Pro Digital Pro Digital GIS Consulting & Solutions ul. Lipowa 24 F/1, 81-572 Gdynia. Tel. (+58 ) 714 47 24, 0-502 090 333
PROGNOZA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO
REALIZACJI ZMIANY STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO
GMINY MORZESZCZYN
Opracowanie: dr Wojciech Staszek mgr Kazimierz Niecikowski Marcin Telepski
Gdynia, lipiec 2012 r. SPIS TREŚCI
0. Streszczenie …………………………………… ………………………………………..………1 1. Wprowadzenie ...... 6 1.1. Podstawy prawne opracowania ...... 6 1.2. Metodyka opracowania i źródła danych ...... 6 1.3. Cel i zakres prognozy ...... 7 2. Struktura środowiska terenu objętego zmianą Studium ...... 8 2.1. Budowa środowiska przyrodniczego ...... 8 2.2. Środowisko abiotyczne – zarys fizjograficzny ...... 9 2.3. Roślinność ...... 17 2.4. Fauna ...... 23 3. Ochrona przyrody i krajobrazu ...... 31 3.1. Obszary i obiekty chronione ...... 31 3.2. Projektowane formy ochrony przyrody ...... 33 3.3. Formy ochrony przyrody w regionalnym otoczeniu gminy ...... 35 4. Diagnoza stanu środowiska ...... 38 4.1. Źródła i stan antropizacji środowiska przyrodniczego ...... 38 4.2. Ocena odporności środowiska na obciążenie antropogeniczne oraz zdolności do regeneracji...... 47 5. Charakterystyka ustaleń projektu zmiany Studium ...... 48 5.1. Powiązania z innymi dokumentami planistycznymi ...... 48 5.2. Ustalenia projektu zmiany Studium ...... 52 6. Analiza i ocena oddziaływań wynikających z realizacji ustaleń zmiany Studium na środowisko ...... 55 6.1. Zmiany przeznaczenia terenu i spodziewane skutki środowiskowe ...... 55 6.2. Oddziaływania w zakresie hałasu i pól elektromagnetycznych oraz zanieczyszczeń powietrza – wpływ na warunki życia człowieka ...... 57 6.3. Oddziaływanie na wody powierzchniowe i podziemne ...... 63 6.4. Oddziaływanie awifaunę i nietoperze ...... 64 6.5. Oddziaływanie na szatę roślinną ...... 67 6.6. Oddziaływanie na krajobraz ...... 68 6.7. Sytuacje awaryjne...... 70 6.8. Oddziaływania skumulowane i transgraniczne ...... 71 6.9. Rozwiązania alternatywne w stosunku do przedstawionych w dokumencie ...... 72 7. Uwarunkowania prawa ochrony środowiska ...... 73 7.1. Wpływ na formy ochrony przyrody w tym obszary Natura 2000 ...... 73 7.2. Ocena zgodności z przepisami prawnej ochrony przyrody ...... 77 7.3. Ochrona zasobów użytkowych ...... 77 8. Uwarunkowania ochrony środowiska kulturowego ...... 78 9. Minimalizacja oddziaływań na środowisko ...... 78 10. Monitoring oddziaływania ustaleń planu na środowisko ...... 80 11. Literatura i materiały archiwalne ...... 81
ZAŁĄCZNIKI: Zał. 1. Prognoza oddziaływania na środowisko – mapa w skali 1:20 000. 0. STRESZCZENIE
Prognoza wpływu na środowisko realizacji ustaleń zmiany Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Morzeszczyn dotyczy ustaleń zawartych w projektowanym dokumencie odnoszących się do: wyznaczenia obszarów przeznaczonych pod lokalizację elektrowni wiatrowych; wyznaczenia terenów pod planowaną biogazownię; wskazania terenów lokalizacji potencjalnej biooczyszczalni; ustalenia lokalizacji projektowanej zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej. Obszar projektu zmiany ma charakter rolniczy. Grunty użytkowane rolniczo stanowią tutaj zdecydowaną większość. Obszar ten charakteryzuje się przeciętnymi warunkami glebowymi dla rozwoju rolnictwa. Występują głównie gleby kompleksu 5-ego (żytni dobry) i 4-ego (żytni bardzo dobry). W obrębie kompleksów 4 i 5 występują gleby IV a i b klasy bonitacyjnej. Niewielki obszar zajmują gleby III klasy bonitacyjnej. Występują tu głównie gleby brunatne wyługowane z piasków lekkich gliniastych na glinie i brunatne kwaśne. Głównym ciekiem w granicach gminy jest Wierzyca, przepływająca przez północną część terenu gminy oraz jej dopływ - rzeka Janka. Krajobraz rozpatrywanego obszaru jest dość monotonny, obejmujący głownie użytkowane rolniczo (grunty orne) tereny falistej, miejscami pagórkowatej wysoczyzny morenowej. Większe zróżnicowanie rzeźby terenu występuje zwłaszcza w jego wschodniej oraz północno- zachodniej części. Roślinność występująca na omawianym obszarze to głównie uprawny rolne i związane z nimi zbiorowiska segetalne, a także ruderalne. W sąsiedztwie dolin Wierzycy i Janki dość powszechne są kompleksy leśne, złożone często z porolnych nasadzeń sosny. Ponadto na terenie gminy większe, lepiej zachowane kompleksy leśne występują w zachodniej części gminy. Występują tu między innymi zbiorowiska grądów, rzadziej kwaśnych buczyn. W dolinach cieków doliny Wierzycy i Janki występują fragmenty siedlisk łęgów. Poza tym w podmokłych zagłębieniach terenu występują torfowiska, olsy i szuwary. Na pozostałym obszarze nie stwierdzono istotnych walorów florystycznych i fitocenotycznych. Stanowiska roślin objętych ochroną gatunkową są stosunkowo nieliczne (por. rozdz. 2.3). Dotychczasowe rozpoznanie ptactwa i nietoperzy wykazało występowanie gatunków typowych dla obszarów rolniczych i rolniczo - leśnych. Na podstawie dotychczasowych danych ogólnych można ogólnie stwierdzić, że wskazania dla lokalizacji turbin wiatrowych w tym rejonie są pozytywne. Teren ten nie wyróżnia się pod tym względem na tle regionu, jako ważny dla ptactwa, lub nietoperzy. Stopień rozpoznania walorów awifauny i chiropterofauny jest jednak niewystarczający dla dalszych etapów planowania farm wiatrowych na tym terenie. Konieczne jest w tym celu przeprowadzenie szczegółowych badań przedrealizacyjnych, zgodnych z ustaloną w tym zakresie metodyką (PSEW 2008. Kepel i in., 2009). W granicach obszaru objętego zmianą Studium występują następujące prawne formy ochrony przyrody: Gniewski Obszar Chronionego Krajobrazu (obejmuje kompleks leśny w północno- wschodniej części gminy);
1 10 pomników przyrody. Na terenie gminy Morzeszczyn planowane jest utworzenie kolejnych form ochrony przyrody: Obszaru Chronionego Krajobrazu Węgiermucy i Janki; Kociewskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu; zespołu przyrodniczno-krajobrazowego „Dolina Węgiermucy”; 10 użytków ekologicznych; 31 pomników przyrody. W regionalnym otoczeniu gminy Morzeszczyn (w strefie do 5 km) występują następujące formy ochrony przyrody : Obszary Chronionego Krajobrazu: - Nadwiślański Obszar Chronionego Krajobrazu (ok. 3 km w kierunku południowo- wschodnim od granic gminy); - Obszar Chronionego Krajobrazu Borów Tucholskich (ok. 3 km w kierunku południowo-zachodnim od granic gminy); Obszary Natura 2000: - Obszary specjalnej ochrony ptaków: - „Bory Tucholskie” PLB220009 (ok. 4 km w kierunku południowo-wschodnim od granic gminy); - „Dolina Dolnej Wisły” PLB040003 (ok. 5 km w kierunku wschodnim od granic gminy); - Obszar ważny dla Wspólnoty - Specjalny obszar ochrony siedlisk „Dolna Wisła” PLH220033 (ok. 5 km w kierunku wschodnim od granic gminy). Podstawowym celem projektu zmiany „Studium…” jest przygotowanie terenów pod : planowane tereny farm elektrowni wiatrowych; biogazownię i biooczyszczalnię; tereny zabudowy mieszkaniowej - jednorodzinnej. Oba planowane obiekty (farmy wiatrowe i biogazownia) zaliczane są do grupy przedsięwzięć mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko - zgodnie z Rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na (DZ.U. 2010, Nr 213, poz. 1397) i będą wymagały uzyskania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach realizacji przedsięwzięcia. Elementem zmiany Studium jest także wskazanie obszarów, dla których proponuje się wprowadzenie zakazu zabudowy mieszkaniowej. Jest to bezpośrednio związane z zapewnieniem dotrzymania dopuszczalnych norm hałasu emitowanego przez planowane turbiny wiatrowe na terenach zabudowy mieszkaniowej. Zasadniczym rezultatem realizacji projektowanego dokumentu będzie częściowa zmiana funkcji tych terenów, dostosowana do potrzeb wymienionych inwestycji, przy zachowaniu użytkowania rolniczego gruntów na terenach przewidzianych pod lokalizację turbin wiatrowych. Zgodnie z ustaleniami projektu zmiany Studium pod planowaną lokalizację elektrowni wiatrowych przeznacza się obszar o łącznej powierzchni ok. 630 ha, co stanowi ok. 6,9 % powierzchni całego obszaru gminy. Obszar pod planowaną biogazownię (PE) zlokalizowany jest w rejonie Morzeszczyna, a planowana biooczyszczalnia koło miejscowości Królów Las. Tereny przewidziane pod rozwój zabudowy mieszkaniowej
2 obejmują łącznie obszar o ogólnej powierzchni 16,7 ha w rejonie miejscowości Morzeszczyn, Dzierżążno i Nowa Cerkiew. Zapisy projektu zmiany Studium są zbieżne z dokumentami rangi krajowej: - Koncepcją przestrzennego zagospodarowania kraju do 2030 r.; - Polityką energetyczną Polski do 2030 r.; Ponadto Studium określa tereny, dla których wymagane jest sporządzenie planów miejscowych, oraz zawiera szczegółowe wytyczne dotyczące lokalizacji elektrowni wiatrowych. Efektem realizacji ustaleń zmiany Studium będą następujące oddziaływania: przeznaczenie niewielkich powierzchni gruntów rolnych pod lokalizację elektrowni wiatrowych, potencjalnej biogazowni i biooczyszczalni; powstanie nowych, wielkogabarytowych konstrukcji, stanowiących dominanty krajobrazowe i związana z tym zmiana krajobrazu; powstanie źródeł hałasu – emitowanego od pracujących turbin wiatrowych oraz związanych z obiektami biogazowni; powstanie źródła zanieczyszczeń powietrza, w tym odorów - biogazownia, biooczyszczalnia; emisja pól elektromagnetycznych od kabli przesyłowych (w przypadku zastosowania napowietrznych linii energetycznych) oraz od stacji zasilania; zniszczenie szaty roślinnej (tereny rolnicze - głównie zbiorowiska segetalne i ruderalne) na terenach planowanych działań inwestycyjnych; potencjalny wpływ na faunę – ptaki i nietoperze. W fazie budowy wystąpią dodatkowo następujące oddziaływania na szatę roślinną, powierzchnię ziemi i gleby: trwałe wyłączenie powierzchni gruntów rolnych z dotychczasowego użytkowania (zajęcie części obszaru pod lokalizację turbin wiatrowych, dróg dojazdowych, stacji transformatorowych, zajęcie terenu pod biogazownię, biooczyszczalnię i zabudowę mieszkaniową) i okresowe ograniczenie użytkowania terenów w okresie przeprowadzania prac montażowych; przekształcenia szaty roślinnej, przypowierzchniowej warstwy litosfery, w tym gleby, na terenach bezpośredniego posadowienia fundamentów turbin, obiektów biogazowni i biooczyszczalni. Ustalenia projektu zmiany „Studium…” pozostają w pełnej zgodności z uwarunkowaniami środowiskowymi wynikającymi z opracowania ekofizjograficznego oraz dotychczasowych badań ptaków i nietoperzy. Na podstawie dotychczasowego rozpoznania walorów przyrodniczych można wstępnie zakładać, że potencjalny wpływ realizacji ustaleń zmiany Studium gminy Morzeszczyn na ptactwo i nietoperze, poprzez dopuszczenie lokalizacji funkcji energetyki wiatrowej, nie będzie znaczący i zostanie odpowiednio minimalizowany poprzez realizację szczegółowych zapisów projektu zmiany Studium. Na dalszym etapie prac projektowych konieczne jest jednak przeprowadzenie pełnego monitoringu ornitologicznego, zgodnego z zakresem określonym w wytycznych PSEW (2008) i chiropterologicznego (Kepel i in., 2009). Na podstawie tych badań możliwe będzie określenie szczegółowych wytycznych
3 dla lokalizacji turbin w przestrzeni i ostateczna ocena wpływu planowanej farmy na ptactwo i nietoperze. Powodowane przez farmę wiatrową i biogazownię potencjalne oddziaływania w zakresie emisji hałasu i zanieczyszczeń powietrza (biogazownia) nie powinny być znaczące i nie powinny spowodować przekroczeń dopuszczalnych norm jakości środowiska. Zgodnie z ustaleniami zawartymi z projekcie zmiany Studium potencjalne turbiny wiatrowe powinny być lokalizowane w odległości minimum 500 m od zabudowy mieszkaniowej, co powinno zapewnić dotrzymanie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku i zapewnić utrzymanie korzystnych warunków życia okolicznym mieszkańcom. Wyznaczona lokalizacja biogazowni powinno spełniać wytyczne stawiane tego rodzaju obiektom we wstępnej fazie projektowej - odległość min. 300 m od siedlisk ludzkich (Przewodnik dla inwestorów zainteresowanych budową biogazowni rolniczych 2011). Z uwagi na brak na obecnym etapie bardziej szczegółowych danych dotyczących planowanych na jego obszarze zamierzeń inwestycyjnych, konieczna będzie bardziej wnikliwa ocena dotycząca kwestii oddziaływania na środowisko potencjalnej farmy wiatrowej, biooczyszczalni i biogazowni. Powinno to nastąpić na etapie uzyskania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach realizacji tych przedsięwzięć. Projekt zmiany Studium zapewnia także dotrzymanie obowiązujących przepisów prawnych w zakresie ochrony przyrody. Jak wykazano w prognozie, na podstawie dotychczasowego rozpoznania zasobów przyrodniczych w rejonie przedmiotowego obszaru, zwłaszcza awifauny i nietoperzy (por. rozdz. 2.4), realizacja ustaleń przedmiotowego dokumentu nie powinna spowodować znaczącego oddziaływania na środowisko przyrodnicze istniejących i planowanych obszarów chronionych. Nie powinny wystąpić znaczące negatywne oddziaływania na cele i przedmiot ochrony obszarów Natura 2000 „Bory Tucholskie”, „Dolina Dolnej Wisły” oraz obszaru ważnego dla Wspólnoty „Dolna Wisła” - ich integralność i spójność (por. szczegółowa analiza w rozdz. 6.4. i 7.1.). Nie spowoduje także utraty walorów przyrodniczych położonych w otoczeniu Gniewskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu. Nie wpłynie także negatywnie na planowane: użytki ekologiczne, zespół przyrodniczo - krajobrazowy i pomniki przyrody oraz elementy osnowy ekologicznej gminy. Jak wskazano już wcześniej dla potencjalnej lokalizacji farmy wiatrowej na rozpatrywanym obszarze konieczne jest jednak przeprowadzenie kompletnych, całorocznych obserwacji awifauny i nietoperzy, zgodnych z wytycznymi w tym zakresie (PSEW 2008, Kepel i in. 2009). Wyniki tych badań powinny zostać przedstawione na etapie uzyskania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach realizacji przedsięwzięcia (lub na wcześniejszym etapie planistycznym - opracowania planów miejscowych). Określą one ostatecznie możliwość realizacji farmy wiatrowej na tym terenie. W wyniku realizacji ustaleń zmiany Studium dojdzie do wystąpienia skumulowanego oddziaływania na krajobraz, z uwagi na położenie istniejącej farmy wiatrowej na terenie gminy Pelplin. Znajduje się ona w odległości ok. 3 km od najbliżej położonych terenów wskazanych w zmianie Studium pod lokalizację elektrowni wiatrowych. Obiekty tych farm będą zatem widoczne. Skumulowane oddziaływanie zespołów elektrowni w przypadku ich realizacji dotyczyć może głównie oddziaływania na krajobraz i zmniejszenia atrakcyjności
4 terenów lokalizacji zespołów elektrowni wiatrowych jako żerowisk ptaków. W kontekście krajobrazowym przyczyni się to do „dopełnienia” krajobrazu rolniczego, sztucznymi obiektami antropogenicznymi, widocznymi m.in. z punktu widokowego - Góra Jana Pawła II k. Pelplina i z zamku w Gniewie. Ze względu na położenie w większej odległości od w.w. obiektów wpływ na walory krajobrazowe ekspozycji widokowej z tych punktów będzie mniej istotny niż istniejącego już kompleksu farmy wiatrowej Pelplin Południe (w granicach gm. Pelplin). W wyniku realizacji ustaleń zmiany studium nie wystąpią transgraniczne oddziaływania na środowisko. Pod warunkiem zastosowania w kolejnych etapach planistycznych minimalnych ustalonych w projekcie zmiany Studium odległości od terenów zabudowy mieszkaniowej, nie przewiduje się wystąpienia krótko, ani długotrwałych, wtórnych, chwilowych lub stałych oddziaływań na warunki życia i zdrowie ludzi. Pozytywnie należy ocenić uwzględnienie w projekcie zmiany zaleceń sformułowanych w opracowaniu ekofizjograficznym, materiałach z inwentaryzacji i waloryzacji przyrodniczej gminy. Projekt zmiany Studium zachowuje tereny najbardziej istotne przyrodniczo, wskazane w w/w opracowaniach, niezbędne dla właściwego funkcjonowania środowiska przyrodniczego i utrzymania bioróżnorodności. Wskazane jest jednak zastosowanie wytycznych dla minimalizacji oddziaływań, wymienionych w rozdz. 9 prognozy. W związku z tym należy stwierdzić, że projektowany dokument w sposób należyty uwzględnia cele i problemy ochrony środowiska zarówno na terenach objętych zmianą Studium, jak i w jego otoczeniu. Korzystnym aspektem projektu zmiany Studium w zakresie realizacji międzynarodowych i krajowych celów ochrony środowiska jest rozwój wykorzystania odnawialnych źródeł energii (umożliwienie lokalizacji farmy wiatrowej), co jest zgodne z ustaleniami Pakietu Klimatyczno - Energetycznego UE, Protokołu z Kioto oraz z politykami - Ekologiczną i Energetyczną Państwa. W związku z tym należy stwierdzić, że projektowany dokument w sposób należyty uwzględnia aktualne cele ochrony środowiska wyznaczone na szczeblu krajowym i międzynarodowym. W projektowanym dokumencie przewidziano generalnie należyte na tym etapie planistycznym środki minimalizacji potencjalnych oddziaływań na środowisko. Dodatkowe zalecenia dotyczące minimalizacji i kompensacji potencjalnych oddziaływań na środowisko zawarto w rozdziale 9 niniejszej prognozy. Zgodnie z standardami (PSEW 2008, Kepel i in. 2009) należy także przeprowadzić monitoring porealizacyjny ptactwa i nietoperzy, w celu ustalenia rzeczywistego oddziaływania na nią planowanych farm wiatrowych, w porozumieniu z właściwym organem ochrony środowiska (RDOŚ Gdańsk). Działania te dotyczą już jednak fazy porealizacyjnej tych inwestycji. Pozostałe zapisy projektu zmiany Studium należy uznać za należyte w zakresie ochrony środowiska.
5
1. Wprowadzenie
1.1. Podstawy prawne opracowania Sporządzenie prognozy dla zmiany Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego (zwanego dalej „Studium”) wynika z przebiegu procedury planistycznej przeprowadzanej na podstawie Uchwały nr VII/42/2011 Rady Gminy Morzeszczyn z dnia 29 czerwca 2011 r. w sprawie przystąpienia do sporządzenia zmiany Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Morzeszczyn. Podstawą prawną zobowiązującą organ administracyjny do przeprowadzenia procedury strategicznej oceny oddziaływania na środowisko (OOS) dla projektu Studium jest art. 46 i 51 Ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. 2008. Nr 199, poz. 1227 z póz. zmian.).
1.2. Metodyka opracowania i źródła danych Podstawą wnioskowania o zakresie oddziaływania na środowisko realizacji ustaleń Studium była szczegółowa analiza jego zapisów pod kątem zmian przestrzennych zmierzających do lokalizacji nowych lub modyfikacji istniejących źródeł oddziaływania na środowisko. Następnie identyfikowano poszczególne czynniki oddziaływania na środowisko związane z wprowadzeniem zmian w strukturze funkcjonalno – przestrzennej obszaru objętego zmianą. Przy ustaleniu ich potencjalnego oddziaływania na środowisko wykorzystano dotychczasowe doświadczenia empiryczne i dane literaturowe. Skutki realizacji ustaleń projektu Studium odnoszono do obowiązujących norm i przepisów prawnych. Przy opracowaniu niniejszej prognozy wykorzystano następujące materiały źródłowe: Projekt zmiany Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Morzeszczyn - sporządzony przez zespół urbanistyczny pod kierunkiem mgr inż. arch. Alicji Kopeć, 2012; Opracowanie ekofizjograficzne dla potrzeb zmiany studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Morzeszczyn, PRO DIGITAL, 2011; informacje zawarte w Inwentaryzacji i waloryzacji przyrodniczej Gminy Morzeszczyn. Mieńko i in, 1999; informacje zawarte w Programie ochrony środowiska dla Gminy Morzeszczyn na lata 2004 – 2011, 2004; informacje Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska w Gdańsku; informacje Nadleśnictwa Starogard Gdański w Starogardzie Gdańskim; informacje Urzędu Marszałkowskiego Województwa Pomorskiego – Departament Środowiska i Rolnictwa; dane i opracowania archiwalne w tym Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Morzeszczyn (Uchwała nr XXIII/150/2005 Rady Gminy w Morzeszczynie z dn. 30 marca 2005 r.);
6 dane z wizji terenowych przeprowadzonych we wrześniu 2011 r; informacje z bazy danych obszarów sieci Natura 2000 w Polsce na stronach internetowych Ministerstwa Środowiska (natura2000.gdos.gov.pl); dane z bazy danych PIG - Rejestr Obszarów Górniczych oraz bazy InfoGeoSkarb; mapy topograficzne terenu w skali 1: 10 000 (Układ PUWG 1992); mapy glebowo - rolnicze w skali 1: 5 000; Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Pomorskiego, 2009;
1.3. Cel i zakres prognozy
Podstawowym celem prognozy jest określenie i ocena potencjalnych oddziaływań na środowisko realizacji ustaleń projektu zmiany Studium. Oddziaływania te zachodzą na skutek zmian przeznaczenia terenu. Celem prognozy jest również przedstawienie rozwiązań eliminujących lub ograniczających negatywny wpływ na środowisko.
Zakres opracowania dokumentu prognozy określony został w art. 51 ust. 2. nowej Ustawy z dnia 3 października 2008 r. o udostępnianiu informacji o środowisku i jego ochronie, udziale społeczeństwa w ochronie środowiska oraz o ocenach oddziaływania na środowisko (Dz. U. 2008. Nr 199, poz. 1227 z późn, zmian,). Jednocześnie, zgodnie z art. 53 nowej ustawy, organ opracowujący projekt studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego jest zobowiązany do uzgodnienia zakresu i stopnia szczegółowości prognozy z Regionalnym Dyrektorem Ochrony Środowiska oraz właściwym Państwowym Wojewódzki Inspektorem Sanitarnym. Uzgodnienia te zostały wydane pismami: Regionalnego Dyrektora Ochrony Środowiska w Gdańsku z dnia 5 sierpnia 2011 r. (pismo znak: RDOŚ-Gd-PNII.411.19.15.2011.MP); Państwowego Powiatowego Inspektora Sanitarnego w Tczewie z dnia 2 sierpnia 2011 r. (pismo znak: SE-XI-720/25/11). Ustaliły one zakres szczegółowości i zawartości prognozy dla przedmiotowego Studium na zgodny z pełnym zakresem wymogów ustawowych (art. 53 ustawy). Przy opracowaniu dokumentu zastosowano metody prognozowania bazujące na danych literaturowych oraz doświadczeniach z istniejących farm wiatrowych (metoda ekspercka), wynikach pomiarów prowadzonych w odniesieniu do elementów infrastruktury towarzyszącej farmom (pola elektromagnetyczne). Odnoszono się przy tym do obowiązujących, normowanych prawnie standardów jakości środowiska.
7 2. Struktura środowiska terenu objętego zmianą Studium
2.1. Budowa środowiska przyrodniczego Gmina Morzeszczyn pod względem administracyjnym, położona jest w południowo- wschodniej części województwa pomorskiego, w powiecie tczewskim. Graniczy z siedmioma jednostkami administracyjnymi: od północy z gminą Pelplin; od wschodu z gminą Gniew; od południa z gminą Smętowo Graniczne; od zachodu z gminami Skórcz i Bobowo.
Ryc. 1. Lokalizacja obszaru opracowania.
8
Jest to gmina wiejska, składająca się z 11 sołectw: Borkowo, Dzierżążno, Gąsiorki, Gętomie, Kierwałd, Królów Las, Lipia Góra, Majewo, Morzeszczyn, Nowa Cerkiew, Rzeżęcin. Całkowita powierzchnia obszaru opracowania wynosi ok. 91 km2. Położenie skrajnych punktów obszaru opisują następujące współrzędne (długość i szerokość geograficzna):
kraniec północny - λ1 18° 37' 51", Φ1 : 53° 53' 22” N;
kraniec południowy - λ2 18° 38' 35", Φ2 : 53° 46' 09” N;
kraniec zachodni - λ3 18° 35' 41", Φ3 : 53° 48' 13” N;
kraniec wschodni - λ4 18° 45' 07", Φ4 : 53° 50' 02” N. Według regionalizacji Polski J. Kondrackiego (2002), gmina Morzeszczyn położona jest w obrębie mezoregionu Pojezierza Starogardzkiego (314.52), będącym częścią makroregionu Pojezierza Wschodniopomorskiego (314.5).
2.2. Środowisko abiotyczne – zarys fizjograficzny Rzeźba terenu Decydującą rolę w kształtowaniu się rzeźby terenu odegrał lądolód i jego wody roztopowe, szczególnie w czasie stadiału pomorskiego zlodowacenia północnopolskiego. Wynikiem jego działalności stała się duża różnorodność form, zarówno wypukłych (moreny denne, drumliny, ozy, kemy), jak i wklęsłych (rynny, doliny, wytopiska). Na obszarze gminy Morzeszczyn wyróżniono następujące, główne typy jednostek morfogenetycznych (za: Opracowanie ekofizjograficzne…, Pro Digital, 2011): wysoczyzna morenowa falista i pagórkowata (A1), z przewagą w podłożu glin i piasków gliniastych – dominuje na obszarze gminy; wysoczyzna morenowa falista z przewagą piasków sandrowych (A2) – obejmuje zachodnią część gminy; strefa akumulacji szczelinowej (B) – występuje w północno-zachodniej części gminy; obniżenia wytopiskowe (C) - wypełnione torfami, namułami organicznymi, piaskami deluwialnymi, często zajęte przez „oczka wodne” - występujące na terenie całej gminy. doliny rzeczne (D) z przewagą w podłożu w dnach aluwiów i utworów organicznych, rozcinające wysoczyznową część gminy. Wysoczyzna morenowa (A1, A2) Wysoczyzny morenowe w granicach gminy Morzeszczyn reprezentowane są w przewadze przez morenę denną falistą i pagórkowatą, charakteryzującą się dużym zróżnicowaniem rzeźby. Wysokość wierzchowiny wysoczyzny jest zróżnicowana, od ok. 50- 60 m n.p.m. w obrębie jej zasadniczego poziomu do ok. 85 m n.p.m. w północno-zachodniej części gminy. W obrębie wysoczyzny morenowej występują liczne pagóry, z których część uważana jest za drumliny1, o wysokościach względnych od 8 do 15 m. Wysokość pagórków osiąga wysokość 80 m n.p.m. Charakterystyczną cechą terenów morenowych w granicach gminy jest duży udział obszarów bezodpływowych. Obszary bezodpływowe to głównie
1 Forma ukształtowania powierzchni ziemi pochodzenia glacjalnego. Jest to niskie, owalne wzgórze (długość do około 1 km, wysokość 5 – 60 m) o podłużnym, asymetrycznym profilu (bardziej stromy stok występuje od strony, z której nasuwał się lądolód).
9 obszary ewapotranspiracyjne, częściowo wypełnione wodami niewielkich zbiorników, które świadczą o słabym stopniu wykształcenia sieci odpływu powierzchniowego. W zachodniej części gminy występuje wysoczyzna morenowa falista z lokalnie rozwiniętą pokrywą piasków sandrowych (A2). Stanowi ona wyraźny kompleks, przebiegający południkowo: od północnego-zachodu w kierunku południowym (od rejonu wsi Olsza), wzdłuż doliny rzeki Janki. Specyfiką tego obszaru jest nieco bardziej wyrównana rzeźba terenu, o charakterze falistym, miejscami płaskim. Ponadto lokalne powierzchnie akumulacji osadów fluwioglacjalnych (niewielkie, słabo wykształcone płaty sandrowe) występują także wzdłuż dolnego biegu rzeki Janki oraz w sąsiedztwie rzeki Wierzycy. W podłożu moreny dennej przeważają gliny i piaski gliniaste, zalegające na glinach, rzadziej występują piaski słabogliniaste i gliniaste lekkie. W dnach dolin i zagłębień wytopiskowych, o płytkim zaleganiu pierwszego poziomu wody gruntowej, wykształciły się torfy i utwory mułowo-torfowe.
Pagórkowata strefa akumulacji szczelinowej (B) Występuje w północno- zachodniej części obszaru opracowania (rejon Olsze - Brzezinki - Borkowo). Od pozostałych terenów wysoczyznowych wyróżnia się występowaniem bardziej zróżnicowanej rzeźby terenu, o charakterze pagórkowatym. Wśród występujących tu form wyróżnia się wyraźny wał morfologiczny o przebiegu w przybliżeniu NE-SW, o wysokości bezwzględnej dochodzącej do 85-90 m n.p.m. Wysokości względne na stokach wzniesień dochodzą tu do 10-20 m, a nachylenia stoków wynoszą powyżej 6-10%, na znacznych powierzchniach przekraczając 12%. Teren ten w większości jest jednak zalesiony. Charakterystyczną cechą tej strefy morfologicznej jest występowanie kilku wyraźnych, rozległych, podmokłych zagłębień wytopiskowych - ograniczających wspomniany wał od strony zachodniej, wschodniej i południowej. Wśród wzniesień występują też lokalne, niewielkie zagłębienia - wpływające na zróżnicowanie krajobrazowe i morfometryczne tego obszaru. Obniżenia wytopiskowe (C) Występują na terenie całej gminy. Powstały w wyniku nierównomiernej akumulacji lodowcowej, lub wytapiania się brył martwego lodu. Na większości obszaru opracowania są to na ogół niewielkie, stosunkowo płytkie niecki, zalegające przeciętnie 5-7 m poniżej przylegających terenów wysoczyznowych. W zagłębieniach tych, przy płytkim zaleganiu wód gruntowych (najczęściej w zakresie 0-2 m), występują generalnie osady akumulacji biogenicznej - głównie torfy i mułotorfy. Największe, rozległe zagłębienia wytopiskowe zlokalizowane są w sąsiedztwie pagórkowatej strefy akumulacji szczelinowej w zachodniej i północno-zachodniej części gminy. Największe zagłębienie wytopiskowe, zlokalizowane w rejonie Olsze - Brzezinki, zajmuje w granicach gminy powierzchnię ponad 3 km2 i kontynuuje się na terenie sąsiedniej gminy Starograd Gdański. W obrębie dna tego zagłębienia występuje też kilka niewielkich izolowanych wzniesień, prawdopodobnie o genezie kemowej. Podobne, rozległe obniżenie wytopiskowe znajduje się w okolicach Lipich Gór, w południowej części gminy Morzeszczyn. Pośrodku tego obniżenia wznosi się fragment wysoczyzny z pokrywą piasków fluwioglacjalnych lub też piasków akumulacji kemowej.
