor iki dijlentrehake luwih cethane minangka piguna sosial 7) minangka sarana ngeluri apa wae kang dadi perangan saka fungsi sosial kang budaya Jawa. Fungsi-fungsi liyane kang ana ing ana ing TNIPMS desa Deket Kulon antarane yaiku TNIPMS luwih cethane bisa dideleng ing ngisor iki. minangka sarana ngraketake paseduluran lan minangka sarana nuwuhake tanggung jawab. 5) TNIPMS Minangka Piguna Religi Andharan kang luwih jangkep ana ing ngisor iki. Pasareyan Mbah Sinuwun kuwi uga dadi salah sawijine papan panggonan kang dadi jujugane a) TNIPMS Minangka Kanggo Ngraketake masyarakat kanggo sarana religi utawa sarana kanggo Paseduluran luwih cedhak marang Kang Murbeng Dumadi. Dadi, Adicara TNIPMS ing pasareyan Mbah Sinuwun TNIPMS uga ndadekake pawongan kang nindakake iki bisa ngraketake paseduluran ing antarane sakabehe tradhisi kasebut tansah cedhak marang Gustine, warga kang ana ing desa Deket Kulon iki. Saliyane iku, tansah eling marang sangkan paraning dumadi. uga kabukti menawa kang melu ngrameni tradhisi iki Kamangka tradhisi nyekar kalebu tradhisine wong ora mung saka warga desa kang tuwa-tuwa nanging Jawa kang turun tumurun wiwit jaman biyen nanging uga ana para mudha-mudhi kang enom-enom lan amarga anane pangaribawa Islam. bocah uga melu nyengkuyung adicara kasebut. Saliyane bab kasebut, ana perangan-perangan 16
Tradhisi Nyekar Ing Pasareyan Mbah Sinuwun Desa Deket Kulon Kecamatan Deket Kabupaten Lamongan (Tintingan Folklor) b) TNIPMS Minangka Kanggo Nuwuhake Rasa TNIPMS Tanggung Jawab Masyarakat nduweni jejibahan kanggo 1. Ngerti 22 73% nindakake TNIPMS ing saben dina Kemis Legi. 2. Ora Ngerti 8 27% Tanggung jawab iki minangka samubarang kang Jumlah 30 100% wajib dilakoni kanggo njangkapi kabutuhan budaya Nindakake kang wis ngiket pangrasane masyarakat desa Deket TNIPMS Kulon. Saliyane iku pawongan kang nduweni nadar Tetep nalikane panjaluke utawa kekarepane wis kabul 3. 30 100% Nindakake banjur nindakake TNIPMS uga ndadekake tradhisi iki Ora dadi sarana kanggo nuwuhake tanggung jawabe 4. - - Nindakake saben pawongan. Jumlah 30 100% 7) TNIPMS Minangka Sarana Ngeluri Budaya Jawa TNIPMS lan crita sejarahe Mbah Sinuwun kudu diwulangake nalika isih bocah kanthi ruwang a) Pawongan kang Mangerteni Mula Bukane lingkup kang sethithik nganti gedhe kang nduweni TNIPMS lan Nindakake TNIPMS ruwang lingkup kang amba. Tujuwane supaya para Saka dhata kasebut bisa dideleng ngenani kawula mudha ora lali karo kabudayan mligine bab pawongan kang mangerteni mula bukane TNIPMS lan tradhisi kang wiwit jaman biyen wis diugemi. tetep nindakake TNIPMS nganti saiki. Dhata ing tabel TNIPMS nduweni piwulang ngenani panguripan ing kasebut nuduhake ana 22 cacahe perwakilan pawongan alam donya. kang mangerteni mula bukane TNIPMS. Pamawas masyarakat kang mangerteni mula bukane luwih akeh Pamawase Masyarakat ngenani TNIPMS tinimbang pamawas ngenani pawongan kang ora Tanggapan utawa panemune warga ngenani mangerteni mula bukane TNIPMS. kahanan TNIPMS sajrone pasareyan Mbah Sinuwun, bisa dideleng saka panyebaran angket pamawas lan b) Pawongan kang Ora Mangerteni Mula Bukane uga pethikan wawancara. Panemune warga saka desa TNIPMS lan tetep Nindakake TNIPMS Deket Kulon lan sanjabane desa Deket Kulon ngenani Saka dhata kang ana ing tabel pamawas TNIPMS kang ana ing pasareyan Mbah Sinuwun, masyarakat ing ndhuwur nuduhake ana perwakilan nemtokake kepriye kalungguhane TNIPMS kasebut pawongan kang ana 8 cacahe. Pawongan kang cacahe ing sajrone panguripane warga desa Deket Kulon. mung 8 iki mau kalebu pawongan kang ora