Atheïsme, Humanisme En De Vrijheid Van Kritiek

Atheisme, Humanisme en de Vrijheid van Kritiek Cliteur, P.B.

Citation Cliteur, P. B. (2008). Atheisme, Humanisme en de Vrijheid van Kritiek. Civis Mundi: Tijdschrift Voor Politieke Filosofie En Cultuur, 47(1), 12-26. Retrieved from https://hdl.handle.net/1887/19097

Version: Not Applicable (or Unknown) License: Leiden University Non-exclusive license Downloaded from: https://hdl.handle.net/1887/19097

Note: To cite this publication please use the final published version (if applicable). Eevensbeschouw{ng: Humanisme ~

Atheïsme, Humanisme en de Vrijheid van kritiek

Paul Cliteur

In een serie colleges over humanisme die atheïsme aankijkt. Het atheïsme kwam naar ik heb gegeven voor Studium Generale in voren in de Verlichtingsperiade en dan met Utrecht en op audio~cd is uitgebracht door name in Frankrijk, waar de Verlichting zijn Home Academy, heb ik geprobeerd het hu~ meest radicale vertegenwoordigers had. manisme te typeren aan de hand van vier Voor de stelling van Kors valt iets te zeggen,' pijlers: (1) atheïsme, (2) vrijdenken, (3) de maar er valt ook iets op af te dingen. De Brit~ scheiding van moraal en religie, (4) de religi~ se historicus Jonathan Israel heeft de eenzij~ eus neutrale staat. Dat is waar het naar mijn dige oriëntatie op Frankrijk als bakermat vlln idee om gaat bij het humanisme. In deze de Verlichting bekritiseerd en de aandacht bijdrage zou ik aan één van die pijlers iets gevestigd op de Nederlandse bronnen van meer aandacht willen besteden, namelijk het het radicaal~verlichte erfgoed.' Ik zou nu atheïsme. Wat is atheïsme? Wie hebben het aandacht willen vragen voor iets anders, na~ verdedigd? Hoe deden zij dat? Hoe komt het meiijk de historische periodisering. Kan men dat zo weinig filosofen zich in het verleden het "atheïsme" wel zo vroeg localiseren, zoals tot het atheïsme hebben bekend? Waarom Kors doet? In ieder geval is duidelijk datyan is met name de 19' eeuw de eeuw geworden deze Franse verlichters bijna niemand zich waarin georganiseerd atheïsme van de grond "atheïst" noemde. Een consistent atheïstisch gekomen is? En wat is de betekenis van athe~ wereldbeeld is eigenlijk iets dat pas later naar isme voor de huidige tijd? Ik zal met name voren komt, voornamelijk in de 19' eeuwen veel aandacht geven aan een vraag die mij in dan met name in 19' eeuws Engeland. Het toenemende mate is gaan fascineren: hoe we~ is deze stelling die ik in deze bijdrage hoop ten we eigenlijk of en welke filosofen uit de te onderbouwen. Tevens zal ik daarbij een oudheid expliciet atheïstisch gedachtegoed koesterden? De Amerikaanse historicus Alan Kors schrijft 2 Een vergelijkbare stelling vindt men bij: Buckley, Michael J., S.J., At the Origins of Modern Atheism, in zijn overzicht van het atheïsme in Frank~ New Haven, Conn. 1987 die het hedendaagse Verlichting: "In rijk ten tijde van de vroege atheïsme laat beginnen bij Holbach en Diderot the early decades of the eighteenth century, Zie daarover ook Force, James E., "The Origins of there emerged from the thought of that Modern Atheism", in: Joumal ofthe Ristory ofideas, profoundly theistic community an unambi~ Vol. 50, No. 1. (Jan.~Mar., 1989), pp. 153-162. guously and explicitly atbeistic current of 3 In: Israel, Jonathan 1., Enlightenment Contested. Phi~ losophy, Modernity, and the Emancipation of Man speculation and judgment."1 Deze opvatting 1670~1752, Oxford University Press, Oxford 2006; is min of meer in overeenstemming met hoe lsrael, Jonathan I., Radical Enlightenment. Philoso~ men doorgaans tegen de oorsprong van het phy and the Making of Modernity 1650·1750, Ox~ ford University Press, Oxford/New York 2001. Zie voor Israel's visie op de Verlichting: Israel, Jona 1 Kors, Alan, Atheism in Franc~ 1650~1729, Volurne 1: than, "Enlightenmentl Which Enlightenment?", in: The orthodox sourees of disbelief, Princeton UrU Journol ofthe Ristory ofideas, Volume 67, Number 3 versity Press, Princeton, New Jersey 1990, p. x. (July 2006), pp. 523·545.

12 tegen het beeld geven van het atheïstisch denken in het Een tweede lijn in de argumentatie Het is een algemeen en laten zien waarom dit zo betrek atheïsme is van recenter datum. wordt door kelijk laat naar voren komt in de Europese verwijt dat de atheïst gemaakt maar heel cultuurgeschiedenis. mensen die soms zelf geloven' geloven" Om te begrijpen waarom het atheïsme als vaak ook zelf niet geloven of "matig is niet dat een expliciete stroming zo laat naar voren (een "beetje geloven"). Hun verwijt De komt moet men iets weten over de impopu de atheïst te weinig gelooft, maar teveel. heden lariteit van het atheïsme. Atheïsme was en is atheïst, zo luidt de kritiek van vele gelooft - in de populaire voorstelling - een neg a daagse mensen die atheïsme afwijzen, dat God niet tieve zaak. Wie een ander aanduidt als een eigenlijk dat hij kan bewijzen atheïst "atheïst" heeft daarmee doorgaans de bedoe bestaat. En hoe zou dat kunnen? Is de pretentie ling de wereldbeschouwing van de ander af daarmee niet iemand met eenzelfde verwijt pre te wijzen. Wat betreft de gronden voor die als de gelovige? Mensen die dit "agnost". afwijzing kan men, grofweg, twee lijnen in de senter~n noemen zichzelf soms de gehele argumentatie onderscheiden. Deze twee verwijten kan men door terugko De eerste lijn is dat het atheïsme wordt afge Europese cultuurgeschiedenis zien dat de laat wezen omdat het geen hoop biedt op een le men, maar opvallend is misschien gehoord: de ven na dit leven. Daarmee zou het leven hier ste tijd vooral dat tweede wordt een gelo op aarde "zinloos" zijn geworden. Meestal atheïst is een soort crypte-gelovige, wordt dit in verband gebracht met een twee vige in het "atheïstisch geloof'. de redenen de grief die tegen het atheïsme wordt aange Misschien is dit wel een van heeft tot voerd, namelijk dat het tot onaanvaardbare waarom de secularisatie niet geleid van het athe sociale consequenties zou voeren. Het ver een toegenomen populariteit grotere groep haal gaat dat toen de bisschop van Warcester ïsme. Het heeft geleid tot een lijkt te aan zijn vrouw vertelde dat ene Professor T.H. mensen voor wie religie irrelevant maar die te Huxley (ik kom hierna nog op hem terug) had zijn geworden voor hun leven, religie niet gezegd dat de mens van de aap afstamde, zij gelijkertijd van vrije omgang met om met antwoordde: "Descended from the apes! My afkerig is en die zich ervoor hoedt Men wil dear, let us hope that it is not true, but if it is, "atheïsme" geassocieerd te worden. maar ook let us pray that it wil! not become generally tenslotte niet "gelovig geloven", Ik known."4 De gedachte was kennelijk dat als de niet "niet-gelovig geloven" is de houding. op dit mens van de aap zou afstammen er geen reden kom aan het eind van deze bijdrage meer zou zijn waarom mensen zich ook niet punt terug. redenen om als apen zouden gedragen. Hoe belangrijk ook, deze twee toch niet Verzet tegen de evolutieleer, met name voor het atheïsme af te wijzen kunnen de traditie zo zover toegepast op de mens, was vaak moeilijk afdoende verklaren waarom in onder te onderscheiden van verzet tegen het natura weinig bewust ongeloof kan worden - om bij listisch wereldbeeld in het algemeen, waarvan kend. Het verklaart niet waarom Kors een ont het atheïsme als een onderdeel werd gezien. het moment te blijven waarop - in het begin Zonder godsdienst zou de moraal als het ware luikend atheïsme onderkende expliciet in de lucht komen te hangen. van de 18' eeuw niemandzichzelf het woord Dit verwijt wordt doorgaans ingebracht als "atheïst" benoemde (hoewel was dat tegen het atheïsme van de zijde van mensen wel degelijk bekend was). Waarom zich atheïst? die een of ander religieus geloof koesteren. zo? Waarom noemde niemand Achtte men die positie onhoudbaar? Meende