10 Ponadto bardzo liczne mniejsze formy zagłębień powierzchni wysoczyzny są powszechnie spotykanym elementem morfologii analizowanego obszaru, zostały one również wyróżnione na mapie - zał. 1 do opracowania. Doliny rzeczne (D) Dolina Wierzycy wyznacza północno-wschodnią granicę gminy. W swoim dolnym biegu Wierzyca wykorzystuje system rynien subglacjalnych. Pomiędzy odcinkami rynnowymi występują rozszerzenia doliny (Błaszkiewicz 1998). Na omawianym odcinku dolina Wierzycy jest głęboko wcięta w otaczającą ją wysoczyznę morenową (ok. 20 m). Wzdłuż krawędzi wysoczyzny ciągnie się terasa kemowa o szerokości od kilkunastu do ponad 300 m. Terasa ta, zbudowana z piasków drobnoziarnistych z lokalnymi przewarstwieniami piasków średnio- i gruboziarnistych, powstała około 14–15 tysięcy lat temu. Dolina Janki przebiega niemal równoleżnikowo przez teren gminy. Szerokość doliny waha się w granicach od ok. 60 m do ok. 0,5 km, gdzie tworzy rozległe obniżenie dolinne (na południe od Lipiej Góry). Rzeka jest częściowo uregulowana. Przez gminę Morzeszczyn przebiega na odcinku ok. 24 km. Janka wykształciła dolinę rzeczną z takimi elementami morfologicznymi jak meandrujące koryto, zbocza, a także niewielkie ostańce erozyjne (okolice Lipiej Góry). Zbudowaną w ten sposób formę geomorfologiczną wypełniają głównie holoceńskie utwory rzeczne, tj. piaski i żwiry oraz torfy i gytia. Budowa geologiczna Pod względem geologicznym obszar gminy Morzeszczyn położony jest w obrębie platformy wschodnioeuropejskiej, na pograniczu dwóch jednostek strukturalno - tektonicznych: syneklizy perybałtyckiej i synklinorium brzeżnego2. Fundamentem budowy geologicznej są skały krystaliczne zalegające na głębokości poniżej 2000 m, a pokryte utworami paleozoiku i mezozoiku. Osady mezozoiku - kredy, reprezentowane są przez szare mułowce, ciemne iły, piaskowce, piaski glaukonitowe i margle. Na kredzie zalegają cienką warstwą (do 13 m) utwory oligocenu. Utwory miocenu (do 80 m miąższości) to osady rzeczne, jeziorne i bagienne reprezentowane przez piaski kwarcowe różnej frakcji oraz mułki i iły, często zawierające pyły burowęglowe i soczewki węgla brunatnego. Strop osadów mioceńskich na wysoczyźnie zalega wysoko + 60 - + 40 m. W górnej części profilu osadów występują znacznej miąższości osady plejstoceńskie (do ponad 250 m miąższości), co jest rezultatem wielokrotnego zlodowacenia. W stratygrafii tych osadów wyróżnia się główne poziomy glin morenowych i rozdzielających je dwóch serii osadów. Profil litologiczno-stratygraficzny czwartorzędu jest ograniczony do osadów zlodowaceń środkowopolskich i dominujących północnopolskich jakkolwiek, w obniżeniach powierzchni podczwartorzędowej, niewykluczona jest obecność osadów zlodowaceń południowopolskich. Duży udział glin zwałowych w litologii utworów powierzchniowych powoduje, że na obszarze gminy przeważają grunty o przepuszczalności słabej i średniej. W dolinach rzek oraz na terenach zmeliorowanych ze względu na występowanie torfów grunty posiadają przepuszczalność zmienną. Obszary zabudowane prezentują grunty o przepuszczalności zróżnicowanej. Kopaliny
2 Na podstawie komentarza do Mapy hydrogeologicznej w skali 1:50.000. Arkusz N-34-74-C Skórcz.
11 Wg regionalnego systemu ewidencji zasobów złóż „MIDAS” na obszarze gminy Morzeszczyn występuje 5 zarejestrowanych złóż, z czego większość jest wyeksploatowana i skreślona z bilansu zasobów. Są to złoża kredy jeziornej i kruszywa naturalnego (tabela 1). Tab. 1. Wykaz złóż występujących na terenie gminy Morzeszczyn
Podstawowe dane kopaliny Powierz- Stan Sposób Średnia Średnia Średnia Nazwa Kopa- Forma chnia Lp zagospodaro- eksploata grubość miąższo grubość złoża lina złoża złoża wania -cji nakładu ść złoża spągu [ha] [m] [m] [m] Eksploatacja złoża Odkrywko- 1 Gąsiorki KN pokładowa 10,08 0,70 9,20 10,00 zaniechana wy Królów Złoże Odkrywko- 2 KN pokładowa 4,90 1,70 8,50 9,60 Las zagospodarowane wy Nowa Złoże skreślone z 3 KR pokładowa odkrywkowy 1,70 0,66 1,62 2,28 Cerkiew bilansu zasobów Nowa Złoże skreślone z 4 KR pokładowa - 1,14 1,60 1,60 2,50 Cerkiew II bilansu zasobów Nowa Eksploatacja złoża 5 Cerkiew KR pokładowa odkrywkowy 1,42 0,80 1,50 2,28 zaniechana III KN – kruszywa naturalne KR – kreda jeziorna pogrubioną czcionką wyróżniono aktualnie istniejace i zagospodarowane złoże kruszywa naturalnego. Źródło: baza „MIDAS” (www.geoportal.pgi.gov.pl)
Jedynym udokumentowanym i faktycznie obecnie istniejącym na terenie gminy jest złoże Królów Las, eksploatowane na podstawie koncesji nr O-IV- 7514/209/97 z dnia 13.01.1997 r. Udzielonej przez Wojewodę Gdańskiego (zmienionej decyzją Wojewody Pomorskiego nr ŚR/Ś-IV-75125/209/03 z dnia 27.11.2003r.). W 2006 r. sporządzono „Dodatek nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej w kat. C1 złoża piasku „Królów Las”, w którym poszerzono granice złoża w kierunku południowym i wschodnim o fragmenty działek nr 146/5 i 46/1 oraz wyznaczono nowe granice poziome. „Dodatek nr 1 ...” został przyjęty decyzją Marszałka Województwa Pomorskiego DGG.GL-7514-1-9/06 z dnia 24.04.2006 r. Powierzchnia projektowanego obszaru górniczego wynosi 60.739 m², terenu górniczego 107.728 m², o zasobach geologicznych rozpoznanych w kat. C1 w ilości 735,8 tyś. ton. Piaski ze złoża „KRÓLÓW LAS” wykorzystane są przez przedsiębiorcę do produkcji suchych klei, tynków mineralnych, zapraw i wypraw budowlanych w przedsiębiorstwie produkcyjno-handlowym „Aspol” Sp. z o.o. (Królów Las 24, 83-132 Morzeszczyn). Część kruszywa sprzedawana jest w stanie naturalnym z przeznaczeniem dla potrzeb lokalnych w budownictwie ogólnym i drogownictwie. Na terenie gminy Morzeszczyn i w bezpośrednim sąsiedztwie jej granic występuje kilka wyrobisk poeksploatacyjnych, które zostały zrekultywowane (wyrobiska po eksploatacji kruszywa naturalnego Gąsiorki i Grabowo). Wody powierzchniowe Pod względem podziału hydrograficznego gmina Morzeszczyn znajduje się w całości w dorzeczu Wisły, prawie w całości w zlewni jej lewobrzeżnego dopływu Wierzycy. Jedynie fragment w południowo-wschodniej części gminy (okolice Bielska) odwadniany jest przez dopływy Młyńskiej Strugi, która bezpośrednio uchodzi do Wisły.
12 Rzeka Wierzyca wyznacza północno-wschodnią granicę gminy Morzeszczyn. Spadek Wierzycy jest tu stosunkowo niewielki (ok. 8‰) i wyrównany, przez co rzeka ma tu znaczne rozwinięcie biegu. Średnia roczna wartość spływu jednostkowego zlewni Wierzycy wynosi około 10 dm3s-1km-2. Współczynnik odpływu nie przekracza 50%, a duża zdolność retencyjna obszaru wpływa na niskie wartości współczynnika nieregularności przepływów średnich rocznych (poniżej 1,5), wskazując na nieznaczne różnice między przepływem roku wilgotnego i suchego (Fac-Beneda 2006).
Przepływy charakterystyczne z wielolecia charakteryzują się stosunkowo wyrównanymi wartościami średniego i niskiego przepływu. Najwyższe wartości średnich przepływów z wielolecia notowane są marcu. Średni przepływ z wielolecia z miesiąca marca wynosi 12,6 m3*s-1. Najniższe wartości średniego przepływu z wielolecia notowane są na przełomie sierpnia i września (6,3 m3*s-1). Maksima dla wysokiej wody z wielolecia notowane są w lipcu na obu posterunkach (48,8 m3*s-1). Minima dla niskiej wody z wielolecia notowane są na przełomie lipca i sierpnia. Średni przepływ z wielolecia (SNQ) dla posterunku w Brodach Pomorskich wynosi 8,76 m3*s-1. Najwyższe stany wód na Wierzycy w profilu Brody Pomorskie obserwowane są na przełomie marca i kwietnia. Najniższe stany wód notowane są w lipcu i sierpniu. Opady letnie nie wpływają więc znacząco na podnoszenie się zwierciadła wody w korycie. Odzwierciedleniem brak wpływu wód pochodzących z dopływu atmosferycznego na wysokie stany wody dla miesięcy letnich jest, najwyższy podczas całego roku hydrologicznego, udział zasilania podziemnego w odpływie całkowitym. Udział odpływu podziemnego w zlewni Wierzycy wynosi od 60 - 75%.
Wierzyca zakwalifikowana jest do rzek zimnych. Średnia roczna temperatura wody mieści się w granicach 6,5 - 10,4 oC. Zjawiska lodowe pojawiają się przeciętnie od 21 grudnia do 31 grudnia. Zanikają na całej długości rzeki przeciętnie przed 28 lutym. Trwają zazwyczaj od 31 do 60 dni. Generalnie w ostatnich latach, za wyjątkiem zimy na przełomie 2009/2010 roku, zjawiska lodowe, poza lodem brzegowym, obserwuje się rzadko. Zatory lodowe pojawiają się przy średnich stanach wody (Atlas Hydrologiczny Polski…, 1987).
Rzeka Janka, stanowi prawobrzeżny dopływ Wierzycy i przepływa niemal równoleżnikowo przez centralną część gminy. Zlewnia górnego biegu Janki jest w wielu miejscach zmeliorowana. W okolicach Lipiej Góry Janka przyjmuje dwa dopływy – spod Barłożna i spod Bobrowca (z “Łąk Murzony”). Wielkości przepływów maksymalnych dla rzeki Janki wynoszą: − dla prawdopodobieństwa p=0,3 % Q0,3%= 6,92 m3/s; − dla prawdopodobieństwa p=1,0 % Q1%= 5,60 m3s; − dla prawdopodobieństwa p=10 % Q10%= 3,45 m3/s; − dla prawdopodobieństwa p=50 % Q50%= 1,50 m3/s. Natomiast wielkości przepływów dla rzeki Liski wynoszą dla prawdopodobieństwa pojawiania się p=1,0 %, tj. o częstotliwości występowania raz na 100 lat : Q1%= 1,50 m3/s. Ponadto przez teren gminy przepływa rzeka Beka, która stanowi dopływ Janki. Jej średni przepływ w profilu w Morzeszczynie wyniósł w 2006 r. 0,022 m3/s (Fac-Beneda 2006).
13 Przez zachodnią część gminy przepływa ciek o nazwie: dopływ z Maksymilianowa, a przez południową dopływ z Lipiej Góry. Na terenie gminy brak jest jezior. Jedyny większy zbiornik retencyjny znajduje się we wsi Gętomie, Jezioro Gętomskie. W rejonie Dzierżążna znajduje się siedem stawów rybnych, z których woda odprowadzana jest do rzeki Janki. Starosta Tczewski udzielił 12.11.2010 r. pozwolenie wodnoprawne na wykonanie urządzeń wodnych dla obiektu stawowego do hodowli ryb, na piętrzenie rzeki oraz pobór wody z rzeki Janki (WR.6223/7,8/09, WR.6224/7,8/09). W licznych wklęsłościach terenu i zagłębieniach bezodpływowych obserwuje się występowanie małych jezior wytopiskowych “oczek”. Jeziorka te odznaczają się z reguły regularnym zarysem linii brzegowej oraz niewielkimi głębokościami. Spełniają one istotną rolę w bilansie wodnym. będąc jednym z elementów retencjonowania wody w zlewniach. W stosunkach wodnych ważną pozycję zajmują także obszary stale lub okresowo podmokłe, występujące w obniżeniach dolinowych i bezodpływowych. Ich zasięg wykazuje znaczną zmienność w cyklu rocznym, osiągając maksymalne rozmiary na ogół wiosną. Największe zwarte kompleksy mokradeł występują w północno – zachodniej części gminy i w okolicach Lipiej Góry (“Łąki Murzony”). Wody podziemne Dla kształtowania się warunków gruntowo - wodnych pierwszorzędne znaczenie ma przede wszystkim występowanie płytko zalegających wód gruntowych. Generalnie głębokości występowania zwierciadła wód gruntowych w obrębie wyróżnionych jednostek morfologicznych można określić następująco: wierzchowina wysoczyzny moreny dennej falistej i strefa akumulacji szczelinowej (jednostki A1, A2 i B) zaleganie pierwszego poziomu wód gruntowych relatywnie głęboko - przeważnie poniżej 5 m p.p.t. Miejscami w spiaszczonych pokrywach glin zwałowych lub wypełnieniach lokalnych zagłębień osadami holocenu (namuły) sączenia wód gruntowych na głębokości 2-5 m, miejscami płycej. Lokalnie w obniżeniach terenu i płytkich płaskich zagłębieniach - wody podziemne występujące na głębokości ok. 0-2 m. Zwierciadło wód przeważnie swobodne, niekiedy występujące pod niewielkim napięciem hydrostatycznym pod warstwami namułów, lub glin zwałowych. dna doliny rzek oraz zagłębień wytopiskowych i obniżeń terenu - zwierciadło wód gruntowych o charakterze swobodnym, niekiedy napiętym, występujące na w zakresie głębokości 0-2 m, z reguły w młodych osadach holoceńskich. Zwierciadło wód stabilizujące się najczęściej płytko poniżej powierzchni terenu, ok. 1,5- 1,0 m, z okresową stagnacją wód na powierzchni terenu, zwłaszcza w okresie wiosennym po roztopach.
Głębiej zalegające poziomy wodonośne maja znaczenie przede wszystkim użytkowe - dla zaspokajania potrzeb lokalnej społeczności w zakresie zaopatrzenia w wodę pitną. Na terenie charakteryzowanej jednostki administracyjnej wyróżniono następujące piętra wodonośne (Program Ochrony Środowiska gminy Morzeszczyn, 2004): czwartorzędowe trzeciorzędowe i kredowe, z których największe znaczenie praktyczne posiada te pierwsze.
14 Piętro czwartorzędowe występuje powszechnie. W zależności od rodzaju gruntów i konfiguracji terenu zwierciadło wody może być swobodne lub napięte i występuje na głębokościach od 1,5 – 10 m. W obniżeniach terenowych wody gruntowe występują bardzo płytko, od 0,0 – 1,0 m p.p.t., o zwierciadle swobodnym lub nieznacznie napiętym. Najczęściej wyróżnianym poziomem jest poziom tzw. międzymorenowy, aczkolwiek ze względu na gorsze parametry międzymorenowego poziomu wodonośnego, głównym użytkowym poziomem wodonośnym jest poziom czwartorzędowo - trzeciorzędowy. Poziom ten budują osady piaszczyste zlodowaceń południowopolskich oraz piaski miocenu i oligocenu, o miąższości do 20 m. Wartość współczynnika filtracji tych utworów wynosi od 1 do 25 m/24h, 2 3 przewodność 100 m /24h, a wydajność potencjalna 30–50 m /h. Jakość wód w tym poziomie odpowiada klasie Ib i II. Piętro trzeciorzędowe - zasilane jest dopływem lateralnym wód z obszaru wysoczyzn morenowych, a częściowo przez ascenzję wód kredowych. Zwierciadło wody o charakterze subartezyjskim i artezyjskim stabilizuje się na rzędnych: 20–28 m n.p.m. na obszarze wysoczyzn. Poziom ten jest dość często użytkowany na obszarze Pojezierza Starogradzkiego, natomiast w granicach opracowania wody z tego piętra ujmowane są tylko w jednym ujęciu - Rzeżęcin, przeznaczonym do likwidacji. Piętro kredowe występuje w ośrodku szczelinowym i porowym. Poziom prowadzi wody pod ciśnieniem subartezyjskim i artezyjskim, o powierzchni piezometrycznej nachylonej w kierunku doliny Wisły i Żuław. Poziom tworzą wapienie i margle o różnym stopniu szczelinowatości oraz piaski drobnoziarniste. Miąższość strefy szczelin wynosi od kilku do 2 54–62 m. Parametry poziomu kredowego są następujące: przewodność wynosi 170 m /24h, 3 a wydajność potencjalna waha się w granicach 10–70 m /h. Poziom zasilany jest przede wszystkim przesączaniem wód z płytszych poziomów wodonośnych. Poziom prowadzi wody regionalnego krążenia, których bazą drenażu są Żuławy i dolina Wisły. Poziom kredowy na terenie gminy ma dość duże znaczenie w zaopatrzeniu w wodę. Wody podziemne w obrębie gminy Morzeszczyn nie wykazują wysokiego stopnia zagrożenia zanieczyszczeniem. Wody posiadają średnią izolację. Pozostały obszar charakteryzuje albo brak ognisk zanieczyszczeń, lub też dobra izolacja. Użytkowy poziom w utworach trzeciorzędowych jest bardzo dobrze izolowany przez zwarty pokład glin zwałowych i iłów pstrych o łącznej miąższości od 50 m do 100 m. Wydajność potencjalna studni jest zmienna i wynosi od 30-50 m³/h. Na obszarze gminy Morzeszczyn wg "Mapy obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagających szczególnej ochrony", nie występuje żaden główny zbiornik wód podziemnych (Kleczkowski i inni, 1990). Klimat Gmina Morzeszczyn wg regionalizacji klimatycznej Polski (Woś 1999) należy do regionu Dolnej Wisły. Region ten wykazuje znaczne odrębności w zakresie stosunków klimatycznych w porównaniu z terenami leżącymi na zachód i wschód od niego. Specyfiką stosunków pogodowych tego obszaru jest m.in. częste występowanie pogody chłodnej i
15 przymrozkowej, z dużym zachmurzeniem bez opadu. Mniej liczne są dni przymrozkowe umiarkowane zimne i pogodne bez opadu. Według „Programu ochrony środowiska dla gminy Morzeszczyn” (2004) najbardziej charakterystyczny jest tu niski opad atmosferyczny wynoszący ok. 550 mm, co jest spowodowane położeniem obszaru w cieniu opadowym Pojezierza Północnopomorskiego. Największe opady notowane są w miesiącach letnich: w lipcu i sierpniu, a najmniejsze w marcu. Południkowy przepływ powietrza nie napotyka żadnych przeszkód. Stąd dolina Wisły wywiera zasadniczy wpływ na warunki pogodowe. Obszar gminy leży w zasięgu wpływów oceanicznych, zimy nie są mroźne, a lato łagodne. Średnia roczna temperatura wynosi około 7°C (w lipcu 17°C, a w styczniu od –3,0 do –1,0°C). W okresie wiosennym zjawiskiem niekorzystnym są gwałtowne spadki temperatur, związane z napływem chłodnego powietrza arktycznego. Zasadniczo przeważają wiatry z kierunków zachodniego i północno - zachodniego, ale duży jest też udział wiatrów z sektora południowego. Najsilniejsze są tu wiatry wiejące z kierunku południowo-zachodniego - osiągają średnio 3,1 m/s. Pod względem topoklimatycznym podstawowe zróżnicowanie gminy wprowadza ukształtowanie terenu i jego użytkowanie. Na terenach otwartych (rolniczych) charakterystyczne są dobre nasłonecznienie (znaczne fragmenty zboczy mają ekspozycję południową), korzystne warunki termiczno-wilgotnościowe i dobre przewietrzanie. W obrębie zagłębień terenu, mogą występować inwersje termiczne i zamglenia. Na terenach zainwestowania kubaturowego, w zależności od charakteru i rozkładu zabudowy oraz charakteru powierzchni ziemi, występują przede wszystkim modyfikacje termiczne i anemometryczne lokalnych warunków klimatycznych.
Korzystne warunki bioklimatyczne i aerosanitarne, sprzyjające lokalizacji zabudowy mieszkaniowej występują głównie w części wysoczyznowej, na płaskich terenach otwartych. Niekorzystne warunki bioklimatyczne występują w dolinach i zagłębieniach terenu oraz w miejscach płytkiego zalegania wód gruntowych. Gleby Zgodnie z obowiązującą klasyfikacją gleb Polski (wg Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego 1989) na obszarze opracowania występują następujące działy systematyczne gleb: gleby autogeniczne, gleby semihydrogeniczne, gleby hydrogeniczne. Na zróżnicowanie typologiczne gleb wpływ mają głównie: rzeźba terenu, charakter podłoża litologicznego, warunki wodne, klimat i roślinność. W związku z tym występująca na obszarze opracowania pokrywa glebowa nawiązuje wyraźnie do lokalnych warunków środowiska, a w szczególności do głównych jednostek morfologicznych. Występowanie gleb autogenicznych na terenie gminy Morzeszczyn uwarunkowane jest budową podłoża, na którym się wykształciły. Dominują tu gleby brunatne właściwe, wytworzone na utworach mineralnych – glinach i piaskach gliniastych, rzadziej na piaskach słabogliniastych i luźnych. Gleby te mają dobrze rozwinięty poziom akumulacyjny. Zawartość próchnicy wynosi w nim od 1,5 do 2%. Wąski przedział stosunku węgla do azotu (od 8,0 do
16 9,2) świadczy o dużej aktywności procesów mikrobiologicznych. Odczyn gleby jest słabo kwaśny do obojętnego. Ponadto występują tu gleby brunatne wyługowane oraz sporadycznie pojawiają się czarne ziemie właściwe, należące do jednych z najlepszych gleb. Czarne ziemie występują głównie w nieckowatych zagłębieniach terenu. Takie położenie, połączone z dużym uwilgotnieniem, oraz obecnością węglanu wapnia w skale macierzystej spowodowało ograniczenie mineralizacji masy organicznej. Poziom próchnicy jest w nich dobrze rozwinięty. Zawartość próchnicy mieści się w przedziale od 2,3 do 2,7% (Olszak 1996). Czarne ziemie, zaliczane do gleb semihydrogenicznych, występują dość powszechnie w dnach obniżeń terenu, kontaktujących się z stosunkowo płytko zalegającym poziomem wód gruntowych. Do gleb hydrogenicznych zaliczane są gleby tofowe i mułowo-torfowe, związane genetycznie ze stałym silnym uwilgotnieniem profilu glebowego, a nawet okresowym jego zalaniem stagnująca wodą. Gleby mułowo-torfowe występują głównie w obrębie wytopisk oraz obniżeń dolinnych. Występuje tam stały lub okresowy nadmiar wody, co jest niezbędnym warunkiem powstania tego typu gleb. Gleby mułowo-torfowe powstają przy udziale roślinności szuwarowej. Gleby murszowo-torfowe powstają na zmeliorowanych torfowiskach niskich. W wypadku płytkiego zalegania pod torfami podłoża mineralnego powstają na tych terenach gleby murszowo-mineralne. Występują one w formie niewielkich płatów w obrębie całej strefy wysoczyznowej. Gleby występujące na terenie gminy Morzeszczyn charakteryzują się umiarkowaną wartością produkcyjną. Wśród gruntów ornych przeważają gleby należące do IV klasy bonitacyjnej (patrz rozdział 5.2). Zgodnie z danymi GUS3 w gminie Morzeszczyn powierzchnia użytków rolnych wynosi łącznie 6 602 ha, z czego: grunty orne ogółem 5 770 ha; sady ogółem 13 ha; łąki ogółem 478 ha; pastwiska ogółem 341 ha.
2.3. Roślinność Według podziału Polski Matuszkiewicza (1995) na regiony geobotaniczne wg zbiorowisk roślinnych obszar gminy Morzeszczyn znajduje się w zasięgu Krainy Wchodniopomorskiej Właściwej Okręgu Starogardzkiego (A.6a.1), w Dziale Pomorskim (A) Podprowincji Południwobałtyckiej i w Prowincji Środkowoeuropejskiej. Pod względem potencjalnej roślinności naturalnej (Matuszkiewicz W. i in., 1995) przeważającą część obszaru opracowania zajmują kompleksy grądów suatlantyckich bukowo-dębowo-grabowych typu pomorskiego. Jedynie w dolinach rzek występują siedliska niżowych łęgów olszowych i jesionowo-olszowych siedlisk wodogruntowych okresowo lekko zabagnionych. Aktualna roślinność rzeczywista na terenie gminy odbiega w sposób znaczący od naturalnej roślinności potencjalnej. Została ona uformowana w warunkach silnej
3 www.stat.gov.pl – dane z 2005 r. (brak nowszych).
17 antropopresji. Podstawowym procesem przekształceń roślinności na terenie opracowania było wylesienie dużych powierzchni i zastąpienie zbiorowisk leśnych przez uprawy rolne, a także łąki i pastwiska. Na terenie gminy Morzeszczyn lasy zajmują współcześnie niewielkie powierzchnie. Istniejące powierzchnie leśne to najczęściej płaty o zniekształconym przez gospodarkę leśną drzewostanie, głównie nasadzenia sosny. Fitocenozy zespołów leśnych, nawiązujące do układów naturalnych zachowały się głównie w zachodniej części gminy. Większość powierzchni obszaru opracowania zajmują obecnie antropogeniczne zbiorowiska synantropijne - zaliczane do zbiorowisk segetalnych (towarzyszących uprawom rolnym) i ruderalnym. Aktualnie szata roślinna rozpatrywanego terenu reprezentowana jest przez następujące typy zbiorowisk (Mieńko i in. 1999): Grądy gwiazdnicowe Stellario Carpinetum; Łęgi jesionowo-olszowe Circaeo-Alnetum; Olsy porzeczkowe i zarośla wierzbowe Ribo nigri-Alnetum, Salicetum pentadro- cinereae, Salicetum triandro-viminalis; Porolne i rekultywacyjne nasadzenia drzew; Czyżnie (ciepłolubne zbiorowiska okrajkowe) Rhamno-Prunetea; Zbiorowiska szuwarowe Phragmitetea; Zbiorowiska łąkowe Molinio-Arrhenatheretea i fragmenty nawiązujące do ciepłolubnych muraw Festuco-Brometea oraz muraw napiaskowych; Zbiorowiska synantropijne (głównie zbiorowiska segetalne towarzyszące uprawom rolnym). Poniżej przedstawiono krótką charakterystykę w.w. grup zbiorowisk, na podstawie danych z inwentaryzacji przyrodniczej gminy (Mieńko i in., 1999). Łęgi olszowe (Circaeo – Alnetum) Lasy łęgowe budowane przez olszę czarną są dość rzadkim zbiorowiskiem roślinnym w gminie. Występują wzdłuż cieków wodnych, a przede wszystkim na brzegach Janki i nad Liską. Kilka izolowanych płatów łęgów notowano też w kompleksie grądowym leśnictwa Borkowo, gdzie otaczają one dawne źródliska strumieni. Wydaje się też, że na niewielkich fragmentach, może występować także inne zbiorowisko łęgowe – łęg wiązowy Ficario – Ulmetum. Wśród lasów łęgowych dość powszechne jest zjawisko przekształceń w kierunku lasów grądowych, na skutek zmiany stosunków wodnych - zmniejszenie nawodnienia i uwilgotnienia gleb. Zjawisko to obserwowane jest na obszarze gminy, szczególnie w płatach położonych nad mniejszymi ciekami wodnymi. Stan zachowania łęgów w gminie Morzeszczyn, w porównaniu z innymi zbiorowiskami roślinnymi jest relatywnie dobry. Najmniej zniekształcone płaty występują nad Janką w okolicach Brodów Pomorskich i koło Gąsiorków. Lasy dębowo – grabowo – lipowe (grądy Tilio – Carpinetum) i kwaśne buczyny (Luzulo pilosae – Fagetum). Lasy grądowe są dominującym leśnym zbiorowiskiem roślinnym w gminie Morzeszczyn. Zajmują one większość powierzchni w leśnictwie Borkowo, obrębu Pelplin, Nadleśnictwa Starogard, a ponadto ich izolowane płaty notowano na obszarze całej gminy,
18 np. między Olszami a Nową Cerkwią, na E od Gęstomia czy na SE od Morzeszczyna. W przeszłości grądy były na omawianym obszarze jeszcze częstsze, a na ich siedliskach występuje większość użytków rolnych. Według autorów Inwentaryzacji przyrodniczej gminy (Mieńko i inn., 1999), występujące w gminie płaty grądów reprezentują jego cieplejszą, subkontynentalną postać – Tilio – Carpinetum. Jest to wielogatunkowy i wielowarstwowy las liściasty z drzewostanem tworzonym przez dęby, grab, lipę, klony, a w wilgotnych siedliskach także wiązy, jesion i olszę. Warstwa podszytu jest bujnie rozwinięta, zdominowana przez leszczynę, ze znacznym udziałem kruszyny i trzmieliny oraz odnowienia drzew. Na obszarze gminy Morzeszczyn większość fitocenoz Tilio – Carpinetum reprezentuje grąd typowy i wysoki. Stan ich zachowania jest ogólnie zły, mimo obecności szeregu płatów o drzewostanach przekraczających 100 lat. Jedynie we fragmentach omawiane zbiorowisko zachowało jeszcze pewne cechy naturalności. Większość fitocenoz jest natomiast silnie lub bardzo silnie zniekształcona w efekcie preferowania hodowli drzew iglastych, wielkopowierzchniowych zrębów, a także rolniczego użytkowania siedliska. Omawiana grupa zbiorowisk, obok grądów, obejmuje też lasy bukowe i fizjonomii zbliżonej do kwaśnych buczyn. Ich skład florystyczny nie odbiega od literaturowych opisów tych układów (por. np. Matuszkiewicz W., Matuszkiewicz A. 1973). Olsy i zarośla wierzbowe (Ribo nigri – Alnetum, Salicetum pentandro – cinereae) Jest to grupa zbiorowisk dosyć częsta na obszarze gminy. Dominuje w zachodniej części gminy. Olsy i zarośla wierzbowe występują zarówno w większych kompleksach leśnych, jak i w postaci niewielkich płatów skupionych z reguły nad oczkami wodnymi lub bezodpływowymi, wilgotnymi zagłębieniami terenu. Olsy występujące w gminie reprezentują żyźniejszą postać zbiorowiska – oles porzeczkowy Ribo nigri – Alnetum (Solińska – Górnicka 1987). Jego drzewostan buduje olsza czarna, podszyt jest silnie rozwinięty, tworzony głównie przez kruszynę, a runo cechuje kompleksowa struktura florystyczna. Na kępach wykształconych wokół pni olsz występują gatunki żyznych lasów liściastych, w dolinkach skupiają się natomiast składniki szuwarów i wilgotnych łąk. Zarośla wierzbowe są zbiorowiskiem ubogogatunkowym, związanym dynamicznie z olsami. Budują je najczęściej dwa gatunki wierzb: szara – Salix cinerea i pięciopręcikowa S. pentandra. W runie trafiają się zarówno rośliny olsowe, jak i łąkowe i szuwarowe. Skład florystyczny zarośli wierzbowych w znacznej mierze jest uzależniony od ich przestrzennej lokalizacji. W sąsiedztwie olsów zaznacza się tu większy udział gatunków leśnych, w kompleksach z łąkami i szuwarami składników tych układów ekologicznych. Stan zachowania omawianych zbiorowisk jest zróżnicowany. Najmniej zniekształcone płaty notowano w zachodniej części gminy, w okolicach miejscowości Olsze. Występują one także na uroczysku Murzony na S od Lipiej Góry oraz na SW od miejscowości Królów Las. Szereg fitocenoz posiada jednak zmienioną strukturę i skład florystyczny. Zarośla głogów i tarniny (Rhamno – Prunetea). Zbiorowiska okrajkowe (Trifolio – Geranietea) Zarośla budowane przez śliwę tarninę, kilka gatunków głogów, jeżyny i róże są dość rzadkim elementem roślinności gminy. Występują one też najczęściej w postaci małopowierzchniowych płatów na miedzach, stokach wąwozów czy na obrzeżach grądów.
