WANDELREPORTAGE | Nederland

De Ruiten Aa bij Smeerling. Slalommen langs de Aa In het zuidoosten van Groningen, langs de Duitse grens, ligt een wat verborgen groen gebied: Westerwolde. Met het Noaberpad als ruggengraat slalomt het Westerwoldepad hier door het beekdal van de Aa, die de voorbije jaren haar natuurlijke loop grotendeels terugkreeg. We maakten kennis met een verrassend veelzijdige wandelregio in een authentiek en soms ruig stukje Nederland.

ÆÆTekst Steven Vermeylen Foto’s Steven Vermeylen en Arnold Winkel

Esdorpen met schapenmest vruchtbaar werden gemaakt. delaars, die me voor dit artikel graag wilden De naam Westerwolde – ‘woud in het westen’ Die verhogingen – essen – zijn nog steeds zicht- vergezellen. Zo staat Reina Boels me de eerste – geeft aan dat de bestuurlijke kern van dit baar in het landschap. Westerwolde is tot op ochtend op te wachten bij de oude poldermolen gebied vroeger oostelijker lag, namelijk rond vandaag een belangrijk landbouwgebied, met in Wedderbergen. Ze is in het gezelschap van het Duitse Meppen, aan de Eems. Lange tijd vooral aardappelen en suikerbieten. twee uit de kluiten gewassen bouviers. “Ook was het een vrij geïsoleerde streek, die als een van Vlaamse oorsprong, dus jullie kunnen wig in een uitgestrekt moeras lag. In de middel- Ecologische Hoofdstructuur het vast goed met elkaar vinden”, lacht ze. We eeuwen ontstonden hier ‘esdorpen’, kleine boe- Toerisme Westerwolde stelde voor me in volgen het Noaberpad zuidwaarts. Op dat pad rengemeenschappen tussen zandruggen die contact te brengen met enkele plaatselijke wan- zijn een aantal ‘ommetjes’ geënt die samen het

40 | Op Weg 2016-6 De vestingwallen van Bourtange. Recreatiepark Weddermeer.

Westerwoldepad vormen. Je kan heel flexibel uitgevoerd. Rond 1590 werden op deze ‘Gie- bes (natuurlijke poelen) wordt begraasd door kiezen tussen de rood-witte hoofdroute of de zelbaarg’ zelfs 22 mannen en vrouwen levend Lakenvelders, een oud runderras. ‘Pas op! Er blauw-gele lusjes. Via een recreatiedomein verbrand, op beschuldiging van hekserij. Ik loopt ook een stier in het gebied!’ waarschuwt komen we aan de oever van de Westerwoldse maak mij snel uit de voeten… een bordje. ‘Okee, dan zijn we met twee’, bedenk Aa. “Die vloeit voort uit het samengaan van de ik – mijn sterrenbeeld indachtig – terwijl ik Mussel Aa en de Ruiten Aa en voerde het water Mysterieuze geur onversaagd het hekje openduw. Tot een ont- uit de vroegere moerassen af naar zee. In de Bij Wessinghuizen vervoeg ik de Ruiten Aa. De moeting komt het niet… jaren 60 en 70 werden de riviertjes grotendeels ontluikende waterlelies geven haar een sprook- rechtgetrokken. De landbouw was immers jesachtig tintje. Bij een wilgenbosje, voor een Vestingstad Bourtange gebaat met een snelle afvoer van overtollig bocht, snuif ik een doordringend zoet aroma Het is pas 15 uur wanneer ik aankom op mijn water. Midden de jaren 90 sloot Westerwolde op. Ik vraag me af welke bloem zo intens mag overnachtingsplek, de Van Bommelhoeve in zich aan bij de EHS, de Ecologische Hoofd- geuren, tot ik een zwaar geparfumeerde dame Vlagtwedde. Eigenaar Cees stelt voor mij naar structuur. Dat aaneengesloten gebied moet de op een bankje zie picknicken. Mijn grinnikende het nabijgelegen vestingstadje Bourtange te natuur in Nederland meer kansen geven. In dat groet levert mij een verbaasde blik op. Smeer- rijden, vanwaar ik te voet kan terugkeren. De kader worden landbouwgronden afgegraven ling, sinds 1972 een beschermd dorpsgezicht, vijfhoekige vesting, voltooid in 1742, vormde en krijgt de Aa haar oorspronkelijke, meande- telt acht oude boerderijen onder toezicht van een belangrijke schakel in de noordelijke ver- rende bedding terug.” dedigingslinie van de Nederlanden. Na de inval van de Fransen en de verdroging van de Beroemde burcht omliggende moerassen, verloor ze grotendeels We volgen het riviertje tot in Wedde, een van Je kan heel flexibel haar effectiviteit. Bourtange werd een land- de oudste dorpen van Westerwolde. Door kiezen tussen de rood- bouwdorp. Vanaf 1968 werd de fotogenieke wegenwerken kunnen er even geen auto’s in, en witte hoofdroute of de vesting hersteld in haar oude glorie. Ik slenter hebben we als wandelaars vrije baan. Tot hier er voornamelijk tussen Duitse toeristen rond. was de Aa vroeger bevaarbaar, en eeuwenlang blauw-gele lusjes. Langs het Bourtangerkanaal en een weggetje lag hier de eerste vaste brug. Vanuit de plaat- met de merkwaardige naam ‘Bruine Vuur- selijke burcht werd het hele gebied bestuurd. vlinder’ wandel ik terug naar Vlagtwedde. Na “Men zegt weleens dat Nederland hier is ont- Monumentenzorg. Eén ervan is omgevormd het avondmaal onderhoudt Cees mij uitge- staan”, zegt Reina. “In 1568, bij het begin van tot ‘gasterij’, waar ik geniet van een stevige Gro- breid over de geologische en landschappelijke de Tachtigjarige Oorlog, trok graaf Lodewijk ningse mosterdsoep met spekjes. Naar verluidt geschiedenis van de streek, een onderwerp van Nassau, broer van Willem van Oranje, gebruikte men vroeger mosterd ‘als balsem die waarin hij zich de voorbije jaren grondig heeft van hieruit met zijn soldaten immers op om de domme weer slim maakt’. Of het wat uit- verdiept. de Spanjaarden te bevechten bij Heiligerlee.” haalt, laat ik in het midden. Smaken doet het Vandaag is de burcht aangepast tot jeugdho- alleszins! Nieuwe wandelvrienden tel voor ‘kinderen met een rugzakje’ – zoals een Ik zet de tocht verder door het dal van de Ruiten De volgende ochtend krijg ik het gezelschap problematische thuissituatie hier heet. Aa, door een gebied beheerd door Natuurmo- van het sympathieke wandelduo Arnold en Reina heeft nog een andere afspraak, dus zet ik numenten. Op de oude essen verbouwt men Frits. Na wat bochtenwerk – en enige improvi- alleen koers naar Smeerling, een lieflijk gehucht hier haver en rogge op een natuurvriende- satie met de route – zoeken we de Ruiten Aa zo’n zes kilometer verderop. Door het hoog lijke manier: zonder chemische producten en weer op. In het kader van de EHS zijn verschei- opgeschoten oevergras kom ik bij een beboste met gebruik van stalmest. Her en der borrelt dene vistrappen aangelegd om de vismigratie heuvel, de Geselberg. Hier werden de lijfstraf- kwelwater op uit de grond. Het grasland, met tussen de beken en de Dollard (een uitloper fen die op de burcht werden uitgesproken, vrijstaande bomen, houtwallen en drinkdob- van de Waddenzee) te bevorderen. Een aantal