Norman L., & Turek, Frank, I 4 Aangehaald bij Montagn in: Huxley, Thomas R, 5 Zoals bij: Geisler, Faith to Be an Atheist, Crossway Man's P!tue in Natur~ Introduetion by Ashley Mon Don't Have Enough Illinois 2004. tagu, Ann Arbor 1959 (1863), p. 3. Books, Wheaton,

CIVIS MUNDI JAARGANG 47 - N.l 13 men dat de bewijzen voor het bestaan van consequenties dat velen uiterst voorzich God zo overweldigend overtuigend waren? tig waren met het adopteren van het etiket Het antwoord is naar alle waarschijnlijkheid "atheïsme" of iets dat daarbij in de buurt dit. Wat men zich in de Westerse wereld in kwam. Toen Descartes ervoer wat met Ga de 21"' eeuw misschien moeilijk kan voor lileo was gebeurd besloot hij zijn boek Le stellen, maar niettemin historisch een onbe Monde niet te publiceren-' Montaigne heeft twistbaar feit is, is dat het verwijt van athe het misschien mooier dan wie ook geformu isme iemand op zware sancties kon komen leerd met de uitspraak dat hij voor de goede te staan, niet zelden de doodstraf. Zorgen dat zaak tot de brandstapel wilde gaan, maar zo 8 je niet. tot "atheïst" werd verklaard was een mogelijk niet erop kwestie van lijfsbehoud. Deze stand van zaken heeft niet alleen po Als we ons even tot de Europese of westerse litieke en morele betekenis. Het heeft ook geschiedenis beperken kan worden gezegd implicaties voor de wetenschappelijke dat vanaf het proces van Socrates (399 v.o.j.) geschiedschrijving van het atheïsme. Die tot aan de 19' eeuw iemand anders aandui geschiedschrijving wordt ernstig belem den als "atheïst" de persoon die het betrof merd doordat men niet voor een atheïstische op executie, gevangenisstraf, het ontnemen overtuiging kon uitkomen. Immers hoe kan van een leeropdracht of op zijn minst sociale je weten of een bepaalde gedachte of over uitsluiting kon komen te staan. Anaxagoras, tuiging leeft in een bepaalde tijd wanneer de Socrates, Plato, Protagoras, Aristoteles, Epi mensen in die tijd zich wel drie keer zouden curus, Lucretius, Vanini, Giordano Bruno, bedenken alvorens zij hun gedachten aan an Spinoza, Voltaire, Holbach, Diderot, Fichte, deren kenbaar zouden maken? Dat soort van Feuerbach, Eertrand Russell en vele ande gedachten en overtuigingen zou je misschien ren hebben op enig moment in hun leven alleen kunnen vinden in documenten die uit de gevolgen ervaren van hun afwijzende, re een tijd zijn overgeleverd en die niet waren lativerende of twijfelende houding tegenover bestemd om aan de openbaarheid te wor het bestaan van God6 Dat leidde niet altijd den prijsgegeven: dagboeken bijvoorbeeld, tot een lijfelijke verbranding, zoals in het vertrouwelijke brieven die aan vrienden zijn geval van Giordano Bruno die in 1600 op geschreven, terloopse opmerkingen. En mis het Campo dei Fiori in Rome werd terecht schien betekent het ook wel dat je bij de in gesteld, maar wel tot zulke onaangename terpretatie van bepaalde teksten altijd tussen de regels door moet lezen, ironie moet weten te verstaan, moet begrijpen dat een schrijver geschiedenis van vervolgingen op basis van 6 De zich anders uitdrukt dan hij eigenlijk zou geloof en ongeloof is in feite de geschiedenis van de vrije gedachte. Zie daarvoor: Robertson, J.M, A willen om niet alleen de censuur te ontdui Short History of Freethought. Ancient and Modern, ken, maar ook de repercussies op zijn werk Russell & Russell, New York 1957; Bayet, Albert, te ontlopen in het geval dat dit zou worden Histoire de la Libre-Pensée, Presses Universitaires gepubliceerd. France, Paris 1970 (1959). Deze geschiedenis de Een van de grootste kritici van het geloof in overlapt ten dele die van het athe1sme. Zie voor dat laatste : Minois, Georges, Histoire de l'athéisme. de 18' eeuw (en volgens sommigen van alle Les incroyents dans le monde occidental des ori tijden) was David Hume (1711-1776). Maar gines à nos jours, Fayard, Paris 1998; Vernette, zijn Dialogues on Natura! Re ligion verschenen Jean, L'athéisme, Presses Universitaires de France, in 1776, het jaar waarin hij overleden was en 1998 en een nog onvoltooide serie boeken Paris hij dus niet meer kon worden geconfronteerd van Michel Onfray onder de titel Contre-histoire de la philosophie (Grasset, tot nu toe vier delen). In het Engels zijn belangrijke overzichten: Hiorth, Finngeir, Introduetion to Atheism, Indian Secular 7 Zie: Grayling, A.C., Descartes. The Life of René Society, Pune 1995; Smith, George H., Atheirm. Descartes and its Place in his Times, Pocket Books, The Case Against God, Prometheus Books, Buffalo, London, New York 2005, p. 161. N.Y, 1989 (1979). 8 Montaîgne, Essais, III, 1.

14 met de onaangename consequenties van de Men kan eigenlijkwel zeggen dat in de eer impopulariteit van zijn opvattingen9 Tijdens ste achttien eeuwen van het christendom het zijn leven schreef Hume strategisch. 10 Het niet mogelijk was om vrij te schrijven over is, net als het geval is met Plato, niet altijd het geloof, het christelijk geloof in het bij duidelijk welk standpunt Hume zelf inneemt zonder. Men kon natuurlijk het jodendom en vaak laat hij controversiële opvattingen aanvallen, zoals Voltaire deed. Men kon de verwoorden door een karakter dat hij in zijn Islam bekritiseren, zoals Luther, Regel, Hugo dialogen sprekend opvoert. de Groot, Benjamin Constant en Tocqueville In het geval van Voltaire was dat niet anders. deden. Maar men kon niet het christendom Hij polemiseert tegen het werk van atheïsti• aanvallen, althans niet vanuit een positie die sche schrijvers als Holbach, Spinoza en Jean zichzelf onomwonden als staand buiten de Meslier, maar volgens een groot kenner van christelijke traditie presenteerde. Dat veran het werk van Voltaire, Theodore Besterman, derde pas in de 19' eeuw. Pas in de 19' eeuw moeten we dat niet al te serieus nemen. Als zien we dan ook mensen die zichzelf openlijk commentaar bij het lemma "atheïst" in de En als ongelovig, agnostisch of zelfs als atheïs• gelse versie van het Dictionnaire Philosophique tisch presenteren, zoals Charles Bradlaugh 13 (1764) van Voltaire, schrijft Besterman: "As of Annie Besant deden Vóór de 19' eeuw usual, Voltaire's polemica! writings cannot moesten schrijvers zich bezinnen op stra be taken at their face value; it is the present tegieën om hun boodschap door te krijgen editor's apinion that Voltaire was himself for bij het publiek zonder dat zij zichzelf als ex all practical purposes an atheist."11 Het werk pliciet atheïstisch konden presenteren. Hoe interpreteren van Voltaire betekent eigenlijk deden zij dat? Ik zal nu (zonder pretentie van dat we ons telkens moeten afvragen hoe se volledigheid) drie strategieën bespreken en rieus we een schrijver moeten nemen wan van elk van deze strategieën een prominent neer hij schrijft over God, onsterfelijkheid vertolker opvoeren. en theologische leerstukken. Wanneer men daarbij bedenkt dat Voltaire, net als Socrates Strategieën van schrijven over godsdienst in Plato's Apologie, een meester is in dubbele De eerste strategie is eenvoudig. De schrijver bodems, ironie en het optrekken van een zorgt ervoor dat zijn boek verschijnt op het rookgordijn, dan zal duidelijk zijn met welke moment dat hij daarvoor niet meer bestraft formidabele problemen een geschiedschrijver kan worden, dat wil zeggen: na zijn dood. De van het atheïsme te kampen heeft12 tweede strategie is die waarbij de schrijver een positie inneemt die misschien materieel als "atheïstisch" zou kunnen worden aange waarbij hij het begrip "atheïsme" 9 Hume, David, Dialogues conceráng Natura! Relt'giot; duid, maar Edited with an Introduetion by Henry D. Aiken, vermijdt en zichzelf als de ware gelovige ten Hafner Press, New York, Collier MacMilland Pub opzichte van het ongeloof van zijn tijdgeno lisbers, London 1948 (1776). ten presenteert. De derde strategie is een HumeS Philo 10 Zie over Hume: Forbes, Duncan, variant op de eerste. Hierbij publiceert de sophical Polities, Cambridge University Press, Cam pseudoniem of anoniem. bridge etc. 1975. Een recente biografie is: Graham, schrijver onder Roderick, The Great Infidel: A Li/e of David Hume, J ohn Dorraid Edinburgh 2004. 11 Voltaire, Phzlosophical Dictz"onary, Edited and trans 13 Hun werk is niet gemakkelijk verkrijgbaar tegen lated by Theodore Besterman, Penguin Books woordig. Verschillende artikelen vindt men wel in 2004 (1972), p. 58. bloemlezingen zoals: Stein, Gord on, ed., An Anthol 12 Dit wordt ook onderkend door: Edwards, Paul, ogy ofAtheism and Rationalism Prometheus Books, "God and the Philosophers. Part I: From Aristo Buffalo, New York 1980; Stein, Gordon, A Second tle to Locke", in: Pree Inquiry, VoL 18, No. 3, 1998; Anthology of Atheism and Rationalism, Prometheus idem, "God and the Philosophers. Part II: From Books, Buffalo, New York 1987; Joshi, ST, Athe Fideism to Pragmatism", in: in: Free Inquiry, VoL 18, ism. A Reader, Prometheus Books, Amherst, New No. 4, 1998. York 2000.