19 Mimo niewielkiego areału zajmowanego przez omawiane zbiorowiska, stanowią one ważny składnik roślinności w gminie. Wraz z jeszcze mniejszymi powierzchniami zbiorowisk okrajkowych, budowanych przez barwnie kwitnące byliny, są one jednym z podstawowych elementów zaznaczających ciepłolubny charakter siedlisk na obszarze gminy. Związany jest on z lokalizacją tego terenu w pobliżu Doliny Dolnej Wisły – mezoregionu o najwyższych temperaturach i najniższej ilości opadów w woj. pomorskim. W płatach zbiorowisk okrajkowych i w zaroślach tarniny i głogów skupia się też szereg rzadkich gatunków roślin o podwyższonych wymaganiach termicznych, np. pszeniec różowy Melampyrum arvense, przetacznik kłosowy Veronica spicata, driakiew żółta Scabiosa ochroleuca i inne. Gatunki te centrum występowania w regionie mają w Dolinie Wisły, a ich rozprzestrzenienie się następuje wzdłuż dolin Janki i Wierzycy (Buliński 1994). Porolne nasadzenia drzew iglastych i liściastych Nasadzenia drzew iglastych i liściastych na gruntach do niedawna użytkowanych rolniczo są istotnym elementem krajobrazu ekologicznego gminy. Występują one zarówno w zwartych kompleksach. np. między Gętomiem a Brodami Pomorskimi, na N od Lipiej Góry, jak i w postaci niewielkich powierzchni położonych wśród pól. Najczęściej nasadzanym gatunkiem jest sosna, znacznie rzadziej występują świerk, modrzew i brzoza. Stwierdzono też monokultury mieszańców odmian topoli. Większość nasadzeń drzew wprowadzona została na siedliska grądowe, niegdyś wylesione i przez pewien czas użytkowane rolniczo. Upraw zaniechano tu w okresie ostatnich 30-40 lat, stąd też szereg drzewostanów znajduje się obecnie w niskich klasach wiekowych. Niska też jest ich wartość biocenotyczna spowodowana głównie niezgodnością drzewostanów z siedliskiem. Niezgodność ta przyczynia się ponadto do dalszej deprecjacji walorów siedlisk, m.in. w efekcie wzmożonych procesów bielicowania gleb. Szuwary właściwe i turzycowe (Phragmitetea) Zbiorowiska szuwarowe są pospolite na terenie całej gminy Morzeszczyn. Zajmują siedliska silnie uwodnione lub zabagnione i eutroficzne. Wykształcają się więc w otoczeniu nielicznych tu jezior, oczek wodnych i śródpolnych zagłębień terenu; często porastają też najbardziej podmokłe fragmenty dolin rzek Janki i Wierzycy. Fitocenozy szuwarowe występujące na omawianym terenie reprezentują głównie szuwary właściwe (Phragmition). Szuwary wielkoturzycowe (Magnocaricion), budowane głównie przez kilka gatunków wysokich turzyc, a także szuwar mozgowy Phalaridetum arundinaceae, kartowano na niewielu stanowiskach, przeważnie w dolinach rzecznych. Zbiorowiskami najbardziej rozpowszechnionymi są: szuwar trzcinowy i szuwar pałki szerokolistnej. Szuwar trzcinowy Phargmitetum communis buduje przede wszystkim trzcina pospolita Phragmites australis. Zespół pałki szerokolistnej Typhetum latifoliae występuje najczęściej w niewielkich zagłębieniach śródpolnych i zeutrofizowanych oczkach wodnych. Zbiorowisko to tworzy niekiedy kompleksy przestrzenne z innymi zbiorowiskami szuwarowymi np. z szuwarem mozgowym Phalaridetum arundinacea (koło Bielska), szuwarem kropidłowo – rzepichowym Oenantho – Rorippetum (w pobliżu wsi Majewo) czy szuwarem trzcinowym (na S od Jez. Gętomskiego). Fitocenozy szuwaru pałkowego występują także koło Majewa, Dzierżążna, Morzeszczyna, Nowej Cerkwi i Bielska.
20 Do rzadziej spotykanych fitocenoz szuwarowych należą: Glycerietum maximae – szuwar budowany przez mannę mielec Glyceria aquatica, występujący na kilku stanowiskach (koło wsi Królów Las i Bielsk) oraz Equisetum limosi (Nowa Cerkiew) – szuwar zdominowany przez skrzyp bagienny. Na kilku stanowiskach, koło Majewa, Borkowa i Nowej Cerkwi, rozwinął się zespół kropidła wodnego i rzepichy ziemnowodnej Oenantho – Roroppetum. Zbiorowisko to tworzą głównie dwa ww. gatunki, którym towarzyszą np. tojeść pospolita Lysimachia vulgaris, mozga trzcinowa Phalaris arundinacea, mietlica rozłogowa Agrostis stolonifera czy przytulia błotna Galium palustre. Wykształca się ono najczęściej na siedliskach eutroficznych, zajmując zbiorniki astatyczne, w których głębokość wody nie przekracza 0,5 m (Podbielkowski, Tomaszewicz 1996). Łąki i pastwiska świeże (Molinio – Arrhenatheretea) W typowo rolniczej gminie Morzeszczyn zbiorowiska łąkowe obok zbiorowisk segetalnych są jednymi z najbardziej pospolitych układów roślinnych. Największe płaty łąk zlokalizowane są: koło Borkowa, między Borkowem a Nową Cerkwią, na NW i SE od Nowej Cerkwi oraz przy W granicy gminy. Zbiorowiska omawianej grupy wykształcają się na siedliskach zróżnicowanych pod względem rodzaju gleby, jej zasobności i wilgotności; najczęściej na glebach żyznych i wilgotnych. Zbiorowiska łąkowe występujące na terenie gminy Morzeszczyn są słabo zróżnicowane pod względem synsocjologicznym i w przeważającej części znacznie zniekształcone. Nieco lepiej zachowane fitocenozy zlokalizowane są w nieodwodnionych fragmentach dolin rzecznych; są to jednak z reguły płaty bardzo małe. Większość fitocenoz występuje w postaci kadłubowej. Niekorzystne zmiany w składzie gatunkowym i w strukturze zbiorowisk roślinnych są zwykle wynikiem kompleksowego, antropogenicznego oddziaływania na siedlisko łąkowe i okrywę roślinną. Na siedliskach podmokłych i intensywnie wypasanych często wykształca się zbiorowisko zdominowane przez sit rozpierzchły Juncus effusus. W miejscach dostatecznie uwodnionych, na których zaprzestano koszenia rozwinęły się układy szuwarowo – zaroślowe, głównie z udziałem trzciny i kilku gatunków wierzb. Na kilku stanowiskach na obszarze gminy kartowano zbiorowiska ziołoroślowe (Filipendulo – Petasition), dosyć znacznie przekształcone, zdominowane przez kilka gatunków wysokich bylin, takich jak: wiązówka błotna Filipendula ulmaria, pokrzywa zwyczajna Urtica dioica czy ostrożeń błotny Cirsium palustre. Grupę zbiorowisk rozwijających się na glebach świeżych, mineralnych (Arrhenatheretalia) reprezentują głównie pastwiska (Cynosurion). Najczęściej zajmują one kilkuhektarowe powierzchnie w bezpośrednim sąsiedztwie siedzib ludzkich. Rzadziej kartowano fitocenozy świeżych łąk, większe płaty zlokalizowano nad Janką na S od Gętomia oraz koło wsi Gęsiorki. Zbiorowiska nawiązujące do ciepłolubnych muraw (Festuco – Brometea). Fragmenty muraw napiaskowych (Sedo – Scleranthetea) W miejscach ciepłych, osłoniętych od wiatru i nasłonecznionych np. na zboczach nasypów kolejowych czy wzgórz osłoniętych lasem, na przydrożnych lub śródpolnych skarpach, itp. wykształciły się zbiorowiska o cechach ciepłolubnych muraw. Wyróżniają się
21 one przede wszystkim obecnością gatunków o większych wymaganiach termicznych, wśród których znajduje się grupa roślin o charakterze stepowym. Spośród taksonów charakterystycznych dla ciepłolubnych muraw (Festuco – Brometea) na kilku stanowiskach notowano: przetacznik kłosowy Veronica spicata, driakiew żółtawą Scabiosa ochroleuca, wilczomlecz sosnkę Euphorbia cyparissias, niekiedy z dużą obfitością. Często towarzyszyły im inne gatunki ciepłolubne np. mikołajek płaskolistny Eryngium planum, groszek bulwiasty Lathyrus tuberosus. Zbiorowiska ciepłolubnych muraw, charakterystycznych dla Doliny Dolnej Wisły, nie są na terenie gminy w pełni wykształcone. Jednak ich szczególnych skład gatunkowy podkreśla odrębność florystyczną tego rejonu, zwłaszcza w odniesieniu do terenu Borów Tucholskich i Pojezierza Kaszubskiego. Ciepłolubne murawy w gminie Morzeszczyn cechują się też znacznym udziałem gatunków uważanych w literaturze (Matuszkiewicz W. 1982) za charakterystyczne dla muraw napiaskowych. Są to m.in.: szczotlicha siwa Corynephorus canescens, kostrzewa owcza Festuca ovina, czy kocanki piaskowe Helichrysum arenarium. Fragmenty muraw napiaskowych notowano tu na skrajach kompleksów leśnych, czasem też na przydrożach. Zajmują one znikome powierzchnie. Zbiorowiska synantropijne Omawiana grupa obejmuje dwa typy zbiorowisk: segetalne – czyli zbiorowiska chwastów pól uprawnych i ruderalne – rozwijające się w bezpośrednim sąsiedztwie siedzib ludzkich: w ogrodach przydomowych, na podwórkach, przypłociach oraz na przydrożach, a także na lokalnych wysypiskach odpadów. Gmina Morzeszczyn ma charakter typowo rolniczy, zbiorowiska segetalne są więc tam najbardziej pospolitym typem zbiorowisk roślinnych, zajmującym zdecydowaną większość powierzchni obszaru opracowania. W zbiorowiskach tych notowano kilka gatunków roślin wyróżniających je w stosunku do zespołów chwastów, np. na Pojezierzu Kaszubskim. Są to m.in. sierpnica pospolita Falcaria vulgaris, groszek bulwiasty Lathyrus tuberosus czy wyka brudnożółta Vicia grandiflora. Zbiorowiska ruderalne są bardzo pospolite, chociaż w przeciwieństwie do układów segetalnych, przeważnie zajmują niewielkie powierzchnie. Poza niektórymi zbiorowiskami przydroży rozwijają się one na siedliskach żyznych, szczególnie bogatych w substancje azotowe. Dość specyficzne dla gminy Morzeszczyn są zbiorowiska ruderalne wykształcające się na przydrożach i nasypach kolejowych. Cechują się one obecnością (czasami też występowaniem licznych populacji) szeregu gatunków roślin o podwyższonych wymaganiach termicznych. Są to przede wszystkim: przetacznik kłosowy Veronica spicata, mikołajek płaskolistny Eryngium planum i driakiew żółtawa Scabiosa ochroleuca. Obszar omawianej gminy jest miejscem wyjątkowo licznego występowania tych gatunków (Buliński 1994, Jelinowski, Schwarz, Tokarz 1981, 1982, 1986, 1987), co stanowi jeden z czynników potwierdzających ciepłolubny charakter siedlisk tej jednostki.
22 2.4. Fauna Obszar gminy Morzeszczyn, według podziału zoogeograficznego Polski A. Jakubskiego (1934), mieści się w Krainie Południowobałtyckiej, która obejmuje północną i środkową część Polski. Według podziału A. Kostrowickiego (1991) obszar ten położony jest w obrębie Regionu Środkowoeuropejskiego, rozciągającego się na cały obszar Polski z wyjątkiem gór. Zarówno skład gatunkowy, jak i struktura przestrzenna oraz liczebność poszczególnych gatunków fauny są odbiciem istniejącego zróżnicowania szaty roślinnej i charakteru wód powierzchniowych. Zgodnie z „Inwentaryzacją i waloryzacją przyrodniczą gminy Morzeszczyn” (1999) ze względu na odmienną metodykę inwentaryzowania poszczególnych grup systematycznych charakterystyka fauny została podzielona na podrozdziały. Poniżej przedstawiono charakterystykę poszczególnych grup systematycznych fauny na podstawie danych z w.w. opracowania. Ryby i minogi Na terenie gminy występuje niewielkie Jez. Gętomskie oraz szereg niewielkich śródpolnych, śródłąkowych oraz śródleśnych oczek wodnych. Niemal bez wyjątku wszystkie te zbiorniki są w mniejszym lub większym stopniu zeutrofizowane. Wyjątkiem są bardzo nieliczne oczka położone w lasach, które mogą mieć charakter dystroficzny. Ichtiofauna takich zbiorników nie jest silnie zróżnicowana. Stwierdzono tu obecność następujących taksonów: szczupak Esox lucius, okoń Perca fluviatilis, płoć Rutilus rutilus, ukleja Alburnus alburnus, wzdręga Scardinius erythrophtalmus oraz karaś Carassius carassius. Wyniki odłowów na rzece Jance i Wierzycy, przeprowadzonych przez Pracownię Rybactwa rzecznego I.R.Ś. oraz Z.O. P.Z.W. w Gdańsku przedstawia tabela 2.
Tab. 2. Wykaz prawnie chronionych gatunków ryb i minogów w gminie Morzeszczyn Lp. Gatunek Nazwa łacińska 1. minóg strumieniowy Lampetra planeri 2. minóg rzeczny Lampetra fluviatilis 3. koza Cobitis taenia 4. różanka Rhodeus sericeus amarus 5. śliz Nemachilus barbatulus 6. piekielnica Alburnoides bipunctatus 7. strzebla potokowa Phoxinus percnurus 8. piskorz Misgurnus fossilis
Źródło: „Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza gminy Morzeszczyn” (Mięńko i inn. 1999)
Z wymienionych w tabeli 2 gatunków: strzebla, piekielnica, różanka, śliz, koza, piskorz, minog rzeczny (w stadium larwalnego rozwoju w rzekach) oraz minog strumieniowy podlegają całkowitej ochronie gatunkowej. Dodatkowo minogi znalazły się w Polskiej czerwonej księdze zwierząt w kategorii V – narażone na wyginięcie (Głowaciński 1992). Nowsze dane z połowów przeprowadzanych przez Pracownię Rybactwa Rzecznego I.R.Ś. oraz Z.O.P.Z.W. w Gdańsku (za Mieńko i in. 2003) wskazują, że w wodach Wierzycy można spodziewać się występowania ok. 29 gatunków ryb. Wśród nich najliczniej reprezentowane są takie gatunki jak płoć, kiełb i okoń. Spośród stwierdzonych w wodach tej rzeki gatunków 7
23 objętych jest ochroną ścisłą - koza, piskorz, różanka, piekielnica, głowacz białopłetwy, minóg potokowy i minóg rzeczny, a 6 (wszystkie poza piekielnicą) wymienionych jest w Zał. II Dyrektywy Siedliskowej i Zał. 3 rozporządzenia w sprawie typów siedlisk przyrodniczych oraz gatunków roślin i zwierząt wymagających ochrony w formie wyznaczania obszarów Natura 2000 (Dz. U. Nr 94 z 2005, poz. 795 - por. tab. 2 i 3). Przedstawione dane świadczą o wysokich walorach ichtiofauny rzeki, pomimo nie najlepszego jej stanu sanitarnego. Jednocześnie występowanie tu stosunkowo licznej grupy gatunków z Zał. II Dyrektywy Siedliskowej, stwierdzanych jednocześnie w wodach Wisły na terenie ostoi SOO 220033 „Dolna Wisła”, świadczy o zachodzących powiązaniach miedzy tymi ekosystemami wodnymi i podkreśla rangę rzeki Wierzycy jako korytarza ekologicznego.
Płazy W trakcie prac inwentaryzacyjnych (Mieńko i in., 1999) stwierdzono występowanie 9 gatunków płazów na 18 znanych z obszaru całego kraju (tabela 3).
Tab. 3. Wykaz prawnie chronionych gatunków płazów w gminie Morzeszczyn Lp. Gatunek Nazwa łacińska 1. traszka zwyczajna Triturus vulgaris 2. kumak nizinny Bombina bombina 3. ropucha zwyczajna Bufo bufo 4. grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus 5. rzekotka drzewna Hyla arborea 6. żaba jeziorkowa Rana lessonae 7. żaba wodna Rana esculenta 8. żaba trawna Rana temporaria 9. żaba moczarowa Rana arvalis Źródło: „Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza gminy Morzeszczyn” (Charakterystyka fauny. J. Błażuk), 1999 Traszka zwyczajna Triturus vulgaris jest niezbyt pospolitym gatunkiem na badanym obszarze. Wszystkie stwierdzenia dotyczyły pojedynczych osobników. Kumak nizinny Bombina bombina jest rzadkim taksonem na terenie gminy. Notowany był w części wschodniej w kompleksach leśnych i na ich obrzeżach. W Europie Środkowej gatunek ten ustąpił z wielu stanowisk na skutek zanieczyszczenia środowiska (Corbett 1989). Ropucha zwyczajna Bufo bufo jest gatunkiem pospolitym na omawianym obszarze. Występuje zarówno w lasach, jak i na terenach polno – łąkowych. Grzebiuszka ziemna Pelobates fuscus została stwierdzona na stanowisku w kompleksie leśnym na N od leśnictwa Borkowo. Jest ona pospolita w całej nizinnej części kraju, ale skryty tryb życia znacznie utrudnia jej lokalizację (Juszczyk 1974). Bardzo pospolitym i miejscami licznym taksonem jest rzekotka drzewna Hyla arborea. Zamieszkuje ona skraje niewielkich kompleksów leśnych, chociaż spotykano ją również w ich wnętrzu. Największą populację rzekotki notowano na obrzeżach lasów leśnictwa Borkowo. Na terenie gminy występują 4 gatunki żab. Z “żab zielonych” stwierdzono obecność żaby jeziorkowej Rana lessonae i wodnej R. kl. esculenta. Żaba jeziorkowa jest bardzo pospolita zarówno na terenach otwartych, jak i w lasach. Żaba wodna jest mniej pospolita i trzyma się
24 większych oczek wodnych. Z “żab brunatnych” na terenie gminy występuje żaba trawna Rana temporaria i moczarowa R. arvalis. Oba gatunki należą do najpospolitszych płazów w gminie. Na terenie wsi Gąsiorki i Majewo planowana jest inwestycja polegająca na budowie i eksploatacji zespołu trzech siłowni wiatrowych o mocy 6 MW. Dla tego przedsięwzięcia wykonano w 2009 r. raport oddziaływania na środowisko, w ramach którego dokonano inwentaryzacji fauny w tym rejonie. Wśród płazów, poza wymienionymi w tabeli 3, stwierdzono występowanie żaby śmieszki (Rana ridibunda). Wszystkie płazy krajowe podlegają całkowitej ochronie gatunkowej. Gady Na podstawie danych archiwalnych (Mieńko i in., 1999) należy spodziewać się występowania na terenie gminy 4 gatunków gadów na 8 znanych z obszaru całego kraju (tabela 4). Tab. 4. Wykaz prawnie chronionych gatunków gadów w gminie Morzeszczyn Lp. Gatunek Nazwa łacińska 1. jaszczurka zwinka Lacerta agilis 2. jaszczurka żyworodna Lacerta vivipara 3. padalec zwyczajny Anguis fragilis 4. żmija zygzakowata Vipera berus Źródło: „Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza gminy Morzeszczyn” (Charakterystyka fauny. J. Błażuk), 1999 Najpospolitszymi gadami na terenie inwentaryzowanej jednostki są jaszczurka zwinka Lacerta agilis i żyworodna L. vivipara. Oba gatunki rozprzestrzenione są na terenie całej gminy. Jaszczurka zwinka zamieszkuje z reguły tereny bezleśne, np. nasypy torów kolejowych, wyeksploatowane i zarastające żwirownie, ruiny opustoszałych gospodarstw (np. Gętomie). Żyworódka ogranicza się do terenów leśnych. Występuje zarówno na ich obrzeżach, jak i wewnątrz (śródleśne polany, przecinki). Padalec zwyczajny Anguis fragilis był notowany na stanowisku we wschodniej części gminy na skraju kompleksu leśnego na E od Dzierzążna. Jest to pospolity takson terenów zadrzewionych w skali kraju, ale z uwagi na nocny tryb życia jest trudny do lokalizacji (Juszczyk 1974). Żmiję zygzakowatą Vipera berus stwierdzono wewnątrz kompleksu leśnego leśnictwa Borkowo (na N od leśnictwa). Obserwowane okazy były odmiany szarej i brązowej. W ramach sporządzonego „Raportu…” (2009) w rejonie pomiędzy wsiami Gąsiorki a Majewo stwierdzono występowanie zaskrońca zwyczajnego (Natrix natrix). Wszystkie gatunki gadów występujących w kraju podlegają całkowitej ochronie gatunkowej. Ptactwo Ze względu na obecność różnych zbiorowisk roślinnych w rozmaity sposób przekształconych przez człowieka, powstało szereg biotopów wykorzystywanych przez awifaunę. Agrocenozy i użytki zielone stanowią dominujący procent powierzchni gminy. Do pospolitych taksonów tych terenów należą: skowronek polny Alauda arvensis, świergotek łąkowy Anthus pratensis, kuropatwa Perdix perdix, pliszka siwa Motacilla alba, szczygieł Carduelis carduelis, szpak Sturnus vulgaris, wrona siwa Corvus corone cornix. Do nielicznych należy
25 pokląskwa Saxicola rubetra i pliszka żółta Motacilla flava oraz gawron Corvus frugilegus. Na łąkach w okolicy Brzeźna notowano derkacza Crex crex. Obecność śródpolnych i śródłąkowych zadrzewień wzbogaca tego typu awifaunę o takie taksony jak: dzwoniec Carduelis chloris, gąsiorek Lanius collurio, grzywacz Columba palumbus cierniówka Sylvia communis. Awifauna terenów leśnych jest stosunkowo zróżnicowana, ale z uwagi na niewielką powierzchnię lasów w gminie, populacje tych gatunków są liczebnie niewielkie. W centralnym kompleksie leśnym gminy (leśnictwo Borkowo) z drzewostanami liściastymi i mieszanymi stwierdzono takie gatunki, jak: bogatka Parus major, kowalik Sitta europaea, rudzik Erithacus rubecula, sójka Garrulus glandarius, pierwiosnek Phylloscopus collybita, świstunka leśna P. sibilatrix, kos Turdus merula, śpiewak T. philomelos, świergotek drzewny Anthus trivialis, muchołówka żałobna Ficedula hypoleuca. Drzewostany iglaste zamieszkiwane są przez takie gatunki, jak: czubatka Parus cristatus, sosnówka P. ater, pełzacz leśny Certhia familiaris, dzięcioł duży Dendrocopos major oraz mysikrólik Regulus regulus. Rzadkimi taksonami są: kruk Corvus corax, lerka Lullula arborea oraz gil Pyrrhula pyrrhula. Z gatunków leśnych na uwagę zasługuje stanowisko dzięcioła czarnego Dryocopus martius na S od leśniczówki Borkowo. W nadwodnych zadrzewieniach notowano słowika szarego Luscinia luscinia, słonkę Scolopax rusticola (okolice Brzeźna). kwiczoła Turdus pilaris oraz sikorę ubogą Parus palustris. Za wyjątkiem ostatniego gatunku wszystkie pozostałe występują sporadycznie. Odrębną grupę ptaków stanowią gatunki związane ze zbiornikami wody stojącej, w mniejszym stopniu z ciekami. Jest to grupa bardzo słabo reprezentowana z uwagi na małą liczbę tego typu biotopów na terenie gminy. W trakcie prac inwentaryzacyjnych stwierdzono jedynie krzyżówkę Anas platyrhynchos, łabędzia niemego Cygnus olor, perkoza dwuczubego Podiceps cristatus. W okolicy zaniedbanych stawów na SE od Morzeszczyna stwierdzono brodźca samotnego Tringa ochropus, natomiast nad stosunkowo niedawno powstałym stawem na SW od leśnictwa Borkowo notowano obecność błotniaka stawowego Circus aeruginosus. Tereny z zabudową mieszkaniową i gospodarczą charakteryzują się najmniej urozmaiconą awifauną. Z pospolitych taksonów wymienić należy: wróbla domowego Passer domesticus, mazurka P. montanus, srokę Pica pica, sierpówkę Streptopelia decaocto, dymówkę Hirundo rustica, oknówkę Delichon urbica, sikorę modrą Parus caeruleus. Rzadziej występuje kopciuszek Phonicurus ochruros i jerzyk Apus apus. Wykaz gatunków ptaków znajdujących się pod ochroną gatunkową (całkowitą i częściową) znajduje się w tabeli 5. Tab. 5. Wykaz prawnie chronionych gatunków ptaków w gminie Morzeszczyn Status występowania w Lp. Gatunek Nazwa łacińska gminie 1. perkoz dwuczuby Podiceps cristatus lęgowy 2. bocian biały Ciconia ciconia lęgowy 3. łabędź niemy Cygnus olor lęgowy 4. błotniak stawowy Circus aeruginosus ?lęgowy 5. myszołów Buteo buteo lęgowy
26 6. kobuz Falco subbuteo ?lęgowy 7. żuraw Grus grus ?lęgowy 8. kszyk Gallinago gallinago ?lęgowy 9. sierpówka Streptopelia decaocto lęgowy 10. kukułka Cuculus canorus lęgowy 11. jerzyk Apus apus lęgowy 12. dzięcioł czarny Dryocopus martius lęgowy 13. dzięcioł duży Dendrocopos major lęgowy 14. lerka Lullula arborea lęgowy 15. skowronek Alauda arvensis lęgowy 16. dymówka Hirundo rustica lęgowy 17. oknówka Delichon urbica lęgowy 18. świergotek drzewny Anthus trivialis lęgowy 19. świergotek łąkowy Anthus pratensis lęgowy 20. pliszka żółta Motacilla flava lęgowy 21. pliszka siwa Motacilla alba lęgowy 22. strzyżyk Troglodytes troglodytes lęgowy 23. rudzik Erithacus rubecula lęgowy 24. słowik szary Luscinia luscinia lęgowy 25. kopciuszek Phoenicurus ochruros lęgowy 26. pokląskwa Saxicola rubetra lęgowy 27. kos Turdus merula lęgowy 28. kwiczoł Turdus pilaris lęgowy 29. śpiewak Turdus philomelos lęgowy 30. paszkot Turdus viscivorus lęgowy 31. łozówka Acrocephalus palustris lęgowy 32. trzcinniczek Acrocephalus scirpaceus lęgowy 33. trzciniak Acrocephalus arundinaceus lęgowy 34. cierniówka Sylvia communis lęgowy 35. kapturka Sylvia atricapilla lęgowy 36. świstunka leśna Phylloscopus sibilatrix lęgowy 37. pierwiosnek Phylloscopus collybita lęgowy 38. piecuszek Phylloscopus trochilus lęgowy 39. mysikrólik Regulus regulus lęgowy 40. muchołówka żałobna Ficedula hypoleuca lęgowy 41. sikora uboga Parus palustris lęgowy 42. czarnogłówka Parus montanus lęgowy 43. czubatka Parus cristatus lęgowy 44. sosnówka Parus ater lęgowy 45. modraszka Parus caeruleus lęgowy 46. bogatka Parus major lęgowy 47. kowalik Sitta europaea lęgowy 48. pełzacz leśny Certhia familiaris lęgowy
27 49. gąsiorek Lanius collurio lęgowy 50. sójka Garrulus glandarius lęgowy 51. sroka Pica pica lęgowy 52. kawka Corvus monedula lęgowy 53. gawron Corvus frugilegus ?lęgowy 54. wrona Corvus corone cornix lęgowy 55. kruk Corvus corax lęgowy 56. szpak Sturnus vulgaris lęgowy 57. wróbel Passer domesticus lęgowy 58. mazurek Passer montanus lęgowy 59. zięba Fringilla coelebs lęgowy 60. dzwoniec Carduelis chloris lęgowy 61. szczygieł Carduelis carduelis lęgowy 62. gil Pyrrhula pyrrhula lęgowy 63. trznadel Emberiza citrinella lęgowy 64. potrzos Emberiza schoeniclus lęgowy Źródło: „Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza gminy Morzeszczyn” (Charakterystyka fauny. J. Błażuk), 1999. Dla terenu planowanego zespołu elektrowni wiatrowych, pomiędzy wsiami Gąsiorki a Majewo wykonano ocenę wstępną (tzw. screening), w ramach którego określono prawdopodobieństwo możliwości wystąpienia negatywnych oddziaływań na awifaunę. Zgodnie z przeprowadzonymi badaniami teren ten znajduje się poza głównymi szlakami wędrówek i miejscami przebywania ptaków oraz poza obszarami krajowych i międzynarodowych ostoi ptaków. Teren inwestycji jest położony również poza korytarzami ekologicznymi rangi ponadlokalnej i lokalnej. Zgodnie z wykonanym „Raportem…” (2009) na terenie pomiędzy wsiami Gąsiorki a Majewo (centralna część gminy) stwierdzono występowanie następujących gatunków ptaków, które przedstawiono w tabeli 6.
Tab. 6. Gatunki ptaków i ich status ochronny na terenie planowanej inwestycji zespołu 3 elektrowni wiatrowych Gąsiorki – Majewo. Rodzaj ochrony
Zał. II Zał. I Nazwa Nazwa Europejska Polska Dyrektywy Dyrektywy Ochrona Lp. polska łacińska Czerwona Czerwona 92/43/EWG 79/409/EWG gatunkowa Lista Księga (Dyr.ektywa (Dyrektywa w Polsce Siedliskowa) Ptasia)I
1. kormoran Phalacrocorax - - - - TAK czarny carbo 2. łabędź niemy Cygnus olor - - - - TAK 3. gęś zbożowa Anser fabalis - - - - TAK 4. gęś Anser albifrons - - - - TAK białoczelna 5. krzyżówka Anas - - - - ŁOWNY platyrhynchos 6. czapla siwa Area cinerea - - - - TAK, częściowo
28 7. bocian biały Ciconia ciconia - - - TAK TAK 8. kania ruda Milvus milvus TAK,NT TAK,NT - TAK TAK 9. błotniak Circus - - - TAK TAK stawowy aeruginosus 10. myszołów Buteo buteo - - - - TAK 11. pustułka Falco - - - - TAK tinnunculus 12. łyska Fulica atra - - - - TAK 13. żuraw Grus grus - - - TAK TAK 14. sieweczka Charadrius - - - - TAK rzeczna dubius 15. czajka Vanellus - - - - TAK vanellus 16. grzywacz Columba - - ŁOWNY palumbus 17. sierpówka Streptopelia - - - - TAK decaocto 18. kukułka Cuculus - - - - TAK canorus 19. płomykówka Tyto alba - - - - TAK 20. lerka Lululla arborea - - - TAK TAK 21. skowronek Alauda - - - - TAK arvensis 22. dymówka Hirundo rustica - - - - TAK 23. oknówka Delichon - - - - TAK urbicum 24. świergotek Anthus - - - - TAK łąkowy pratensis 25. pliszka siwa Motacilla alba - - - - TAK 26. rudzik Erithacus - - - - TAK rubecula 27. kopciuszek Phoenicurus - - - - TAK ochruros 28. pokląskwa Saxicola - - - - TAK ruberta 29. białorzytka Oenanthe - - - - TAK oenanthe 30. kos Turdus merula - - - - TAK 31. kwiczoł Turdus pilaris - - - - TAK 32. piewak Turdus - - - - TAK philomelos 33. łozówka Acrocephalus - - - - TAK palustris 34. trzcinniczek Acrocephalus - - - - TAK scirpaccus 35. cierniówka Sylvia - - - - TAK communis 36. pierwiosnek Phylloscopus - - - - TAK collybita 37. piecuszek Phylloscopus - - - - TAK trochilus 38. czarnogłówka Parus - - - - TAK montanus 39. modraszka Parus - - - - TAK caeruleus 40. sójka Garrulus - - - - TAK glandarius
29 41. sroka Pica pica - - - - TAK, częściowa 42. kawka Corvus - - - - TAK monedula 43. kruk Corvus corax - - - - TAK 44. szpak Strunus vugaris - - - - TAK 45. wróbel Passer - - - - TAK domesticus 46. zięba Fringilla - - - - TAK coelebs 47. szczygieł Carduelis - - - - TAK carduelis 48. makolągwa Carduelis - - - - TAK cannabina 49. trznadel Emberiza - - - - TAK citrinella 50. potrzos Emberiza - - - - TAK schoeniclus 51. potrzeszcz Emberiza - - - - TAK calandra
NT – gatunki niższego ryzyka, ale bliskie zagrożenia Źródło: „Raport oddziaływania na środowisko przedsięwzięcia mającego na celu budowę i eksploatację zespołu trzech siłowni wiatrowych o mocy 6 MW na terenie wsi Gąsiorki i Majewo w gminie Morzeszczyn”, 2009.
Ssaki Przeważającą część gminy zajmują agrocenozy i użytki zielone, stąd najliczniejszą grupę wśród teriofauny stanowią gatunki związane z tymi biotopami. Do najliczniejszych ssaków z tej grupy zaliczyć można kreta Talpa europaea, mysz polną Apodemus agrarius, polnika zwyczajnego Microtus arvalis, ryjówkę aksamitną Sorex araneus i ryjówkę malutką S. minutus. Wszystkie wyżej wymienione taksony rozprzestrzenione są na terenie całej gminy, ale ryjówki były notowane z niewielkiej ilości okazów. Również szeroko rozprzestrzeniony jest lis Vulpes vulpes, choć na terenie gminy nie jest on zbyt liczny. Na jednym stanowisku na południu gminy notowano jeża wschodnioeuropejskiego Erinaceus concolor. Mozaikowy układ agrocenoz i użytków zielonych oraz kompleksów leśnych stanowi dogodne miejsce występowania sarny Capreolus capreolus oraz zająca szaraka Lepus capensis. Są to gatunki pospolite, ale populacja sarny jest niezbyt liczna. Tereny leśne zamieszkiwane są przez jelenia europejskiego Cervus elaphus, którego notowano na N od leśnictwa Borkowo w ilości 2-3 sztuk. Pospolita, ale niezbyt liczna jest wiewiórka Sciurus vulgaris, notowana nawet w stosunkowo niewielkich kompleksach leśnych. W okolicach Brzeźna stwierdzono obecność wydry Lutra lutra. Do taksonów objętych całkowitą ochroną gatunkową należą: kret (z wyjątkiem osobników występujących w zamkniętych ogrodach, szkółkach i lotniskach), ryjówkowate, wiewiórka oraz wydra. Ta ostatnia znalazła się w Polskiej czerwonej księdze zwierząt w kategorii R – rzadkie w skali kraju (Głowaciński 1992). Wykaz prawnie chronionych gatunków ssaków, występujących na terenie gminy Morzeszczyn przedstawia tabela 7.