2016-6 Op Weg | 41 Met Lienke en Arnold door het hoge gras langs de Ruiten Aa. De Westerwoldse Aa.

vissen kreeg zelfs een zendertje mee om hun krijgen we een prachtig zicht over het beekdal, Het haalt nitraten en fosfaten uit het kanaalwa- trekroute te kunnen volgen. door de coulissen van ‘het kleinste theater van ter, dat daarna zijn weg vervolgt naar de ach- Een off road-ommetje brengt ons in Wolling- Nederland’. Het doorkijk-kunstwerk biedt je terliggende gronden. Het zuiveringsmoeras is huizen, langs het traject van de oude stoom- inderdaad elke keer je eigen privé-voorstelling: ook een natuurgebied op zichzelf. Eenden en tram tussen Winschoten en Ter Apel. ‘Ol Graitje’ op elk moment van de dag krijg je een ander andere watervogels, zoals de kleine karekiet, (Oude Grietje) vervoerde vooral schoolkin- landschap te zien. De traptreden zijn voorzien vinden er rust en voedsel. deren en vanaf 1920 ook werklozen die in het van gedichten van bekende Nederlanders. We kader van verplichte tewerkstelling in het nabij- eindigen de dag op het terras van de plaatselijke Ortolaan gelegen Jipsinghuizen de heide moesten ontgin- herberg – eigenlijk gesloten, maar Arnold en Wanneer we bij de stoeterij van zijn vriend nen. “Nog steeds spreekt men over de Hel van Frits zijn blijkbaar ‘bekende gezichten’… Guus komen, wil Arnold me graag aan hem Jipsinghuizen”, vertelt Frits. “De mensen ver- voorstellen. Beide heren blijken in Evere bleven er in barakken en kregen een veel lager benoemd te zijn tot ‘Compagnon du Witloof’ loon dan gebruikelijk was in de landbouw.” en de bijhorende kleimedaille – uitgereikt in We passeren ettelijke goed bewaarde boerde- Al gauw komt er een 1975 – moet ik toch eens van nabij bekijken. rijen. Typisch voor de streek zijn vooral de “Ik draag ze enkel nog met carnaval”, bekent monumentale Oldambtster hoeves, waarbij het fles Ortolaan op tafel, Guus. Al gauw komt er een fles Ortolaan op woonhuis en de schuur in elkaars verlengde de Westerwoldse tafel, de Westerwoldse roggejenever die Guus zijn gebouwd. De façades zijn vaak fraai gede- roggejenever. als streekproduct op de markt bracht. De orto- coreerd. “We willen dat erfgoed zoveel mogelijk laan, een zangvogeltje van de gorzenfamilie, is bewaren, maar het is niet eenvoudig telkens zo goed als uitgestorven in Westerwolde. Met een zinvolle bestemming te vinden voor zulke steun van de Europese Unie hebben akkerbou- grote gebouwen.” Zuiveringsmoeras wers de voorbije jaren hectares grond ingezaaid Op dag drie is Arnold weer van de partij, deze met rogge, een gewas waar de ortolaan graag Theater van de Natuur keer vergezeld van zijn partner Lienke. Langs zijn voedsel zoekt. De percelen worden ecolo- Voorbij Rijsdam belanden we in de Sellinger de brink, het centrale dorpsplein met een gisch beheerd. Met een deel van de oogst wordt bossen, met aan de rand enkele heidevelden 14de-eeuws kerkje, gaat het vanuit Sellingen de jenever gestookt. “Al drinkend dragen we en vennetjes. “Hier ken ik iets leuks”, lokt naar natuurgebied Ter Borg. Geflankeerd dus bij tot de terugkeer van de ortolaan”, lacht Arnold ons mee. Op een kunstmatige heuvel door een bos ligt hier het grootste aaneenge- Arnold. “Proost!” sloten heideveld van de provincie Groningen, zo’n 35 hectare. We worden verrast door een Manneken Pis weghollende ree en Lienke spot ook een kleine De slotkilometers tussen Ter Wisch en Ter salamander, die zich gewillig laat bestuderen. Apel lopen omzeggens door de achtertuin van Langs een knuppelpaadje dat aan de Hoge Arnold en Lienke. Toch ontdekken ze nog Venen doet denken, bereiken we de drassige enkele onbekende paadjes. Ter Apel ontwik- graslanden van de Holle Beetse-Vennekampen. kelde zich in de schaduw van het gelijknamige Bij de Zuidveldsluis op het Ruiten Aa-kanaal is klooster. Dat werd in de 15de eeuw gesticht met waterbekkens en rietvelden een ingenieus door Kruisheren uit Duitsland, langs de oude natuurlijk waterzuiveringssysteem aangelegd. handelsroute van Münster naar Groningen.