CIVIS MUNDI JAARGANG 47 - N.1 15 Al deze strategieën hadden natuurlijk hun Men heeft zich natuurlijk afgevraagd hoe voordelen en hun nadelen. Maar men was Meslier veertig jaar lang trouwe dienst kon toch wel min of meer gedwongen één van verrichten als dorpspastoor en tegelijkertijd deze strategieën te volgen om niet voortijdig werken aan het boek dat hem postume roem het tijdelijke met het eeuwige te verwisse (of liever beruchtheid) zou verlenen. Vol len. gens sommige commentatoren was verbor gen ketterij en zelfs ongeloof niet helemaal (a) Postuum publiceren: Jean Meslier ongebruikelijk in het Noorden van Frank De eerste strategie, die van het postuum pu rijk, zo dicht tegen de Belgische grens. Men bliceren werd gepraktiseerd door de Franse heeft wel gewag gemaakt van andere "prê- · geestelijke Meslier. Jean Meslier (1664-1729) tres singnliers".14 Men bevond zich dicht bij was een Franse dorpspastoor, zoon van een protestantse landen en ook bij Sedan, waar textielhandelaar en veertig jaar lang (van tenslotte Pierre Bayle doceerde die de lagere 1689 tot 1729) actief in zijn parochie van geestelijkheid misschien tot een zekere op Étrépigny, een deel van Frankrijk dat tegen standigheid inspireerde. woordig tot de Ardennen behoort en dat dus Hoe het ook zij, het Testament is een bij dicht bij de Belgische grens ligt. zonder document. Meslier begint zijn boek Meslier werd gedoopt op 15 juni 1664 in als volgt: "J' ai vu et reconnu les erreurs, les Mazerny, een klein dorpje tussen Rethel en abus, les folies et les méchancetés des hom Mézières en ook vlak bij Étrépigny waar hij mes ; je les ai haïs et détestés : je ne !'ai osé later dorpspastoor zou worden. Hij bezocht dire pendant ma vie, mais je Ie dirai au moins in 1684 het seminarie van Reims. après ma mort." Meslier was erin geslaagd nooit de aandacht Meslier had in het bijzonder aandacht besteed te trekken van zijn superieuren in de kerke aan het bewijs voor het bestaan van God van lijke hiërarchie. Hij leek een brave dorpspas Fénelon: Démonstration de l'existence de Dieu toor, recht in de leer, zoals er zoveel anderen (1718). Meslier had het boek van Fénelon van waren. Tijdens de bisschoppelijke inspecties talloze aantekeningen voorzien, iets waarmee was nooit iets gebeurd dat erop wees dat Me hij naar alle waarschijnlijkheid begonnen slier ooit de kerk nog voor grote problemen was direct na publicatie van Fénelon's boek. zou plaatsen. Slechts één keer had zich een Misschien verklaart dat ook dat hij nooit de incident voorgedaan. In 1716 had de plaatse confrontatie zocht met de bisschop of met an lijke landheer zich bij de bisschop beklaagd deren uit zijn omgeving. Hij werkte in stilte over Meslier omdat deze zich niet conform aan het boek dat ooit aan de mensheid zou het gebod van de christelijke naastenliefde worden overgeleverd. Hij leidde dus een ge zou hebben gedragen tegenover de pachters heim tweede leven "voué à la plus dangereuse van de landheer. Daarvoor kreeg Meslier een des aventures intellectuelles", zoals een van berisping van de bisschop. zijn commentatoren schtijftP Als we een he Na het overlijden van Meslier bleek hij ech dendaagse parallel zouden willen aanvoeren : ter een manuscript te hebben achterlaten hij lijkt misschien wat op de brave ingetogen van meer dan duizend bladzijden. Hij had man die op internet een "second life" begint daar ook drie verschillende kopieën van ge vol met erotische uitspattingen. maakt en die in bewaring gegeven bij drie verschillende notarissen. Het manuscript van Meslier bleek een nauwgezette analyse te be 14 Desné, Roland, "L'Homme, l'Oeuvre et la Renom vatten van de leerstellingen van de kerk en mée", in: Jean Meslier, Oeuvres de Jean Mes/ier, - wat erger was - een meedogenloze kritiek. Tome l, Mémoire des Pensées et sentimeuts de Het manuscript van Meslier, bekend als het Jean Meslier, Préfaces et notes par Jean Du prun, Roland Desné, Albert Soboul, Éditions anthropos, tijdbom. "testament", was een Paris 1970, pp. xvii-lxxix, p. xxi. 15 Desné, Ibid., p. xxxiii.

