Polskie Podziemie Niepodległościowe 1944–1956
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
PoLskIE PoDziemie niepodlegŁoścIowE 1944–1956 MATERIAŁY DLA ucznIA LUBLIN 2015 Recenzenci: Katarzyna Cegieła, Karolina Kolbuszewska, dr Paweł Naleźniak, Grzegorz Nawrot, Małgorzata Żuławnik Opracowanie: Agnieszka Jaczyńska, Sławomir Poleszak Wprowadzenie: Sławomir Poleszak Wybór i opracowanie źródeł: Agnieszka Jaczyńska, Sławomir Poleszak Biogramy: Sławomir Poleszak Tablica synchronistyczna: Sławomir Poleszak Słownik pojęć: Agnieszka Jaczyńska Scenariusze lekcji: Michał Durakiewicz, Agnieszka Jaczyńska, Agnieszka Skura, Krzysztof Styczyński Bibliografia: Agnieszka Jaczyńska, Sławomir Poleszak Karty, wybór: Agnieszka Jaczyńska; opracowanie fotografii: Anna Łukasik Redakcja: Krzysztof Gajowiak Projekt graficzny okładki płyty: Magdalena Śladecka Projekt graficzny: Krzysztof Findziński, Tomasz Ginter, Magdalena Śladecka Redakcja techniczna: Magdalena Śladecka Skład: „Bez Erraty” Zbigniew Dyszczyk Druk: Na okładce: Żołnierze oddziału DSZ-WiN ppor. Leona Taraszkiewicza „Jastrzębia”, pow. Włodawa, zima 1945/1946 r. Na płycie DVD: Ostatni… Scenariusz Tadeusz Doroszuk, Adam Sikorski, reżyseria Adam Sikorski, 2006 r., 23’00”. Produkcja – Telewizja Polska SA Oddział w Lublinie, współpraca – Instytut Pamięci Narodowej Oddział w Lublinie © Copyright by Instytut Pamięci Narodowej Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu, 2015 ISBN 978-83-7629-775-0 sPIs TREścI Wprowadzenie . 4 Tablica synchronistyczna . 12 Biogramy . 30 Dowódcy AK, DSZ, WiN . 30 Dowódcy NSZ, NZW . 33 Dowódcy struktur terenowych DSZ, WiN . 35 Dowódcy struktur terenowych NSZ, NZW . 37 Dowódcy oddziałów zbrojnych DSZ, WiN . 38 Dowódcy oddziałów zbrojnych NSZ, NZW . 42 Dowódcy organizacji lokalnych . 45 Dowódcy oddziałów zbrojnych podległych organizacjom lokalnym . 47 Ostatni zbrojni . 50 Na fałszywych dokumentach . 53 Wysłannik II Korpusu Polskiego . 54 Kobiety w podziemiu . 55 Dowódcy oddziałów zbrojnych na ziemiach utraconych . 58 Słownik pojęć . 62 Pojęcia podstawowe . 62 Pojęcia do analizy map i źródeł . 70 Wybór źródeł . 71 Wykaz skrótów . 136 Bibliografia dla ucznia . 139 3 wPRowADzEnIE Napaść Niemiec na Polskę 1 września 1939 r., a następnie agresja sowiecka z 17 września zniszczyły młodą polską państwowość i ponownie wymazały kraj z mapy świata. Obaj najeźdźcy podzielili się łupem niemal po połowie. Stanowiło to początek ciągu zdarzeń, który w rezultacie doprowadził do nieodwracalnych zmian w pol- skim życiu państwowym i społecznym. W przekonaniu zdecydowanej większości Polaków utrata niepodległości we wrześniu 1939 r. miała być krótkotrwałym epizodem. Rozwój wypadków na frontach wojny spowodował, że okupacja trwała w Polsce niemal sześć lat. Już w 1939 r. na obszarze całego kraju zaczęły powstawać grupy kon- spiracyjne stawiające sobie za cel walkę o jak najszybsze odzyskanie utraconej niepodległości. W 1940 r. takich ponadregionalnych organizacji było ok. 140. Przed kapitulacją Warszawy, 27 września 1939 r., dowodzący jej obroną gen. Juliusz Rómmel przekazał pełnomocnictwo do dalszego prowadzenia walki gen. Michałowi Toka- rzewskiemu-Karaszewiczowi, który wraz z grupą oficerów powołał organizację konspiracyjną o charakterze