30 Tab. 7. Wykaz prawnie chronionych gatunków ssaków w gminie Morzeszczyn Lp. Gatunek Nazwa łacińska 1. kret Talpa europaea 2. ryjówka aksamitna Sorex araneus 3. ryjówka malutka Sorex minutus 4. wiewiórka Sciurus vulgaris Źródło: „Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza gminy Morzeszczyn” (Charakterystyka fauny. J. Błażuk), 1999. W ramach sporządzonego „Raportu…” (2009) dokonano inwentaryzacji chiropterologicznej, na podstawie której stwierdzono występowanie w rejonie wsi Majewo i Gąsiorki następujących gatunków nietoperzy: gacka brunatnego (Plecotus auritus); borowca wielkiego (Nyctalus noctula); nocka rudego (Myotis daubentonii). Wymienione taksony również podlegają ścisłej ochronie gatunkowej w Polsce.
3. Ochrona przyrody i krajobrazu
3.1. Obszary i obiekty chronione Na obszarze gminy Morzeszczyn, spośród form ochrony przyrody w rozumieniu ustawy z dnia 16.04.2004 r. o ochronie przyrody” (tekst jednolity: Dz.U. 2009, Nr 151, poz. 1220 z późn. zm.) występują: Gniewski Obszar Chronionego Krajobrazu (obejmuje kompleks leśny w północno- wschodniej części gminy); 10 pomników przyrody. Gniewski Obszar Chronionego Krajobrazu obejmuje dolny odcinek doliny rzeki Wierzycy (od ok. 1 km powyżej Kulic do jej ujścia do Wisły) oraz otaczające ją lasy. Wierzyca tworzy tu urozmaiconą pod względem morfologicznym dolinę z interesującymi zboczami. Dolinę otacza falista morena denna z występującymi zgłębieniami bezodpływowymi. Przeważają drzewostany sosnowe, nad rzeką spotyka się olszyny. Znaczny odsetek drzewostanów występuje na gruntach porolnych. Obszar ten utworzono ze względu na walory estetyczne i widokowe oraz potrzebę ochrony dolnej Wierzycy i fragmentów lasów w jej otoczeniu. Obszar ten, wyznaczony został Rozporządzeniem Wojewody Gdańskiego nr 5/94 z dnia 08.11. 1994 r. w sprawie wyznaczenia obszarów chronionego krajobrazu, określenia granic parków krajobrazowych i utworzenia wokół nich otulin oraz wprowadzenia w nich zakazów i ograniczeń (Dz. Urz. Woj. Gdańskiego Nr 27 poz. 139 i Nr 59 z 1998 r., poz. 294). Aktualnie w zakresie zakazów i ograniczeń obowiązuje inne rozporządzenie – zob. rozdz. 6.1.1.
Na terenie gminy Morzeszczyn występują 4 pomniki przyrody (tabela 8), wpisane do Rejestru Województwa Pomorskiego. Zgodnie z Uchwałą nr XXXIII/223/2010 Rady Gminy Morzeszczyn z dn. 15 września 2010 r. w sprawie ustanowienia pomników przyrody na terenie gminy Morzeszczyn powołano 6 nowych pomników. W sumie na terenie gminy funkcjonuje 10 ustanowionych pomników przyrody.
31 Tab. 8. Wykaz pomników przyrody na terenie gminy Morzeszczyn Miejsce i data Przedmiot ogłoszenia aktu Nr w rej. Charakterystyka Położenie ochrony o uznaniu za pomnik przyrody Leśnictwo Borkowo – Dziennik wolnostojący na gruntach Urzędowy Woj. Obwód pnia - 4,50 m dąb szypułkowy ornych przy drodze Rady Narodowej w 63* Wysokość - 20 m Quercus robur L. Morzeszczyn -Skórcz Gdańsku z dnia Wiek - ok. 345 lat (obręb Olsze ark.2 dz. nr 31.01.1955 r. Nr 1, 156) gm. Morzeszczyn poz. 4 Dzierżążno Dziennik - przy zabudowaniach, na Urzędowy Woj. Obwód – 6,00 m polu w odległości ok. 1 km Rady Narodowej w Długość – 2,00 m 192 głaz narzutowy na wschód od rzeki Janka, Gdańsku z dnia Szerokość - 1,00 m ok. 50 m od drogi 25.08.1967 r. Nr Wysokość - 1,40 m Morzeszczyn – Gniew 13, poz.74
Dzierżążno - Dziennik przy zabudowaniach, na Urzędowy Woj. Obwód – 4,00 m polu w odległości ok. 1 km Rady Narodowej w Długość – 1,00 m 193 głaz narzutowy na wschód od rzeki Janka, Gdańsku z dnia Szerokość – 3,60 m ok. 50 m od drogi 25.08.1967 r. Nr Wysokość - 1,00 m Morzeszczyn – Gniew 13, poz.74
Dziennik Klon jawor Morzeszczyn Urzędowy Woj. klon jawor (odmiany czerwonolistnej) - w pobliżu budynku Gdańskiego z dnia 520 Acer Obwód pnia – 2,94 m Urzędu Gminy przy ul. 22 28.11.1986 r. Nr pseudoplatanus Wysokość - 17 m Lipca 4(dz. Nr 96/1), 16 poz.149 Wiek - ok. 115 lat
Pomniki przyrody powołane Uchwałą nr XXXIII/223/2010 Rady gminy Morzeszczyn z dn. 15 września 2010 r. Obwód Nr. Wiek Nr. Leśnictwo Obręb Gatunek pnia działki drzew [cm] Modrzew Brody 1. Olsze 152/2 europejski 280 150 lat Pomorskie (Larix decidua) Sosna Brody 2. Olsze 152/2 zwyczajna 259 150 lat Pomorskie (pinus sylvestris) Daglezja Brody 3. Olsze 150 zielona 272 115 lat Pomorskie (Pseudotsuga menziesii) Daglezja Brody 4. Olsze 150 zielona 275 115 lat Pomorskie (Pseudotsuga menziesii) Daglezja Brody 5. Olsze 150 zielona 261 115 lat Pomorskie (Pseudotsuga menziesii) Dąb Brody 6. Olsze 164/4 szypułkowy 410 180 lat Pomorskie (Querkus robur) *21.06.2009 w wyniku wichury dąb się przewrócił, jednak nadal funkcjonuje w rejestrze RDOŚ Gdańsk. Źródło: „Program ochrony środowiska dla gminy Morzeszczyn”, 2004 i Uchwała nr XXXIII/223/2010 Rady Gminy Morzeszczyn z dn. 15 września 2010 r. w sprawie ustanowienia pomników przyrody. Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody (tekst jednolity: Dz.U. 2009, Nr 151, poz. 1220 z późn. zm.) w granicach gminy, tak jak w całej Polsce, obowiązuje ochrona gatunkowa roślin,
32 zwierząt i grzybów. Na podstawie „Inwentaryzacji i waloryzacji przyrodniczej gminy Morzeszczyn” (2001) stwierdzono występowanie na terenie gminy trzech gatunków roślin naczyniowych objętych ochroną ścisłą: wawrzynek wilcze łyko (Daphne mezereum); kruszczyk szerokolistny (Epipactis helleborine); bluszcz pospolity (Hedera helix). Ponadto stwierdzono występowanie następujących gatunków, objętych częściową ochroną gatunkową: kopytnik pospolity (Asarum europaeum); konwalia majowa (Convallaria majalis) kruszyna pospolita (Frangula alnus); marzanka wonna (Galium odoratum); kocanki piaskowe (Helichrysum arenarium); paprotka zwyczajna (Polypodium vulgare); pierwiosnka lekarska (Primula veris); porzeczka czarna (Ribes nigrum); kalina koralowa (Viburnum opulus). Stwierdzone do tej pory na obszarze opracowania gatunki zwierząt podlegające ochronie gatunkowej wymienione zostały w poprzednim rozdziale, dotyczącym fauny.
3.2. Projektowane formy ochrony przyrody Na terenie gminy Morzeszczyn planowane jest utworzenie następujących form ochrony przyrody: Obszaru Chronionego Krajobrazu Węgiermucy i Janki; Kociewskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu; zespołu przyrodniczno-krajobrazowego „Dolina Węgiermucy”; 10 użytków ekologicznych; 31 pomników przyrody. Obszar Chronionego Krajobrazu Węgiermucy i Janki obejmuje układ dolin rzecznych i obniżenia międzymorenowego wraz z towarzyszącymi kompleksami leśnymi. Dotyczy to szczególnie wschodniej części gminy cechującej się znacznym zróżnicowaniem geomorfologicznym i występowaniem dużych powierzchni relatywnie dobrze zachowanych zbiorowisk roślinnych oraz doliny Janki pełniącej funkcję ważnego korytarza ekologicznego. Kociewski Obszar Chronionego Krajobrazu ma obejmować zachodnią część gminy oraz dolinę rzeki Janki (Kostarczyk, Przewoźniak 2002). Kociewski OChK ma obejmować doliny Wierzycy i Motławy i ich dopływów (przede wszystkim ze względu na ich funkcję korytarzy ekologicznych) oraz północną część Poj. Starogardzkiego (ze względu na znaczenie ekologiczne i rekreacyjne).
Zespół przyrodniczno-krajobrazowy „Dolina Węgiermucy” obejmuje fragment doliny Węgiermucy i rozlewiska jej dopływu – kanału Beka (Generał). Jest to teren położony w granicach projektowanego Obszaru Chronionego Krajobrazu Węgiermucy i Janki, który jest wg autorów „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy
33 Morzeszczyn” (2006) jest bardziej adekwatną formą ochrony dla tego obszaru. Zgodnie ze „Studium” (2006) formę tą można ewentualnie uzupełnić użytkami ekologicznymi. Użytki ekologiczne Zgodnie ze „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Morzeszczyn” (2006) na obszarze gminy wyznaczono wstępnie 10 obszarów, które proponuje się uznać za użytki ekologiczne. Są to: 1) Zbiorniki wodne, szuwary i łozowiska na północ od Borkowa; 2) Szuwary i łozowiska na południe od Borkowa; 3) Zbiorniki wodne na zachód od Borkowa; 4) Szuwar trzcinowy i łozowisko koło wybudowań Rzeżęcin - Pole Nagórowo; 5) Łęg olszowy na południe od Morzeszczyna; 6) Zbiornik wodny i łozowiska na południe od Rzeżęcina; 7) Szuwar trzcinowy i zbiornik wodny na południowy-zachód od Rzeżęcina; 8) Łozowiska na południe od Królów Las; 9) Zbiorniki wodne i szuwary na północ od Bielska; 10) Zbiorniki wodne i szuwary na południowy-wschód od Dzierżążna.
Pomniki przyrody Zgodnie z “Inwentaryzacją i waloryzacją przyrodniczą gminy Morzeszczyn” (1999) w granicach gminy zinwentaryzowano 31 obiektów - okazałych drzew o parametrach pomnikowych i ich zgrupowań (tabela 9). Tab. 9. Projektowane pomniki przyrody w gminie Morzeszczyn Nr Przedmiot ochrony Położenie 1. Tilia cordata – lipa drobnolistna Borkowo 2. Quercus robur – dąb szypułkowy Borkowo 3. Tilia cordata – lipa drobnolistna Borkowo 4. Quercus robur – dąb szypułkowy Borkowo Quercus robur – dąb szypułkowy Borkowo Quercus robur – dąb szypułkowy Borkowo 5. Tilia cordata – lipa drobnolistna Borkowo 6. Acer pseudoplatanus – klon jawor Morzeszczyn 7. Fraxinus excelsior – jesion wyniosły Morzeszczyn 8. Fraxinus excelsior – jesion wyniosły Morzeszczyn 9. Acer pseudoplatanus – klon jawor Morzeszczyn 10. Acer platanoides – klon zwyczajny Morzeszczyn 11. Quercus robur – dąb szypułkowy Morzeszczyn 12. Tilia cordata – lipa drobnolistna Gąsiorki 13. Carpinus betulus – grab zwyczajny Lipia Góra Carpinus betulus – grab zwyczajny Lipia Góra 14. Acer platanoides – klon zwyczajny Lipia Góra 15. Carpinus betulus – grab zwyczajny Lipia Góra Carpinus betulus – grab zwyczajny Lipia Góra 16. Quercus robur – dąb szypułkowy Lipia Góra, park 17. Tilia cordata – lipa drobnolistna Lipia Góra 18. Tilia cordata – lipa drobnolistna Lipia Góra 19. Fraxinus excelsior – jesion wyniosły Majewo
34 20. Tilia cordata – lipa drobnolistna ok. 2 km na SEE od Lipiej Góry 21. Quercus robur – dąb szypułkowy ok. 1600 m na SE od Majewa 22. Quercus robur – dąb szypułkowy Bielsk 23. Quercus robur – dąb szypułkowy Bielsk 24. Quercus robur – dąb szypułkowy Bielsk, park Quercus robur – dąb szypułkowy Bielsk, park 25. Tilia cordata – lipa drobnolistna Bielsk, park 26. Tilia cordata – lipa drobnolistna Bielsk, park 27. Quercus robur – dąb szypułkowy Bielsk, park 28. Acer pseudoplatanus – klon jawor Morzeszczyn 29. Tilia cordata – lipa drobnolistna Nowa Cerkiew 30. Tilia cordata – lipa drobnolistna Nowa Cerkiew 31. Tilia cordata – lipa drobnolistna Nowa Cerkiew Źródło: „Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza gminy Morzeszczyn”, 1999., Zgodnie z informacją udzieloną przez pracowników urzędu gminy w Morzeszczynie wiosną 2012 r. ma zostać przeprowadzona inwentaryzacja ww. projektowanych pomników przyrody, mająca na celu określenie ich wartości przyrodniczej.
3.3. Formy ochrony przyrody w regionalnym otoczeniu gminy W regionalnym otoczeniu gminy Morzeszczyn (w strefie do 5 km) występują następujące formy ochrony przyrody (rys. 4). Obszary Chronionego Krajobrazu: - Nadwiślański Obszar Chronionego Krajobrazu (ok. 3 km w kierunku południowo- wschodnim od granic gminy); - Obszar Chronionego Krajobrazu Borów Tucholskich (ok. 3 km w kierunku południowo-zachodnim od granic gminy); Obszary Natura 2000: - Obszary specjalnej ochrony ptaków: - „Bory Tucholskie” PLB220009 (ok. 4 km w kierunku południowo-wschodnim od granic gminy); - „Dolina Dolnej Wisły” PLB040003 (ok. 5 km w kierunku wschodnim od granic gminy); - Obszar ważny dla Wspólnoty - Specjalny obszar ochrony siedlisk „Dolna Wisła” PLH220033 (ok. 5 km w kierunku wschodnim od granic gminy).
35
Ryc. 2. Położenie gminy Morzeszczyn w regionalnym otoczeniu na tle form ochrony przyrody.
OBSZARY NATURA 2000
Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków „Bory Tucholskie” PLB220009 utworzony Rozporządzeniem Ministra Środowiska zmieniającym rozporządzenie w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 dnia 27.10.2008 r. (Dz. U. Nr 198, poz. 1226) obejmuje obszar 322535,8 ha. W obrębie obszaru występuje, co najmniej 28 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, 6 gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi. Gniazduje tu 107 gatunków ptaków. W okresie lęgowym obszar zasiedla co najmniej 1% populacji krajowej następujących gatunków ptaków: bielik, kania czarna, kania ruda, podgorzałka, puchacz, rybitwa czarna, rybitwa rzeczna, zimorodek, żuraw, gągoł, nurogęś, tracz długodzioby; w stosunkowo wysokim zagęszczeniu występuje błotniak stawowy. W okresie wędrówek występuje, co najmniej 1% populacji szlaku wędrówkowego łabędzia krzykliwego (do 400 osobników) i żurawia (do 1800 osobników na noclegowisku).
Obszar Specjalnej Ochrony Ptaków Natura 2000 „Dolina Dolnej Wisły” PLB 040003. Całkowita powierzchnia obszaru wynosi 34 909,2 ha4. Obejmuje on swoim zasięgiem dolinę Wisły pomiędzy Włocławkiem a Przegaliną. Na odcinku tym Wisła płynie w naturalnym korycie, z namuliskami, łachami piaszczystymi i wysepkami. W dolinie zachowane są starorzecza oraz torfowiska niskie. Brzegi pokryte są mozaiką zarośli wierzbowych i lasów łęgowych, a także pól uprawnych i pastwisk. Miejscami dolinę Wisły ograniczają wysokie skarpy, na których utrzymują się murawy kserotermiczne i grądy
4 Na podstawie Standardowego Formularza Danych OSO Natura 2000 „Dolna Dolnej Wisły” z IV. 2004r.
36 zboczowe. W nurcie rzeki występuje wiele mielizn, łach i wysp, które są jednymi z najrzadszych w Europie naturalnych siedlisk dla gatunków pionierskich zajmujących jako pierwsze, wciąż na nowo tworzące się piaszczyste biotopy. Brzegi Wisły na tym odcinku porastają w przeważającej części łąki i zarośla. Niecałe 10% stanowią lasy, w których dominują łęgi. Prawie 1/3 obszaru zajmują cieki i niewielkie zbiorniki wodne. Poza tym na terenie ostoi występują też liczne intensywnie użytkowane pola uprawne i pastwiska. Obszar jest ostoją ptaków o randze europejskiej. Mimo, że awifauna obszaru nie jest całkowicie poznana wiadomo, że gniazduje ok.180 gatunków ptaków. Teren stanowi także bardzo ważną ostoję dla ptaków migrujących i zimujących (zimowisko bielika Haliaeetus albicilla). W okresie wędrówek ptaki wodno-błotne występują w koncentracjach do 50 000 osobników. Występują tu co najmniej 44 gatunki ptaków wymienione w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Szczególne znaczenie mają populacje gatunków takich jak: bielik Haliaeetus albicilla, gęś Anser anser, nurogęś Mergus merganser, ohar Tadorna tadorna, rybitwa białoczelna Sternula albifrons, rybitwa rzeczna Sterna hirundo, zimorodek Alcedo atthis, ostrygojad Haematopus ostralegus, bielaczek Mergellus albellus. W stosunkowo wysokim zagęszczeniu występuje derkacz Crex crex, mewa czarnogłowa Larus melanocephalus, sieweczka rzeczna Charadrius dubius. Bogata fauna innych zwierząt kręgowych, bogata flora roślin naczyniowych (ok.1350 gatunków) z licznymi gatunkami zagrożonymi i prawnie chronionymi, silnie zróżnicowane zbiorowiska roślinne, w tym zachowane różne typy łęgów, a także cenne murawy kserotermiczne. Na terenie obszaru Natura 2000 „Dolina Dolnej Wisły” zlokalizowanych jest łącznie 14 obszarów chronionego krajobrazu. Na obszarze tym projektuje się utworzenie następujących rezerwatów przyrody: "Półtowskie Zbocza", "Garckie Zbocza", "Las Łęgowy nad Renatą". Planowane jest także utworzenie parku krajobrazowego Doliny Dolnej Wisły. Obszar ważny dla Wspólnoty - Specjalny Obszar Ochrony Siedlisk Natura 2000 „Dolna Wisła” PLH 220033 obejmuje fragment doliny Wisły w jej dolnym biegu, od południowej granicy woj. pomorskiego do Mostu Knybawskiego na południe od Tczewa. Jego całkowita powierzchnia wynosi 10 324,6 ha5. W granicach ostoi znajduje się również górny odcinek Nogatu od śluzy w Białej Górze do śluzy pod Wielbarkiem. Obszar ten obejmuje wschodni kraniec gminy Pelplin o powierzchni 338,4 ha, na wschód od miejscowości Małe Walichnowy, a także na północny-wschód od Wielkiego Garca. Obszar ten obejmuje fragment stosunkowo dobrze zachowanej doliny, z układem roślinności nawiązującym miejscami do naturalnego. Na jego terenie występują zróżnicowane zbiorowiska roślinne, w tym - różne typy łęgów. Wyróżniono tu 9 rodzajów siedlisk z Załącznika I Dyrektywy Rady 92/43/EWG i odnotowano 15 gatunków zwierząt z Załącznika II tej dyrektywy. Szczególnie bogata i cenna jest ichtiofauna. We florze roślin naczyniowych stwierdzono liczne gatunki zagrożone i prawnie chronione w Polsce. Jest to też fragment ostoi ptasiej o randze europejskiej. Na murawach kserotermicznych występują rzadkie i zagrożone gatunki owadów m.in. chwastosz pluskwiakowiec Tachysphex fulvitarsus, wardzanka Bembix rostrata, czy osiągające skrajnie północne stanowiska w Polsce:
5 Na podstawie Standardowego Formularza Danych SOO Natura 2000 „Dolna Wisła” z V. 2009r.
37 żądłówka smukwa kosmata Scolia hirta, pasikonik wątlik paskowany Leptophyes albovittata i ślimak wstężyk austriacki Cepaea vindobonensis. Obejmuje on swoim zasięgiem 6 obszarów chronionego krajobrazu. Na jego terenie znajduje się 5 rezerwatów przyrody: "Biała Góra", "Las Mątewski", "Parów Węgry", "Wiosło Duże", "Wiosło Małe". Na obszarze tym projektuje się utworzenie następujących rezerwatów przyrody: "Półtowskie Zbocza", "Garckie Zbocza" (częściowo w granicach gminy Pelplin), "Las Łęgowy nad Renatą". Planowane jest także utworzenie parku krajobrazowego Doliny Dolnej Wisły. Ponadto w regionalnym otoczeniu gminy Morzeszczyn planowane jest powstanie Parku Krajobrazowego Dolnej Wisły. Wyjątkowa wartość przyrodnicza Doliny Dolnej Wisły wynika z występowania w niej specyficznej sekwencji siedlisk charakterystycznych dla doliny wielkiej rzeki i związanych z nimi zbiorowisk roślinnych oraz fauny, a także z jej znaczenia jako korytarza ekologicznego rangi krajowej. Planowany park krajobrazowy stanowiłby kontynuację Nadwiślańskiego Parku Krajobrazowego (w województwie kujawsko-pomorskim). Trwają prace (2011 r.) nad ostateczną delimitacją granic parku. Istnieją trzy propozycje przebiegu granic projektowanego parku krajobrazowego (Kostarczyk, Przewoźniak – red. 2002): wariant maksimum – granice gwarantujące największą ochronę wartości krajobrazowych, przyrodniczych i kulturowych; wariant średni – granice gwarantujące w dostatecznym stopniu ochronę wartości krajobrazowych, przyrodniczych i kulturowych; wariant minimum – granice, gwarantujące w minimalnym stopniu ochronę wartości krajobrazowych, przyrodniczych i kulturowych. W „Planie zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego (2009) uwzględniono jedynie wariant maksymalny (przebiega poza obszarem opracowania - w odległości ok. 1,5 km w kierunku wschodnim od granic gminy).
4. Diagnoza stanu środowiska
4.1. Źródła i stan antropizacji środowiska przyrodniczego Aktualny stan środowiska na terenie gminy Morzeszczyn wynika z charakteru, długotrwałości i natężenia oddziaływań antropogenicznych oraz naturalnych uwarunkowań takich jak odporność elementów środowiska i przebieg procesów w nim zachodzących. Stan przekształceń środowiska na omawianym obszarze jest zróżnicowany. Występują tu zarówno obszary stosunkowo nieznacznie zmienione przez człowieka, jak i powierzchnie silnie przez niego przekształcone, a także obiekty mogące znacząco oddziaływać na niektóre komponenty środowiska. Do obiektów takich należą: autostrada A1 oraz sieć dróg wojewódzkich; linia kolejowa.
38 Poniżej przedstawiono ocenę poszczególnych elementów środowiska na terenie gminy Morzeszczyn, sporządzoną głównie na podstawie badań prowadzonych. przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska (WIOŚ) w Gdańsku. Jakość powietrza atmosferycznego Na terenie gminy Morzeszczyn nie występują stanowiska pomiarowe Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Gdańsku. Wg „Rocznej oceny jakości powietrza w województwie pomorskim” (Raport za rok 2010) gmina Morzeszczyn należy do strefy pomorskiej (PL2202), obszaru tczewskiego. W tym obrębie pomiarów dokonano m.in. w Pelplinie, który znajduje się ok. 5 km na północ od granic gminy. W 2010 r. w Pelplinie średnie stężenie dwutlenku siarki (SO2) wyniosło 7,39 µg/m³, dwutlenku azotu (NO2) 14,88 µg/m³, benzenu 2,2 µg/m³. Stacja w Pelplinie, jest punktem pomiarowym zlokalizowanym najbliżej w stosunku do granic gminy Morzeszczyn, jednak wyniki tu uzyskane można uznać za zawyżone, ze względu na funkcjonowanie zakładów na terenie miasta.
Ze względu na niewielki stopień uprzemysłowienia gminy stan powietrza na tym obszarze ocenia się jako dobry. Na podstawie analizy skromnych danych w zakresie emisji zanieczyszczeń na terenie gminy Morzeszczyn za główne źródła emisji można uznać: - zanieczyszczenia komunikacyjne (głównie wzdłuż autostrady A1 i sieci dróg wojewódzkich); - źródła ciepła indywidualnej i wielorodzinnej zabudowy mieszkaniowej; - emitory obiektów przemysłowych; - emisję niezorganizowaną pyłu z terenów pozbawionych roślinności i z terenów o utwardzonej nawierzchni, głównie komunikacyjnych i wyrobisk. Analiza materiałów archiwalnych oraz kartowanie terenowe pozwalają na sporządzenie wykazu zakładów produkcyjnych, które stanowią lokalne emitory zanieczyszczeń na terenie gminy Morzeszczyn, należą do nich: PPH „Aspol” – produkcja materiałów budowlanych w miejscowości Królów Las. Zakład korzysta z lokalnego złoża „Królów Las” (zob. rozdz. 2.3.). Na podstawie kartowania terenowego, przeprowadzonego we wrześniu 2010 stwierdzono, że zakład powoduje lokalne uciążliwości w zakresie emisji hałasu i pylenia; PPH “Matres Revco”- producent chemii budowlanej. Zakład mieści się w Morzeszczynie (ul. 22 Lipca 26); PPH “Perry” – producent wody źródlanej i opakowań PET. Zakład mieści się w Morzeszczynie (ul. Dworcowa 3). Głównym źródłem emisji zanieczyszczeń komunikacyjnych na terenie gminy jest autostrada A1 przebiegająca południkowo przez zachodnią część gminy oraz sieć dróg wojewódzkich. Na autostradzie A1 szacunkowe średniodobowe natężenie ruchu samochodowego w 2009 roku na odcinku Autostrady A1 Rusocin – Nowe Marzy wyniosło ok. 18 tys. poj/24h (dane GDDKiA: gddkia.gov.pl). Ponadto przez gminę przebiegają drogi wojewódzkie nr: 234, 623, 644. W „Raporcie o oddziaływaniu na środowisko dla Autostrady A1” dokonano charakterystyki emisji zanieczyszczeń, obliczonych dla średnich prędkości ruchu pojazdów w 2028 r. Opracowany model emisji zanieczyszczeń opiera się na wykorzystaniu modeli
39 opracowanych w Europie Zachodniej oraz modelu opóźnienia stanu motoryzacji w Polsce w stosunku do krajów zachodnich. W roku 2028 w kategorii samochodów osobowych przyjęto udział samochodów z silnikami o zapłonie samoczynnym na poziomie 14,8%, a w kategorii samochodów dostawczych ma poziomie 90%. W tabeli 11 przedstawiono średnioroczną emisję zanieczyszczeń (mg/a) w 2028 r. dla odcinka autostrady A1 Pelplin – Kopytkowo. Tab. 10. Prognozowana średnioroczna emisja zanieczyszczeń [Mg/a] w 2028 r. na odcinku Autostrady A1 Pelplin-Kopytkowo. Emisja średnioroczna Lp. Zanieczyszczenie [Mg/a] 1. Dwutlenek azotu 65,291 2. Dwutlenek siarki 1,429 3. Tlenek węgla 241,141 4. Węglowodory alifatyczne 12,368 5. Węglowodory aromatyczne 2,352 Źródło: Raport o oddziaływaniu na środowisko dla Autostrady A1, 2003 rok
Na podstawie ww. danych należy stwierdzić, że prognozowane stężenia wszystkich zanieczyszczeń: dwutlenku azotu, tlenku węgla, dwutlenku siarki i węglowodorów zawarte są w wartościach stężeń dyspozycyjnych i nie spowodują naruszenia stanu aerosanitarnego tego terenu. Stężenia w otoczeniu autostrady zależą od wyniesienia nawierzchni drogi ponad otaczający teren. W sytuacji gdy droga przebiega po nasypie lub estakadzie zanieczyszczenia są najlepiej rozpraszane. Usytuowanie drogi w wykopie również sprzyja zmniejszeniu stężeń w otoczeniu drogi (poza wykopem). Najgorsze warunki rozpraszania są w przypadku nawierzchni drogi położonej na tym samym poziomie co otaczający teren. Komunikacyjne zanieczyszczenia atmosfery mogą powodować niekorzystne zmiany wartości produkcyjnej gleb i wpływać niekorzystnie na roślinność przydrożną (drzewa, krzewy i roślinność zielną) oraz na zdrowie mieszkających w otoczeniu dróg ludzi. To negatywne oddziaływanie spowodowane jest emisją spalin zawierających m.in. metale ciężkie, dwutlenek siarki i tlenki azotu oraz pył. Motoryzacyjne zanieczyszczenia atmosfery są związkami toksycznymi, powodującymi osłabienie fotosyntezy, degradację chlorofilu, zakłócenia w transpiracji i oddychaniu, przebarwienia, chlorozę, nekrozę liści, szybsze ich starzenie, upośledzenie wzrostu oraz zmniejszenie odporności na choroby i szkodniki (Łukasiewicz, 1995). Źródłem emisji zanieczyszczeń jest także linia kolejowa nr 131 (Tczew - Chorzów Batory „magistrala węglowa”), przebiegająca przez centralną część gminy. Na terenie gminy Morzeszczyn nie przeprowadzono dotychczas pomiarów emisji zanieczyszczeń z ww. linii kolejowej. Roczną ocenę jakości powietrza za rok 2009 przeprowadzono z uwzględnieniem kryteriów ustanowionych ze względu na ochronę zdrowia. Gmina Morzeszczyn została zakwalifikowana do strefy kwidzyńsko-tczewskiej (PL.22.05.z03). Wynikiem oceny jest klasyfikacja w trzyklasowej skali: klasa A - poziom substancji nie przekracza poziomu dopuszczalnego;
40 klasa B - poziom choćby jednej substancji mieści się pomiędzy poziomem dopuszczalnym a poziomem dopuszczalnym powiększonym o margines tolerancji; klasa C - poziom choćby jednej substancji przekracza poziom dopuszczalny powiększony o margines tolerancji (jeżeli dla substancji nie został określony margines tolerancji - poziom choćby jednej substancji przekracza poziom dopuszczalny). Wyniki oceny zostały przedstawione w tabeli 11. Tab. 11. Wynikowe klasy stref dla poszczególnych zanieczyszczeń w każdej strefie, uzyskane w ocenie rocznej dokonanej z uwzględnieniem kryteriów ustanowionych w celu ochrony zdrowia. Nazwa strefy Symbol klasy wynikowej dla poszczególnych zanieczyszczeń dla obszaru całej strefy
SO2 NO2 PM10 Pb C6H6 CO As Cd Ni B(a)P O3 kwidzyńsko- A A C A A A A A A C - tczewska Źródło: „Raport ostanie środowiska w woj. opolskim w 2009 r.”, 2010. W strefie namysłowsko-oleskiej stwierdzono przekroczenie dopuszczalnych poziomów pyłu zawieszonego PM10 oraz benzo(a)piranu6. Powodem przekroczeń jest głównie niska emisja z sektora komunalno – bytowego.
