Atheisme, Humanisme en de Vrijheid van Kritiek Cliteur, P.B. Citation Cliteur, P. B. (2008). Atheisme, Humanisme en de Vrijheid van Kritiek. Civis Mundi: Tijdschrift Voor Politieke Filosofie En Cultuur, 47(1), 12-26. Retrieved from https://hdl.handle.net/1887/19097 Version: Not Applicable (or Unknown) License: Leiden University Non-exclusive license Downloaded from: https://hdl.handle.net/1887/19097 Note: To cite this publication please use the final published version (if applicable). Eevensbeschouw{ng: Humanisme ~ Atheïsme, Humanisme en de Vrijheid van kritiek Paul Cliteur In een serie colleges over humanisme die atheïsme aankijkt. Het atheïsme kwam naar ik heb gegeven voor Studium Generale in voren in de Verlichtingsperiade en dan met Utrecht en op audio~cd is uitgebracht door name in Frankrijk, waar de Verlichting zijn Home Academy, heb ik geprobeerd het hu~ meest radicale vertegenwoordigers had. manisme te typeren aan de hand van vier Voor de stelling van Kors valt iets te zeggen,' pijlers: (1) atheïsme, (2) vrijdenken, (3) de maar er valt ook iets op af te dingen. De Brit~ scheiding van moraal en religie, (4) de religi~ se historicus Jonathan Israel heeft de eenzij~ eus neutrale staat. Dat is waar het naar mijn dige oriëntatie op Frankrijk als bakermat vlln idee om gaat bij het humanisme. In deze de Verlichting bekritiseerd en de aandacht bijdrage zou ik aan één van die pijlers iets gevestigd op de Nederlandse bronnen van meer aandacht willen besteden, namelijk het het radicaal~verlichte erfgoed.' Ik zou nu atheïsme. Wat is atheïsme? Wie hebben het aandacht willen vragen voor iets anders, na~ verdedigd? Hoe deden zij dat? Hoe komt het meiijk de historische periodisering. Kan men dat zo weinig filosofen zich in het verleden het "atheïsme" wel zo vroeg localiseren, zoals tot het atheïsme hebben bekend? Waarom Kors doet? In ieder geval is duidelijk datyan is met name de 19' eeuw de eeuw geworden deze Franse verlichters bijna niemand zich waarin georganiseerd atheïsme van de grond "atheïst" noemde. Een consistent atheïstisch gekomen is? En wat is de betekenis van athe~ wereldbeeld is eigenlijk iets dat pas later naar isme voor de huidige tijd? Ik zal met name voren komt, voornamelijk in de 19' eeuwen veel aandacht geven aan een vraag die mij in dan met name in 19' eeuws Engeland. Het toenemende mate is gaan fascineren: hoe we~ is deze stelling die ik in deze bijdrage hoop ten we eigenlijk of en welke filosofen uit de te onderbouwen. Tevens zal ik daarbij een oudheid expliciet atheïstisch gedachtegoed koesterden? De Amerikaanse historicus Alan Kors schrijft 2 Een vergelijkbare stelling vindt men bij: Buckley, Michael J., S.J., At the Origins of Modern Atheism, in zijn overzicht van het atheïsme in Frank~ New Haven, Conn. 1987 die het hedendaagse Verlichting: "In rijk ten tijde van de vroege atheïsme laat beginnen bij Holbach en Diderot the early decades of the eighteenth century, Zie daarover ook Force, James E., "The Origins of there emerged from the thought of that Modern Atheism", in: Joumal ofthe Ristory ofideas, profoundly theistic community an unambi~ Vol. 50, No. 1. (Jan.~Mar., 1989), pp. 153-162. guously and explicitly atbeistic current of 3 In: Israel, Jonathan 1., Enlightenment Contested. Phi~ losophy, Modernity, and the Emancipation of Man speculation and judgment."1 Deze opvatting 1670~1752, Oxford University Press, Oxford 2006; is min of meer in overeenstemming met hoe lsrael, Jonathan I., Radical Enlightenment. Philoso~ men doorgaans tegen de oorsprong van het phy and the Making of Modernity 1650·1750, Ox~ ford University Press, Oxford/New York 2001. Zie voor Israel's visie op de Verlichting: Israel, Jona­ 1 Kors, Alan, Atheism in Franc~ 1650~1729, Volurne 1: than, "Enlightenmentl Which Enlightenment?", in: The orthodox sourees of disbelief, Princeton UrU­ Journol ofthe Ristory ofideas, Volume 67, Number 3 versity Press, Princeton, New Jersey 1990, p. x. (July 2006), pp. 523·545. 12 beeld geven van het atheïstisch denken in het Een tweede lijn in de argumentatie tegen het algemeen en laten zien waarom dit zo betrek­ atheïsme is van recenter datum. Het is een kelijk laat naar voren komt in de Europese verwijt dat de atheïst gemaakt wordt door cultuurgeschiedenis. mensen die soms zelf geloven' maar heel Om te begrijpen waarom het atheïsme als vaak ook zelf niet geloven of "matig geloven" een expliciete stroming zo laat naar voren (een "beetje geloven"). Hun verwijt is niet dat komt moet men iets weten over de impopu­ de atheïst te weinig gelooft, maar teveel. De lariteit van het atheïsme. Atheïsme was en is atheïst, zo luidt de kritiek van vele heden­ - in de populaire voorstelling - een neg a­ daagse mensen die atheïsme afwijzen, gelooft tieve zaak. Wie een ander aanduidt als een eigenlijk dat hij kan