poli- tyczno-wojskowym, Służbę Zwycięstwu Polski (SZP). Po utworzeniu rządu polskiego na uchodźstwie gen. Wła- dysława Sikorskiego SZP mu się podporządkowała. Jednak ze względu na przekonanie gen. Sikorskiego, że jest zbyt zbliżona do obozu sanacyjnego, już w listopadzie została rozwiązana, a w jej miejsce powołano Związek Walki Zbrojnej (ZWZ). Jego komendantem głównym był gen. Kazimierz Sosnkowski „Józef Godziemba”, prze- bywający w Paryżu. Pod koniec czerwca 1940 r. komendantem głównym w kraju został płk./gen. Stefan Rowecki „Grot”. Nowa struktura miała mieć charakter czysto wojskowy (wojsko w konspiracji). Jej głównym celem miało być przygotowanie i wywołanie powstania na tyłach wojsk okupacyjnych, w możliwie najbardziej sprzyjających okolicznościach. W lutym 1942 r. ZWZ został przemianowany na Armię Krajową (AK). Zmiana nazwy miała nadać podziemnemu wojsku ogólnonarodowy charakter. Jedno z ważniejszych zadań ZWZ, które realizowano także w ramach AK, stanowił proces scaleniowy. Był on długotrwały i trudny, ale dzięki niemu w AK skupiła się zdecydowana większość podziemnych formacji, z Batalionami Chłopskimi (BCh) na czele. Połączenie z Naro- dową Organizacją Wojskową (NOW) zakończyło się rozłamem tej formacji, w wyniku czego ostatecznie ponad 2/3 jej członków znalazło się w AK, a przeciwnicy tego rozwiązania doprowadzili do powstania Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ), które umowę scaleniową podpisały dopiero w marcu 1944 r. Ostatecznie rozkaz o połącze- niu z AK wykonała tylko część członków. Reszta, o skrajnie prawicowych poglądach, pozostała poza Polskim Państwem Podziemnym, budując alternatywną wobec niego administrację (Służba Cywilna Narodu). Poza PPP pozostały również bojówki partyjne Polskiej Partii Robotniczej (PPR), czyli Gwardia Ludowa (GL), a następnie Armia Ludowa (AL); budowały konkurencyjny ośrodek, zakładający sojusz ze Związkiem Sowieckim. Podziemna armia stanowiła jeden z elementów budowanego w czasach okupacji Polskiego Państwa Pod- ziemnego (PPP). Rząd polski na uchodźstwie w okupowanym kraju reprezentował jego delegat w randze wi- cepremiera, któremu podlegały departamenty. Był to pion cywilny, którego główny cel polegał na utrzymaniu ciągłości instytucji państwowych, zapewnieniu funkcjonowania podziemnego państwa oraz gotowości do prze- jęcia władzy po odzyskaniu wolności. Funkcję konspiracyjnego parlamentu pełniła Rada Jedności Narodowej (RJN). Funkcjonowało również podziemne sądownictwo. Warto pamiętać, że struktury PPP drukowały prasę konspiracyjną, której łączny nakład w szczytowym okresie wynosił ok. 250 tys. egzemplarzy. W ramach tajnego nauczania utworzono niemal 2 tys. szkół średnich, w których kształceniem objęto ok. 90 tys. młodzieży. W pod- ziemnych wyższych uczelniach studiowało ok. 7 tys. osób. Stworzenie sprawnie funkcjonującego pluralistyczne- go podziemnego państwa stanowiło fenomen w okupowanej Europie. Głównym celem AK było wywołanie w najkorzystniejszym momencie ogólnonarodowego powstania i wy- parcie okupanta niemieckiego. Niestety, wraz z kolejnymi wydarzeniami na frontach II wojny sprawa Polski przedstawiała się coraz mniej korzystnie. Mimo klęsk ponoszonych przez Wehrmacht wycofywanie jednostek niemieckich przebiegało w