Wody powierzchniowe Jakość wód rzeki Wierzycy badana była ostatnio w ramach monitoringu regionalnego przez WIOŚ w Gdańsku 12.11.2009 r. w punkcie kontrolnym w Starogardzie Gdańskim (ujęcie miejskie) – ok. 9 km w kierunku północno-zachodnim od gminy Morzeszczyn. Stan fizykochemiczny określono jako „dobry”. Natomiast stan biologiczny jako „umiarkowany”. Zadecydowały o tym następujące wskaźniki: pięciodobowe biochemiczne zapotrzebowanie tlenowe (BZT5), ogólny węgiel organiczny (OWO), azot Kjeldahla (NK), fosfor ogólny (P). Średnia zawartość azotanów wyniosła 2,83 mg NO3/l, a maksymalna 5,02 mg NO3/l. Bardziej szczegółowe badania jakości wód rzeki Wierzycy zawiera „Raport o stanie środowiska w województwie pomorskim w 2007 roku” (2008). Zgodnie z ww. raportem wody Wierzycy w punkcie pomiarowym w Brodach Pomorskich (ok. 1 km w kierunku wschodnim od granic gminy) charakteryzowały się IV klasą czystości ogólnej oraz sanitarnej. Jakość niezadowalająca reprezentowana była przez następujące wskaźniki: zawiesina ogólna, ChZT-Cr, ogólny węgiel organiczny (OWO), liczbę bakterii grupy Coli typu fekalnego (LBC_f). Żaden ze wskaźników nie znalazł się w klasie odpowiadającej złej jakości wód. Wody rzeki Janki były badane przez WIOŚ w 2009 r. w punkcie kontrolnym w Brodach Pomorskich (ok. 1 km w kierunku wschodnim od granic gminy, 0,1 km od ujścia). Średnia zawartość azotanów wyniosła 7,67 mg NO3/l, a maksymalna 17,93 mg NO3/l. Stan fizykochemiczny i biologiczny określono jako „dobry”. Zadecydowały o tym następujące wskaźniki: pięciodobowe biochemiczne zapotrzebowanie tlenowe (BZT5), ogólny węgiel organiczny (OWO), substancje rozpuszczone (SR), azot azotanowy (NNO3), azot Kjeldahla (NK), azot ogólny (N), fosfor ogólny (P). Średnia zawartość azotanów wyniosła 2,83 mg
NO3/l, a maksymalna 5,02 mg NO3/l.
6 Przekroczenie dopuszczalnej wartości średniodobowej.
41 Zgodnie z „Raportem o stanie środowiska w województwie pomorskim w 2007 roku” (2008) wody Janki w punkcie pomiarowym w Brodach Pomorskich charakteryzowały się IV klasą czystości ogólnej oraz sanitarnej. Zadecydowały o tym następujące wskaźniki: zawiesina ogólna, ChZT-Mn, azot Kjeldahla (NK), azotany, fosforany, bakterii grupy Coli (LBC), liczba bakterii grupy Coli typu fekalnego (LBC_f). Warunkiem poprawy jakości wód powierzchniowych na terenie gminy Morzeszczyn jest uporządkowanie gospodarki wodno-ściekowej w obrębie wszystkich jednostek osadniczych. Dla poprawy stanu czystości wód powierzchniowych na terenie gminy Morzeszczyn niezbędne jest rozbudowanie sieci kanalizacji sanitarnej, lepsze wykorzystanie istniejących oczyszczalni ścieków oraz zmodernizowanie systemu melioracyjnego prowadzące do ograniczenia ilości wody odprowadzanej ze zlewni rolniczej bezpośrednio do wód powierzchniowych. Procesem, mogącym wywoływać szczególnie niebezpieczne skutki jest eutrofizacja. Eutrofizacja jest procesem polegającym na wzbogacaniu wody w substancje pokarmowe. W pierwszej fazie eutrofizacja może być nawet zjawiskiem korzystnym dla życia biologicznego danego obiektu hydrograficznego, przejawiającym się między innymi we wzroście liczebności ryb. Po przekroczeniu jednak pewnej granicy pojawiają się problemy dotyczące masowego rozwoju organizmów planktonowych, pogorszenia warunków świetlnych, wyczerpywania zasobów tlenu w wodzie, występowania siarkowodoru. Tab. 12. Wartości stężeń podstawowych wskaźników eutrofizacji wód Wierzycy i Janki w punkcie kontrolnym w Brodach Pomorskich. Stężenie Stężenie średnie roczne maksymalne Punkt Rzeka Fosfor kontrolny Azot ogólny Azotany Chlorofil „a” Azotany ogólny mg mg P/dm³ mg NO3/dm³ µg/dm³ mg NO3/dm³ P/dm³ Brody Wierzyca 0,35 3,21 8,02 - 13,90 Pomorskie Brody Janka 0,40 4,99 13,78 14,40 30,10 Pomorskie Źródło: „Raport o stanie środowiska w województwie pomorskim w 2007 roku” (2008). Ocenę stopnia eutrofizacji określa się za pomocą wskaźników takich jak fosfor ogólny, azot ogólny, azotany, chlorofil „a”. Wyniki badań wskazują, że w obu ciekach przekroczone zostały poziomy fosforu ogólnego. Wartością graniczną powyżej której występuje zjawisko eutrofizacji jest 0,25 mg P/dm³. Z tego względu, że gmina Morzeszczyn jest gminą typowo rolniczą, można wnioskować, że głównym dostarczycielem związków powodujących zjawisko eutrofizacji jest spływ nawozów do wód ww. rzek.
Wody podziemne Skład fizyko-chemiczny wody poszczególnych poziomów piętra czwartorzędowego na wysoczyznach jest podobny. Jakość wód poziomu czwartorzędowego zwanego w tym rejonie międzymorenowym, odpowiada klasie Ib i II. Wody poziomu międzymorenowego
42 3 zaliczono do II klasy jakości, ze względu na zawartości związków żelaza (0,1–3,25 mg/dm ) i 3 manganu (0,07–0,3 mg/dm ) oraz azotu amonowego. W rejonie na północny – wschód od Morzeszczyna wody piętra czwartorzędowego 3 3 charakteryzują się podwyższoną zawartością żelaza (1,5 mg/dm ) i manganu (0,25 mg/dm ). 3 Twardość ogólna wynosi od 5 do 7 mval/dm . Zawartości siarczanów nie przekraczają 100 3 mg/dm . W płytko zalęgających warstwach lokalnie stwierdzono podwyższone zawartości amoniaku i azotanów. Jakość wód poziomu trzeciorzędowego, podobnie jak poziomu czwartorzędowego, odpowiada klasie Ib i II. Wody piętra trzeciorzędowego charakteryzują się zmienną jakością. Piętro trzeciorzędowe prowadzi wodę klarowną, o podwyższonej barwie i słabym zapachu roślinnym. Wody poziomów trzeciorzędowego i czwartorzędowo - trzeciorzędowego są średniej twardości o niskich zawartościach azotanów i azotynów, co świadczy o braku zanieczyszczeń antropogenicznych. Zwiększona zawartość chlorków i fluorków w porównaniu do poziomu międzymorenowego, świadczy o zasilaniu wód piętra trzeciorzędowego wodami piętra kredowego. Wody tego piętra wykazują zmienne zawartości żelaza i manganu, co w połączeniu z małymi zawartościami związków azotowych, świadczy o ich dobrej izolacji. Wody piętra kredowego odpowiadają Ia i Ib II oraz rzadko III klasie jakości w obrębie anomali 3 fluorkowej. Są to wody o niskiej i średniej twardości od 1,7 do 5,0 mval/dm , o zawartości 3 3 3 żelaza 0,1–1,54 mg Fe/dm , amoniaku 0,57 mg/dm i fluorków 0,6 do 1,72 mg/dm . Zawartość chlorków w wodach kredowych jest zmienna: miejscami nie przekracza 10 3 3 mg/dm , a maksymalnie 192 mg/dm . Wysokie zawartości chlorków świadczą o wpływie wód zmineralizowanych ze starszego podłoża na wody piętra kredowego. W wodach kredowych - 3 pojawiają się fluorki w zawartościach (0,6–1,72 mg F /dm ) nie przekraczających dopuszczalnych. Ogólnie można powiedzieć, że wody podziemne o najwyższej jakości (klasy Ib, II) znajdują się w osadach czwartorzędowych, na niezurbanizowanych terenach pojezierzy. Na obszarze aglomeracji jakość wód obniża się. Wody w osadach trzeciorzędowych są w większości dobrej i średniej jakości (klasy I i II). Podobnie jest w osadach kredowych– wody są dobrej jakości, lokalnie zaliczane są do III klasy.
Na obszarze gminy Morzeszczyn wody eksploatowane są z utworów czwartorzędowych, trzeciorzędowych i kredowych. Najkorzystniejsze warunki naturalnej ochrony posiadają starsze poziomy wodonośne - kredowy, trzeciorzędowy i czwartorzędowo - trzeciorzędowy, całkowicie izolowane od powierzchni terenu. Wody czwartorzędowych warstw wodonośnych na obszarze gminy są w większości dobrze, rzadziej średnio izolowane nadkładem glin, o miąższości od kilku m do10–50 m. Jednakże potencjalnymi ogniskami ich zanieczyszczeń są gospodarstwa rolne, oczyszczalnie ścieków oraz dzikie wysypiska śmieci. Na obszarach użytków rolnych i lasów stopień zagrożenia wód podziemnych jest niski. Gmina Morzeszczyn znajduje się poza zasięgiem Głównych Zbiorników Wód Podziemnych (GZWP).
43 Hałas Na terenie gminy Morzeszczyn podstawowym źródłem hałasu jest ruch komunikacyjny. Głównym jego emitorem liniowym jest autostrada A1, sieć dróg wojewódzkich o numerach: 234, 623, 641, 644 oraz linia kolejowa Tczew-Chorzów Batory (nr 131 „magistrala węglowa”). W „Raporcie o oddziaływaniu na środowisko dla Autostrady A1” (Transprojekt Gdański 2003 r.) przedstawiono maksymalne prognostyczne natężenia ruchu pojazdów dla 2028 r. (tabela 13).
Tab. 13. Prognozowane dane eksploatacyjne dla Autostrady A1 w 2028 r.
Odcinek A1: Pelplin – Kopytkowo (37+000 – 65+789,13 km)
Natężenie ruchu pojazdów ogółem 1 150 poj./h - samochody osobowe 920 poj./h - samochody dostawcze 92 poj./h - samochody ciężarowe 138 poj./h Prędkość ruchu pojazdów 120 km/h Źródło: „Raport o oddziaływaniu na środowisko dla Autostrady A1”, (2003). Ponadto w ww. Raporcie określono wartości i zasięg hałasu drogowego, emitowanego z Autostrady A1 na odcinku Pelplin-Kopytkowo. W tabeli 14 przedstawiono prognozowane natężenie ruchu pojazdów wg projektu budowlanego. Tab. 14. Prognozowane natężenie ruchu na odcinku Pelplin-Kopytkowo w 2028 r. Natężenie ruchu Rok % poj. ciężkich SDR poj/24h Dzień poj/h Noc poj/h 2028 21 000 1 150 345 12,0 Źródło: „Raport o oddziaływaniu na środowisko dla Autostrady A1”, (2003). Dla zabudowy mieszkaniowej zlokalizowanej w odległości do 270 m od osi autostrady zostały przeprowadzone szczegółowe obliczenia równoważnego poziomu dźwięku LAeq w punktach obserwacji oraz określono wartość przekroczenia dopuszczalnego poziomu hałasu
ΔLAeq dla dnia (D) i nocy (N) w 2028 roku (tabela 15).
Tab. 15. Równoważny poziom dźwięku LAeq oraz wartość przekroczeń dopuszczalnego poziomu hałasu ΔLAeq dla dnia (D) i nocy (N) w 2028 roku dla zabudowy mieszkaniowej zlokalizowanej w odległości do 270 m od osi autostrady. Autostrada A1 Równoważny poziom dźwięku LAeq Przekroczenia dopuszczalnego
Zabudowa mieszkaniowa [dB] poziomu hałasu LAeq [dB] Lp. odległość km strona D2008 N2008 D2028 N2028 D2008 N2008 D2028 N2028 od osi
1. 43+360 L 143 52,0 46,8 55,8 50,6 - - - 0,6
2. 43+645 L 75 57,7 52,5 61,5 56,3 - 2,5 1,5 6,3
3. 43+700 L 60 59,6 54,4 63,4 58,2 - 4,4 3,4 8,2
4. 45+065 P 65 56,6 51,4 60,5 55,2 - 1,4 0,5 5,2
5. 45+090 L 160 49,0 43,8 52,9 47,6 - - - -
6. 45+930 P 130 52,3 47,1 56,2 50,9 - - - 0,9
44 7. 45+070 L 112 52,6 47,4 56,5 51,2 - - - 1,2
8. 45+790 L 272 47,1 41,8 50,9 45,6 - - - -
9. 50+720 P 183 50,1 44,9 53,9 48,7 - - - -
10. 51+000 L 93 55,3 50,1 59,1 53,9 - 0,1 - 3,9
11. 51+360 P 110 53,7 48,5 57,5 52,3 - - - 2,3 Źródło: „Raport o oddziaływaniu na środowisko dla Autostrady A1”, (2003). Dla pojedynczej zabudowy mieszkalnej typu zagrodowego zlokalizowanej w odległości powyżej 100 m od osi autostrady (nie objętej ochroną w postaci ekranów akustycznych) przewiduje się nieznaczne do 2,4 dB przekroczenia wartości dopuszczalnej w 2028 roku. Dla zabudowy mieszkalnej na granicy, której przewiduje się przekroczenia dopuszczalnego poziomu hałasu podjęto decyzję o sposobie zabezpieczenia (ochrony) m.in. lokalizacji ekranów akustycznych oraz zaprojektowano pasy zieleni wzdłuż autostrady. Zgodnie z danymi Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad (www.siskom.waw.pl) w 2005 r. średni dobowy ruch pojazdów wynosił na drogach wojewódzkich o numerach: 234 – 899 pojazdów/dobę, 623 -400 pojazdów/dobę, 641 -400 pojazdów/dobę, 644 -400 pojazdów/dobę. W raportach o stanie środowiska woj. Pomorskiego brak danych dokumentujących poziom hałasu występujący na tych drogach. Przez teren centralnej części gminy przebiega linia kolejowa nr 131 Tczew-Chorzów Batory. Dotychczas nie przeprowadzono monitoringu hałasu kolejowego na terenie gminy Morzeszczyn, przez co trudno jest oszacować zasięg rzeczywistych uciążliwości akustycznych od tej linii kolejowej. Dopuszczone poziomy hałasu w środowisku reguluje Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 r. (Dz. U. Nr 120 poz. 826). Rozporządzenie określa zróżnicowane dopuszczalne poziomy hałasu, w zależności od przeznaczenia terenu, wyrażone wskaźnikami hałasu LDWN, LN (mają zastosowanie do prowadzenia długookresowej polityki w zakresie ochrony przed hałasem) oraz LAeq D i LAeq N (mają zastosowanie do ustalania i kontroli warunków korzystania ze środowiska, w odniesieniu do jednej doby)7. Wartości normatywne dopuszczalne dla hałasu ze źródeł drogowych przedstawiono poniżej (dla typów zabudowy występujących na terenie miasta i gminy): dla terenów zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej, terenów zabudowy związanej ze stałym lub czasowym pobytem dzieci i młodzieży8 - w porze dziennej 55 dB i w porze nocnej 50 dB; dla terenów zabudowy zagrodowej i terenów zabudowy mieszkaniowo-usługowej - w porze dziennej 60 dB i w porze nocnej 50 dB. Dla pozostałych obiektów i działalności będącej źródłem hałasu (z wyjątkiem hałasu powodowanego przez starty, lądowania i przeloty statków powietrznych oraz linie energetyczne), dopuszczalny poziom hałasu wynosi:
7 Wartości wskaźników długookresowych LDWN, LN oraz wskaźników LAeq D i LAeq N (równoważny poziom dźwięku w porze dnia i porze nocy) są takie same. 8 Zgodnie z rozporządzeniem w przypadku niewykorzystywania tych terenów, zgodnie z ich funkcją, w porze nocy, nie obowiązuje na nich dopuszczalny poziom hałasu w porze nocy (LAEQ N).
45 dla terenów zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej, terenów zabudowy związanej ze stałym lub czasowym pobytem dzieci i młodzieży9 - w porze dziennej 50 dB i w porze nocnej 40 dB; dla terenów zabudowy zagrodowej i terenów zabudowy mieszkaniowo-usługowej - w porze dziennej 55 dB i w porze nocnej 45 dB. Powierzchnia ziemi Przejawami przekształceń litosfery na obszarze gminy Morzeszczyn są: skutki rolniczego użytkowania ziemi; lokalne wyrobiska po eksploatacji kruszyw budowlanych i surowców ilastych. Gleby W trakcie realizacji „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna 1995) przez Państwowy Instytut Geologiczny, wykonano analizy chemiczne 15 próbek gleb z obszaru powiatu Tczew, w tym 2 z terenu gminy Morzeszczyn. Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) z 2 gęstością około 1 próbka/25 km . Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o oczkach 1 mm. Przedmiotem zainteresowania była nie całkowita zawartość pierwiastków, lecz część, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc słabo związana i łatwo ługowalna. Klasyfikacja próbek gleb z badanego obszaru wykazała, że oznaczone ilości metali we wszystkich próbkach (w tym w próbkach pobranych także z terenu gminy Morzeszczyn) są niższe od dopuszczalnych wartości stężeń dla grupy A. Przy sumarycznej klasyfikacji stosuje się zasadę zaliczenia gleby do danej grupy, gdy zawartość przynajmniej jednego pierwiastka przewyższa górną granicę wartości dopuszczalnej w grupie. Sumaryczna klasyfikacja wskazuje, że 100% badanych gleb należy do grupy A. Przeciętna zawartość oznaczonych pierwiastków w glebach powierzchniowych omawianego obszaru jest bardzo zbliżona do ich przeciętnej zawartości w glebach z obszarów niezabudowanych Polski. Tab. 16. Wyniki oznaczeń zawartości pierwiastków oraz wartości odczynu pH w próbkach gleb z obszaru gminy Morzeszczyn As Ba Cd Co Cr Cu Hg Ni Pb Zn pH <5 21 <0,5 2 4 4 <0,05 4 7 46 6,9 <5 32 <0,5 4 7 6 <0,05 9 9 30 6,6 Żródło: „Program ochrony środowiska dla gminy Morzeszczyn” (2004).
Istotnym zadaniem do realizacji w zakresie ochrony gleb jest racjonalizacja ich nawożenia mineralnego. Zgodnie z „Programem…” (2004) zadaniem, które należy zrealizować w gminie jest stworzenie map glebowych terenów uprawianych rolniczo, które pomogą w ustalaniu dawek nawozowych dla poszczególnych roślin oraz umożliwią dobór odpowiednich roślin uprawnych. Ważnym zadaniem jest okresowy (np. co 5 lat) monitoring jakości gleb, zwłaszcza w rejonach zakładów uciążliwych dla środowiska, ruchliwych tras komunikacyjnych, aby wykluczyć zanieczyszczenie metalami ciężkimi i środkami ochrony roślin.
9 Zgodnie z rozporządzeniem w przypadku niewykorzystywania tych terenów, zgodnie z ich funkcją, w porze nocy, nie obowiązuje na nich dopuszczalny poziom hałasu w porze nocy (LAEQ N).
46 Ważnym czynnikiem wpływającym na zanieczyszczenie gleb w gminie Morzeszczyn jest spływ zanieczyszczeń z autostrady A1 oraz z dróg wojewódzkich, przebiegających przez teren gminy. Gleby wzdłuż inwestycji drogowych zanieczyszczane są wodami opadowymi spływającymi z pasa drogowego, toksycznymi składnikami spalin samochodowych, wtórną emisją pyłów powodowaną ruchem pojazdów (zużycie nawierzchni, opon i metalowych części samochodów), a także środkami chemicznymi używanymi do zimowego utrzymania dróg. Największe zagrożenie kumulacją zanieczyszczeń w glebie występuje w rejonach, gdzie autostrada przebiega przez doliny rzeczne i kompleksy leśne (zachodnia część gminy). Źródłem zanieczyszczeń komunikacyjnych są również środki do niszczenia pokrywy lodowo- śnieżnej. Wśród środków do zwalczania śliskości pośniegowej stosowane są przede wszystkim mieszaniny NaCl z piaskiem lub CaCl2. Sole te przenoszone są w postaci aerozolu na pobocza dróg i przydrożne gleby. Skutkiem nadmiernych koncentracji soli w glebie jest zamieranie roślinności, zjawisko suszy fizjologicznej oraz objawy zakłóceń w pobieraniu niektórych składników pokarmowych. Obniżenie potencjału produkcyjnego gruntów rolnych wynika z zachwiania procesów biologicznych gleby na skutek zakwaszenia i naruszenia równowagi jonowej w roztworach glebowych oraz koniecznością ograniczeń w doborze roślin uprawnych.
4.2. Ocena odporności środowiska na obciążenie antropogeniczne oraz zdolności do regeneracji Środowisko przyrodnicze obszaru gminy Morzeszczyn wykazuje istotne zróżnicowanie struktury i w efekcie odporności na obciążenie antropogeniczne i zdolności do regeneracji. Największa odporność środowiska występuje w obrębie terenów wierzchowinowych. Jednak w wyniku działalności człowieka i wywołanych nią przekształceń środowiska w wielu rejonach nastąpiło znaczne obniżenie potencjału samoregulacyjno-odpornościowego tych terenów. Zdolność do regeneracji jest ograniczona przede wszystkim ze względu na zubożenie ekologiczne szaty roślinnej i fauny w wyniku intensywnej uprawy rolnej. Doliny rzeczne (ich dna) odznaczają się generalnie zbilansowaną odpornością. Są to miejsca, do których trafiają zanieczyszczenia z terenu ich zlewni i z jednej strony narażone są na ich kumulację, a z drugiej strony płynące w dolinach cieki pełnią funkcje transportującą i oczyszczającą. Im większy spadek cieku i bardziej wartki jego nurt, tym szybciej nastąpi jego samooczyszczenie. Środowisko zagłębień bezodpływowych (wytopiskowych), licznie występujących na obszarze gminy cechuje się małą odpornością na dostawy zanieczyszczeń, zwłaszcza stałych (bodźce materialne), które podlegają stałej akumulacji. Najmniej odporne na bodźce kinetyczne są tereny o największym nachyleniu, (zagrożenie erozją przede wszystkim wodną). Na obszarze gminy reprezentowane są one przez zbocza wysoczyzny i dolin rzecznych oraz pagórki morenowe. Występują tu stoki o spadkach przekraczających 12 %. Powierzchnie tych stoków nie są przeważnie pokryte trwałą roślinnością (grunty orne) co prowadzi do intensyfikacji procesów erozji. Do najmniej odpornych komponentów należą wody powierzchniowe oraz płytko zalegające wody gruntowe, podatne na zanieczyszczenia powierzchniowe. Wody rzek Wierzycy i Janki charakteryzują się IV stopniem jakości wód (zob. rozdz.3.2.). Wynika to z prowadzonej na
47 obszarze gminy intensywnej produkcji rolniczej i wykorzystywania nawozów w rolnictwie. Gęsta sieć rowów melioracyjnych na terenie gminy, zbiera wodę bogatą substancje pochodzenia rolniczego i zaopatruje rzeki. W tym aspekcie niezbędne jest zmodernizowanie systemu melioracyjnego prowadzące do ograniczenia ilości wody odprowadzanej ze zlewni rolniczej bezpośrednio do wód powierzchniowych. Na podstawie przeprowadzonej wizji terenowej należy uznać, że silnie zagrożone eutrofizacją jest jezioro Gętomskie. Decyduje o tym zarówno charakter zbiornika jak i zagospodarowanie zlewni. Wody jeziora jeszcze w miesiącu wrześniu wykazywały silny rozwój planktonu i glonów. Naturalna odporność wód podziemnych na antropopresję na terenie gminy Morzeszczyn jest zróżnicowana. Wody podziemne o najwyższej jakości (klasy Ib, II) znajdują się w osadach czwartorzędowych, występujących na znacznych głębokościach, w warunkach dobrej izolacji od powierzchni. Bardzo dobrą izolacją i niskim stopniem zagrożenia cechują się wody podziemne piętra trzeciorzędowego i kredowego. Na obszarach zainwestowanych jakość wód obniża się. Na obszarach użytków rolnych i lasów stopień zagrożenia wód podziemnych jest niski. Potencjalnymi źródłami zanieczyszczeń są gospodarstwa rolne, dzikie wysypiska śmieci, nieprawidłowa gospodarka wodno-ściekowa, transport drogowy i kolejowy.
5. Charakterystyka ustaleń projektu zmiany Studium
5.1. Powiązania z innymi dokumentami planistycznymi Planowana zmiana Studium ma związek z ustaleniami dotyczącymi rozwoju inwestycji w zakresie energetyki – wykorzystania odnawialnych źródeł energii (OZE), a szczególnie energetyki wiatrowej - zapisanymi w dokumencie planistycznym rangi krajowej: Zaktualizowanej Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju (Rządowe Centrum Studiów Strategicznych, październik 2005). Do kwestii rozwoju wykorzystania energii ze źródeł odnawialnych odnosi się także Polityka energetyczna Polski do 2030 r. (Ministerstwo Gospodarki 2008).
Jednocześnie planowane w ramach zmiany Studium gminy Morzeszczyn przedsięwzięcie w zakresie energetyki wiatrowej jest elementem realizacji Polityki energetycznej Polski do 2030 r. (Ministerstwo Gospodarki 2008). Zakłada ona uzyskiwanie do 2020 r. 15% energii ze źródeł odnawialnych (OZE) i odpowiednio 20% w roku 2030, a także ograniczenie emisji gazów (CO2, SO2 i NOx) pochodzenia energetycznego (zobowiązania akcesyjne wobec UE). Do innych dokumentów planistycznych mających związek z lokalizacją elektrowni wiatrowych na obszarze opracowania należą: Plan zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego (2009) Dnia 26.10.2009 r. Sejmik Województwa Pomorskiego uchwałą Nr 1004/XXXIX/09 przyjął zmianę „Planu zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego”. Zgodnie z zapisami „Planu…”. w województwie pomorskim (w szczególności w obrębie Pobrzeża Słowińskiego i Kaszubskiego) panują wybitnie korzystne warunki wietrzne do lokalizacji elektrowni wiatrowych. Wiązać się to może z ryzykiem wystąpienia sytuacji konfliktowych, wynikających z bliskiego sąsiedztwa form ochrony przyrody, ochrony krajobrazu i zabytków, a także z istniejącego zagospodarowania (przede wszystkim
48 osadnictwa). Istotnym uwarunkowaniem rozwoju energetyki wiatrowej będzie możliwość odbioru wytworzonej energii przez system elektroenergetyczny; prognozowane ilości energii z tych źródeł będą wymagały budowy nowych głównych punktów zasilających (15/110 kV), linii elektroenergetycznych 110 i 15 kV oraz modernizacji istniejących. Ponadto uwzględniać należy obowiązujące przepisy prawa w szczególności: obszary objęte ochroną przyrody, w formie: parków narodowych i ich otulin, rezerwatów przyrody, obszarów NATURA 2000, parków krajobrazowych i ich otulin, obszarów chronionego krajobrazu, pomników przyrody, stanowisk dokumentacyjnych, użytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo-krajobrazowych; projektowane obszary chronione, w tym wytypowane w ramach tworzenia Europejskiej Sieci Obszarów Chronionych NATURA 2000; obszary tworzące osnowę ekologiczną województwa – korytarze ekologiczne; tereny położone w strefach ekspozycji obiektów dziedzictwa kulturowego: pomników historii, cennych założeń urbanistycznych i ruralistycznych oraz założeń zamkowych, parkowo-pałacowych i parkowo-dworskich; tereny w otoczeniu lotnisk wraz z polami wznoszenia i podejścia do lądowania; Przy planowaniu lokalizacji elektrowni wiatrowych uwzględnia się również lokalizację i sąsiedztwo: terenów zabudowy mieszkaniowej oraz aktywnego wypoczynku; dróg o nawierzchni utwardzonej i linie kolejowe; linii elektroenergetyczne; lasów oraz akweny i cieki wodne; pasów technicznych i ochronnych brzegów morskich; innych farm wiatrowych. Lokalizacje elektrowni wiatrowych muszą obejmować możliwości przesyłu wyprodukowanej energii, uwzględniając oddziaływanie linii elektroenergetycznych na komponenty środowiska. Planowana inwestycja w centralnej części gminy Morzeszczyn wpisuje się w ww. zasady rozwoju infrastruktury energetycznej w województwie pomorskim.
Studium możliwości rozwoju energetyki wiatrowej w województwie pomorskim W „Studium możliwości rozwoju energetyki wiatrowej w województwie pomorskim” (2003) jako tereny wyłączone z lokalizacji elektrowni wiatrowych uznano: wszystkie tereny objęte formami ochrony przyrody; projektowane obszary ochronne, w tym zwłaszcza obszary planowane do włączenia do Słowińskiego Parku Narodowego oraz wytypowane w ramach tworzenia Europejskiej Sieci Obszarów Chronionych NATURA 2000, projektowane i postulowane zespoły przyrodniczo- krajobrazowe; tereny tworzące osnowę ekologiczną województwa, której zasięg określony został w planie zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego; tereny położone w strefach ekspozycji obiektów dziedzictwa kulturowego: pomników historii, cennych założeń urbanistycznych i ruralistycznych oraz założeń zamkowych, parkowo-pałacowych i parkowo-dworskich; tereny zabudowy mieszkaniowej oraz intensywnego wypoczynku ze strefą 500 m; tereny w otoczeniu lotnisk wraz z polami wznoszenia i podejścia do lądowania.
49 Ponadto dla lokalizowanych siłowni proponuje się zachowanie następujących minimalnych odległości od: dróg o nawierzchni utwardzonej i linii kolejowych – 200 m, linii elektroenergetycznych niskiego i średniego napięcia – 1 długość ramienia wirnika, wysokich i najwyższych napięć - 3 długości ramienia wirnika, ściany lasu – 200 m, brzegów rzek i jezior o powierzchni 1 - 10 ha – 200 m, akwenów wodnych powyżej 10 ha – 500 m, brzegu morza – 2 800 m, odległość pomiędzy farmami o liczbie siłowni od 6 – 15 sztuk – minimum 5 km, i od 10 do 30 sztuk – minimum 10 km. W aspekcie ww. uwarunkowań z terenu lokalizacji elektrowni wiatrowych na terenie gminy Morzeszczyn powinny być wykluczone: istniejące formy ochrony przyrody: Gniewski Obszar Chronionego Krajobrazu (zob. rozdz. 4.1.); projektowane formy ochrony przyrody: „Kociewski Obszar Chronionego Krajobrazu”, „Obszar Chronionego Krajobrazu Dolina Węgiermucy” lub zespół przyrodniczno- krajobrazowy „Dolina Węgiermucy”, 10 użytków ekologicznych (zob. rozdz. 4); tereny zabudowy mieszkaniowej ze strefą 500 m; drogi o nawierzchni utwardzonej i linia kolejowa w strefie 200 m; lasy w strefie 200 m; rzeki w strefie 200 m. Regionalna strategia energetyki ze szczególnym uwzględnieniem źródeł odnawialnych W opracowaniu „Regionalna strategia energetyki ze szczególnym uwzględnieniem źródeł odnawialnych” (2006) wykonanym dla woj. pomorskiego zawarto zapis o planowanym zwiększeniu do 2010 r. mocy zainstalowanych elektrowni wiatrowych do 600÷700 MW. Wśród celów strategicznych zawarty jest zapis o redukcji uzależnienia od tradycyjnych źródeł energii poprzez zwiększenie udziału produkcji energii ze źródeł odnawialnych do poziomu, co najmniej 19 % w 2025 r. m. in. poprzez promocję i rozwój elektrownie wiatrowych - realizowanych w ramach tzw. parków (farm) wiatrowych, tj. zespołu kilkunastu lub kilkudziesięciu elektrowni wiatrowych, na terenach specjalnie do tego celu przeznaczonych, tj. zgodnie z warunkami określonymi w „Planie zagospodarowania przestrzennego Województwa Pomorskiego” i przy spełnieniu wymagań ochrony środowiska i prawa budowlanego.