mangerteni mula bukane TNIPMS nanging isih nindakake 1) Pamawas saka Pamarentah Desa Deket Kulon TNIPMS. Pawongan kang ora mangerteni mula bukane ngenani TNIPMS TNIPMS kagolong ora akeh namung sithik yen cacahe TNIPMS minangka bab kang wajib ditindakake 8 saka 30 pawongan. Saka pawongan-pawongan kang nalika ana pawongan kang arep nduwe gawe lan uga ora mangerteni mula bukane TNIPMS kasebut lumrahe yen ana sadakah bumi ing desa Deket Kulon. nduweni alesan-alesan dhewe ngapa dheweke ora Bab kasebut ora bisa uwal saka peran pamarentah mangerteni mula bukane TNIPMS. kang ana ing desa Deket Kulon. Pamarentah kudu Saperangan alesan pawongan kasebut ora bisa nglestarekake uga njaga tradhisi khas dhaerahe. mangerteni mula bukane TNIPMS yaiku amarga Mula saka kuwi, ing desa Deket Kulon nalika ana dheweke minangka pawongan “pendatang”. Lumrahe pawongan kang arep nduwe gawe apa wae, nduwe pawongan kasebut pindhahan kang asale saka desa kajat apa wae, nduwe nadar, lan uga nalika anane liya banjur menyang desa Deket kulon. Ana uga kang sadakah bumi ing balai desa Deket Kulon sadurunge nduwe alesan yen simbah-simbahe biyen kuwi uga mesthi nganakake TNIPMS kanggo njaluk idin, wong “pendatang”, mula ora ana crita mula buka desa palilah lan uga pangestu marang pawongan kang lan uga TNIPMS kang dicritakake langsung. Nanging diluhurake lan diajeni banget ing desa iki. sawise wonge manggon ing desa Deket Kulon, wong- wong kasebut tetep melu nindakake TNIPMS. 2) Pamawas Masyarakat ngenani TNIPMS 3) Pamawas Masyarakat ngenani Ubarampe Tabel 4. TNIPMS Pamawas Masyarakat Miturut pamawas masyarakat ubarampe kang digunakake sajrone TNIPMS ing desa Deket Kulon Pamawas kagolong ubarampe kang ora angel diolehake sarta No. Pawongan Presentase Masyarakat ubarampe kasebut uga nduweni makna sumirat kang Mula ana ing saben-saben ubarampe. Bab kasebut amarga
Bukane apa kang dadi ubarampe ing sajrone TNIPMS kuwi 17
Tradhisi Nyekar Ing Pasareyan Mbah Sinuwun Desa Deket Kulon Kecamatan Deket Kabupaten Lamongan (Tintingan Folklor) padha karo ubarampe kang ana ing tradhisi-tradhisi silsilah katurunan saka Syekh Ahmad Hisyamuddin Jawa umume. utawa kerep disebut Mbah Sinuwun minangka salah Ubarampene ing antarane yaiku sega tumpeng sawijining putra saka Kanjeng Sunan Ampel. putih, lawuhe pitik panggang, banjur ana urap-urape. Babagan tradhisi nyekar ing pasareyan Mbah Saliyane iku ubarampe mligi kanggo tambahan yaiku Sinuwun (TNIPMS) yaiku tradhisi kang mesthi ana iwak bandeng bumbu abang kanggo pawongan ditindakake sesasi pisan. Tradhisi nyekar kang ana ing kang nduwe asil tambak. Dadi bedane karo ubarampe desa Deket Kulon kalebu tradhisi nyekar mligi dudu tradhisi umume namung iwak bandenge. Saliyane iku tradhisi nyekar umume. TNIPMS kalebu tradhisi ubarampe kang mesthi ana yaiku kembang setaman. nyekar mligi amarga tradhisine ditindakake ing dia Sajrone pamawas-pamawas kasebut uga tartamtu yaik dina Kemis Legi. Pawongan kang negesake menawa ubarampe TNIPMS kang paling nindakake kudu nduweni maksud, tujuwan tartamtu mligi yaiku kopyah lan rukuh. Ubarampe kasebut dadi nanging tetep ditujokake marang Gusti. Saliyane iku sawijining ubarampe tambahan jalaran anane nalika nindakake TNIPMS uga ana syarat ubarampe pangrembakane jaman nalika nindakake TNIPMS tartamtu. Prabeda kasebut kang ndadekake TNIPMS kanthi maksud utawa tujuwan nduwe gawe. kalebu tradhisi nyekar mligi, amarga menawa tradhisi nyekar umum bisa kapan wae lan mung nggawa 4) Wujud Upaya Masyarakat tumrap TNIPMS kembang setaman. Upaya kang ditindakake