IX Kongres Ekonomistów Polskich

nr 1/2014 Marzec ISSN 1507-1383

Biuletynpolskiego towarzystwa ekonomicznegISSNo 1507-1383

Marek Belka  Janusz Lewandowski  GrzegorzBiuletyn PTE nrW. 1 (64)/2014 Kołodko I 1 Pożegnania

Profesor Adam Szeworski Profesor Zbigniew Messner (ur. 11 stycznia 1918 r. – zm. 9 stycznia 2014 r.) (ur. 13 marca 1929 r. – zm. 10 stycznia 2014 r.) Adam Szeworski był utalentowa- Z początkiem roku 2014 ubył ze środowiska nym ekonomistą, po studiach na polskich ekonomistów Zbigniew Messner, zna- uniwersytetach w Zurychu i War- komity specjalista w dziedzinie rachunkowości szawie. W momencie wybuchu i analizy finansowej, wieloletni działacz i przy- drugiej wojny światowej służył jaciel Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego. w Pierwszej Dywizji Grenadie- Zawsze życzliwy ludziom i światu, niezależnie rów w Lotaryngii, skąd dotarł do od zajmowanych stanowisk. Jako ekonomista Szwajcarii po rozwiązaniu dywizji był związany przez całe życie, aż do ostatnich w 1940 r. Po powrocie do Polski studiował na Uni- dni, z Uniwersytetem Ekonomicznym w Katowicach. Na tej uczelni wersytecie Warszawskim, gdzie został mianowany skończył studia, doktoryzował się, uzyskał tytuł profesorski, prowadził profesorem ekonomii. Był autorem cyklu artykułów wykłady i przez wiele lat był jej prorektorem i rektorem. Zostawił tam i książek badających powojenne dzieje wielu czoło- po sobie trwałą pamięć jako wysoko ceniony nauczyciel i wychowawca wych państw świata, m.in. Stanów Zjednoczonych, wielu pokoleń młodzieży akademickiej, autor wielu prac naukowych Wielkiej Brytanii, Niemiec Zachodnich, a także In- i podręczników akademickich. dii, Korei i Japonii.(…) Profesor Messner miał cechy aktywnego działacza społecznego. Kryzysy finansowe w głównych państwach kapi- Jako członek Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego dał się poznać talistycznych w latach 70. zostały wiernie zareje- najpierw z działalności w Oddziale Katowickim, następnie piastował strowane przez Szeworskiego w jego publikacjach kolejno funkcje wiceprezesa Zarządu Głównego i wiceprzewodniczą- z początku lat 80. W szczególności pokazał on, cego Rady Naukowej Towarzystwa. Był również od wielu lat czynnym jak model wzrostu napędzanego przez eksport, członkiem Stowarzyszenia Księgowych w Polsce, a w ostatnim dzie- stosowany w Niemczech Zachodnich po drugiej sięcioleciu był prezesem Zarządu Głównego tej organizacji oraz prze- wojnie światowej, spowodował brak przygotowania wodniczył Komisji Egzaminacyjnej Krajowej Izby Biegłych Rewiden- przemysłu na kontrakcję na rynkach eksportowych, tów. W trudnych latach 80. był Zbigniew Messner posłem na Sejm przenosząc deflację z tych rynków do reszty zachod- i członkiem władz partyjnych i państwowych. Pełnił najpierw funkcję nioniemieckiej gospodarki. wicepremiera rządu, a w latach 1985–1988 stał na czele rządu jako Analiza Szeworskiego stanowi przydatny kontrast prezes Rady Ministrów. W tym charakterze patronował działaniom re- do standardowych badań empirycznych nad cy- formatorskim, związanym z realizacją tzw. drugiego etapu systemowej klami koniunkturalnymi, które ukazały się po dru- reformy gospodarczej, w którym nastąpiło zniesienie obligatoryjnego giej wojnie światowej z ramienia National Bureau planowania centralnego i trwał proces stopniowego wprowadzania of Economic Research w Stanach Zjednoczonych. zasad gospodarki rynkowej. Jego rząd przedstawił w Sejmie projekt Idąc w ślady Kaleckiego, Szeworski przedstawił ustawy o swobodzie działalności gospodarczej, przyjęty w końcu po szczegółowy rozkład strukturalny elementów zagre- długich deliberacjach już pod rządami następców, a sam premier za- gowanych wydatków, przyczyniających się do zmian pisał się w historii rzuceniem rewolucyjnego na owe czasy hasła: „Do- w dochodzie krajowym. (…) zwolone jest wszystko, co nie jest wyraźnie prawem zabronione”. Adam Szeworski nie opublikował wiele w dziedzi- W roku 1987 rząd Messnera przeprowadził referendum w sprawie nie teorii ekonomicznej. Jednakże jego praca stanowi programu radykalnego uzdrowienia gospodarki. Mimo wysokiej fre- mocny punkt w analizie keynesowskiego kapitalizmu kwencji i uzyskania wielkiej przewagi głosów poparcia referendum nie ostatniego stulecia. Napisał wybitne Wprowadze- spełniło ówczesnych wymagań konstytucyjnych. Wynik referendum nie do polskiego wydania „Ogólnej teorii” Keynesa, został więc uznany za negatywny, co sprawiło, że rząd Messnera po- dał się do dymisji, a sam premier powrócił do działalności naukowej przetłumaczonego przez Michała Kaleckiego i Sta- i społecznej. nisława Rączkowskiego, wznowionego w 1985 oraz Bogaty i złożony dorobek życia Zbigniewa Messnera nie daje się w 2003 roku. W jednej ze swoich ostatnich publika- przedstawić w krótkich zdaniach. Ze względu zwłaszcza na zaanga- cji Szeworski oddał hołd Kaleckiemu, który to zain- żowanie polityczne profesora był on i będzie komentowany w różny spirował jego pracę. sposób. Ci wszyscy jednak, którzy znali Go bliżej, będą Go z pewno- Jan Toporowski ścią pamiętali jako człowieka dobrego i prawego, który dzięki swoim (Pełna charakterystyka dorobku prof. Adama cechom osobistym i wiedzy potrafił uzyskać zarówno szeroką sympa- Szeworskiego ukaże się w dwumiesięczniku tię, jak i niekłamany szacunek. „Ekonomista” nr 3/2014) Cześć Jego pamięci. Zdzisław sadowski Prezes Honorowy PTE