Program rozwoju elektroenergetyki z uwzględnieniem źródeł odnawialnych w Województwie Pomorskim do roku 2025 (projekt) Projekt „Programu…” wraz z prognozą został wyłożony do publicznego wglądu w kwietniu 2010 r. Zgodnie z ww. projektem „Programu…(2010) ze względu na korzystne warunki wiatrowe w Województwie Pomorskim obserwowany jest gwałtowny wzrost zainteresowania inwestorów lokalizacją farm wiatrowych. W załączniku 2 do ww. projektu wymieniono ograniczenia dotyczące lokalizacji elektrowni wiatrowych:
50 1) ograniczenia przyrodnicze: Obowiązuje zakaz realizacji inwestycji z zakresu energetyki wiatrowej na terenach parków narodowych i rezerwatów przyrody; Istotne ograniczenia w lokalizacji elektrowni wiatrowych mogą występować na terenach parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu; Obszary Natura 2000 – elektrownie wiatrowe mogą być realizowane tylko wyjątkowo w przypadku gdy w wyniku przeprowadzonej oceny oddziaływania na środowisko stwierdzony zostanie brak negatywnego wpływu na siedliska przyrodnicze oraz gatunki roślin i zwierząt, dla których został wyznaczony obszar Natura 2000; Określone ograniczenia w lokalizacji elektrowni wiatrowych mogą występować na terenach, na których ustanowiono formy ochrony przyrody w postaci pomników przyrody, stanowisk dokumentacyjnych, użytków ekologicznych lub zespołów przyrodniczo- krajobrazowych. Ograniczenia związane z lokalizacją farm wiatrowych występują również na terenach charakteryzujących się niekorzystnymi warunkami geotechnicznymi, takimi jak: torfowiska pojezierne, doliny rzeczne, tereny podmokłe ze zbiorowiskami roślinności torfowiskowej i łąkowej, na glebach torfowych i mułowo-torfowych oraz kompleksy leśne, akweny wodne, miejsca ważne dla ptaków tj. atrakcyjne żerowiska, trasy regularnych przelotów wędrówkowych, trasy regularnych dolotów na żerowiska. 2) Ograniczenia krajobrazowe: Ze względu na wysokość konstrukcji elektrowni wiatrowych obszarem istotnego konfliktu funkcjonalnego są: panoramy oraz ciągi widokowe na obiekty przyrodnicze, zabytki i wartościowe zespołu zabudowy, tereny rozwojowe przewidziane do zabudowy, tereny zagospodarowane na cele uzdrowiskowe i rekreacyjne. 3) Ograniczenia wynikające z poziomu hałasu w pobliżu obiektów energetyki wiatrowej: Obliczeniowy poziom hałasu wytworzony przez farmę wiatrową może osiągnąć w zależności od mocy i ilości turbin ponad 100dB w miejscu jego wytwarzania. Polskie prawo określa dopuszczalny poziom hałasu na terenach zabudowy mieszkaniowej oraz na terenach wypoczynkowo-rekreacyjnych poza miastem na 40 dB w porze nocnej. W związku z tym tereny mieszkaniowe i rekreacyjne za strefą 500 m należy uznać za wykluczone z lokalizacji elektrowni wiatrowych. 4) Ograniczenia związane z występowaniem efektu stroboskopowego Praca obiektów energetyki wiatrowej związana jest również z występowaniem uciążliwego dla człowieka efektu odbijania promieni słonecznych od obracającego się wirnika. 5) Ograniczenia związane z bliskością lokalizacji lotnisk: Ze względu na znaczne wysokości obiektów energetyki wiatrowej w celu uniknięcia zagrożenia dla startujących i lądujących samolotów spod ich lokalizacji wyłączyć należy otoczenie lotnisk cywilnych, wojskowych oraz drogowych odcinków lotniskowych wraz z polami wznoszenia i podejścia do lądowania 6) Ograniczenia związane z bliską lokalizacją dróg i linii kolejowych: Ze względu na niebezpieczeństwo, jakie powoduje upadek wiatraka, przyjmuje się, ze nie powinny być one lokalizowane bliżej niż 200 m od dróg i kolei. Zgodnie z zapisami ww. projektu „Programu…” (2010) elektrownie wiatrowe w gminie Morzeszczyn powinny być zlokalizowane poza: formami ochrony przyrody, terenami o
51 niekorzystnych warunkach geotechnicznych (doliny, podmokłości, gleby torfowe, akweny wodne, podmokłości), lasami, w odległości co najmniej 200 m od dróg i linii kolejowej. Ww. projekt „Programu…” (2010) nie posiada mocy prawnej.
5.2. Ustalenia projektu zmiany Studium Zasadniczym celem projektowanej zmiany Studium jest przygotowanie terenów położonych w północnej i środkowej części gminy Morzeszczyn pod lokalizację elektrowni wiatrowych wraz ze strefami ochronnymi związanymi z ograniczeniami w zabudowie oraz zagospodarowaniu i użytkowaniu terenu a także celem przeznaczenia terenów położonych w kierunku południowym od Nowej Cerkwi oraz terenów położonych w kierunku zachodnim od Dzierżążna pod tereny zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej. Rezultatem realizacji tej zmiany będzie częściowa zmiana funkcji tych terenów, dostosowana do potrzeb wymienionych inwestycji. Dodatkowo planowana zmiana wprowadza zapisy określające warunki rozwoju infrastruktury technicznej związanej z rozwojem energetyki wiatrowej (linie elektroenergetyczne, stacje zasilania). W związku z tym ustalenia projektu zmiany Studium obejmują: wyznaczenie obszarów przeznaczonych pod lokalizację elektrowni wiatrowych; wyznaczenie terenów pod planowaną biogazownię; wskazanie terenów lokalizacji potencjalnej biooczyszczalni; ustalenia dotyczące lokalizacji projektowanej zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej.
Zmiany Studium w zakresie obszarów przeznaczonych do lokalizacji elektrowni wiatrowych: Na terenie gminy Morzeszczyn wyznacza się obszary, na których rozmieszczone będą urządzenia wytwarzające energię z odnawialnych źródeł energii o mocy przekraczającej 100 kW, a także ich strefy ochronne związane z ograniczeniami w zabudowie oraz zagospodarowaniu i użytkowaniu terenu (załącznik kart. - mapa - zał. 1). Są to tereny położone w północnej i środkowej części gminy Morzeszczyn. Obszary, na których rozmieszczone będą urządzenia wytwarzające energię z odnawialnych źródeł energii oraz ich strefy ochronne zostały wyznaczone orientacyjnie. Granice stref ochronnych zostaną ustalone na etapie sporządzania miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego dla lokalizacji elektrowni wiatrowych. Na obecnym etapie rozpoznania wskazuje się jednak na konieczność: - wykluczenia lokalizacji elektrowni wiatrowych w granicach istniejących form ochrony przyrody (obszar chronionego krajobrazu) oraz obszarów leśnych i polan śródleśnych; - zachowania wyznaczonych w opracowaniu ekofizjograficznym korytarzy ekologicznych; - zachowania dystansu minimum 200 m od kompleksów leśnych na obszarze opracowania; - zachowania odległości co najmniej 200 m od granic planowanych użytków ekologicznych i zespołów przyrodniczo – krajobrazowych; - zaleca się także zachowanie odległości minimum 100-200 m od zadrzewień śródpolnych, alei drzew, pasów zieleni drzewiastej i krzewiastej, większych cieków wodnych;
52 - zaleca się zachowanie odległości minimum 500 m od zabudowy mieszkaniowej; - z uwagi na ochronę walorów krajobrazowych należy uwzględnić skumulowany wpływ na krajobraz, uwzględniając lokalizację nowych farm w otoczeniu (gm. Pelplin, a także ekspozycję widokową z zamku w Gniewie oraz Góry Jana Pawła II (na zachód od Pelplina); - przy lokalizacji potencjalnych farm należy uwzględnić także wytyczne dotyczące odległości od obiektów budowlanych i infrastruktury. Lokalizacja urządzeń wytwarzających energię z odnawialnych źródeł na obszarach wyznaczanych w studium oraz ograniczenia w wyznaczonych strefach ochronnych muszą być zgodne z przepisami odrębnymi w tym w szczególności z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku oraz innych. Zmiany Studium w zakresie obszarów przeznaczonych do lokalizacji nowej zabudowy: Zapisy Studium wyznaczają nowe obszary zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej oznaczone symbolami 10M (Morzeszczyn), 11M (Nowa Cerkiew) i 12M (Dzierżążno) (załącznik kart. - mapa - zał. 1).
Teren 10M; obszar zabudowy zwartej teren położony w kierunku północnym od centrum wsi Morzeszczyn, na wschód od terenów kolejowych (załącznik kart. w skali 1:10 000 do Studium) - powierzchnia terenu – ok. 4,2 ha) - przewidywana liczba nowych działek w zabudowie jednorodzinnej – ok. 40) - charakter zabudowy – zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna na działkach o pow. min. 1000 m2, - obowiązuje zasada harmonijnych powiązań historycznego i współczesnego układu przestrzennego.
Teren 11M; obszar zabudowy zwartej teren położony w kierunku południowo-zachodnim od centrum wsi Nowa Cerkiew, bezpośrednio przy drodze powiatowej nr 2821 G po jej wschodniej stronie (załącznik kart. - mapa - zał. 1) powierzchnia terenu – ok. 2,7 ha) - przewidywana liczba nowych działek w zabudowie jednorodzinnej – ok. 20) - charakter zabudowy – zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna na działkach o pow. min. 1000 m2, - obowiązuje zasada harmonijnych powiązań historycznego i współczesnego układu przestrzennego, - nowoprojektowaną zabudowę lokalizować w sposób umożliwiający ekspozycje historycznych sylwet układu ruralistycznego Nowej Cerkwi. Teren 12M; obszar zabudowy zwartej, teren położony w kierunku zachodnim od centrum wsi Dzierżążno, bezpośrednio przy drodze wojewódzkiej nr 234 po jej północnej i południowej stronie (załącznik kart. - mapa - zał. 1) - powierzchnia terenu – ok. 9,8 ha) - przewidywana liczba nowych działek w zabudowie jednorodzinnej – ok. 80)
53 - charakter zabudowy – zabudowa mieszkaniowa jednorodzinna na działkach o pow. min. 1000 m2 oraz zabudowa usługowa towarzysząca, - obowiązuje zasada harmonijnych powiązań historycznego i współczesnego układu przestrzennego, - nowoprojektowaną zabudowę lokalizować w sposób umożliwiający ekspozycję historycznych sylwet układu ruralistycznego Dzierżązna. Zmiany Studium w zakresie infrastruktury technicznej: Jedynymi zapisami w projekcie zmiany Studium, dotyczącymi kierunków rozwoju infrastruktury technicznej są zmiany w zakresie zaopatrzenia w gaz oraz w energię elektryczną: - na terenie gminy planuje się budowę biogazowni z zalecaną lokalizacją w kierunku północno-zachodnim od miejscowości Morzeszczyn; - zasilanie w energię elektryczną planowanej zabudowy mieszkaniowej 10 M wymaga budowy sieci rozdzielczej niskiego napięcia zasilanej z istniejącej stacji transformatorowej T-6929. Ponadto Studium określa tereny, dla których wymagane jest sporządzenie planów miejscowych. Do terenów wymagających sporządzenia MPZP należą m.in. tereny określone w Studium jako „nowe tereny zabudowy mieszkaniowej” i oznaczone symbolami 10M (Morzeszczyn), 11M (Nowa Cerkiew) i 12M (Dzierżążno) (załącznik kart. - mapa - zał. 1). Dodatkowo gmina zamierza sporządzić miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego dla terenów położonych w północnej i środkowej części gminy Morzeszczyn, celem ustalenia na tych terenach lokalizacji urządzeń wytwarzających energię z odnawialnych źródeł – elektrowni wiatrowych. Na terenach tych znajdują się grunty rolne klasy RIIIa i RIIb, których zwarty obszar przekracza 0,5 ha, wymagające zmiany przeznaczenia na cele nierolnicze.
54
6. Analiza i ocena oddziaływań wynikających z realizacji ustaleń zmiany Studium na środowisko
6.1. Zmiany przeznaczenia terenu i spodziewane skutki środowiskowe Zasadniczą zmianą sposobu zagospodarowania terenu wynikającą z projektu zmiany Studium będzie umożliwienie lokalizacji na terenach rolniczych farmy elektrowni wiatrowych. Łącznie obszar na którym zmiana Studium dopuszcza przeznaczania gruntów na cele nierolnicze związane z budową turbin wiatrowych na powierzchni obejmującej ok. 630 ha, co stanowi ok. 6,9 % powierzchni całego obszaru gminy. Należy jednak zaznaczyć, że turbiny wiatrowe zajmują niewielkie powierzchnie. W przypadku dużych konstrukcji wielkość działki zajmowanej przez jedną elektrownię wynosi z reguły ok. 20x20m (400 m2) lub 30x30m (900 m2). Jednocześnie zmiana Studium nie określa liczby turbin jakie mogą zostać zlokalizowane na wyznaczonym terenie. Należy jednak zakładać, że w związku z niewielką terenochłonnością takich inwestycji nie wystąpią istotne przekształcenia dotychczasowego użytkowania terenu. Obszar ten zachowa dotychczasową strukturę funkcjonalną z dominacją użytkowania rolniczego. Eksploatacja elektrowni wiatrowych nie powoduje jakichkolwiek emisji zanieczyszczeń do powietrza atmosferycznego, wód powierzchniowych i podziemnych oraz gruntu. Nie powoduje także powstawania odpadów. Tym samym wpływ elektrowni tego rodzaju na środowisko przyrodnicze i warunki życia ludzi jest w sensie makroskalowym (regionalnym, krajowym) pozytywny, przyczynia się bowiem do obniżenia emisji zanieczyszczeń energetycznych do atmosfery, a także do ograniczenia ilości odpadów (popioły) oraz zanieczyszczeń wód (wody chłodnicze). Biogazownia, w zależności od przyjętych rozwiązań technologicznych może powodować emisje zanieczyszczeń powietrza, w tym odorów, oraz emisję hałasu. Emisję odorów oraz odprowadzanie do wód lub do ziemi ładunków zanieczyszczeń może powodować także przewidywana biooczyszczalnia. Faktyczne oddziaływanie zmian zagospodarowania planowanych w ramach projektu zmiany „Studium…” na elementy środowiska ograniczy się do: przeznaczenia niewielkich powierzchni gruntów rolnych pod lokalizację elektrowni wiatrowych, potencjalnej biogazowni i biooczyszczalni; powstania nowych, wielkogabarytowych konstrukcji, stanowiących dominanty krajobrazowe i związana z tym zmiana krajobrazu; powstania źródeł hałasu – emitowanego od pracujących turbin wiatrowych oraz związanych z obiektami biogazowni; powstania źródła zanieczyszczeń powietrza, w tym odorów - biogazownia, biooczyszczalnia; emisji pól elektromagnetycznych od kabli przesyłowych (w przypadku zastosowania napowietrznych linii energetycznych) oraz od stacji zasilania; zniszczenie szaty roślinnej (tereny rolnicze - głównie zbiorowiska segetalne i ruderalne) na terenach planowanych działań inwestycyjnych; potencjalnego wpływu na faunę – ptaki i nietoperze.
55
W fazie budowy wystąpią dodatkowo następujące oddziaływania na szatę roślinną, powierzchnię ziemi i gleby: trwałe wyłączenie powierzchni gruntów rolnych z dotychczasowego użytkowania (zajęcie części obszaru pod lokalizację turbin wiatrowych, dróg dojazdowych, stacji transformatorowych, zajęcie terenu pod biogazownię, biooczyszczalnię i zabudowę mieszkaniową) i okresowe ograniczenie użytkowania terenów w okresie przeprowadzania prac montażowych; przekształcenia szaty roślinnej, przypowierzchniowej warstwy litosfery, w tym gleby, na terenach bezpośredniego posadowienia fundamentów turbin, obiektów biogazowni i biooczyszczalni. Jak wykazano powyżej przekształcenia te obejmą docelowo niewielkie powierzchnie przeznaczone bezpośrednio pod fundamenty wież nośnych turbin i w praktyce będą całkowicie neutralne dla stanu środowiska.
Zmiany przeznaczenia terenu dotyczą również planowanych terenów dopuszczających lokalizację zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej. Łączna powierzchnia terenów przeznaczonych pod zabudowę wynosi ok. 16,7 ha, jednak faktyczna terenochłonność oraz związane z tym oddziaływanie na środowisko planowanej zabudowy będzie możliwe do określenia dopiero na etapie sporządzania MPZP (którego sporządzenie jest wskazane w zmianie Studium jako obligatoryjne dla tych terenów). Z ogólnych skutków wprowadzenia zabudowy kubaturowej z pewnością można wymienić: - trwałe wyłączenie części gruntów rolnych z dotychczasowego użytkowania; - wzrost powierzchni terenu o utrudnionej infiltracji wód opadowych i związany z tym wzrost spływu powierzchniowego; - przekształcenia szaty roślinnej, przypowierzchniowej warstwy litosfery, w tym gleby pod posadowienie nowych obiektów kubaturowych, elementy układu drogowego czy place parkingowe; - wzrost ruchu kołowego i związany z tym wzrost emisji zanieczyszczeń i hałasu pochodzenia komunikacyjnego; - wzrost emisji niskiej z indywidualnych źródeł ciepła, wzrost produkcji odpadów i ścieków bytowych. Kolejną wprowadzoną zmianą jest planowana lokalizacja biogazowi w rejonie miejscowości Morzeszczyn oraz biooczyszczalni w miejscowości Królów Las. Studium nie zawiera jakichkolwiek zapisów określających charakter i parametry tych inwestycji, więc ocena oddziaływania jej na środowisko na tym etapie jest niemożliwa. Wstępnej oceny będzie można dokonać dopiero na etapie planu miejscowego, a pełnej na etapie projektu budowlanego. Do ogólnych negatywnych skutków lokalizacji biogazowni z pewnością zaliczyć można: - trwałe wyłączenie części gruntów rolnych z dotychczasowego użytkowania; - wzrost powierzchni terenu o utrudnionej infiltracji wód opadowych i związany z tym wzrost spływu powierzchniowego;
56
- przekształcenia szaty roślinnej, przypowierzchniowej warstwy litosfery, w tym gleby, na terenach bezpośredniego posadowienia fundamentów obiektów kubaturowych elektrowni oraz powierzchni utwardzonych; - wzrost ruchu kołowego pojazdów ciężkich oraz wzrost emisji zanieczyszczeń i hałasu pochodzenia komunikacyjnego. Lokalizacja elektrowni biogazowej może mieć również pozytywne aspekty względem oddziaływania na otoczenie, a są nimi m.in.: - zagospodarowanie i utylizacja odchodów zwierzęcych i innych substancji organicznych, poprawiające jakość powietrza atmosferycznego i redukujące emisję gazów złowonnych występującą przy skoncentrowanej hodowli zwierzęcej; - odzysk gazów cieplarnianych i wykorzystanie ich do produkcji energii odnawialnej; - redukcja spływu nawozów do wód powierzchniowych - eliminacja z nawozów substancji rolniczo szkodliwych oraz polepszenie przyswajalności i wydajności nawozów. W dalszej części prognozy ocenione zostały zidentyfikowane powyżej oddziaływania wynikające bezpośrednio z realizacji zmiany Studium, dopuszczających lokalizację turbin wiatrowych wraz z infrastrukturą towarzyszącą na przedmiotowym terenie.
6.2. Oddziaływania w zakresie hałasu i pól elektromagnetycznych oraz zanieczyszczeń powietrza – wpływ na warunki życia człowieka
Nieznaczne oddziaływania w zakresie hałasu pojawią się na etapie realizacji ustaleń zmiany Studium - w fazie budowy farmy wiatrowej. Emisja hałasu związana będzie w tym czasie z pracą maszyn budowlanych oraz ruchem pojazdów transportowych po drogach dojazdowych. Wielkość i zasięg przestrzenny emisji hałasu będzie uzależniony od zastosowanego sprzętu. Można jednak zakładać, że zasięg hałasu o wartości przekraczającej natężenie 40 dB nie powinien być większy niż 300-400 m od miejsca budowy. Nie przewiduje się wystąpienia uciążliwości wpływających negatywnie na warunki życia i zdrowie ludności. Zgodnie z obowiązującymi przepisami oddziaływanie akustyczne inwestycji na środowisko podczas prac budowlanych nie podlega regulacjom prawnym z zakresu ochrony przed hałasem. Jednak z uwagi na zapisy art. 6 ustawy POŚ („Kto podejmuje działalność mogącą negatywnie oddziaływać na środowisko, jest obowiązany do zapobiegania temu oddziaływaniu”), inwestor zobowiązany jest do minimalizowania uciążliwości akustycznej prowadzonych prac m.in. poprzez stosowanie sprawnego technicznie i spełniającego normy sprzętu oraz organizację robót w godzinach dziennych (6.00-22.00).
Praktycznie jedynymi oddziaływaniami farm wiatrowych na środowisko i warunki życia człowieka na etapie ich eksploatacji są oddziaływania akustyczne, emisja pól elektromagnetycznych od urządzeń infrastruktury towarzyszącej oraz przysłonięcie terenu (tzw. efekt cienia – „shadow effect”) i pojawienie się efektu stroboskopowego w wyniku ruchu obrotowego ramion wirnika. Pracy każdej elektrowni wiatrowej towarzyszy hałas. Pochodzi on głównie od obracających się łopat wirnika (opory aerodynamiczne), w mniejszej części od generatora i przekładni.
57
Zwykle jego natężenie nie jest duże, może być jednak monotonny. Dopuszczalne normy dotyczące poziomów hałasu zostały określone w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz.U. 2007, Nr 120, poz. 826). Poziom mocy akustycznej elektrowni wiatrowej zależy od wielkości i parametrów wirnika, siły i kierunku wiatru, stąd też jest stosunkowo zmienny. Dla dużych konstrukcji o mocy energetycznej powyżej 2 MW, chwilowe wartości natężenia dźwięku wynoszą ok. 105 dB. Przyjmuje się, że odległością bezpieczną pod względem zachowania dopuszczalnych norm hałasu jest strefa ok. 500 m od masztu elektrowni wiatrowej. W praktyce prowadzone obliczenia modelowe propagacji hałasu w przypadku dużych farm wiatrowych określają zasięg strefy możliwych przekroczeń dopuszczalnych norm hałasu na zakres od ok. 350 do ok. 500 m od turbin, w zależności od wysokości i rodzaju urządzeń, ich rozmieszczenia, ukształtowania i pokrycia terenu. Na obszarze opracowania i w jego bezpośrednim sąsiedztwie znajdują się tereny zabudowy mieszkaniowej, dla których występują wspomniane ograniczenia związane z dopuszczalnymi normami hałasu w środowisku W związku z ich występowaniem na rozpatrywanym obszarze w opracowaniu ekofizjograficznym (PRO Digital 2011), przygotowanym na potrzeby zmiany Studium, wyznaczono strefy odległości 500 m od terenów zabudowanych - jako wskazane do wyłączenia z lokalizacji elektrowni wiatrowych. Zapisy projektu zmiany Studium są pod tym względem zgodne, wyraźnie zalecają minimalną turbin wiatrowych od zabudowy mieszkaniowej jako 500m. Fragmenty niektórych terenów wyznaczonych w projekcie zmiany Studium pod planowane turbiny wiatrowe znalazły się częściowo w zasięgu tych stref (por. mapa - zał. 1 do prognozy). Ze względu na ogólny charakter wyznaczenia stref na tym etapie prac planistycznych (odległość 500 m od ogółu terenów zabudowanych, bez uwzględnienia charakteru zabudowy i funkcji planistycznej), wskazuje się: konieczność wykonania szczegółowej inwentaryzacji urbanistycznej na etapie opracowania planów miejscowych dla potencjalnych farm wiatrowych; wyznaczenie na jej podstawie odpowiednich odległości od istniejących i planowanych terenów chronionych przed hałasem na podstawie rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz.U. 2007, Nr 120, poz. 826). Uwzględnienie odpowiednich odległości terenów pod planowane turbiny w planie miejscowym i w konsekwencji w projekcie budowlanym zapewni dotrzymanie obowiązujących norm w zakresie dopuszczalnego poziomu hałasu w środowisku i zapobiegnie występowaniu uciążliwości hałasu na terenach zamieszkanych. Oddziaływanie akustyczne urządzeń stacji i linii energetycznych są pomijalnie niewielkie (< 30 dB), mieszcząc się znacznie poniżej wielkości dopuszczalnych norm. W chwili obecnej na podstawie ogólnych ustaleń zmiany Studium wyznaczających jedynie obszar możliwej lokalizacji turbin wiatrowych na terenie gminy, nie ma możliwości dokładnej oceny wpływu planowanej inwestycji na klimat akustyczny. Można jedynie stwierdzić, że w wyniku realizacji ustaleń zmiany Studium umożliwiających lokalizację farm wiatrowych, klimat akustyczny ulegnie zmianie.
58
Dokładny zasięg emisji hałasu i związana z nim strefa oddziaływania inwestycji wyznaczone zostaną, na podstawie szczegółowych obliczeń akustycznych, na etapie występowania o decyzję środowiskową dla planowanego przedsięwzięcia, lub na etapie prognozy dla planu miejscowego.
Kwestią szeroko rozpropagowaną wśród społeczeństwa w ostatnich latach jest rzekome szkodliwe oddziaływanie elektrowni wiatrowych na zdrowie człowieka, w szczególności emitowanego przez nie hałasu - w tym infradźwięków. Zagadnienie to było szczegółowo badane zagranicą, ale pomiary hałasu infradźwiękowego wykonywane były także w Polsce (Ingielewicz, Zagubień 2004a, 2004b). Z uwagi na coraz częstsze podnoszenie problemu i podważanie wyników badań, Amerykańskie Stowarzyszenie Energetyki Wiatrowej oraz Kanadyjskie Stowarzyszenie Energetyki Wiatrowej powołały w 2009 roku międzynarodowy interdyscyplinarny panel naukowy, w którego skład weszli niezależni eksperci z dziedziny akustyki, audiologii, medycyny i zdrowia publicznego (Stryjecki, Mielniczuk 2011). Zadaniem panelu było dokonanie przeglądu najbardziej aktualnej literatury dotyczącej potencjalnego negatywnego oddziaływania hałasu emitowanego przez elektrownie wiatrowe na zdrowie człowieka oraz opracowanie na jej podstawie kompleksowego i powszechnie dostępnego dokumentu informacyjnego na ten temat. Efektem prac panelu jest opublikowany w grudniu 2009 roku raport pt. „ Wind Turbine Sound and Health Effects. An Expert Panel Review” (Colby, D. W., Dobie, R., Leventhall, G., Lipscomb D. M., McCunney, R. J.,Seilo, M. T., Sondergaard, B., 2009). Autorzy raportu doszli do następujących wniosków: 1. Wibracje ciała człowieka wywołane dźwiękiem o częstotliwości rezonansu (czyli o takiej częstotliwości, która wywołuje wzrost amplitudy drgań układu, na który dany dźwięk oddziałuje) mają miejsce tylko w przypadku bardzo głośnych dźwięków (powyżej 100dB). Biorąc pod uwagę poziom hałasu emitowanego przez elektrownie wiatrowe, w ich przypadku z takim zjawiskiem nie mamy do czynienia. 2. Hałas emitowany przez elektrownie wiatrowe nie stwarza ryzyka pogorszenia ani utraty słuchu. Z ryzykiem takim możemy mieć do czynienia dopiero wtedy, gdy poziom ciśnienia akustycznego przekracza poziom 85 dB. Hałas emitowany przez elektrownie wiatrowe nie przekracza tej granicy ciśnienia akustycznego. 3. Przeprowadzone doświadczenia wykazały, że infradźwięki emitowane na poziomie od 40 do 120 dB nie wywołują negatywnych skutków zdrowotnych. 4. Negatywne oddziaływanie elektrowni wiatrowych na zdrowie i samopoczucie człowieka w wielu przypadkach wywołane jest przez tzw. efekt nocebo (przeciwieństwo efektu placebo). Uczucie niepokoju, depresja, bezsenność, bóle głowy, mdłości czy kłopoty z koncentracją to objawy powszechnie występujące u każdego człowieka i nie ma żadnych dowodów na to, że częstotliwość ich występowania wyraźnie wzrasta wśród osób mieszkających w sąsiedztwie farm wiatrowych (powodując tzw. „wind turbine syndrome”). Efekt nocebo łączy występowanie tego typu objawów nie z potencjalnym źródłem poczucia takiego dyskomfortu (w tym przypadku farmą wiatrową), ale z negatywnym nastawieniem do niego i brakiem akceptacji jego obecności.
59
5. Nie ma żadnych wiarygodnych badań i dowodów na to, by elektrownie wiatrowe wywoływały tzw. chorobę wibroakustyczną (Vibroacoustic Disease, VAD) – jednostkę chorobową powodującą zaburzenia w całym organizmie człowieka. Badania przeprowadzone na zwierzętach wykazały, że ryzyko zachorowania na tę chorobę pojawia się w przypadku ciągłej, minimum 13-to tygodniowej ekspozycji na dźwięki o niskich częstotliwościach, emitowane na poziomie ok. 100 dB, czyli o ok. 50-60 dB wyższym od tego, który emitują elektrownie wiatrowe. 6. „Wind turbine syndrome” opiera się na niewłaściwej interpretacji danych fizjologicznych osób potencjalnie cierpiących na tę jednostkę chorobową. Jego zidentyfikowane objawy w rzeczywistości składają się na tzw. zespół rozdrażnienia, który może być wywołany przez wiele czynników i którego nie można wiązać tylko i wyłącznie z obecnością elektrowni wiatrowych. W kwestii dźwięków emitowanych przez turbiny wiatrowe, większość naukowców jest zgodnych – nie ma żadnych dowodów na to, by hałas czy infradźwięki, których źródłem są elektrownie wiatrowe, wywierały negatywny wpływ na zdrowie lub samopoczucie człowieka, o ile turbiny nie są zlokalizowane bezpośrednio w okolicy stałego przebywania ludzi. Tezę tę potwierdzają również niezależne badania przeprowadzone m.in. przez Uniwersytet w Massachusetts (USA)10, Uniwersytet w Groningen (Holandia)11, Uniwersytet w Salford (Wielka Brytania)12 oraz Swedish Environmental Protection Agency13. Polskie normy prawne nie określają normatywnych wartości efektu ocienienia dla konstrukcji wysokościowych. Przewidywane sumy roczne ocienienia spowodowanego wzniesieniem konstrukcji siłowni wiatrowych, uzależnione są od położenia receptora cienia względem kierunków odniesienia. Nie przewiduje się istotnego oddziaływania biogazowni w zakresie hałasu, jakkolwiek w chwili obecnej na podstawie ustaleń projektu zmiany Studium, przy braku danych technicznych i charakterystyki procesów technologicznych, które będą rzutowały na poziom emisji hałasu przez ten obiekt, nie ma możliwości dokładnej oceny jego wpływu na klimat akustyczny. Zgodnie z opracowaniem „Przewodnik dla inwestorów zainteresowanych budową biogazowni rolniczych” (2011) obiekty tego rodzaju nie są uciążliwe pod względem hałasu. Wytyczne w nim zawarte zalecają, aby w celu ograniczenia negatywnego oddziaływania biogazowni w zakresie emisji: hałasu (>40 db - norma dla zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej w porze nocy), lokalizacja obiektu znajdowała się w odległości powyżej 300 m od siedlisk ludzkich. W odniesieniu do planowanej budowy biogazowni wyróżniono strefę odległości 300 m od obiektu (por. zał. 1 do prognozy). Spełnienie tego wymogu względem zabudowy mieszkaniowej miejscowości Morzeszczyn powinien zapewnić dotrzymanie normatywnego natężenia hałasu na tych obszarach i zagwarantować brak związanych z tym uciążliwości dla mieszkańców. Należy zaznaczyć, że obiekt ten zaliczać się będzie do inwestycji mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko - zgodnie z Rozporządzeniem z 9
10 (University of Massachusetts, 2006) 11 (Berg, 2004) 12 (University of Salford, 2007) 13 (Swedish Environmental Protection Agency, 2003)
60
listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz. U. 2010, Nr 213, poz. 1397). W związku z czym jego oddziaływanie w zakresie hałasu będzie zweryfikowane na etapie uzyskania decyzji o uwarunkowaniach środowiskowych realizacji przedsięwzięcia.
Należy uznać, że przy zastosowaniu się do ustaleń zmiany Studium w zakresie lokalizacji poszczególnych funkcji i zakazów zabudowy, nie wystąpią uciążliwości w zakresie hałasu dla mieszkańców terenu objętego opracowaniem i w miejscowościach sąsiednich.
Polskie normy prawne nie określają normatywnych wartości efektu ocienienia dla konstrukcji wysokościowych. Przewidywane sumy roczne ocienienia spowodowanego wzniesieniem konstrukcji siłowni wiatrowych, uzależnione są od położenia receptora cienia względem kierunków odniesienia.