kanggo nglestarikake Babagan tata laku, ing saben adicara nduweni TNIPMS wiwit jaman biyen nganti saiki pranyata tata laku kang beda-beda. Tata laku ing TNIPMS yaiku kasil ndadekake warga kang nindakake saya suwi diwiwiti saka titi siyaga kang nyiyapake piranti lan saya akeh. Dadi eksistensi TNIPMS bisa dideleng saya ubarampe kang kudu ana ing dina sadurunge TNIPMS akehe pawongan kang nindakake wiwit biyen nganti kayata tumpeng, pitik panggang lan iwak bandeng, saiki kang saya suwe saya dhuwur. Eksistensi kasebut urap-urap, kembang setaman., kopyah kanggo calo saya dhuwur amarga warga mercayani Gusti Kang manten lanang lan rukuh kanggo calon manten wadon. Akarya Jagad wis ngijabahi apa kang dikarepake Sawise iku banjur ngandhani kulawarga, tangga lumantar kharomah kang diduweni dening Mbah teparone lan uga warga sakupenge pasareyan supaya Sinuwun. Mula adhedhasar kapitayan kuwi, kabeh bisa melu menyang pasareyan kanggo nindakake warga dadi rutin nindakake TNIPMS ora mung arang TNIPMS. Banjur titi laksana TNIPMS diwiwiti saka kadhang nanging wis dadi tumindak wajib. tekaning pawongan karo nggawa ubarampe kang wis Saliyane upaya-upaya ing ndhuwur proses disiyapake. Sawise pawongan padha nglumpuk lan pewarisan TNIPMS iki uga wigati banget tumrap nata ubarampe-ubarampe. Banjur juru kunci miwiti eksistensi lan pangrembakane TNIPMS kang ana ing nakonake ana maksud lan tujuwane apa mara ing desa Deket Kulon. Proses pewarisan kang dimaksud pasareyan. Sawise iku pawongan kang nduweni ing kene yaiku juru kunci pasareyan Mbah Sinuwun. tujuwan mangsuli pitakonane juru kunci ana kang Juru kunci minangka bageyan kang paling inti nalika tujuwane nduwe gawe, nduwe kajat, lan uga nduwe nindakake TNIPMS. Anane juru kunci kang lumrahe nadar. Banjur juru kunci miwiti mimpin ndedonga nduweni jejibahan ngramut pasareyan. Saliyane iku jumbuh karo apa kang dadi ancas utawa tujuwane ing juru kunci uga minangka pawongan kang mangerteni ngarepe pawongan kang nduwe maksud. Sawise kanthi cetha ngenani mula bukane desa lan TNIPMS. ndedonga ing ngarepe wong akeh lan ing ngarepe Mula saka kuwi juru kunci uga mbutuhake ubarampe-ubarampe kasebut. Banjur wong kang generasi panerus, supaya crita mula buka kang nduwe gawe padha mlebu menyang pasareyane Mbah nduweni titikan khas desa Deket Kulon isih bisa Sinuwun kanggo ndedonga lan uga menehi utawa lestari lan ngrembaka. Generasi panerus kang nyawurake kembang setaman. Sawise iku titi dimaksud bisa uga saka katurunan saka juru kunci wasanane TNIPMS kuwi andum-andum ubarampe kang sadurunge yaiku anake. Anak kang dipilih kang digawa kuwi mau. minangka panerus yaiku anak kang dianggep bisa Babagan makna lan simbol, saben adicara nduweni tanggung jawab ngramut pasareyan Mbah nduweni ubarampe syarat kang wajib ana sajrone Sinuwun lan bisa ngemong warga desa supaya tetep adicara TNIPMS kasebut, njalari supaya warga nglestarikake TNIPMS. panyengkuyunge tansah ngugemi lan nguri-uri tradhisi kang ana supaya ora ilang. Ubarampe sajrone Dudutan adicara kasebut yaiku: (1) Sega tumpeng putih lan TNIPMS kalebu minangka folklor setengah maneka werna lawuh ing antarane pitik panggang, lisan kang tuwuh lan ngrembaka ing desa Deket iwak bandeng sarta urap-urap, (2) Kembang setaman, Kulon, kecamatan Deket, kabupaten Lamongan. kang kasusun saka kembang melathi, kembang Tradhisi kasebut ngrembaka turun-tumurun saka kenanga, kembang kanthil, lan kembang mawar, lan (3) generasi siji menyang generasi sabanjure nganti Kopyah lan rukuh, ubarampe mligi kanggo kang generasi saiki. Mula bukane TNIPMS kang ana ing tujuwane idin nduwe gawe mantenan. desa Deket Kulon iki ana sesambungane klawan Piguna utawa fungsi saka TNIPMS nggunakake 18