Arnold bij het Theater van de Natuur. 42 | Op Weg 2016-6 De burcht in Wedde. 55 mmOver de Ronde Akkers naar Wollinghuizen. Het is als enige middeleeuwse plattelands- STEEKKAART klooster van Nederland bewaard gebleven. De Op Weg 2016 Deense architect Johannes Exner bouwde in Wedderbergen Route en bewegwijzering Noaberpad 2000 een nieuwe, moderne westvleugel waarin De basis van het Westerwoldepad wordt tentoonstellingsruimten zijn ondergebracht. gevormd door het Noaberpad, meer In het kloosterhof bloeit een kruidentuin. Ter Vriescheloo bepaald het 42 km lange traject tussen Apel beschikt trouwens ook over een afgietsel Wedde Ter Apel en Wedderbergen. Hieraan zijn van Manneken Pis. “Vroeger stond het in de 13 geel-blauw gemarkeerde ‘ommetjes’ Wessing- Veelerveen hoofdstraat, maar na een ‘ontvoering’ kreeg huizen Ruiten Aa verbonden, tussen één en zeven kilome- het onderdak in de plaatselijke bibliotheek.”, Veele ter lang. Zo kom je aan meer dan 80 km aldus Arnold, die ook voorzitter is van het Onstwedde Ruiten Aa Kanaal wandelplezier. Alle routes zijn tweezijdig Terwupping Genootschap ter Behartiging van de Belangen bewegwijzerd. van Manneken Pis (GTBVDBVMP). Hoeft het Smeeling Vlagtwedde gezegd dat de carnavalstraditie hier volop in ere Kaart wordt gehouden? Ellersinghuizen Veldhuis Toerisme Westerwolde gaf een wan- delkaart uit waarop alles gedetailleerd Weende is ingetekend. Die is verkrijgbaar bij Harpel Wollinghuizen de plaatselijke VVV’s of gratis aan te Plaggenborg vragen via info@touristinfo­westerwolde. nl. Gpx-tracks kan je downloaden op Mussel-Aa Kanaal Jipingshuizen www.wandelnet.nl/westerwoldepad. Er bestaat van het gebied ook een nieuwe Falk- Jipsing- boertange Rijsdam kaart voor wandelaars en fietsers (mei 2016).

Sellingen Info Sellinger- Ik bereikte Westerwolde met de trein beeste Laude vanuit Winschoten en keerde terug naar huis via Emmen. Tussen beide plaat-

Ruiten Aa sen is er een busverbinding, die ook de Ter Wisch Ruiten Aa Kanaal belangrijkste dorpen langs het Wes- Ter Haar terwoldepad aandoet. Meer info over bezienswaardigheden, overnachtingsmo-

NEDERLAND gelijkheden en wandelarrangementen: DUITSLAND www.westerwolde.groningen.nl. 0 2 4 Ter Apel km FOTO’S

Stapkeien in de Ruiten Aa.

2016-6 Op Weg | 43