Oddziaływanie w zakresie pól elektromagnetycznych
Projekt zmiany Studium dopuszcza budowę linii energetycznych NN dla terenu zabudowy mieszkaniowej jednorodzinnej 10M. Projekt zmiany Studium nie precyzuje kwestii rodzaju i lokalizacji infrastruktury towarzyszącej dla farmy wiatrowej i biogazowni jednak z dotychczasowej praktyki opartej na zrealizowanych już tego typu inwestycjach wynika, iż sieci SN 0,4 kV oraz 15 kV, a także stacja zasilania (GPZ) dla farmy (lub farm) wiatrowych będą musiały powstać a zapisy dotyczące konkretnych rozwiązań zostaną zawarte w planach miejscowych. Nowe linie NN i SN mogą być źródłem nieznacznego promieniowania elektromagnetycznego. Jego siła i zasięg będą zależały od zastosowanych rozwiązań technicznych. Parametry te będą możliwe do oszacowania po przedstawieniu szczegółowego projektu budowlanego inwestycji. Lokalizacja tych obiektów zostanie określona w miejscowym planie zagospodarowania lub w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego. Można stwierdzić, że linie przesyłowe niskiego i średniego napięcia nie powodują ponadnormatywnych emisji pól elektromagnetycznych do środowiska. Pod względem emisji pól elektroenergetycznych są one całkowicie bezpieczne. W zależności od przyjętego w projekcie budowlanym rozwiązania technicznego, skala i zasięg promieniowania elektromagnetycznego mogą zostać praktycznie całkowicie wyeliminowane (przy przeprowadzeniu połączeń kablowych pod powierzchnią ziemi). Ewentualne ponadnormatywne natężenie promieniowania elektromagnetycznego stacji GPZ będzie musiało mieścić się w granicach działki przeznaczonej pod jego lokalizację. Wymagać to będzie przeznaczenia na ten cel odpowiedniej rezerwy terenu w planie miejscowym lub w decyzji o lokalizacji obiektu. Na podstawie znanych przykładów rozwiązań technicznych tego typu obiektów, należy stwierdzić że emisja ponadnormatywnego promieniowania elektromagnetycznego (pole elektryczne E > 1 kV/m i pole magnetyczne H > 60 A/m) ze stacji GPZ ma zasięg niewielki rzędu 8-10 metrów, a może być zredukowana do mniejszych wartości (w zależności od rozwiązań przyjętych w projekcie budowlanym) i w przypadku poprawnie zaprojektowanego obiektu mieści się całkowicie w granicach działki przeznaczonej pod lokalizację stacji. Jednocześnie Światowa Organizacja Zdrowia (Word Heath Organization – WHO), będąca autorytetem w dziedzinie badań wpływu pola
61
elektrycznego na organizm ludzki, uznaje, że prawidłowo wykonana i eksploatowana stacja energetyczna lub linia 110 kV nie ma szkodliwego wpływu na zdrowie i życie ludzi. Podsumowanie 1. Realizacja planowanej zmiany Studium w zakresie infrastruktury spowoduje wprowadzenie linii energetycznych niskiego napięcia (brak zapisów dot. linii średniego i wysokiego napięcia oraz stacji zasilania). Obiekty te będą źródłem niewielkiego promieniowania elektromagnetycznego. 2. Linie przesyłowe niskiego napięcia nie będą powodować ponadnormatywnych emisji pól elektromagnetycznych do środowiska. Pod względem emisji pól elektroenergetycznych są one całkowicie bezpieczne. 3. W odniesieniu do linii elektroenergetycznych zaleca się ich poprowadzenie pod ziemią co eliminuje wszelkie oddziaływania w zakresie emisji pól elektromagnetycznych, eliminuje potencjalny wpływ tych obiektów na ptactwo, a także przyczynia się do zachowania walorów krajobrazowych terenu. Wpływ na zanieczyszczenie powietrza Planowane na terenie gminy farmy wiatrowe nie będą powodowały żadnych emisji zanieczyszczeń powietrza. Nie jest możliwe obecnie określenie wpływu na stan powietrza atmosferycznego planowanej biogazowni. Na podstawie ogólnych ustaleń projektu zmiany Studium, przy braku jakichkolwiek bliższych danych technicznych i charakterystyki procesów technologicznych, nie ma możliwości dokładnej oceny wpływu tego obiektu na powietrze atmosferyczne. Obiekt tej wielkości (potencjalnie do 2MW mocy) jest zaliczany do przedsięwzięć mogących potencjalnie znacząco oddziaływać na środowisko - zgodnie § 3, ust. 1, pkt 45 Rozporządzenia z 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsięwzięć mogących znacząco oddziaływać na środowisko (Dz. U. 2010, Nr 213, poz. 1397). W związku z czym szczegółowa ocena wpływu na zanieczyszczenie powietrza (na podstawie szczegółowych danych technicznych i charakterystyki zastosowanych rozwiązań) powinna być przedmiotem analizy na etapie uzyskania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach realizacji przedsięwzięcia. Na obecnym etapie prognozy należy stwierdzić, że wskazana w projekcie zmiany „Studium…” lokalizacja spełnia najbardziej aktualne wytyczne dotyczące lokalizacji obiektów tego rodzaju, sformułowanych w opracowaniu „Przewodnik dla inwestorów zainteresowanych budową biogazowni rolniczych” (2011). Zgodnie z tym opracowaniem : w celu eliminacji nieprzyjemnych zapachów oraz z uwagi na konsekwencje możliwych awarii, wymagane jest, aby biogazownia była zlokalizowana w odległości powyżej 300 m od siedlisk ludzkich, z uwzględnieniem występowania przeważających kierunków wiatrów, tak żeby przez jak najdłuższą część roku znajdowała się po stronie zawietrznej względem obiektów mieszkalnych oraz obszarów chronionych. Podobnie trudny do określenia jest wpływ potencjalnej biooczyszczalni na stan powietrza atmosferycznego. Jest to obiekt, podobnie jak biogazownia, mogący powodować emisję odorów i powodować tym samym występowanie w tym zakresie uciążliwości dla okolicznych mieszkańców. Brak bliższej lokalizacji obiektu w projekcie Studium, a także jego parametrów i cech technicznych nie pozwala na określenie oddziaływania w tym zakresie.
62
Wstępnie można założyć podobne wstępne zalecenia lokalizacyjne dla biooczyszczalni - odległość 300 m od zabudowy mieszkaniowej.
6.3. Oddziaływanie na wody powierzchniowe i podziemne Lokalizacja i funkcjonowanie farmy wiatrowej nie spowoduje jakiegokolwiek oddziaływania na wody powierzchniowe lub podziemne. Najprawdopodobniej planowana biogazownia nie będzie istotnie oddziaływać na środowisko wodne, pod warunkiem odpowiedniego wykonania i zabezpieczenia zbiorników osadów pofermentacyjnych. Proces biofermentacji jest obiegiem niemal zamkniętym, w jego końcowej fazie powstaje osad pofermentacyjny, który ostatecznie w postaci suchej, lub półpłynnej wykorzystywany jest jako nawóz (por. ryc. poniżej).
Ryc. 3. Uproszczony schemat blokowy instalacji biogazowni - z prawej elementy związane z przetwarzaniem pulpy (odpadu pofermentacyjnego) do wykorzystania jako nawóz rolniczy. Źródło : Przewodnik dla inwestorów zainteresowanych budową biogazowni rolniczych (2011).
Działalność typowej biogazowni nie jest zatem związana z odprowadzaniem ścieków do wód lub do ziemi. Ewentualne odcieki z lagun lub zbiorników kierowane są na ogół powtórnie do zbiornika pofermentacyjnego. Stwierdza się zatem, że lokalizacja biogazowni nie powinna powodować zanieczyszczenia wód powierzchniowych i podziemnych, jednak możliwość wystąpienia takiego oddziaływania, uzależniona od przyjętych ostatecznie rozwiązań technologicznych i konstrukcyjnych, powinna zostać zweryfikowana na etapie uzyskania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach realizacji przedsięwzięcia. Potencjalnym źródłem zanieczyszczeń wód powierzchniowych i podziemnych może być planowana biooczyszczalnia. Zasadniczym celem budowy takiego obiektu jest oczyszczanie ścieków i poprawa stanu jakości wód powierzchniowych i podziemnych,
63
jednak w wyniku punktowego zrzutu oczyszczonych ścieków następuje lokalne pogorszenie stanu jakości wód odbiornika. Projekt zmiany Studium nie precyzuje jakichkolwiek parametrów i cech technicznych planowanego obiektu, co nie pozwala na określenie oddziaływania w tym zakresie. Można stwierdzić jedynie, że niezależnie od przyjętych rozwiązań technicznych nie występuje prawdopodobieństwo oddziaływania na głęboko występujące i dobrze izolowane użytkowe poziomy wodonośne.
6.4. Oddziaływanie awifaunę i nietoperze Zasadniczą zmianą dotychczasowego wykorzystania terenu, wynikającą z realizacji ustaleń projektu zmiany Studium, będzie powstanie farmy elektrowni wiatrowych. Najważniejszym problemem oddziaływania obiektów tego typu na przyrodę ożywioną jest bezpośrednie zagrożenie życia ptaków, a także nietoperzy, wynikające z potencjalnej możliwości ich kolizji z turbiną. Na podstawie prowadzonych obserwacji stwierdzono, że obiekty tego rodzaju wpływają na zmianę zachowań u ptaków, powodując najczęściej ich odstraszanie. Badania takie przeprowadził miedzy innymi Narodowy Instytut Badań Środowiskowych w Kalø w Danii, ustalając między innymi, że ptaki nie chciały przekroczyć granic otuliny parku wiatrowego, która wynosiła 100 metrów od najdalej wysuniętych turbin. Głównym wnioskiem z przeprowadzonych badań był fakt, iż ptaki zachowują bezpieczną odległość względem pracujących turbin. Na podstawie badań przeprowadzonych w Wielkiej Brytanii (północna Anglia i Walia) stwierdzono, że ptaki w pobliżu turbin żyją w niewielkich stadach. Powodem tego może być unikaniem terenów, które sąsiadują z turbinami. Tu również potwierdzono, że ptaki zachowują bezpieczną odległość od turbin. Dane dotyczące statystyk śmiertelności ptaków spowodowanej kolizjami z turbinami wiatrowymi opublikowała American Wind Energy Association w artykule "Fakty na temat energetyki wiatrowej i ptaków" ("Facts about wind energy & birds") podając, że: „ptak wchodzi w kolizję z turbiną średnio raz na 8 do 15 lat. Wyższa śmiertelność jest zauważana w przypadku niektórych grup turbin umieszczonych na terenach morskich w pobliżu dużych skupisk ptactwa". Interesujące dane na temat przyczyn śmiertelności ptaków w Stanach Zjednoczonych przedstawili naukowcy amerykańscy (Erickson i in. 2005). Z przeprowadzonych szacunków wynika, że kolizje z turbinami wiatrowymi są przyczyną 28,5 tys. przypadków śmierci ptaków, co stanowi zaledwie niecałe 0,01 % ogółu przypadków śmiertelności powodowanej czynnikami antropogenicznymi. W zestawieniu tym dominują takie czynniki jak kolizje z budynkami, liniami energetycznymi, czy też samochodami. Dla przykładu znacznie wyższą śmiertelność powodują wieże łączności (0,5%). Pełne zestawienie wyników tych badań zawiera tabela 17. Rezultaty te są znamienne wziąwszy pod uwagę fakt, że na obszarze USA energetyka wiatrowa jest silnie rozwinięta, a największe farmy wiatrowe w Californii liczą ponad 5000 turbin. Przedstawione dane wskazują, że dużo większym zagrożeniem dla ptactwa są energetyczne linie napowietrzne.
64
Również wyniki badań wykonanych przez U.S. Fish and Wildlife Service wskazują, że w wyniku kolizji ptaków z napowietrznymi liniami energetycznymi rocznie ginie aż do 174 milionów ptaków.
Tab. 17. Przeciętna roczna śmiertelność ptaków w USA spowodowana czynnikami antropogenicznymi (kolizje z obiektami infrastruktury technicznej i inne przyczyny) Przyczyna śmierci liczba przypadków Procent Budynki 550 mln 58,2 linie energetyczne 130 mln 13,7 Koty 100 mln 10,6 Samochody 80 mln 8,5 Pestycydy 67 mln 7,1 wieże łączności 4.5 mln 0,5 turbiny wiatrowe 28.5 tys. <0,01 Samoloty 25 tys. <0,01 inne przyczyny (rozlewy oleju, sieci rybackie) nie obliczono nie obliczono źródło: Erickson i in. (2005)
Podczas montażu linii przyłączeniowych między turbinami wiatrowymi a stacją energetyczną GPZ, wchodzącą w skład farmy, zalecane są zazwyczaj instalacje podziemne, a to likwiduje zagrożenie kolizji ptaków z liniami napowietrznymi. Natomiast sposób wykonania zewnętrznego połączenia stacji GPZ farmy z GPZ lokalnego dystrybutora (linia 110 kV) nie jest w tej chwili określony. Z danych z dotychczasowych opracowań (Gromadzki, Przewoźniak 2002) wynika, że największe zagrożenie śmiertelnością ptactwa w wyniku kolizji z turbinami wiatrowymi powodują farmy: zlokalizowane na obszarach morskich i w bliskiej strefie brzegowej morza; zlokalizowane na trasach intensywnych wędrówek ptaków; znajdujące się w miejscach występowania prądów powietrznych wykorzystywanych przez ptaki. Najbardziej miarodajne, z uwagi na podobieństwo struktury środowiska przyrodniczego, wydają się być dane zbierane na terenie Niemiec, publikowane w corocznie aktualizowanych zestawieniach bilansu śmiertelności ptaków w kolizjach z turbinami (Vogelverluste an Windenergieanlagen in Deutschland - publikowane on-line na stronie: http://www.mugv.brandenburg.de/cms/detail.php/bb2.c.451792.de). Wskazują one wyraźnie, że najbardziej zagrożone ze strony kolizjami z turbinami są ptaki szponiaste - takie jak myszołów zwyczajny, kania ruda, bielik, czy pustułka, z których największą śmiertelność wykazuje myszołów (z uwagi na największe rozpowszechnienie na terenach rolniczych wykorzystywanych pod lokalizację farm). Natomiast kolizje niektórych innych gatunków ptaków, w tym o większych rozmiarach - takich jak gęsi, czy żurawie notowane są rzadko (poniżej 5 kolizji śmiertelnych na przestrzeni lat 2006-2012). Ogólnym źródłem informacji na temat ornitofauny występującej w obrębie obszaru projektu zmiany Studium jest „Inwentaryzacja i waloryzacja przyrodnicza gminy Morzeszczyn (Mieńko i in. 2001), a także dane z „Raportu oddziaływania na środowisko przedsięwzięcia mającego na celu budowę i eksploatację zespołu trzech siłowni wiatrowych o mocy 6 MW na
65
terenie wsi Gąsiorki i Majewo w gminie Morzeszczyn” (2009). Zgodnie z nimi (por. rozdz. 2.4 prognozy i zawarte tam tabele - 5 i 6) na terenie gminy należy spodziewać się co najmniej następujących gatunków najbardziej narażonych na kolizje z turbinami wiatrowymi: myszołów zwyczajny; pustułka; błotniak stawowy; kania ruda. Spośród nich najbardziej zagrożonym i najcenniejszym gatunkiem jest kania ruda (Milvus milvus), wymieniona między innymi w Zał. I Dyrektywy Ptasiej, stwierdzona na terenie Gąsiorki - Majewo. Do gatunków uznawanych także za kluczowe przy ocenie wpływu inwestycji na ptactwo zalicza się także błotniak stawowy (Zał. I Dyrektywy Ptasiej). Jest on jednak znacznie rozpowszechniony na urozmaiconych terenach rolniczych w Polsce, gdzie znajdują się tereny podmokłe i oczka wodne. Generalnie należy stwierdzić, że ogólny skład gatunkowy awifauny na terenie gminy należy do przeciętnych i nie wyróżnia się spośród innych, typowych terenów rolniczych w województwie. Na podstawie dotychczasowych, ogólnych danych dotyczących awifauny terenu gminy można jednak stwierdzić, że : Ogólne wskazania dla lokalizacji turbin wiatrowych w tym rejonie są pozytywne. Wstępnie należy przyjąć, że lokalizacja farmy wiatrowej na terenie opracowania nie spowoduje istotnych konfliktów inwestycji z lokalnymi zasobami awifauny. Wśród ptaków lęgowych stwierdzono nieliczne gatunki spośród taksonów uznanych za kolizyjne i ważne dla oceny oddziaływania przedsięwzięcia na ptactwo wg PSEW (2008). Nie stwierdzono większych zagęszczeń ptaków lęgowych, skład awifauny lęgowej tego terenu można uznać za przeciętny dla obszarów rolniczych. Spośród gatunków wędrownych nie wykazano również dużego zróżnicowania ilościowego gatunków, a także obecności gatunków rzadkich i kolizyjnych - poza pojedynczymi stwierdzeniami kani rudej. Na podstawie przedstawionych wyżej danych można wstępnie zakładać, że potencjalny wpływ realizacji ustaleń zmiany Studium gminy Morzeszczyn na awifaunę, poprzez dopuszczenie lokalizacji farmy wiatrowej, nie będzie znaczący. Istnieje możliwość, że wybudowanie elektrowni wiatrowych na badanej powierzchni spowoduje przepłoszenie przynajmniej części ptaków z obszaru lokalizacji farmy. Jednak nie można stwierdzić tego z całą pewnością, ponieważ na rozmieszczenie ptaków wpływa duża liczba czynników środowiskowych, socjalnych i antropogenicznych (np. zasoby pokarmowe żerowisk, interakcje z innymi osobnikami swojego gatunku i innymi gatunkami, warunki pogodowe w danym sezonie, struktura upraw, natężenie antropopresji). Na dalszym etapie prac projektowych konieczne jest bezwzględnie przeprowadzenie pełnego monitoringu ornitologicznego, zgodnego z zakresem określonym w wytycznych
66
PSEW (2008)14, w tym zwłaszcza określenie liczebności i wysokości pułapów przelotu poszczególnych gatunków. Ilość kontroli na powierzchni i metodyka obserwacji również powinna być dostosowana do standardu wytycznych PSEW (2008). Na podstawie tych badań możliwe będzie określenie szczegółowych wytycznych dla lokalizacji turbin w przestrzeni i ostateczna ocena wpływu planowanej farmy na ptactwo. W badaniach tych powinny zostać uwzględnione obserwacje aktualnego zasiedlenia stanowisk lęgowych w sąsiedztwie przez bociana i określenie użytkowania przestrzeni przez ten gatunek. Dotychczasowe dane dotyczące fauny nietoperzy na terenie gminy są bardzo ubogie (por. rozdz. 2.4.). Na obszarze farmy wiatrowej w rejonie Gąsiorki - Majewo (Raport…, 2009) stwierdzono dotąd jedynie 3 gatunki tych ssaków (borowiec wielki, nocek rudy i gacek brunatny), z czego tylko jeden borowiec wielki (Nyctalus noctula) uznawany jest za gatunek istotnie kolizyjny z turbinami. Wyniki te wskazują wstępnie na niską różnorodność gatunkową chiropterofauny na terenie gminy. Wstępne uwarunkowania lokalizacji funkcji energetyki wiatrowej na terenie gminy wydają się być pod tym względem korzystne. Biorąc pod uwagę stwierdzone dotąd niskie zróżnicowanie gatunkowe nietoperzy, nie należy spodziewać się istotnego zagrożenia tej grupy systematycznej ssaków. Jednocześnie, należy stwierdzić, że przedstawione tu wyniki dotychczasowych badań (por. rozdz. 2.4) nie mogą być podstawą ostatecznej oceny wpływu farm wiatrowych na nietoperze. Aktualny stan rozpoznania fauny nietoperzy na przedmiotowym obszarze w świetle aktualnych wytycznych jest znacząco niewystarczający dla miarodajnej oceny zagrożenia dla populacji tych ssaków i określenia bliższych lokalizacyjnych i organizacyjnych wskazań projektowych dla planowanych inwestycji w zakresie farm wiatrowych. Na ich potrzeby konieczne będzie przeprowadzenie monitoringu nietoperzy, zgodnie z aktualnymi wytycznymi dotyczącymi przygotowania inwestycji w zakresie farm wiatrowych (Kepel i in. 2009)15. Badania te pozwolą na weryfikację i uszczegółowienie wskazań lokalizacyjnych dla możliwości realizacji farmy, w tym także określających konieczność i czas trwania wyłączeń turbin z uwagi na ochronę nietoperzy. Lokalizacja biogazowni i biooczyszczalni nie będzie oddziaływała w istotny sposób na okoliczną awifaunę i nietoperze, ograniczy jedynie w minimalnym stopniu obszary przez nie aktualnie wykorzystywane (teren otwartych pól rolniczych o ubogim składzie gatunkowym). Podobnie nie przewiduje się istotnego wpływu rozbudowy terenów mieszkaniowych 10M, 11 M i 12M na faunę. Pod zabudowę zajęte zostaną tereny rolnicze, przekształcone przez człowieka, o niewielkim znaczeniu biocenotycznym, położone w bezpośrednim sąsiedztwie istniejącej zabudowy i drogi Morzeszczyn - Dzierżążno.
6.5. Oddziaływanie na szatę roślinną W zakresie oddziaływania na szatę roślinną, przewidziana w Studium realizacja farmy wiatrowej, biogazowni, potencjalnej biooczyszczalni i terenów zabudowy mieszkaniowej będzie związaną ze zniszczeniem zbiorowisk roślinnych na obszarach wyznaczonych pod
14 Opracowany został projekt nowych wytycznych w tym zakresie, aktualnie oczekujący na akceptację 15 W 2011 r. opracowany został projekt nowych wytycznych w tym zakresie, aktualnie oczekujący na akceptację
67
lokalizacje fundamentów turbin wiatrowych oraz dróg dojazdowych oraz innych obiektów budowlanych. Na etapie budowy możliwe są także przekształcenia zbiorowisk roślinnych w wąskim pasie terenów bezpośrednio przyległych do fundamentów turbin (w efekcie prowadzonych prac ziemnych). Na omawianym obszarze zmiany te dotyczyć będą bardzo niewielkich powierzchni terenów rolniczych, wykorzystywanych przede wszystkim jako intensywnie użytkowane grunty orne, nie przedstawiających walorów fitocenotycznych i florystycznych. W miejscu przeznaczonym na lokalizację turbin wiatrowych przeważają pospolite agrofitocenozy z roślinnością pochodzenia antropogenicznego - roślinność segetalna i ruderalna. W związku z tym należy stwierdzić, że realizacja ustaleń zmiany Studium prawdopodobnie nie spowoduje negatywnego oddziaływania na cenne i chronione siedliska roślin i gatunki flory, w tym siedliska i gatunki wymagające ochrony w postaci obszarów Natura 2000. Stwierdzenie to będzie możliwe do zweryfikowania na etapie projektu budowlanego dla planowanej farmy wiatrowej - na podstawie ustalonego rozstawu turbin i lokalizacji infrastruktury towarzyszącej. Na terenach planowanej zabudowy mieszkaniowej powstaną nowe zespoły roślinności ruderalnej oraz kultywowanej, związanej z roślinnością typową dla jednorodzinnej zabudowy mieszkaniowej. Na etapie eksploatacji farma wiatrowa oraz biogazownia wraz z infrastrukturą towarzyszącą nie będą w jakikolwiek sposób oddziaływać na zbiorowiska roślinne i florę oraz trwałość tworzonych przez nie ekosystemów.
6.6. Oddziaływanie na krajobraz Posadowienie wielkogabarytowych konstrukcji masztów i wirników siłowni wiatrowych spowoduje przekształcenie fizjonomii krajobrazu. Obiekty te z uwagi na swe rozmiary będą stanowiły silne dominanty krajobrazowe. Jednocześnie mogą stać się widoczne z różnorodnych miejsc położonych poza terenem lokalizacji i ze znacznych odległości. Oddziaływanie na walory krajobrazowe środowiska jest zagadnieniem niemierzalnym, a jego ocena jest w znacznej mierze subiektywna. Wpływ ten uzależniony jest w dużej mierze od aktualnych walorów krajobrazowych terenu, ukształtowania powierzchni i charakteru użytkowania gruntów. Percepcja krajobrazu z farmami elektrowni wiatrowych może być zarówno pozytywna jak i negatywna. Pomimo to istnieje kilka zasad „poprawnej krajobrazowo” lokalizacji tego rodzaju instalacji (Gromadzki, Przewoźniak 2002, Studium możliwości rozwoju energetyki wiatrowej... 2003). Do głównych z nich należy: lokalizacja na możliwie najmniejszej powierzchni terenu; poprawne, geometryczne rozmieszczenie elektrowni; zaplanowanie położenia siłowni nieprzysłaniających i niekonkurujących z istniejącymi dominantami krajobrazowymi; położenie poza istniejącymi osiami krajobrazowo – widokowymi. Spełnienie tych zasad umożliwia ograniczenie ewentualnego negatywnego wpływu inwestycji na krajobraz.
68
Podstawowe, ogólne uwarunkowania oceny wpływu na krajobraz lokalizacji elektrowni wiatrowych na terenie gminy Morzeszczyn to: - znaczne zróżnicowanie morfologiczne gminy (pagórkowate ukształtowanie powierzchni obszaru gminy z licznymi wzniesieniami i obniżeniami, rozcięcie terenu gminy przez dolinę rzeki Wierzycy i Janki oraz ich dopływy); - przebieg przez obszar gminy autostrady A1, sieci dróg wojewódzkich i magistrali węglowej (nr 131) - rozpatrywane jako czynnik sprzyjający rozwojowi energetyki wiatrowej na terenach przyległych; - występowanie form ochrony przyrody, w których przedmiotem ochrony jest też krajobraz (Gniewski Obszar Chronionego Krajobrazu). - występowania na terenie sąsiedniej gminy Pelplin nowoutworzonych farm wiatrowych, widocznych z północnych fragmentów obszaru opracowania i powodujących już pewien stopień „nasycenia” krajobrazu ingerencyjnymi formami antropogenicznymi; - położenie obszaru opracowania w zasięgu widoczności z zamku w Gniewie (konieczność uwzględnienia wpływu na ekspozycję krajobrazową z tego obiektu). - położenie obszaru w zasięgu pola ekspozycji widokowej z Góry Biskupiej (aktualnie Góra Jana Pawła II) - na zachód od miasta Pelplin. W odniesieniu do powyższych uwarunkowań główne wnioski, dotyczące wskazanych w projekcie zmiany Studium obszary potencjalnego rozwoju energetyki wiatrowej. Zostały one przedstawione w punktach poniżej: 1. Tereny rozwoju energetyki wiatrowej zlokalizowane są poza przestrzennymi formami ochrony przyrody - zarówno istniejącymi, jak i planowanymi. 2. Pomimo względnego zróżnicowania form ukształtowania terenu, obszar gminy nie wyróżnia się na tle województwa pod kątem walorów fizjonomii krajobrazu - zmiany krajobrazu związane potencjalna budową turbin będą widoczne, nie wpłyną jednak negatywnie na istotne walory krajobrazowe, o wysokiej wartości w skali województwa. 3. W północno - zachodniej części gminy zlokalizowane są one w otoczeniu autostrady A1 - na terenie już przekształconym, nie posiadającym istotnego znaczenia krajobrazowego, który z uwagi na autostradę nie będzie wykorzystywany dla rozwoju zabudowy mieszkaniowej czy też funkcji związanych z rekreacji i wypoczynkiem; 4. Na powierzchniach wskazanych w północnej części gminy znajdują się w odległości ok. 3 km od istniejącej farmy wiatrowej Pelplin Południe (gm. Pelplin), co będzie wpływało na skumulowane oddziaływanie na krajobraz w północnej części gminy (zagadnienie omówione szczegółowo w rozdz. 6.7. prognozy); 5. Tereny te wyznaczone zostały w polu ekspozycji widokowej z zamku w Gniewie, w odległości co minimum 8,5-10 km, a w większości ponad 10 km (por. ryc. poniżej). Oznacza to, że obiekty potencjalnych farm wiatrowych nie będą elementami dominującymi w polu widokowym z zamku, jednocześnie ich wpływ na krajobraz będzie mniejszy niż bliżej zlokalizowanej famy wiatrowej Pelplin Południe (odległość większości farmy w zakresie 5-10 km). Z pewnością jednak lokalizacja kolejnych zespołów turbin, pomimo dużej odległości wpłynie na „dopełnienie” pola widokowego z zamku obcymi elementami antropogenicznymi. Z uwagi na ochronę walorów krajobrazowych należy uwzględnić skumulowany wpływ na krajobraz, uwzględniając
69
lokalizację nowych ekspozycję widokową z zamku w Gniewie - wskazana jest konsultacja rozbudowy farm z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. 6. Obszary pod planowane farmy wiatrowe znajdują się w odległości od 5,2 do 13,5 km w linii prostej na południe od punktu widokowego na Górze Jana Pawła II (na zachód od miasta Pelplin). Potencjalne farmy wiatrowe będą widoczne z tego punktu, ale ich oddalenie spowoduje, że nie będą z pewnością obiektami dominującymi w południowym polu widoku ze wzniesienia (w przeciwieństwie do turbin kompleksu farmy wiatrowej Pelplin Południe - zlokalizowanych w odległości poniżej 4 km).
Ryc. 4. Planowane tereny rozwoju energetyki wiatrowej na terenie gminy Morzeszczyn na tle izodystant (km) od punktu ekspozycji krajobrazowej z zamku w Gniewie i na tle innych uwarunkowań ochrony krajobrazu.
6.7. Sytuacje awaryjne Elektrownie wiatrowe Do zaistnienia sytuacji awaryjnej w wyniku realizacji ustaleń zmiany Studium może dojść w odniesieniu do planowanej farmy elektrowni wiatrowych w czasie jej budowy lub eksploatacji. Są to zdarzenia losowe o bardzo małym prawdopodobieństwie wystąpienia, które jednak należy przewidzieć i uwzględnić przy planowaniu działań i środków zapobiegawczych i zaradczych na etapie budowy i eksploatacji.
70
Należy zaznaczyć, że stosowane technologie wykonania i budowy elektrowni wiatrowych zapewniają stateczność i bezpieczeństwo konstrukcji. Jednak do katastrofy funkcjonującej turbiny wiatrowej (typu Vestas) doszło w lutym 2008 r. w Danii, przy bardzo dużej prędkości wiatru. Uderzenie skrzydła turbiny w wieżę nośną spowodowało zniszczenie całości konstrukcji i rozrzucenie jej szczątków w promieniu ok. 400 m. Jest to jednak jedyna znana poważna katastrofa tego typu konstrukcji. Prawdopodobieństwo wystąpienia takiej sytuacji należy ocenić jako znikome, a turbiny wiatrowe lokalizowane są najczęściej w znacznie większych odległościach od terenów zabudowanych (najczęściej minimum ok. 400 - 500 m). Jednocześnie należy zaznaczyć, że wykorzystywana w energetyce wiatrowej technologia (użyte materiały, surowce, paliwa, środki) wyklucza zaistnienie poważnej awarii o charakterze przemysłowym. Biogazownia i biooczyszczalnia Do zaistnienia sytuacji awaryjnych może dojść w planowanej biogazowni. Możliwość wystąpienia takiej sytuacji będzie uzależniona od rodzaju przechowywanych i stosowanych substancji i charakteru procesów technologicznych. Na obecnym etapie prognozy nie jest możliwa bliższa ocena tych zagadnień. Zaproponowany przez Ministerstwo Gospodarki projekt programu pn. "Innowacyjna energetyka - rolnictwo energetyczne" zakłada powstanie do 2020 roku około 2000 biogazowni, każda o mocy 1 MW. Przy takiej skali obiektów, większość planowanych inwestycji tego rodzaju nie będzie się zaliczać do przedsięwzięć stwarzających zagrożenie wystąpienia poważnych awarii. W aspekcie w.w. uwarunkowań proponowana biogazownia, zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami prognozy (por. rozdz. 6.2.) powinna zostać zlokalizowana w odległości co najmniej 300 m od siedzib ludzkich, co zagwarantuje bezpieczeństwo ludzi i mienia na wypadek zaistnienia niespodziewanej sytuacji awaryjnej. Ograniczona możliwość wystąpienia potencjalnej sytuacji awaryjnej dotyczyć może planowanej w ramach ustaleń zmiany Studium biooczyszczalni. Obiekt taki z założenia nie powinien powodować ryzyka wystąpienia awarii, zależy to jednak od przyjętych rozwiązań technicznych, które nie są w projektowanym dokumencie precyzowane. Należy uznać, że ryzyko awarii tego obiektu jest bardzo małe, a potencjalne skutki środowiskowe niewielkie. Powinno ono być jednak rozpatrzone w projekcie budowlanym tego obiektu.