Tradhisi Nyekar Ing Pasareyan Mbah Sinuwun Desa Deket Kulon Kecamatan Deket Kabupaten Lamongan (Tintingan Folklor) konsep saka William R. Bascom kang dikutip dening Danandjaja (2000: 19) ing antarane yaiku minangka ______. 2010. Prosedur Penelitian Suatu sistem proyeksi, minangka sarana pangesahe Pendekatan Praktik. Jakarta: Rineka Cipta. kabudayan, minangka sarana pendhidhikan, minangka piranti pengendhali sosial. Banjur tuwuh Atikhoh, Khusnul. 2017. Legendha Pasareyan Pangeran piguna liyane kanggo shodaqoh minangka wujud Pringgoloyo ing Desa Jegulo Kecamatan rasa syukur, kanggo nguri-uri kabudayan lan fungsi Soko Kabupaten Tuban (Tintingan Folklor). ekonomi. Saliyane panemu piguna saka Bascom, Skripsi Penelitian Budaya. FBS UNESA. ditemokake piguna liyane kang tuwuh saka anane pangrembakane analisis. Piguna kasebut ing antarane Bakker, JWM. 1984. Filsafat Kebudayaan, Sebuah yaiku minangka piguna religi, minangka piguna Pengantar. Yogyakarta: Kanisius. sosial, minangka sarana ngeluri budaya Jawa. Pamawase masyarakat ngenani TNIPMS Danandjaja, James. 1984. Folklore Indonesia. Jakarta: diperang dadi rong panemu ana kang mangerteni Pustaka Utama Grafiti. mula bukane TNIPMS lan ana kang ora mangerteni mula bukane TNIPMS. Saka dhata rong bageyan ______. 1984. Filsafat Kebudayaan, Sebuah kasebut, saperangan masyarakat pancen ora Pengantar. Yogyakarta: Karnisius mangerteni mula bukane TNIPMS nanging isih tetep (anggota IKAPI). nindakake TNIPMS. Pawongan kang mangerteni mula bukane TNIPMS kuwi pawongan asli desa ______. 1986. Folklor Indonesia, Ilmu Gosip, Deket Kulon lan kang ora mangerteni mula bukane Dongeng, dan lain-lain. Jakarta: Grafiti kuwi pawongan pindhahan utawa pendatang. Miturut Press. pamawase masyarakat TNIPMS minangka tradhisi nyekar mligi kang khas ing desa Deket Kulon kang Endraswara, Suwardi. 2009. Metodologi Penelitian Folklor kudu dilestarikake lan diuri-uri. Miturute ubarampe Konsep, Teori dan Aplikasi. Yogyakarta: kang ana ing TNIPMS ora angel lan nduweni makna Medpress. simbolik dhewe-dhewe. ______, Suwardi. 2010. ªMetode Penelitian Sastra. Pamrayoga Yogyakarta: Medpress. Panliten iki nduweni pengarep-arep supaya bisa ndadekake pamrayoga lan renungan marang ______, Suwardi. 2010. ᵇFolklor Jawa, Bentuk, pihak-pihak pendhidhikan kanggo ndadekake Macam, dan Nilainya. Jakarta: Penaku. budaya lokal utawa budaya dhaerah minangka sarana pasinaon suga minangka sarana Fahrodiana, Intan Widha. 2007. Tradhisi Larung Sesaji panggulawenthah. Kajaba saka iku, panliten TNIPMS ing Tlaga Ngebel Kabupaten Ponorogo iki uga nduweni pangarep-arep supaya bisa menehi (Tintingan Folklor). Skripsi Penelitian paedah marang wong kang durung mangerteni Budaya. FBS UNESA. ngenani anane tradhisi nyekar ing pasareyan Mbah Sinuwun (TNIPMS) iki uga kalebu tuladha kanggo Fimela. 2017. Tradisi Tumpengan dan Makna Filosofisnya. nguri-uri kabudayan supaya ora ilang kagerus Diakses saka mobah-mosike jaman lan supaya supaya ora kalah https://www.inibaru.id/tradisinesia/tr karo kabudayan manca (asing). adisi-tumpengan-dan-makna- filosofisnya. Tanggal 8 Oktober 2019, KAPUSTAKAN Pukul 20.00 WIB. Ahmadi, Abu. 1986. Antropologi Budaya. Surabaya: CV Pelangi. Herusatoto. 1984. Simbolisme dalam Budaya Jawa. Yogyakarta: Hanindita Graham Widya. ______. 1997. Ilmu Sosial Dasar. Jakarta: PT Rineka Herususanto, Budiono. 2008. Simbolis Jawa. Cipta. Yogyakarta: Ombak.