16 Men had niet onmiddellijk belangstelling bijvoorbeeld zijn Examen importantdeMilord (1736)20 voor het manuscript van Meslier. Voltaire Bolingbroke ou le tombeau du fanatisme op de geopenbaar werd erop geattendeerd door Thiérot in een scherpe kritiek uitgeoefend nooit was dat gebeurd brief van 30 november 1735. Maar het inte de godsdienst, maar nog een gemakkelijk toe resseerde Voltaire kennelijk niet bijzonder, zoals Paine het deed: in verstaanbaar voor het want hij kwam daar niet op terug. Dat blijkt gankelijke taal, tevens populair geworden veranderd in 1762. Hij bestudeerde het werk, gewone voLk Paine, die de Amerikaanse maakte uittreksels daarvan en schreef erover was met zijn pleidooi voor 21 dit boek zich de haat aan de mensen met wie hij correspondeerde. Revolutie, haalde met Theodore Voltaire was wel kritisch over de stijl van Me op de hals van zijn tijdgenoten. als "that filthy little slier ("écrit du style d'un cheval de carosse", Roosevelt sprak over Paine 16 22 zich ervoor de zegt hij in een brief van 1 mei 1763), maar atheist" Maar Paine hoedde Hij presenteerde omdat de atheïstische priester opgang maakte term "atheïst" te accepteren. als een vorm van geloof in de radicale kringen rond Holbach publi zijn eigen opvattingen van het ortho ceerde Voltaire een gekuiste versie van boek in God, maar dan afwijkend 17 als "atheïstisch" van onder de naam Testament de Jean Mes lier. doxe geloof dat hij zelfs christendom was Het werk van Meslier is niet in de laatste de hand wees. Het vigerend plaats van belang voor de invloed die hij uit volgens Paine "atheïstisch". gepubliceerd in oefende op F rederik de Grote, Voltaire, Di The Age of Reason werd van de terreur derot, Holbach, JJ Rousseau en d' Alembert. 1794, tijdens het hoogtepunt in Frankrijk Paine richtte zich blijkens het citizens of the (b) De ketter: niet jullie, maar ik heb bet ware voorwoord tot zijn "fellow met een verhan· geloof United Statesof America" ondertitel zou moeten De tweede strategie die door sommigen is deling die blijkens de of True and Fabulous gehanteerd om vrij te schrijven over God en zijn: "an investigation 23 godsdienst zonder daarvan de soms dramati Theology". belang. Paine zegt dus sche consequenties te moeten ervaren, is de Die ondertitel is van verwerpt. Wat hij strategie van de ketter. De ketter is iemand niet dat hij alle theologie ( "true theology") die zich naar eigen zeggen binnen de traditie doet is een goede theologie verkeerde theologie blijft bewegen van het geloof in God, maar onderscheiden van een De traditionele theolo die tegelijkertijd grote onderdelen daarvan ("fabulous theology"). God, is verkeerd. op de korrel neemt en vervangt door eigen gie, de traditionele leer over theologie tegenover opvattingen.18 Hij wil daar nu een ware onderneming, zoals De voorbeelden liggen natuurlijk voor het stellen. Dat is een heikele oprapen, maar ik zal ter illustratie van dit ver schijnsel aansluiting zoeken bij één figuur die other essays on re ligion and related subjects, Unwin Pa van grote invloed is geweest op de vorming perbacks, London 1957, pp. 91-100. geesteskli van het hedendaagse seculiere 20 Voltaire, Examen zfnportant deMilord Bolinghroke ou maat19 Het gaat om Thomas Paine met zijn Ie tombeau du/anatz:Sme, (1736), in: Voltaire, Mélan boek The Age ofReason. Ook Voltaire had met ges, Préface par Emmanuel Berl, Texte établi et an noté par Jaccjues van den Heuvel, Gallimard, Paris 1961, pp. 1001·1099. Camman Sense, 1776, in: Thomas 16 Desné, Ibid., p. xlii. 21 Paine, Thomas, Colleeled Writings, The Library of America, 17 Zie : Voltaire, Extralt des sentiments de Jean Mes/Ier, Paine, 1995, pp. 5-59. in : Voltaire, Mélanges, Préface par Emmanuel Berl, New York ohn, Tom Paine. A Politica! Life, Texte établi et annoté par Jacques van den Heuvel, 22 Keane, J London 1995, p. 393. Gallimard, Paris 1961, pp. 458-501. Bloomsbury, Prochaska, Franklyn, "Thomas Paine's The 18 Zie: Evans, G.R., A Brie/Hzstory o/Heresy, Blackwell, 23 Zie: in: Journat of the History Malden (USA), Oxford (UK) 2003. Age of Reason Revisited", 33, No. 4 (Oct.-Dec., 1972), pp. 561· 19 Zie Russell, Bertrand, "The Fate afTharnas Paine", of Ideas, VoL in: Russell, Bertrand, Why I am nat a ChrzStz"an and 576

17 CIVIS MUNOI JAARGANG 47 • N.l iets zou kun Paine door schade en schande heeft moeten Paine ontkent niet dat God iets openbaart ervaren. nen openbaren, maar als hij dan is dat daar Paine is een adept van de Verlichting. Zijn aan een bepaalde persoon aan een ander boek is daar zelfs naar genoemd. De 18' eeuw mee nog niet geopenbaard to that wordt wel de eeuw van de Verlichting ge persoon. Het is slechts "revelation 27 die eerste persoon noemd, maar ook de Eeuw van de Rede: "The person only". Wanneer doorvertelt aan een Age of Reason ". De Verlichting wordt door het "geopenbaarde" weer aan een derde gaans opgevat als een periode die niet heil tweede en die tweede weer het feit dat alleen zaam was voor godsdienst en daarmee voor dan doet dat niets af aan gekregen. "It God. Maar - en hier komt het specifieke van de eerste het geopenbaard heeft only, and de theologie van Paine - dat zou hij ontken is revelation to the first person and consequ.ently, nen. Paine gelooft in het bestaan van God. Hij hearsay to every other; it." 28 zegt: "I believe in one God, and no more; and I they are not obliged to believe 24 dan geheel hope for happiness beyond this life." Is de gedachte van openbaring het. Er bestaat wel Paine is dus monotheïst. Verder gelooft hij vreemd? Paine ontkent God". Waaruit be in een leven na dit leven, althans hij hoopt degelijk een "woord van is the creation daarop. Daarnaast heeft hij politieke opvat staat dit? "The word of God 29 by the exer tingen die we associëren met de verlichtings we behold". Hij zegt "It is only God."30 periode. Hij gaat uit van de gelijkheid van de cise of reason, that man can discover door de kerk mensen en hij gelooft in het bestaan van wat Het christendom zoals opgevat Hij schrijft: hij noemt "religieuze verplichtingen". Inter ziet hij als een vorm van ketterij. of faith, it ap essant is wat die religieuze verplichtingen vol "As to the Christian system a sart of gens hem inhouden. Hij spreekt van: "doing pears to be as a species of atheism; 31 justice, laving mercy, and endeavouring to religious denial of God." 25 is tegenwoor make our fellow creatures happy." In de terminologie die courant als een deïst. Dat brengt ons bij het volgende. Paine denkt dig zouden we Paine aanduiden tegenover het chris dat de boodschap van God aan de mensen is: Het deïsme werd ingezet betracht rechtvaardigheid, wees barmhartig, tendom.32 sterk. Ie probeer je medemensen gelukkig te maken. Dit is retorisch natuurlijk bijzonder geeft aan: Maar de vraag is dan: hoe weet Paine dat? mand die atheïsme wordt verweten doorgaans kwa In het christendom van vóór de Reformatie jullie zijn zelf atheïsten. Maar weg. Het feit dat luidde het antwoord: daarvoor hebben we men ketters daar niet mee heeft moeten middelaars nodig tussen onszelf en God om Paine alleen sociaal ostracisme eigenlijk al dat vast te stellen. Die bemiddelaars zijn de ondervinden (en niet erger) geeft van de 19' priesters, verenigd in de Kerk aan dat we op de drempel staan van spreken Die optie wordt door Paine echter nadrukke eeuw toen een grotere vrijheid op die 19' lijk afgewezen. Hij staat afwijzend tegenover mogelijk werd. Voordat ik verder een derde strate de kerk. "I do not believe in the creed pro eeuw inga wil ik eerst nog consequenties fessed by the Jewish church, by the Roman gie bespreken om de sociale church, by the Greek church, by the Turkish church, by the Protestant church, nor by any I know of. My own mindis my church that 27 Paine, Ibid., p. 668. 26 church." 28 Paine, Ibid., p. 668. 29 Paine, Ibid., p. 680. 30 Paine, Ibid., p. 688. p. 690. 24 Paine, Thomas, The Age o/Reason, 1794, in: Thomas 31 Paine, Ibid., H., "Clerical Perspec Paine, Collected Writings, The Library of America, 32 Zie daarover: Smylie,James Deism: Paine's The Age of Reason in Vir New York 1995, pp. 665-885, p. 666. tives on Eighteenth-Century Studies, VoL 6, No. 2 25 Paine, The Age o/Reason, p. 666. ginia", in: pp. 203-220. 26 Paine, !bid, p. 666. (Winter, 1972-1973),

18 van ongeloof te ontlopen: publiceren onder quinze du premier coup. Les rrois autres 35 pseudoniem. ne sçavent qu'en penser''.