6.8. Oddziaływania skumulowane i transgraniczne Potencjalnie oddziaływania skumulowane mogą wystąpić w odniesieniu do wpływu na krajobraz, klimat akustyczny oraz oddziaływania na ptactwo i nietoperze w przypadku realizacji w sąsiedztwie farm wiatrowych o dużej powierzchni i liczebności turbin. W tej chwili na sąsiednich terenach gminy Pelplin zlokalizowane są istniejące farmy wiatrowe (kompleks Pelplin Południe) - ok. 3 km na północny - wschód od terenów wskazanych w zmianie Studium pod lokalizacje farm wiatrowych (kompleks w rejonie Nowa Cerkiew - Gętomie). Istniejące obiekty farmy wiatrowej na terenie gminy Pelplin są aktualnie widoczne z północnej części obszaru opracowania. Wskazana w ramach niniejszej zmiany Studium realizacja farm wiatrowych w północnej części gminy wraz z inwestycjami tego rodzaju w sąsiedniej gminie Pelplin wpłynie w sposób
71
skumulowany na krajobraz. Odległości pomiędzy farmami - ok. 3 km spowodują, że będą one widoczne i w odleglejszych planach krajobrazowych turbiny z obu lokalizacji mogą „nakładać” się na siebie. Aktualnie, wobec braku danych dotyczących faktycznej liczby turbin i ich rozstawie w obu projektach na terenie gminy, nie jest możliwa bliższa ocena tego skali kumulacji tego wpływu. Jednocześnie należy zauważyć, że obie famy na terenie gminy Pelplin i planowane w granicach gminy Morzeszczyn nie sąsiadują bezpośrednio ze sobą, a dzieląca ich odległość minimum 3 km, będzie ograniczać skumulowany efekt oddziaływania na krajobraz. Brak pełnych danych z badan ornitologicznych i chiropterologicznych nie pozwala w chwili obecnej na miarodajną ocenę możliwości wystąpienia skumulowanego wpływu na ptactwo i nietoperze. Na obecnym etapie rozpoznania należy wziąć pod uwagę : wskazaną wyżej odległość minimalną 3 km od istniejącej najbliższej farmy na terenie gminy Pelplin; brak w aktualnym Studium gminy Pelplin terenów przeznaczonych pod lokalizacje farm wiatrowych w odległości bliższej niż wskazana wyżej, położenie innych farm wiatrowych w odległości ponad 5,5 km (kompleks Pelplin Północ); brak istotnych ograniczeń wynikających z walorów awifauny i chiropterofauny na terenie gminy Morzeszczyn, jak i na sąsiednim obszarze gminy Pelplin16; Uwzględniając te czynniki wstępnie należy założyć, że nie wystąpi tu istotnie negatywny wpływ planowanych działań inwestycyjnych w zakresie lokalizacji farm wiatrowych na ptactwo i nietoperze. Jednak konieczna będzie weryfikacja oceny skumulowanego wpływu na ptactwo i nietoperze - możliwa do wykonania po przeprowadzeniu pełnych badań przedrealizacyjnych, zgodnych z wytycznymi (PSEW 2008, Kepel i in. 2009). Powinna ona nastąpić na etapie uzyskania decyzji środowiskowej dla planowanych inwestycji wiatrowych w gminie Morzeszczyn. Realizacja ustaleń zmiany „Studium…” nie spowoduje wystąpienia jakichkolwiek transgranicznych oddziaływań na środowisko. Wszelkie przewidywane oddziaływania związane z realizacją i funkcjonowaniem zamierzeń przewidzianych w projekcie zmiany Studium, będą miały zasięg lokalny.
6.9. Rozwiązania alternatywne w stosunku do przedstawionych w dokumencie W związku z wykazanym w poprzednich częściach prognozy niewielkim oddziaływaniem skutków realizacji ustaleń zmiany Studium gminy Morzeszczyn na środowisko, należy wstępnie ocenić, że oddziaływanie na stan środowiska na terenie opracowania i w jego sąsiedztwie będzie nieznaczne. W związku z tym trudno wskazać inny, alternatywny wariant wprowadzenia zmian. Jako wariant alternatywny można rozpatrywać zawsze rezygnację z realizacji wprowadzonych w projekcie zmian (tzw. „wariant zerowy”). Skutki braku realizacji ustaleń zmiany Studium nie przyniosą jednak istotnych korzyści dla środowiska i w praktyce będą
16 Dotychczasowe wyniki badań przedrealizacyjnych dla sąsiedniej powierzchni Pelplin nie wykazywały jak dotąd w tym rejonie występowania tras intensywnych migracji ptactwa, skupień żerowiskowych.
72
obojętne dla jego stanu. Uniemożliwią jednocześnie podniesienie produkcji „czystej” energii ze źródeł odnawialnych (OZE) i tym samym nie pozwolą na ograniczenie emisji zanieczyszczeń powietrza, a także innych produktów ubocznych spalania konwencjonalnych paliw energetycznych (popioły itp.). Konieczność podniesienia udziału energii uzyskiwanej ze źródeł odnawialnych jest zbieżna ze zaktualizowaną Koncepcją Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do 2030 r. (Ministerstwo Rozwoju Regionalnego) i Polityką energetyczną Polski do 2030 r. (Ministerstwo Gospodarki 2008).
7. Uwarunkowania prawa ochrony środowiska
7.1. Wpływ na formy ochrony przyrody w tym obszary Natura 2000 Na rozpatrywanym obszarze występuje jedna obszarowa forma ochrony przyrody – Gniewski OChK. Najbliżej zlokalizowany teren dopuszczający zainwestowanie w postaci farm wiatrowych zlokalizowany jest około 400 m na południowy zachód od granicy ww. obszaru chronionego krajobrazu, przez co projektowane farmy wiatrowe nie przewiduje się istotnego negatywnego wpływu na tereny objęte tą formą ochrony. Planowany rozwój energetyki wiatrowej na obszarze gminy Morzeszczyn może mieć wpływ przede wszystkim na ptactwo i nietoperze, podlegające ochronie na zlokalizowanych w otoczeniu obszarach Natura 2000. W otoczeniu obszaru opracowania występują 3 obszary Natura 2000: - Obszary specjalnej ochrony ptaków: - „Bory Tucholskie” PLB220009 (ok. 6,5 km w kierunku południowo-wschodnim od od najbliższych obszarów wyznaczonych pod lokalizację turbin); - „Dolina Dolnej Wisły” PLB040003 (ok. 9 km w kierunku wschodnim od najbliższych obszarów wyznaczonych pod lokalizację turbin); - Specjalny obszar ochrony siedlisk „Dolna Wisła” PLH220033 (ok. 5 km w kierunku wschodnim od w.w. obszarów). Zgodnie z ustawą o ochronie przyrody z 16 kwietnia 2004 (tekst jednolity: Dz. U. 2009, Nr 151, poz. 1220 ze zm.) – „zabrania się podejmowania działań mogących, osobno lub w połączeniu z innymi działaniami, znacząco oddziaływać na cele ochrony obszaru Natura 2000” (art. 33. ust. 1 ustawy). Dotyczy to również planowanych obszarów sieci Natura 2000 (ust. 2). W związku z tym poniżej przedstawiono ocenę możliwego wpływu realizacji ustaleń zmiany Studium na przedmiot ochrony w.w. obszaru Natura 2000. Jakkolwiek najbliżej położone ostoje Natura 2000 zlokalizowane są w odległości minimum 6,5 km od obszaru lokalizacji turbin, możliwe jest jednak potencjalne oddziaływanie na niektóre gatunki mogące być funkcjonalnie związane z obszarem gminy Morzeszczyn (zalatujące na żerowanie, migrujące nad rozpatrywanym obszarem). Dotychczasowe wyniki badań fauny na obszarze projektu zmiany „Studium…” i w jego otoczeniu wykazały występowanie kilku gatunków ptaków wymienionych w SDF obszaru Natura 2000 „Bory Tucholskie” i „Dolina Dolnej Wisły”. Ich zestawienia zawiera tabela poniżej. W chwili obecnej można stwierdzić, że ptaki będące przedmiotem ochrony na obu obszarach Natura 2000 stwierdzane były na przedmiotowym obszarze nielicznie i biorąc pod uwagę strukturę
73
gatunkową z terenów otaczających (gm. Pelplin)17 nie należy spodziewać się ich szczególnej koncentracji na terenie opracowania.
Ryc. 5. Położenie gminy Morzeszczyn i planowanych w zmianie Studium obszarów lokalizacji turbin wiatrowych na tle obszarów sieci Natura 2000.
Należy jednak wziąć pod uwagę, że dotychczasowe dane dotyczące awifauny terenu gminy nie odpowiadają zakresowi monitoringu ustalonemu w wytycznych PSEW (2008), wymaganego dla oceny oddziaływania dla farm wiatrowych i są wysoce niewystarczające dla przeprowadzenia miarodajnej oceny na kolejnych etapach planowania tych inwestycji (etap opracowania planów miejscowych i uzyskania decyzji środowiskowej). W związku z tym wykazanie braku wpływu na ptaki będące przedmiotem ochrony na w.w. obszarach Natura 2000 będzie konieczne na kolejnych etapach procedury - w tym na etapie uzyskania decyzji środowiskowej dla planowanych farm wiatrowych.
17 dane z opracowań : Prognoza oddziaływań na środowisko Miejscowego Planu zagospodarowania przestrzennego dla obszaru obejmującego fragment gminy Pelplin w rejonie miejscowości: Rajkowy, Ropuchy, Rożental i Nowy Dwór Pelpliński, PROEKO, Biuro Projektów i Wdrożeń Proekologicznych, Gdańsk I. 2010 r. oraz Raport o oddziaływaniu na środowisko przedsięwzięcia pod nazwą „Budowa Elektrowni Północ o mocy 2000 MWe koło miejscowości Rajkowy, gmina Pelplin, powiat tczewski w województwie pomorskim.
74
Tabela 18. Wstępna ocena potencjalnego oddziaływania planowanego rozwoju farm wiatrowych na terenie gminy Morzeszczyn na gatunki ptaków z SDF obszaru OSO Natura 2000 „Bory Tucholskie” i „Dolina Dolnej Wisły” PTAKI wymienione w Załączniku I Dyrektywy Rady 79/409/EWG
Ocena Kod Gatunek Populacja Potencjalny wpływ na gatunek ogólnie
A031 Bocian biały (Ciconia ciconia) 225-250 - przewidywany niewielki - konieczność weryfikacji n podstawie badań monitoringowych A074 Kania rdzawa (Milvus milvus) 15-24 B możliwy - konieczność weryfikacji n podstawie badań monitoringowych A081 Błotniak stawowy (Circus 104-125 gatunek nie jest uznawany za podatny na kolizje z turbinami - przewidywany nieznaczny wpływ - C konieczność weryfikacji n podstawie badań monitoringowych aeruginosus) A127 Żuraw (Grus grus) 613-820 gatunek nie jest uznawany za podatny na kolizje z turbinami - przewidywany nieznaczny wpływ - C konieczność weryfikacji n podstawie badań monitoringowych
A246 Lerka (Lullula arborea) 1600- gatunek nie jest uznawany za podatny na kolizje z turbinami - przewidywany nieznaczny wpływ - - 2500 konieczność weryfikacji n podstawie badań monitoringowych A338 Gąsiorek (Lanius collurio) 520-700 gatunek nie jest uznawany za podatny na kolizje z turbinami - przewidywany nieznaczny wpływ - - konieczność weryfikacji n podstawie badań monitoringowych Regularnie występujące Ptaki Migrujące nie wymienione w Załączniku I Dyrektywy Rady 79/409/EWG A005 Perkoz dwuczuby (Podiceps 691-780 gatunek nie jest uznawany za podatny na kolizje z turbinami - przewidywany nieznaczny wpływ - C cristatus) konieczność weryfikacji n podstawie badań monitoringowych A028 Czapla siwa (Ardea cinerea) 178-185 gatunek nie jest uznawany za podatny na kolizje z turbinami - przewidywany nieznaczny wpływ - C konieczność weryfikacji n podstawie badań monitoringowych A036 Łabędź niemy (Cygnus olor) 252-283 gatunek nie jest uznawany za podatny na kolizje z turbinami - przewidywany nieznaczny wpływ - C konieczność weryfikacji n podstawie badań monitoringowych A391 Kormoran czarny 432-434 gatunek nie jest uznawany za podatny na kolizje z turbinami - przewidywany nieznaczny wpływ - (Phalacrocorax carbo C konieczność weryfikacji n podstawie badań monitoringowych sinensis)
75
Formularz danych obszaru ważnego dla Wspólnoty Natura 2000 „Dolna Wisła” wymienia 2 gatunki nietoperzy z Zał. II Dyrektywy Siedliskowej, będące przedmiotem ochrony: nocek duży (Myotis myotis) i mopek (Barbastella barbastellus). Ich występowanie nie zostało dotąd wykazane na obszarze gminy (por. rozdz. 2.4). Żerowiska nocka dużego oddalone są od kryjówek od 1,5 do 25 km (potencjalnie mogą występować zatem na terenie gm. Morzeszczyn). Oba gatunki nie należą do uznawanych za istotnie zagrożone kolizjami z turbinami wiatrowymi (Furmankiewicz, Gottfried 2009), przy czym nocek duży należy do gatunków potencjalnie najmniej zagrożonych kolizjami. Nie należy zatem spodziewać się wystąpienia istotnego negatywnego oddziaływania rozwoju energetyki wiatrowej na nietoperze będące przedmiotem ochrony na terenie obszaru ważnego dla Wspólnoty Natura 2000 „Dolna Wisła”. Zgodnie z wytycznymi zawartymi w dokumencie EUROBATS – „Report of IWG on Wind Turbines and Bat populations”, sugerowaną minimalną odległością pomiędzy obszarami Natura 2000 (powołanymi ze względu na ochronę nietoperzy) a terenami farm wiatrowych, jest 500 metrów. W tym aspekcie nie istnieją przeciwwskazania do lokalizacji farm elektrowni wiatrowych na terenie gminy. Nie stwierdzono dotychczas czynników wykluczających możliwość lokalizacji farmy wiatrowej na rozpatrywanym terenie z punktu widzenia ochrony gatunków chronionych w ramach położonych w otoczeniu obszarów Natura 2000 „Bory Tucholskie”, „Dolina Dolnej Wisły i obszaru ważnego dla Wspólnoty „Dolna Wisła”. Jednak ostateczna ocena będzie możliwa dopiero na podstawie kompletnych wyników całorocznych obserwacji awifauny i nietoperzy, zgodnych z wytycznymi w tym zakresie (PSEW 2008, Kepel i in. 2009). Określą one ostatecznie możliwość realizacji potencjalnych farm wiatrowych na tym terenie, wyniki tych badań powinny zostać przedstawione na etapie przygotowania prognoz dla planów miejscowych lub uzyskania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach realizacji przedsięwzięcia.
Pozostałe formy ochrony przyrody i obszary cenne przyrodniczo Tereny przeznaczone w projekcie zmiany Studium gminy Morzeszczyn pod potencjalną lokalizację turbin wiatrowych oraz biogazowni, biooczyszczalni i zabudowy mieszkaniowej położone są poza : - istniejącymi obszarowymi i indywidualnymi formami ochrony przyrody; - znanymi stanowiskami chronionych roślin i zwierząt; - obszarami cennymi przyrodniczo - stanowiącymi obszary zaliczone do osnowy ekologicznej gminy. Tereny inwestycyjne ustalone zostały w znacznych odległościach od tych obiektów (por. mapa - zał. 1). Stwierdza się, że realizacja ustaleń zawartych w projekcie zmiany Studium nie powinna wpłynąć negatywnie na walory i zasoby przyrodnicze istniejących i planowanych form ochrony przyrody.
Podsumowanie Na podstawie dotychczasowego rozpoznania stanu zasobów i walorów przyrodniczych obszaru opracowania, stwierdza się, że realizacja ustaleń projektu zmiany Studium gminy
76
Morzeszczyn nie spowodować istotnych negatywnych oddziaływań na cele i przedmiot ochrony obszarów Natura 2000, nie wpłynie w żaden sposób na walory przyrodnicze tych ostoi i nie wpłynie na ich integralność oraz spójność. Nie wpłynie także negatywnie na proponowane formy ochrony przyrody - pomniki przyrody, użytki ekologiczne i zespół przyrodniczo - krajobrazowy (wg „Inwentaryzacji i waloryzacji przyrodniczej gminy Morzeszczyn”). W związku z tym należy stwierdzić, że projektowany dokument w sposób należyty uwzględnia cele i problemy ochrony środowiska zarówno na terenach objętych zmianą Studium, jak i w ich otoczeniu. Jak zaznaczono jednak wyżej ostateczną ocenę potencjalnego wpływu na obszary Natura 2000 należy sformułować na podstawie wyników pełnych, całorocznych badań monitoringowych, prowadzonych zgodnie z wytycznymi w tym zakresie (PSEW 2008, Kepel i in., 2009) - na etapie uzyskania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach realizacji przedsięwzięcia.
7.2. Ocena zgodności z przepisami prawnej ochrony przyrody Zapisy zmiany Studium w zakresie nowych form zainwestowania nie naruszają przepisów Uchwały Nr 1161/XLVII/10 Sejmiku Województwa Pomorskiego z dnia 28 kwietnia 2010 r., w sprawie obszarów chronionego krajobrazu w województwie pomorskim (Dz. Urz. Woj. Pomorskiego nr 80 poz. 1455) Realizacja ustaleń projektu zmiany Studium nie stanowi także naruszenia przepisów dotyczących ochrony walorów przyrody i krajobrazu zawartych w ustawie o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 (tekst jednolity: Dz.U. 2009, Nr 151, poz. 1220 z późn. zm.).
Realizacja ustaleń projektu zmiany Studium nie spowoduje zatem wystąpienia jakichkolwiek sprzeczności z zakazami i nakazami określonymi w przepisach dotyczących ochrony przyrody.
7.3. Ochrona zasobów użytkowych Na obszarze objętym zmianą Studium, umożliwiającą lokalizację turbin wiatrowych występują głównie grunty rolne V i VI, rzadziej IV klasy bonitacyjnej. Miejscami, na mniejszych powierzchniach występują także grunty III klasy bonitacyjnej, chronione na podstawie zapisów ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych z 3 lutego 1995 (Dz. U. 1995, Nr 16, poz. 78 z późn. zmianami). W związku z tym mimo niewielkich powierzchni zajmowanych pod budowę wież nośnych turbin, realizacja zapisów zmiany Studium spowoduje wyłączenie z użytkowania rolniczego części gruntów o niewielkiej wartości produkcyjnej. Grunty wyższej jakości (III klasy) przeznaczone na cele inwestycyjne, zgodnie z ww. ustawą, będą wymagały uzyskania stosownych zezwoleń na wyłączenie z produkcji rolniczej (zgodnie z przepisami cytowanej ustawy). Na etapie przygotowania planu miejscowego należy odpowiednio zaplanować miejsca lokalizacji turbin wiatrowych i przebieg dróg dojazdowych, tak aby zminimalizować zajmowaną powierzchnię użytków rolnych wysokich klas bonitacyjnych.
77
Realizacja ustaleń analizowanego projektu zmiany Studium gminy Morzeszczyn nie będzie w jakikolwiek sposób negatywnie oddziaływać na wody podziemne użytkowych poziomów wodonośnych, oraz wody powierzchniowe.
8. Uwarunkowania ochrony środowiska kulturowego Na obszarze opracowania istotnymi, z punktu widzenia ochrony środowiska kulturowego, zamierzeniami inwestycyjnymi będzie lokalizacja nowej zabudowy mieszkaniowej na styku ze strefami: H – zachowanie historycznego układu wiejskiego (Dzierżążno, Nowa Cerkiew); U – utrzymanie historycznego układu wiejskiego (Morzeszczyn). Zapisy Studium dla terenów 10M, 11M i 12M nakazują harmonijne powiązania historycznego i współczesnego układu przestrzennego wsi Morzeszczyn (10M) oraz lokalizowanie nowej zabudowy w sposób umożliwiający ekspozycję historycznych sylwet układów ruralistycznych wsi Nowa Cerkiew i Dzierżążno (11M, 12M) Przy spełnieniu zaleceń Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków planowane działania inwestycyjne nie naruszą zasad ochrony dziedzictwa kulturowego.
9. Minimalizacja oddziaływań na środowisko Dla potrzeb lokalizacji potencjalnych farm wiatrowych na rozpatrywanym obszarze konieczne jest przeprowadzenie kompletnych, całorocznych obserwacji awifauny i nietoperzy, zgodnych z wytycznymi w tym zakresie (PSEW 2008, Kepel i in. 2009). Wyniki tych badań powinny zostać przedstawione na etapie uzyskania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach realizacji przedsięwzięcia (lub wcześniej na etapie przygotowania planów miejscowych pod planowane farmy). Określą one ostatecznie możliwość realizacji potencjalnej farmy wiatrowej na tym terenie. Wskazana w projekcie zmiany Studium lokalizacja turbin wiatrowych wymagać będzie także szczegółowej analizy wpływu na klimat akustyczny. Powinno to nastąpić na etapie uzyskania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach realizacji przedsięwzięcia (na podstawie szczegółowych danych technicznych i charakterystyki zastosowanych rozwiązań - ilość, wysokość, rodzaj turbin i ich dokładne położenie). Lokalizacja potencjalnej biogazowni na terenie wskazanym w projekcie zmiany Studium powinna zostać poprzedzona weryfikacją oddziaływania tego obiektu w zakresie emisji zanieczyszczeń powietrza, hałasu i ewentualnych innych zagrożeń dla środowiska na etapie uzyskania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach realizacji przedsięwzięcia (na podstawie szczegółowych danych technicznych i charakterystyki zastosowanych rozwiązań). Jako dodatkowe wytyczne w zakresie minimalizacji oddziaływań na kolejnych etapach planowania działań inwestycyjnych (farmy wiatrowe, biogazownia, biooczyszczalnia) należy przyjąć następujące ustalenia: 1) Na etapie opracowania planów miejscowych dla potencjalnych farm wiatrowych, konieczne jest wykonanie szczegółowej inwentaryzacji urbanistycznej i wyznaczenie na jej podstawie odpowiednich odległości terenów lokalizacji turbin od istniejących i planowanych terenów chronionych przed hałasem na podstawie rozporządzenia
78
Ministra Środowiska z dnia 14 czerwca 2007 r. w sprawie dopuszczalnych poziomów hałasu w środowisku (Dz.U. 2007, Nr 120, poz. 826). 2) Na etapie przygotowania planu miejscowego należy odpowiednio zaplanować miejsca lokalizacji turbin wiatrowych i przebieg dróg dojazdowych, tak aby zminimalizować zajmowaną powierzchnię użytków rolnych wysokich klas bonitacyjnych (I-III), chronionych na podstawie ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych. Dotyczy to także planowanej biogazowni, biooczyszczalni i terenów zabudowy mieszkaniowej. 3) Planowana biogazownia powinna zostać zlokalizowana w odległości powyżej 300 m od siedlisk ludzkich, z uwzględnieniem występowania przeważających kierunków wiatrów. Wstępnie można założyć podobne wstępne zalecenia lokalizacyjne dla biooczyszczalni. Podane kryteria mogą ulec obniżeniu wraz z przedstawieniem na kolejnych etapach planowania tych obiektów rozwiązań technicznych eliminujących oddziaływania w zakresie uciążliwości zapachowych. 4) Dla ograniczenia potencjalnego wpływu na awifaunę i nietoperze zaleca się lokalizację turbin o możliwie dużej mocy i wysokości, zajmujących relatywnie małą powierzchnię. W świetle danych literaturowych rozwiązanie takie jest korzystniejsze niż lokalizacja większej liczby niższych turbin mniejszej mocy. 5) Z uwagi na ochronę walorów krajobrazowych należy uwzględnić skumulowany wpływ na krajobraz, uwzględniając lokalizację nowych farm w otoczeniu (gm. Pelplin, a także ekspozycję widokową z zamku w Gniewie oraz Góry Jana Pawła II (na zachód od Pelplina). Na etapie uzyskania decyzji o środowiskowych uwarunkowaniach realizacji przedsięwzięcia zaleca się przygotowanie studium krajobrazowego dla planowanej farmy i zaopiniowanie go u Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. 6) W celu ograniczenia wpływu na krajobraz zaleca się (jak w punkcie 4) wykorzystanie turbin dużej mocy osadzonych na wieżach o dużej wysokości, co pozwoli na uzyskanie odpowiedniej wydajności energetycznej farmy, przy ograniczeniu ilości turbin i zajmowanej powierzchni. 7) W celu minimalizacji oddziaływania planowanych inwestycji wiatrowych na ptactwo i krajobraz zaleca się wszelkie linie energetyczne wchodzące w skład farmy zaplanować jako instalacje podziemne. 8) Należy utrzymać możliwie wysoki udział powierzchni biologicznie czynnej w strukturze przestrzennej terenu planowanej biogazowni i na jej terenie przewidzieć roślinność wysoką - pełniącą funkcję izolacyjno - krajobrazową.
Ponadto w zakresie minimalizacji możliwych oddziaływań na środowisko mogących pojawić się na etapie realizacji i eksploatacji planowanych obiektów (głównie farm wiatrowych) można przyjąć następujące ustalenia, dotyczące już kwestii organizacji prac wykonawczych i funkcjonowania : 1. Ewentualne nowe drogi techniczne, prowadzące w bezpośrednim sąsiedztwie turbin nie powinny być obsadzane drzewami. 2. W trakcie prowadzenia prac ziemnych należy osobno składować wierzchnią, urodzajną warstwę próchniczą gleby, a następnie użyć jej w procesie odtwarzania
79
gleby i pokrywy roślinnej na obszarach podlegających przekształceniu powierzchni ziemi (prace ziemne związane z fundamentowaniem). 3. Powstające w trakcie prac masy ziemne ( poza wierzchnią, urodzajną warstwą gleby), powinny zostać użyte na miejscu w celu zasypania stóp fundamentów i odtworzenia powierzchni terenu na obszarze prowadzenia prac. Niewykorzystany nadmiar mas ziemnych w świetle przepisów ustawy o odpadach stanowią odpady, które powinny być składowany oddzielnie, a następnie zagospodarowane poprzez wywiezienie na składowisko odpadów lub wykorzystanie np. przy rekultywacji. 4. .Prowadzący prace zobowiązany jest do minimalizowania uciążliwości akustycznej prowadzonych prac poprzez zastosowanie urządzeń i maszyn spełniających polskie normy w zakresie emisji hałasu do środowiska oraz unikanie prowadzenia prac związanych ze znaczną emisją hałasu w porze nocnej. 5. Zgodnie z art. 82 Ustawy z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody – „prace ziemne oraz inne prace związane z wykorzystaniem sprzętu mechanicznego lub urządzeń technicznych, prowadzone w obrębie bryły korzeniowej drzew lub krzewów na terenach zieleni lub zadrzewieniach powinny być wykonywane w sposób najmniej szkodzący drzewom...”. 6. Należy dążyć do utrzymania aktualnej struktury upraw na terenach rolniczych w granicach opracowania z dominacją zbóż. Nie jest wskazane wprowadzanie upraw stanowiących atrakcyjne miejsca żerowania ptactwa (kukurydza). 7. W ramach kompensacji przyrodniczej – w przypadku konieczności usunięcia podczas prac budowlanych zadrzewień lub zakrzewień, należy odtworzyć je w ilości (drzewa) lub powierzchni (zadrzewienia, zakrzewienia) odpowiadającym koniecznym usunięciom. Kompensacja powinna być wykonana możliwie w miejscu powstania szkód lub w miejscu możliwie bliskim, jednak zachowując dystans minimum 200 m od turbin wiatrowych. 8. W przypadku stwierdzenia w trakcie waloryzacji siedliskowo – florystycznej, wykonywanej po przygotowaniu przez inwestora projektu budowlanego, możliwości zniszczenia istotnych, chronionych siedlisk przyrodniczych lub cennych stanowisk chronionych gatunków flory, należy podjąć działania kompensacyjne zmierzające do odtworzenia tych siedlisk lub stanowisk na terenie pierwotnego ich występowania, lub w nowej lokalizacji. W działaniach tych należy kierować się zasadą odtworzenia siedlisk o powierzchni równej wielkością w stosunku do zniszczonych w wyniku prac budowlanych. 9. Wszelkie ewentualne znaleziska i ślady kulturowe stwierdzone podczas robót budowlanych należy niezwłocznie zgłosić do właściwego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, a prowadzone prace wstrzymać do uzyskania stosownej opinii.
10. Monitoring oddziaływania ustaleń planu na środowisko Zgodnie z wytycznymi w zakresie prowadzenia monitoringu dla farm wiatrowych (PSEW 2008), roczny monitoring porealizacyjny powinien zostać powtórzony trzykrotnie w ciągu 5 lat od wybudowania farmy. Dotyczy to zatem monitoringu na etapie funkcjonowania inwestycji.
80
Monitoring porealizacyjny powinien być repliką badań przedrealizacyjnych pod względem metodycznym (rozmieszczenie transektów, punktów i powierzchni kontrolnych). Po wykonaniu inwestycji i uruchomieniu farmy należy przeprowadzić także porealizacyjny monitoring śmiertelności nietoperzy, zgodnie z wytycznymi (Kepel i in., 2009). Ewentualne szczegółowe wymogi dodatkowe dotyczące zasad badań porealizacyjnych zostaną sformułowane po przeprowadzeniu badań przedrealizacyjnych w zakresie zgodnym z aktualnymi wymogami i ustalone ostatecznie w decyzji środowiskowej dla farmy wiatrowej. Wobec braku przewidywanych innych oddziaływań realizacji ustaleń zmiany Studium na pozostałe elementy środowiska, nie przewiduje się potrzeby prowadzenia monitoringu w zakresie innym niż wskazany powyżej.
11. Literatura i materiały archiwalne 1. Aktualizacja Shadow List obszarów siedliskowych sieci Natura 2000 w Polsce, 2006, (http://www.wwf.pl/informacje/publikacje/natura/shadow%20list%20updated%202006.pdf) 2. Andrzejewski R., 1980, Ekofizjografia i ekologiczne kształtowanie środowiska biotycznego na obszarach zurbanizowanych, Człowiek i Środowisko, t. 4, nr 4. 3. Arnett E. B., Erickson W. P., Kerns J., Horn J. 2005. Relationships between Bats and Wind Turbines in Pennsylvania and West Wirginia: An Assesement of Fatality Search Protocols, Patterns of Fatality and Behavioural Interactions with Wind Turbines. A final report prepared for Bats and Wind Energy Cooperative. Bat Conservation International, Austin, Texas, USA, 187 pp. 4. Atlas klimatyczny Polski, 1973, IMGW, Warszawa. 5. Bandzul W., 2005, Energetyka wiatrowa w Polsce, Elektroenergetyka, Nr 3 (54). 6. Furmankiewicz J., Gottfried I. 2009. Ekspertyza chiropterologiczna dla określenia przyrodniczych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych na Dolnym Śląsku. Wrocław. 7. Gromadzki M., Przewoźniak M., 2002, Ekspertyza nt. ekologiczno-krajobrazowych uwarunkowań lokalizacji elektrowni wiatrowych w północnej (Pobrzeże Bałtyku) i w centralnej części woj. pomorskiego”, Biuro Projektów i Wdrożeń Proekologicznych PROEKO, Gdańsk, 2002. 8. Ingielewicz R., Zagubień A., 2004a, Problemy hałasu środowiskowego towarzyszące pracy elektrowni wiatrowych, Konferencja – Zarządzanie Środowiskiem Akustycznym – Wrocław. 9. Ingielewicz R., Zagubień A., 2004b, Pomiary i analiza hałasu infradźwiękowego towarzyszącego pracy elektrowni wiatrowej, Konferencja – Zarządzanie Środowiskiem Akustycznym – Wrocław. 10. Kepel A. (red.). 2009. Tymczasowe wytyczne dotyczące oceny oddziaływania elektrowni wiatrowych na nietoperze (wersja II grudzień 2009). Dokument wydany przez Porozumienie dla Ochrony Nietoperzy. 11. Kleczkowski A.S. (red.), 1990, Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony. Skala 1:500 000, Kraków. 12. Kondracki J. 1992. Geografia Polski – mezoregiony fizyczno – geograficzne. PWN. Warszawa. 13. Kotowska I., Barzyk G., 2003, Transport drogowy elementów elektrowni wiatrowych w warunkach polskich, Czysta Energia, lipiec/sierpień.
81
14. Langston R.H.W. & Pullan J.D. 2003. Wind farm and birds: an analysis of the effects of wind farms on birds, and guidance on environmental assessment criteria and site selection issues. Council of Europe, Directorate of Culture and of Cultural and Natural Heritage; Strasbourg. 15. Leventhall G., 2005, How the “mythology” of infrasound and low frequency noise related to wind turbines might have developed, First International Meeting on Wind Turbine Noise: Perspectives for Control, Berlin. 16. Limpens H. J. G. A., Kapteyn K. 1991. Bats, their behaviour and linear landscape elements. Myotis 29: 39-48. 17. Low Frequency Noise and Wind Turbines, British Wind Energy Association 2005. 18. Mapa głównych zbiorników wód podziemnych w skali 1:500 000, 1999, PIG Warszawa (http://www.pgi.gov.pl/hydro/mapy/zastosowanie_mapa_gzwp.htm). 19. Matuszkiewicz J.M., 2001, Zespoły leśne Polski, PWN, Warszawa. 20. Matuszkiewicz W., 1981, Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski, PWN, Warszawa. 21. Opracowanie ekofizjograficzne dla potrzeb zmiany Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Morzeszczyn, PRO DIGITAL, Gdynia, 2011. 22. Podział hydrograficzny Polski, 1980, IMGW, Warszawa. 23. Potencjalna roślinność naturalna Polski – Mapa przeglądowa 1 : 300 000, IGiPZ PAN, Warszawa. 24. Różycka W., 1986, Zakres badań ekofizjograficznych i zasady wdrażania wyników do planów zagospodarowania przestrzennego, w: Człowiek i Środowisko, t. 10, nr 4; 25. Stryjecki M, Mielniczuk K., 2011, 'Wytyczne w zakresie prognozowania oddziaływań na środowisko farm wiatrowych, FNEZ [http://www.fnez.org/]. 26. Studium możliwości rozwoju energetyki wiatrowej w województwie Pomorskim, Biuro Planowania Przestrzennego w Słupsku 2003. 27. Woś A. 1999. Klimat Polski. PWN, Warszawa. 28. Wuczyński A. 2009. Wpływ farm wiatrowych na ptaki. Rodzaje oddziaływań, ich znaczenie dla populacji ptasich i praktyka badań w Polsce. Notatki Ornitologiczne 2009, 50: 206–227. 29. Wytyczne w zakresie oddziaływania elektrowni wiatrowych na ptaki, PSEW, Szczecin, 2008.
82