2 I Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 Polskie Towarzystwo Ekonomiczne

Spis treści Zapraszamy do PTE! To pierwszy w tym roku Biuletyn PTE i pierwszy temat numeru IX Kongres Ekonomistów Polskich od zakończenia najważniejszego wydarzenia List Prezydenta RP Bronisława Komorowskiego organizowanego przez Polskie Towarzy- do Uczestników i Organizatorów stwo Ekonomiczne, jakim jest Kongres Ekonomistów Polskich. Kolejny, IX taki IX Kongresu Ekonomistów Polskich str. 4 Dlaczego tylko odkrywać? Lekcje z obecnego Kongres, odbywał się pod hasłem: Eko- kryzysu dla ekonomii i polityki gospodarczej nomia dla przyszłości. Odkrywać natu- Marek Belka str. 5–9 rę i przyczyny zjawisk gospodarczych Jak żyć we wspólnej Europie? 28-29 listopada 2013 r. W tym numerze Biuletynu temat ten Janusz Lewandowski str. 10–11 zajmuje czołowe miejsce. Relację z Kongresu KONGRES W MEDIACH rozpoczynamy nadesłanym do jego organizatorów Kto jest dobrym ekonomistą? listem Prezydenta RP Bronisława Komorowskiego. W kongresowej Grzegorz W. Kołodko str. 12–14 debacie wystąpili m.in. prezes NBP prof. Marek Belka, komisarz Dlaczego ekonomia straciła duszę? ds. budżetu KE Janusz Lewandowski i prof. Grzegorz W. Kołod- Jerzy Wilkin str. 15–20 ko. Wystąpienia te prezentujemy w pierwszej części Biuletynu. Nie ma jedynie słusznych teorii ekonomii W ramach kongresowej syntezy przedstawiamy ponadto wybrane rekomendacje dla praktyki. Elżbieta Mączyńska str. 21–23 Debata kongresowa znalazła odzwierciedlenie w mediach. Opu- Nie lekceważyć ekonomii blikowane zostały m.in. fragmenty referatu prof. Jerzego Wilkina Iwona Dudzik str. 24–29 oraz tekst prof. Elżbiety Mączyńskiej. Teksty te przedrukowujemy. opinie Zgodnie ze stałą ramową strukturą Biuletynu przedstawiane są Czy polscy naukowcy mają obecnie coś relacje z organizowanych przez PTE cykli debat, w tym w ramach do zaoferowania praktyce w zakresie Konwersatorium „Czwartki u Ekonomistów”. Dyskusji poddane innowacji, a jeśli tak, to co? zostały ostatnio m.in. takie zagadnienia jak: ochrona własności Eulalia Skawińska str. 30 intelektualnej, kontrola w spółkach publicznych i inne. Ponadto historia przypomniany został dorobek wybitnych, nieżyjących już eko- Podatek dochodowy w II Rzeczypospolitej nomistów polskich, profesorów Tadeusza Kowalika i Witolda Trzeciakowskiego. Sygnalizujemy najciekawsze głosy z tych de- Michał Górski str. 31–33 bat, zachęcając do odwiedzenia strony internetowej PTE, gdzie ZAGRANICA można znaleźć pełne zapisy wszystkich wypowiedzi. Działalność Post Crash Economics Society W bieżącym roku przypada 25-lecie transformacji ustrojowej Marcin Wroński str. 33 naszego kraju. Czy proces ten można oceniać wyłącznie pozytyw- DEBATA nie? Co wymaga naprawy? – te pytania pojawią się podczas wie- Rozmowy o gospodarce str. 34–36 lu naukowych dyskusji. Wezmą w nich udział także członkowie Głos PTE w dyskusji o OFE str. 37 PTE. Cykl konferencji na ten temat zainaugurujemy już 29 kwietnia w siedzibie PTE, gdzie odbędzie się debata pt. Ćwierćwiecze wydarzenia postsocjalistycznej transformacji. W maju podobną konferencję Relacje z uroczystości i konferencji str. 38–40 organizuje Centrum Badawcze Transformacji, Integracji i Globa- historia lizacji TIGER oraz Akademia Leona Koźmińskiego. W czerwcu