(c) Consistent atheïsme, maar anoniem (Hol Dit zijn misschien het soort anekdotes die bach) Alan Kors ertoe brachten om het begin van De derde strategie om vrij over godsdienst het atheïsme te situeren in het 18' eeuwse en God te schrijven zonder te worden ver Frankrijk. Maar we moeten ons realiseren brand of gevangen gezet werd gepraktiseerd dat geen van deze mensen zich openlijk als door Paul Henri Thiry baron d'Holbach. atheïst wilde laten benoemen. Holbach deed Holbach (1723-1789) is een Franse filosoof dat wel dus, maar alleen in vettrouwde kring. van Duitse origine. Hij studeerde in Leiden, Naar buiten trad hij alleen op onder pseu maar bracht het grootste deel van zijn leven doniem. door in Frankrijk, in het bijzonder in Parijs. Tussen 1751 en 1765 werkte Holbach ook Daar onderhield hij nauwe relaties met de anoniem mee aan de Encyclopedie van Dide belangrijkste verlichtingsfilosofen, waaronder rot. Holbach was vermogend en dat maakte J.J. Rousseau (met wie hij, zoals zoveel ande het mogelijk dat hij onder allerlei pseudonie ren, zou breken) en met Diderot.33 men zijn opvattingen kon uitdragen en stra Vanaf 1756 gafHolbach op zondag en don tegieën verzon om zijn werk het licht te laten derdag diners in zijn eigen huis aan de Rue zien zonder dat zijn eigen naam op de kaft Royale die vijf tot zes uur duurden en be van het boek verscheen. Zo schreef hij zijn stemd waren voor "hommes de lettres et Theologie portative toe aan "Abbé Bernier"; gens du monde et étrangers."34 Tot de gasten La Contagion Sacrée aan J ohn T renchard ; het behoorden Diderot, Rousseau, Helvétius, Systèmede la nature aan Jean-Baptiste de Mita Buffon, Condillac, Turgot, Boulanger, Du baud ; Le Bon Sens aan Jean Meslier ; het Essai clos, Marmontel, Saint-Lambert, Chastel sur les préjugés aan César Chesneau Duroar leux, Damillaville, Naigeon, Hume, Wilkes, sais en Le Christianisme dévoilé aan Nicolas W alpole, Lord Shelburne, Garrick, Sterne, Antoine Boulanger.'6 Er waren maar weinig Gibbon, Adam Smith, Benjamin FrankJin en mensen die wisten dat het Holbach was die anderen. achter al deze boeken zat. Alleen Diderot Bekend is een anekdote van Diderot over het en Naigeon kenden de ware identiteit van atheïsme van de daar aanwezige personen. de schrijver van deze boeken. En Naigeon Diderot vertelt dat David Hume bij zijn eer schreef daarover pas vrijelijk vijftien jaar na ste bezoek aan de "salon" van Holbach aangaf het overlijden van Holbachn Veel van die dat hij nog nooit een atheïst had gezien. boeken werden in Holland gedrukt en dan clandestien naar Frankrijk gesmokl<:eld. Le baron lui dit: "Monsieur, comptez Twee factoren kenmerken het werk van Hol combien nous sommes ici". Nous étions bach. Hij is allereerst materialist, maar ook dix-huit. Le baron ajouta: "Il n'est pas consequent atheïst en duidt zijn eigen positie malheureux de pouvoir vous en montrer ook als zodanig aan. Omdat Holbach onder pseudoniemen schreef behoefde hij geen blad voor de mond te nemen. Hij gaat dan ook recht op zijn doel af. Sommige van zijn 3 3 Zie over Holbach en zijn filosofische kring : Kors, inzichten zijn ook voor de tegenwoordige tijd Myth of the Coterie Hol Alan Charles, "The nog van grote betekenis. Bijzonder belangrijk in: French Historica! Studies, VoL 9, No. 4 bachique", Christianisme Dévoilé (Autumn, 1976), pp. 573-595. is wat hij in zijn boek Le 34 Hunswick, Andrew, "Introductîon", in: Holbach, Baron d', Histoire Critique de Jesus Christ au Analyse raisonnée des EvangtleS; Edition crîtique par Andrew 35 Hunswick, "Introduction", p. 39. Hunswick, Librairie Droz S.A., Genève 1997, pp. 36 Hunswick, Ibid., p. 40. 13-92, p. 38. 37 Hunswick, Ibid., p. 57.