bewijzen dat God niet "atheïst" heeft daarmee doorgaans de bedoe­ bestaat. En hoe zou dat kunnen? Is de atheïst ling de wereldbeschouwing van de ander af daarmee niet iemand met eenzelfde pretentie te wijzen. Wat betreft de gronden voor die als de gelovige? Mensen die dit verwijt pre­ afwijzing kan men, grofweg, twee lijnen in de senter~n noemen zichzelf soms "agnost". argumentatie onderscheiden. Deze twee verwijten kan men door de gehele De eerste lijn is dat het atheïsme wordt afge­ Europese cultuurgeschiedenis zien terugko­ wezen omdat het geen hoop biedt op een le­ men, maar opvallend is misschien dat de laat­ ven na dit leven. Daarmee zou het leven hier ste tijd vooral dat tweede wordt gehoord: de op aarde "zinloos" zijn geworden. Meestal atheïst is een soort crypte-gelovige, een gelo­ wordt dit in verband gebracht met een twee­ vige in het "atheïstisch geloof'. de grief die tegen het atheïsme wordt aange­ Misschien is dit wel een van de redenen voerd, namelijk dat het tot onaanvaardbare waarom de secularisatie niet geleid heeft tot sociale consequenties zou voeren. Het ver­ een toegenomen populariteit van het athe­ haal gaat dat toen de bisschop van Warcester ïsme. Het heeft geleid tot een grotere groep aan zijn vrouw vertelde dat ene Professor T.H. mensen voor wie religie irrelevant lijkt te Huxley (ik kom hierna nog op hem terug) had zijn geworden voor hun leven, maar die te­ gezegd dat de mens van de aap afstamde, zij gelijkertijd van vrije omgang met religie niet antwoordde: "Descended from the apes! My afkerig is en die zich ervoor hoedt om met dear, let us hope that it is not true, but if it is, "atheïsme" geassocieerd te worden. Men wil let us pray that it wil! not become generally tenslotte niet "gelovig geloven", maar ook known."4 De gedachte was kennelijk dat als de niet "niet-gelovig geloven" is de houding. Ik mens van de aap zou afstammen er geen reden kom aan het eind van deze bijdrage op dit meer zou zijn waarom mensen zich ook niet punt terug. als apen zouden gedragen. Hoe belangrijk ook, deze twee redenen om Verzet tegen de evolutieleer, met name voor­ het atheïsme af te wijzen kunnen toch niet zover toegepast op de mens, was vaak moeilijk afdoende verklaren waarom in de traditie zo te onderscheiden van verzet tegen het natura­ weinig bewust ongeloof kan worden onder­ listisch wereldbeeld in het algemeen, waarvan kend. Het verklaart niet waarom - om bij het atheïsme als een onderdeel werd gezien. het moment te blijven waarop Kors een ont­ Zonder godsdienst zou de moraal als het ware luikend atheïsme onderkende - in het begin in de lucht komen te hangen. van de 18' eeuw niemandzichzelf expliciet Dit verwijt wordt doorgaans ingebracht als "atheïst" benoemde (hoewel het woord tegen het atheïsme van de zijde van mensen wel degelijk bekend was). Waarom was dat die een of ander religieus geloof koesteren. zo? Waarom noemde niemand zich atheïst? Achtte men die positie onhoudbaar? Meende 4 Aangehaald bij Montagn in: Huxley, Thomas R, 5 Zoals bij: Geisler, Norman L., & Turek, Frank, I Man's P!tue in Natur~ Introduetion by Ashley Mon­ Don't Have Enough Faith to Be an Atheist, Crossway tagu, Ann Arbor 1959 (1863), p. 3. Books, Wheaton, Illinois 2004. CIVIS MUNDI JAARGANG 47 - N.l 13 men dat de bewijzen voor het bestaan van consequenties dat velen uiterst voorzich­ God zo overweldigend overtuigend waren? tig waren met het adopteren van het etiket Het antwoord is naar alle waarschijnlijkheid "atheïsme" of iets dat daarbij in de buurt dit. Wat men zich in de Westerse wereld in kwam. Toen Descartes ervoer wat met Ga­ de 21"' eeuw misschien moeilijk kan voor­ lileo was gebeurd besloot hij zijn boek Le stellen, maar niettemin historisch een onbe­ Monde niet te publiceren-' Montaigne heeft twistbaar feit is, is dat het verwijt van athe­ het misschien mooier dan wie ook geformu­ isme iemand op zware sancties kon komen leerd met de uitspraak dat hij voor de goede te staan, niet zelden de doodstraf. Zorgen dat zaak tot de brandstapel wilde gaan, maar zo je niet. tot "atheïst" werd verklaard was een mogelijk niet erop8 kwestie van lijfsbehoud. Deze stand van zaken heeft niet alleen po­ Als we ons even tot de Europese of westerse litieke en morele betekenis. Het heeft ook geschiedenis beperken kan worden gezegd implicaties voor de wetenschappelijke dat vanaf het proces van Socrates (399 v.o.j.) geschiedschrijving van het atheïsme. Die tot aan de 19' eeuw iemand anders aandui­ geschiedschrijving wordt ernstig belem­ den als "atheïst" de persoon die het betrof merd doordat men niet voor een atheïstische op executie, gevangenisstraf, het ontnemen overtuiging kon uitkomen. Immers hoe kan van een leeropdracht of op zijn minst sociale je weten of een bepaalde gedachte of over­ uitsluiting kon komen te staan. Anaxagoras,