sposób uporządkowany. Co więcej, rozstrzygnięcia na froncie wschodnim wskazy- wały, że to Armia Czerwona będzie wypierać Niemców z ziem polskich. Było to istotne przede wszystkim z tego powodu, że w kwietniu 1943 r. rząd sowiecki zerwał stosunki dyplomatyczne z rządem polskim na uchodźstwie. Pretekstem stały się wydarzenia związane z odnalezieniem grobów polskich oficerów w Katyniu. Równolegle Józef Stalin rozpoczął budowę alternatywnego ośrodka władzy wobec emigracyjnego rządu polskiego. Zarówno Polska, jak i ZSRR należały do koalicji antyniemieckiej, ale Polacy traktowali Sowietów jako „sojusznika naszych sojuszników”. Komplikujące się relacje ze wschodnim sąsiadem spowodowały, że rząd oraz przywódcy państwa podziemnego przygotowali plan tzw. powstania strefowego, któremu nadano kryptonim „Burza”. Wobec wąt- 4 Wprowadzenie pliwości co do postępowania Sowietów po wkroczeniu na przedwojenny obszar państwa polskiego założono, że oddziały AK działające jako regularne jednostki wojskowe podejmą walkę z wycofującymi się oddziałami niemieckimi, współdziałając z Armią Czerwoną, a po wyparciu Niemców wystąpią w roli gospodarza terenu. Władzę na wyzwolonym obszarze miała przejmować ujawniająca się podziemna administracja, czyli lokalne struktury Delegatury Rządu RP na Kraj. W podziemiu dokładnie opracowano obsadę stanowisk od poziomu wójta do wojewody. W szczytowym okresie w ramach PPP funkcjonowało niemal pół miliona ludzi, z czego w szeregach AK służyło trzysta kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy. Począwszy od stycznia 1944 r., kiedy Armia Czerwona przekroczyła przedwojenną granicę Polski, zaczęły się realizować najczarniejsze scenariusze. Na Wołyniu, gdzie akcja „Burza” została uruchomiona najwcześniej, Nowogródczyźnie, Wileńszczyźnie i w Galicji Wschodniej powtarzał się ten sam schemat: oddziały AK odnosiły sukcesy w walkach z Niemcami (np. znaczący udział w zdobyciu Wilna i Lwowa w lipcu 1944 r.), nierzadko we współdziałaniu z jednostkami bojowymi Armii Czerwonej. Jednak kiedy walki się kończyły, żołnierze AK byli rozbrajani (zdarzały się przypadki ich rozstrzeliwania, szczególnie oficerów) i umieszczani w obozach filtracyj- nych, gdzie przechodzili selekcję. Stamtąd część kierowano do armii gen. Zygmunta Berlinga, a pozostałych, któ- rzy odmawiali albo w przekonaniu Sowietów byli „elementem wrogim”, wywożono w głąb Związku Sowieckiego (w znacznej mierze dotyczyło to oficerów). Sowieci nie uznawali przedstawicieli Polskiego Państwa Podziemne- go, reprezentujących legalne polskie władze. Zajęte tereny traktowali jak część własnego terytorium. Łudzono się, że inaczej będzie na ziemiach położonych na zachód od Bugu, za tzw. linią Curzona. Szybko przekona- no się, że Sowieci byli w swoim działaniu bardzo konsekwentni, a wydarzenia na Białostocczyźnie, Mazowszu, Lubelszczyźnie i Rzeszowszczyźnie przypominały to, co działo się wcześniej we wschodnich województwach przedwojennej Polski. Ponurym symbolem stało się rozbrojenie 27. Wołyńskiej Dywizji Piechoty AK, która po krwawych walkach na Wołyniu i Polesiu przedarła się na Lubelszczyznę i po raz drugi wzięła udział w akcji „Bu- rza”. Po przejściu pięknego szlaku bojowego w ostatnich dniach lipca 1944 r. została otoczona przez Sowietów