CIVIS MUN!li JAARGANG 47 - N.l 19 tegen de po (1761) schrijft over het probleem van de dub len zij niet in opstand komen daarentegen de bele rechtsorde.38 litieke machten. Hebben zij zullen zij wel Hij formuleert het als volgt. Overal waar de indruk dat zij sterk staan, dan niet de positie religie vaste voet aan de grond krijgt, ont in opstand komen wanneer zij zij menen dat staat het probleem dat daar twee machten krijgen toegewezen waarvan voor de gees ontstaan ("i! s'établit dans chaque État deux die hen toekomt. Dan geldt 39 ("il prêcha la pouvoirs distincts"). De ene is die van de telijke dat hij opstand predikt 43 religie, gefundeerd in God. De andere is die révolte") - scherp van de staat. Als de religie sterk is dan ten Dit is - men kan het niet ontkennen hebb_en kunnen deert het ertoe dat de seculiere heerser een gezien Holbach zou dit punt Men kan soort van bediende wordt van de priesters. illustreren met talloze voorbeelden. (1570) En telkens wanneer hij weigert naar hun denken aan de bul Regnans in excelsis katholieken pijpen te dansen dan zal men proberen zijn waarmee Paus Pius V De Britse jegens macht te breken. Voordat het christendom aanspoorde tot ongehoorzaamheid omdat op het toneel verscheen was de soeverein Koningin Elizabeth I van Engeland, was. superieur aan de priesters, maar sinds het haar heerschappij Rome onwelgevallig niet om christendom de gang van zaken dicteert, is Volgens Holbach gaat het hierbij patroon. En de soeverein de slaaf geworden van de gees een incident, maar om een vast telijke40 dat betekent dat in elke politieke samenle jodendom of Die twee rechtsordes komen onvermijdelijk ving waarin het christendom (of de andere tegenover elkaar te staan ("qui se cambattent islam; Holbach zou ongetwijfeld 1 aan een kritiek réciproquement").4 De politiek is daarbij ge twee theïstische godsdiensten onderworpen maakt om de eenheid en ook de eendracht volgens dezelfde lijnen hebben christendom, van de burgers te waarborgen. De religie als hij volgt ten aanzien van het hebben daarentegen zaait tweedracht die noodzake wanneer die een bedreiging zouden rechtsorde) een lijk moet ontstaan op basis van een uitleg van gevormd voor de nationale rivaliserende de ambigue orakeltaal die de heilige boeken dominante positie krijgt twee om elkaar bevatten. Vanaf het allereerste begin van het machten tegenover elkaar staan en door die christendom zien we dan ook een enorme op leven en dood te bevechten, de uitleg van de heilige strijd wordt de staat doorgaans verscheurd strijd ontstaan over 44 schrift_42 ("l'État est ordinairement déchiré") De ene Daarbij zullen de geestelijken telkens hun Ook de bevolking raakt verdeeld. soeverein. De kansen wegen. Als zij zwak staan, dan zul- groep schaart zich achter de andere groep gelooft dat men strijd moet voeren voor zijn God. ant 38 Veel van het werk van Holbach is onlangs opnieuw Wat zou moeten gebeuren? Holbach uitgegeven. Zie: Holbach, D', Paul-Henri Thiry, La woordt op een manier die typerend is voor Contagion Sacrée au Histoire Naturelle de la Supers de Verlichters. De mensen moeten verlicht établi par Jean Pierre Jackson, tition, 1768, Texte worden. Pas als dat gebeurt, zullen zij zich Coda, Paris 2006; Holbach, D', Paul-Henri Thiry, aan het fanatisme. Zij moe La Théologie Portative ou Dictionnaire abrégé de la niet overgeven Religion Chrétienne, Texte établi par Jean Pierre ten worden bevrijd van het bijgeloof. Alleen Jackson, Coda, Paris 2006. wanneer dat het geval is, zal de macht van 39 Holbach, Pierre Henri Dietrich baron d', Le Chris de geestelijkheid verminderen. Gebeurt dat ou Examen des Principes et des Effets tianisme Dévoilé niet, dan zullen landen in onwetendheid en de la Religion Chrétienn~ 1761, in : D'Holbach, Pre blijven voortmodderen.45 mieres CEuvres, Préface et notes Paulette Charbon duisternis ne~ Éditions Sociales, Paris 1971, pp. 94-138, p. 105. 40 Holbach, Ibid, p. 105. 43 Holbach, Ibid., p. 123. p. 123. 41 Holbach, Ibid., p. ll8. 44 Holbach, Ibid., p. 123. 4 2 Holbach, Ibid., p. ll9. 45 Holbach, Ibid., 20 De 19' eeuw: grotere vrijheid de theologie en van de kerk geen goed heeft Eeuwenlang waren de hier geschetste opties gedaan. De publicatie van Descent a/Man de mogelijkheden om de dominante theïs• (1871) waarin niet alleen de algemene begin tische godsdienst, die van het christendom, selen van de evolutieleer werden uiteengezet, aan een kritiek te onderwerpen: postuum maar ook werd aangegeven hoe het gesteld publiceren, ketterij, anoniem publiceren. Dat was met de afstamming van de mens, maakte veranderde pas in de 19' eeuw. De 19' eeuw de kloof tussen wetenschap en theologie al geeft ons een overweldigende hoeveelheid leen maar groter. De gevoelens van het ortho wetenschappelijke en filosofische ontwikke doxe volksdeel werden mooi verwoord door lingen te zien die een zware aanslag vormden Gladstone toen hij zei: "U pon the grounds op het orthodox christelijke geloof. De macht of what is called evolution God is relieved van de kerk nam af en de theologie werd in of the Iabour of creation, and in the name of het defensief gedwongen.46 unchangeable laws is discharged from gover In 1863 presenteerde Lyell zijn boek Anti ning the world."49 quity a/Man. Daarin werd het bewijsmateriaal Er waren ook veel filosofische opvattingen te gepresenteerd dat aangaf dat de mens veel vinden die zich aandienden als een surrogaat langer op aarde rondloopt dan men tot dan voor religie, zoals de grootse systemen van toe had gedacht op grond van aanwijzingen Regel en van Comte. Regel polemiseerde uit de bijbel. niet direct tegen godsdienst, maar presen In 1859 presenteerde Darwin met The Origin teerde een perspectief dat als concurrerend a/Species het boek dat- in de woorden van kon worden gezien. Bury zegt: "Regel was J.B. Bury - niet alleen van grote betekenis not aggressive, he was superior."50 was voor de biologie als wetenschap, maar Dat is mooi gezegd. Men kan Regel in dat ook voor wat men noemde "the war between opzicht contrasteren met Auguste Comte science and theology"47 Toen Darwirr's boek die een veel meer directe aanval op de re werd gepubliceerd zei bisschop Wilberforce: ligie opende toen hij openlijk uitsprak dat "the principle of natura! selection is incom metafysica en theologie zouden worden ver patible with the word of God".48 Een harde vangen door wetenschap. Comte was er ook strijd zou het gevolg zijn die het prestige van van overtuigd dat de religie echt zou worden vervangen door de wetenschap die tenslotte dezelfde vragen aan de orde stelde als de 46 Een aardig overzichtswerk over wat genoemd is religie maar met als verschil dat de weten "The Victorian Crisis of Belief' vormt: Wilson, schap die vragen ook daadwerkelijk kon be A.N., God:r Funera4 John Murray, London 1999. antwoorden. Breder van opzet is de polemiek van de chris telijke apologeet: McGrath, Alister, The Twihght Comte bracht dat tot uitdrukking doordat hij of Atheism. The llise and Fal1 of Disbelief in the een nieuwe religie introduceerde: de religie Modern World, Doubleday, New York etc. 2004. van de mensheid. Deze religie van de mens Een overzicht van het religieuze denken in de 19e heid zou van de traditionele religies moeten eeuw geeft ook: Reardon, Bernard M.G., Re!igious verschillen in die zin dat geen bovennatuur Thought in the Victorian Age. A Survey from Col eridge tQ_ Gore, Lon_gman, London and New Yo.rk lijk persoonlijk godswezen werd aanbeden. 1980 (1971); Livingston, James C., Modern Chrzs In Engeland werd de Comtistische religie tzan Thoughc Volume l, The Enlightenment and verdedigd door de Britse schrijver Frederic the Nineteenth Century, Secend Editîon, Fortress Rarrison. Press, Minneapolis 2006 (1997). 47 Zie daarover het klassieke werk van: Whîte, A.D., A Hzstory of the War/are of Science with Theology in Chrütendom, Twee delen, Dover Publications, New York 1960 (1896). 48 Bury, J.B., A Htstory of the Freedom of Thought, Thorman Butterworth, London 1932 (1913), p. 49 Aangehaald bij: Bury, Ibid., p. 180. 180. 50 Bury, Ibid., p. 185.

CIVIS MUNDI JAARGANG 47- N.l 21 bespreekt T.H. Huxley, Leslie Stephen en W.K. Clif Ethics a/Beliefeen moreel dilemma ford dat met die schikbreuk te maken heeft, dan hem uit eigen Veel van de genoemde boeken en stromin spreekt hij dus over iets dat gen hadden als implicatie dat het orthodoxe ervaring bekend was. overleefde geloof werd ondergraven, maar dat was lang Hoewel Clifford de schipbreuk in niet altijd de bedoeling van de auteurs. Het was hem verder niet veel geluk beschoren op 33-jarige was bijvoorbeeld zeker niet de bedoeling het leven. Hij overleed in 1879, voor van Charles Darwin. Niettemin kwamen in leeftijd, twee jaar nadat hij zijn lezing ethiek van het de tweede helft van de 19' eeuw ook auteurs de Metaphysical Society over de naar voren die een consistent seculiere wereld geloven had-gegeven. of Belief beschouwing presenteerden in de volle over De argumentatie van The Ethics het niet tuiging dat dit niet alleen onvermijdelijk, maar begint met een voorbeeld waarbij maar om ook nodig was. De belangrijkste daarvan wa speciaal gaat om religieus geloof, algemeen. Een ren T.H. Huxley (1825-1895), Leslie Stephen geloof of vertrouwen in het te sturen, (1832-1904) en W.K. Clifford (1845-1879). reder besluit zijn schip de vaart in oud is en hij William Kingdon Clifford publiceerde in hoewel hij weet dat het schip zeewaardig is. 1877 twee opstellen waarvan The Ethics of eraan twijfelt of het nog wel van het Beliefhet meest bekend is geworden. De ba Die twijfels over de zeewaardigheid reder, maar hij sis voor The Ethics afBelie/lag in een lezing. schip knaagden wel aan de tegen zichzelf Clifford was 31 jaar oud toen hij een voor verdrong die twijfels. Hij zei had door dracht gaf voor een exclusieve debatclub die dat zijn schip al zoveel stormen nog wel gaan. werd aangeduid als The Metaphysical Society. staan, deze keer zou het ook in God. In De club kende vele beroemde namen zoals Hij zou zijn vertrouwen stellen would put his William Gladstone, Thomas Henry Huxley, de woorden van Clifford: "He hardly fail aartsbisschop Henry Manning, John Ruskin trust in Providence, which could that we en Alfred Lord Tennyson. De clubgenoten to proteet all these unhappy families for better kwamen negen keer per jaar samen in Lon re leaving their fatherland to seek 52 slaagde er dus den om religieuze en filosofische onderwer times elsewhere." De reder 1 als gevolg pen met elkaar te bespreken-' in zijn twijfels weg te duwen en dat het De basis voor het opstel waardoor Clifford daarvan raakte hij ervan overtuigd a sineere nu nog steeds voortleeft, The Ethics a/Be schip zeewaardig was (''he acquired that his vessel lief, werd gevormd door een persoonlijke and comfortable conviction 53 Toch ervaring, namelijk een schipbreuk. In 1870 was thoroughly safe and seaworthy"). de opva sloot Clifford zich aan bij een expeditie die verging het schip en verdronken een zonsverduistering wilde bestuderen en renden. het woord waarvoor het nodig was dat men naar de Het behoeft nauwelijks betoog dat gegeven Middellandse Zee zou varen. Nu deed zich "oprecht" ("sincere") in het hiervoor De het onaangename feit voor dat het schip citaat cruciaal is voor de argumentatie. geraakt dat het schipbreuk leed bij Catania (Italië). Velen reder is oprecht van mening gemoeds overleefden de ramp niet, maar Clifford wel. schip zeewaardig is. Maar aan die - is hij zelf En wanneer Clifford aan het begin van The toestand - en ook dat is cruciaal debet doordat hij zijn twijfels heeft laten over stemmen door zijn "geloof". En de vraag van "The Ethics of Belief', 1877, in: 51 Zie Clifford, WK., Clifford is dan: hoe moeten we dat moreel WK. Clifford, The Ethics of Belzej and Other Essays, "What shall we say of him?". Introduetion by Timothy J. Madigan, Prometheus beoordelen? Books, Amherst, New York 1999, pp. 70-96; idem, "The Ethics of Religion", 1877; idem, "The Influ ence upon Morality of a Decline in Religious Be of Belief', p. 70. lief', 1887 en Madigan, Timothy, "lntroduction", 52 Clifford, "The Ethics pp. ix-xii. 53 Clifford, Ibid., p. 70.