Arikunto, Suharsimi. 2002. Prosedur Penelitian Suatu Hutomo, Suripan Sadi. 1991. Mutiara Yang Terlupakan. Pendekatan Praktek. Jakarta: PT Rineka Surabaya: HISKI. Cipta. Koentjaraningrat. 1984. Kebudayaan Jawa. Jakarta: Balai ______. 2009. Prosedur Penelitian Suatu Pustaka. Pendekatan Praktik. Jakarta: Rineka ______.1985. Kebudayaan Mentalis dan Cipta. Pembangunan. Jakarta: Gramedia. 19
Tradhisi Nyekar Ing Pasareyan Mbah Sinuwun Desa Deket Kulon Kecamatan Deket Kabupaten Lamongan (Tintingan Folklor)
Sudikan, Setya Yuwana. 2001. Metode Penelitian ______.1987. Pengantar Hukum Adat Kabudayaan. Surabaya: Citra Wacana. Kebudayaan Mentalis dan Pembangunan. Jakarta: Gramedia. ______. 2014. Metode Penelitian Sastra Lisan. Lamongan: Cv Pustaka Ilalang Group. ______. 1990. Pengantar Ilmu Antropologi. Jakarta: Rineka Cipta. Sumaiyah, Lathifah. 2014. Persepsi Masyarakat terhadap ______. 1994. Kebudayaan Jawa. Jakarta: Balai Upacara Adat Yaqowiyu serta Pustaka. Pengembangan Produk Apem Sebagai Salah Satu Alternatif Kuliner Daerah Klaten. ______. 2003. Pengantar Antropologi I. Jakarta: Jurnal Penelitian. UNY. Rineka Cipta.
______. 2005. Pengantar Antropologi Pokok-Pokok Etnografi II. Jakarta: Rineka Cipta.
______. 2009. Pengantar Ilmu Antropologi. Jakarta: Rineka Cipta.
Luxemburg.1989. Pengantar Ilmu Sastra. Jakarta: PT Gramedia.
Magnis-Suseno, F. 2003. Etika Jawa: Sebuah analisa falsafi tentang kebiijaksanaan hidup Jawa. Jakarta.: PT Gramedia Pustaka Utama.
Mark, Woodward. R. 1999. Islam Jawa: Kesalehan Normatif versus Kebatinan. Yogyakarta: LkiS.
Maulidiyah, Suci. 2018. Tradhisi Ila-Ila ing Pasareyan Mbah Ratu Ayu Kecamatan Taman Kabupaten Sidoarjo (Tintingan Folklor). Skripsi Penelitian Budaya. FBS UNESA.
Mulyana. 2002. Persepsi Budaya. Diakses saka http://www.scribd.com/doc/1507071 42/PERSEPSI-BUDAYA. Tanggal 8 Oktober 2019, Jam 20.30 WIB
Poerwadarminto. 1976. Kamus Baoesastra Djawa. Jakarta: Balai Pustaka
Poerwadarminto, W.J.S. 1939. Baoesastra Djawa. Batavia: J. B Wolters Uitgevers Maatschappij.
______. 1984. Kamus Umum Bahasa Indonesia. Jakarta: Balai Pustaka..
Soekanto, Soerjono. 1993. Struktur Masyarakat. Jakarta: Citra Niaga Rajawali Press.
______. 1984. Antropologi hukum: pengembangan Ilmu Hukum Adat. Jakarta: Rajawali Press.
20