22 58 is van kennis. In Agnostlcism and Christianity Het antwoord ligt voor de hand: de reder geeft hij aan dat agnosten worden aangeval zwaar schuldig aan de dood van deze men len omdat naar het oordeel van hun tegen sen. Kennelijk is het dus mogelijk dat we standers zij niet de moed zouden hebben om moreel een faux pas maken louter door iets zich openlijk als ongelovigen aan te duiden. te geloven, door ons vertrouwen te stellen Dat lijkt Huxley onterecht. Een "ongelovige" in de voorzienigheid terwijl dat niet verant ("infidel") wordt daarmee gedefinieerd door woord was. Het of wat hij niet is. Dat is Huxley te negatief. Wat was het probleem met het geloof agnosticisme in de door hem geijkte beteke vertrouwen van de reder? Clifford ant het doctrine met een eigen right to believe on such nis is een positieve woordt: "he had no van het 54 boodschap, niet slechts de schaduw evidence as was before him." Hij had zijn theïsme dat het probeert te bestrijden. geloof of zijn vertrouwen niet gekregen door In Agnostzásm gaat Huxley in op de oor zorgvuldig onderzoek, maar door zijn twijfels sprong van de term "agnosticisme" en ver te onderdrukken. En omdat hij zichzelf i~ klaart hij zijn redenen om te gaan zoeken die situatie van het geloof gemanoeuvreerd naar een nieuwe term voor een nieuwe fi had, is hij dus verantwoordelijk voor het re losofische positie. Hij vertelt dat hij zich bij sultaat. zijn filosofisch en wetenschappelijk onder De rest van het essay van Clifford is een zoek het meest aangetrokken voelde tot het zorgvuldig opgebouwde en briljant beargu werk vanHumeen Kant. Maar toen hij zich menteerde uitwerking van de stelling, dat de vraag ging stellen of hij zichzelf moest be precies wat geldt voor deze reder, ook geldt schouwen als een atheïst, een theïst of een voor een gewone religieuze gelovige. Clifford pantheïst; een materialist of een idealist; een formuleert als norm: "It is wrong always, eve christen of een vrijdenker, moest hij dat ant rywhere, and for anyone, to believe anything blijven. Hij wist het niet. "I evidence."55 woord schuldig u pon insufficient with any of these die Clifford ont had neither art nor part Sterk verwant aan de ethiek 59 denominations, except the last". wikkelde in The Ethlcs afBelie/is wat T.H. Dat laatste is interessant. De notie van "vrij Huxley bepleitte onder de naam "agnosti denker" wijst hij dus niet van de hand. Dat cisme". De term "agnosticisme" wordt tegen was overigens iets dat men wel meer aantrof woordig wel gebruikt voor iemand die open in zijn tijd. De notie van het vrijdenken, te houdt dat God zou kunnen bestaan hoewel genwoordig nauwelijks door iemand gehan zijn bestaan niet valt te bewijzen noch zijn van de eigen levensbe 56 Maar bij Huxley, die deze teerd als aanduiding niet-bestaan. de tweede helft andere bete schouwelijke positie, was in term ijkte, had deze een geheel 60 van de 19' eeuw zeker populair en ook nog kenis." Huxley wilde, net als Clifford, aange bij een denker als Bertrand Russell (1872- ven wat zijn eigen houding was ten aanzien 1970) die tot aan zijn dood de traditie van

and Christi 58 Huxley, Thomas Henry, "Agnostici.sm 54 Clifford, Ibid., p 70. and anity", in: Thoi:nas Henry Huxley, Agnosticism 55 Clifford, !bid, p. 77. Books, Pen Christianity. And other Essays, Prometheus Fiew, Antony, A Dzctionary o/ Philosophy, 56 New York 1992, pp. 193-232. London and Basingstoke 1979, Buffalo, Books, McMillan, p. 162. als volgt: "The thesis 59 Huxley, ''A..gnosticism", p. 7 omschrijft agnosticisme Zie: Stephen, Leslie, Es alike as 60 Ook bij Leslie Stephen. that, contrary to what atheists and theists says on Preethinking and Plainspeaking, Longmans, sume, it is either in practice or in principle impos~ Green, London 1879 (repub. 1969). Stephen sible to know whether or not God exîsts." zichzelf trouwens naast vrijdenker ook Huxley, Thomas Henry, '1\_gnosti noemde 57 Hij deed dat in: An Agnostió Apology Agnostiásm agnost. Zie: Stephen, Leslie, cism", 1889, in: Thomas Henry Huxley, 1898 and Other Essays, Smith, Elder & Co., London and Christz"amty. And other Essays, Prometheus (republished 1969). Books, Buffalo, New York 1992, pp. 142-167.

23 CIVIS MUNDI JAARGANG 47 - N.l Huxley en Clifford in de 20"' eeuw heeft le De fijnzinnige essayist Leslie Stephen heeft vend gehouden61 in een keur van opstellen deze houding ver Wat al die verschillende posities (uitgezon dedigd tegenover het orthodoxe klimaat van derd het vrijdenken dus) met elkaar gemeen zijn tijd66 Theïsten, zoals Dr. Wace, verwij schappelijk hadden was dat men leek te be ten de secularisten, agnosten en atheïsten à schikken over een soort kennis, een "gnosis", la Clifford, Huxley en Stephen doorgaans schrijft Huxley. De aanhangers van die op· niet alleen dat zij het bij het verkeerde eind vattingen hadden allemaal min of meer het hebben, maar dat hun dwaling ook morele raadsel van het bestaan oplost - althans dat verwijtbaarbeid met zich meebrengt. Geloof dachten zij. Maar voor hemzelf gold: "J was in het bestaan van God is niet alleen waar; quite sure I had not, and had a pretty strong wie aangeeft niet te geloven is een slecht conviction that the problem was insoluble."62 mens. Waar de secuiaristen uit de tweede Hij bedacht toen een nieuwe naam voor zijn helft van de 19' eeuw in slaagden is, zoals eigen positie en noemde die "agnostic". Hij Andrew Pyle beschrijft, "seizing the moral licht toe: "It came into my head as suggesti high ground".67 Mensen als Huxley en ook vely antithetic to the 'Gnostic' of Church his Clifford presenteerden hun houding als su tory, who professed to know so much about perieur aan die van de goedgelovigen. "This the very things of which I was ignorant."63 doctrine is even more moral than intellec De wijze waarop hij de term bedoeld heeft is tual", schrijft Huxley over de door hem voor ter aanduiding van een bepaalde opvatting of gestane attitude.68 houding waarvoor het volgende kenmerkend Hoe men Clifford, Huxley en Stephen wil ty· is. Het is een absoluut vertrouwen in een be peren is afhankelijk van de betekenis die men ginsel dat zowel een intellectuele als ook een toekent toekent aan de woorden "atheïsme", morele betekenis heeft ("it expresses absolute "agnosticisme", "secularisme", "rationalisme" faith in the validity of a principle, which is en "vrij denken". Huxley noemde zichzelf een as much ethica! as intellectual")64 Wat is de "agnost". Hij werd door zijn tegenstanders inhoud van dat beginsel? Huxley zegt: echter aangeduid als "infidel". Stephen duid de zijn eigen positie ook aan als die van "ag That it is wtong for a man to say that he is nost", maar gebruikt soms ook etiketten als certain of the objective truth of any pro "freethinker" en "rationalist", ter aanduiding posirion unless he can produce evidence van zijn eigen positie. Of men deze mensen which logically justilles that certainty65 ook als "atheïsten" kan omschrijven hangt ervan af wat men verstaat onder a-theïsme. Dat lijkt sterk op het adagium van Clifford. Vele atheïsten zeggen: dat is de positie van Wat naar mijn idee een enorme kracht geeft iemand die aangeeft onvoldoende redenen aan de houding die Huxley en Clifford pro· te hebben om in het bestaan van God te pageren is dat zij deze typeren als een morele opdracht.

61 Zie van -Russell met name: Russell, Why I am nat 66 Zie naast de genoemde opstellenbundels ook zîjn a Christian. And other Essays on Religion and re autobiografische reflecties in: Stephen, Leslie, Same lated Subjects, Routledge, London and New York Early Impressions, The Hogarth Press, London 2004 (1957); Russell, Bertrand, Religion and Sci 1924. Een biografie over Stephen schreef: Annan, ence, Oxford University Press, London New York Noel, Les/ie Stephen. Ris Thought & Character in Toronto 1935. Verder: Russell, Bertrand, Eertrand Relation to his Time, MacGibbon & Kee, Londen Russell on God and Religion, edited by Al Seckel, 1951. Prometheus Books, Buffalo, New York 1986. 67 Pyle, Andrew, "Introduction", in: Fyle, Andrew, 62 Huxley, "Agnosticism", p. 162. ed., Agnosticism. Contemporary Responses to Spen 63 Huxley, Ibid., p. 163. cer and Huxley, Thoemmes Press, Bristol 1995, 64 Huxley, '~nosticism and Christianity", p. 193. pp. ix-xxvi, p. xv. 65 Huxley, Ibid., p. 192. 68 Huxley, "Agnosticism and Christianity", p. 196.

24 geloven69 In die zin waren vele van de 19' derscheiden van het agnosticisme uit het al· eeuwse secuiaristen ongetwijfeld atheïsten. ledaags spraakgebruik dat met een suggestief Maar opvallend is wel dat weinigen die term "openhouden" van de kwestie lonkt naar een expliciet voor zichzelf opeisten. De reden transcendentie die men verder weigert nader daarvan is misschien dat zelfs in de 19' eeuw te bepalen). ].B. Bury formuleert dan ook een aan expliciet atheïsme nog onaangename geestig antwoord op de stelling van de gelo· consequenties konden kleven die men liever vige dat de ongelovige zou moeten bewijzen wilde vermijden. dat God niet bestaat. Mensen die vijandig staan tegenover on geloof en secularisme proberen doorgaans If you were told that in a certain planet een atheïst een zwaardere pretentie toe te revolving round Sirius there is a race of schrijven dan dat hij alleen op goede gron donkeys who talk the English language den het theïsme afwijst. De atheïst zou de and spend their time in discussing euge· pretentie hebben "te kunnen bewijzen" dat netics, you c'auld not disprove the state· God niet bestaat, zeggen zij. En omdat zo· ment, but would it, on that account, have 72 iets onmogelijk, zo gaat de redenering dan any claim to be believed? verder, zou een bescheiden agnosticisme of postmodern fideïsme te prefereren zijn bo Als Bury gelijk heeft dan is het "atheïsme" ven atheïsme70 als een consistente positie te verkiezen boven Dit is een in beginsel zinloze discussie om· het "agnosticisme". Toch is het niet moeilijk dat de zaak staat en valt met de omschrij· om te voorspellen dat het atheïsme in de 21"' ving van "atheïsme" die men hanteert. De eeuw niet populair zal worden. V el en zullen meest verstandige atheïsten stellen zich op aarzelen zichzelf als zodanig aan te duiden. het standpunt van wat Anthony Flew eens Een van de redenen daarvan is dat atheïsme heeft omschreven als "The Presumption of onder de huidige condities iemand weer op Atheism"71 Dat wil zeggen: wie stelt, moet dezelfde sancties kan komen te staan als in bewijzen. Bij wie het bestaan van God wil de 15', 16' en 17' eeuw. bevestigen berust de bewijslast. De andere In een nieuwe globaliserende wereld kan partij kan zeggen: ik ga daartoe pas over als ik men een nieuwe klasse schrijvers aanwijzen valide argumenten heb gehoord en zolang dat wier vrijmoedige kritiek op georganiseerde niet het geval is, beperk ik mij tot a-theïsme. religie hen op zware sancties is komen te Dat is ook de positie van het agnosticisme à staan van de zijde van gewelddadige reli· la Huxley, Clifford en Stephen (goed te on· gieus geïnspireerde bewegingen. Denk aan het volgende voorbeeld uit de krant. Op 17 2007 presenteerden moslimgeeste· 69 Zie voor een zeer korte en voor een uitvoerige augustus thematische inleiding in het atheïsme: Baggini, lijken in de Indiase stad Calcutta een ultima· Julian, Atheism, A Very Short Introduction, Oxford tum aan de schrijfster, feministe, atheïste en University Press, Oxford 2003; Martin, Michael, mensenrechtenactiviste Taslima N asreen. Als Themple Athezsm. A Philosophical J ustification, zij India niet zou verlaten zouden gelovigen University Press, Philadelphia 1990. haar moeten doden. Daarvo·or zouden die ge· 70 Dit is de argumentatieve stategie van Alistair Mc Grath tegenover atheïsten als Richard DaWk.ins en lovigen een beloning krijgen van 1800 euro. Daniel Dennett. Zie: McGrath, Alister, & McGrath, Als reden voor de dreigementen aan N asreen Joanna Collicutt, The Dawkins Delusion: atbeist /un voert het dagblad Trouw op dat de geeste· Society for damentalism and the dem"al of the dzVine, lijken haar kritiek op de islam beu waren. Promoting Christian Knowledge, London 2007 en weken voor het ultimatum werd zij ook zijn reeds aangehaalde historische overzicht Enkele van het atheïsme. ook al gemolesteerd bij een boekaanbieding 71 Flew, Anthony, "The Presumption of Atheism", in: in de zuidelijke staat Hyderabad. Philip L. Quinn & Charles Taliaferro, eds., A Com· panion to the Philosophy o/Relzgion, Blackwell, Cam· 20. bridge (Mass)/Oxford 1997, pp. 410-419. 72 Bury, A Hzstory o/the Preedom o/Though~ p.

CIVIS MUNDI JAARGANG 47- N.l 25

- Nasreen is al meer dan tien jaar een balling. Tot 1994 woonde zij in Bangladesh, maar vluchtte daar nadat de autoriteiten haar had den aangeklaagd wegens godslastering73 Het is maar één berichtje uit de vele die men zou kunnen opvoeren. Atheïsten wor den door radicalen tot voorwerp gemaakt van agressie en bedreiging. Taslima N asreen, Wafa Sultan, Ibn Warraq en anderen lijken een soort van "nieuwe nomaden" te worden. Het gaat om mensen die niet alleen niet lan ger veilig zijn in hun landen van herkomst, maar zelfs worden geconfronteerd met ge weld in westerse landen. Westerse regerin gen en in toenemende mate ook de burgerij reageren daarop vaak met een mengsel van desinteresse en ongemak. De Nederlandse regering heeft onlangs met de goedkeuring van bijna de gehele tweede Kamer de be veiliging stopgezet van één van die "nieuwe nomaden". Dat deed men voordat men op een deugdelijke wijze de overdracht van die beveiliging aan de Verenigde Staten had ge regeld. Diegenen die religie bekritiseren kun nen daarmee in feite buiten de gemeenschap worden geplaatst of "vogelvrij" verklaard. Dat is een situatie die we wellicht kennen uit de geschiedenis, maar waarvan we dachten dat deze in Europa niet meer zou voor komen. Daaruit blijkt dat wie bereid is geweld te gebruiken daarmee wel degelijk succes kan boeken. En dat alles zal ertoe leiden, zo kan men verwachten, dat openlijk beleden athe ïsme weer zeldzaam zal worden in de wereld. Net als het geval was in vroeger eeuwen zul len atheïsten zich bezinnen op strategieën om godsdienst te kunnen bekritiseren zonder daarvoor met hun leven te moeten betalen. Zij zullen anoniem en postuum gaan publi ceren of soms hun kritiek verstoppen achter een sluier geveinsde religiositeit.

73 "Schrijfter Nasreen moet India uit) of zij krijgt een prijs op haar hoofd", in: Trouw, 18 augustus 2007.