Ze starodruków str. 41 w ramach cyklu Krakowskie Konferencje odbędzie się debata pod hasłem Przyszłość wolności. Wyzwania narodowe – regionalne – o Nas europejskie. Z kolei we Wrocławiu planowana jest The 1st World Adresy oddziałów PTE str. 42 Congress of Wroclaw University of Economics 25 years of Trans- kwestionariusz ekonomisty formation – People – Economy – Society – PES 25. Od gospodarki Władysław Leopold Jaworski str. 43 centralnie planowanej do zrównoważonego rozwoju. Zachęcamy Czytelników do zainteresowania się także pozo- stałymi tekstami, m.in. dotyczącymi powołania Post Crash Eco- nomics Society, dziejów PIT-u od XVIII wieku do współczesno- ści, relacji z imprez, wydarzeń naukowych, Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej oraz nowości wydawniczych. Zapraszamy do lektury i do współpracy! Iwona Dudzik redaktor prowadząca

Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 I 3 Temat numeru Zapraszamy do zapoznania się z tomami kongresowymi Nadesłane referaty (łącznie ok. 270) ukażą się wkrótce w formie zbiorów i monografii. Tytuły tomów odpowiadać będą tematom poszczególnych sesji . Na stronie internetowej IX Kongresu Ekonomistów Polskich kongresekonomistow.pl dostępne są także do pobrania Prof. Jerzy Osiatyński odczytał list prezydenta RP do uczestników materiały kongresowe wydane w formie dwóch i organizatorów Kongresu publikacji. Pierwsza zawiera streszczenia nade- List prezydenta RP Bronisława Komorowskiego do uczest- słanych referatów, druga - wystąpienia nadesła- ników i organizatorów IX Kongresu Ekonomistów Polskich ne do sesji plenarnej. – Warszawa, 28 listopada 2013 roku (fragment). http://kongres.pte.pl/kongres/publikacje- kongresowe.html zisiaj obradują Państwo głębokich przemian gospodar- PATRONAT HONOROWY PATRONAT HONOROWY w szczególnych okoliczno- czych i społecznych,P r e z y d e nktórych t a R z e c z y p o s p o l i t e j P o l s k i e j P r e z y d eIX n t a RKongres z e c z y p o s p o l i t e j P o l s k i e j IX Kongres B r o n i s ł a w a K o m o r o w s k i e g o B r o n i s ł a w a K o m o r o w s k i e g o D Ekonomistów Ekonomistów PROJEKTD O F I N A N S O W A N Y PROJEKTPolskichD O F I N A N S O W A N Y SESJA PLENARNA ściach. Świat, Europa i Polska doświadczamy we współcze -PRZEZ PRZEZ Polskich Patronat Honorowy Prezydenta Rzeczypo Patronat Honorowy Prezydenta Rzeczypospolitej Pol spolitej Polskiej skiej Bronisława Komorowskiego Bronisława Komorowskiego odczuwają skutki globalnego snym świecie. Wyraźnie widać, gospodarczych EKONOMIA DLA PRZYSZŁOŚCI EKONOMIA DLA PRZYSZŁOŚCI

kryzysu, którego jednym z za- że przed naukami ekonomicz- AUTORZY STRESZCZENIA REFERATÓW PŁYTA CD Z REFERATAMI Odkr ywać naturę i przyczyny zjawisk gospodarczych M Odkrywać naturę i przyczyny zjawisk gospodarczych ECENAS GŁÓWNY zjawisk przyczyny i naturę dkrywać MECENAS O ych GŁÓWNY

sadniczych źródeł wydaje się nymi stają pytania fundamen- AUTORZY SESJA PLENARNA STRESZCZENIA REFERATÓW FUNDAMENTALNE PROBLEMY systemowe zachwianie równo- talne, a zarazem tak złożone, PŁYTA CD Z REFERATAMI EKONOMIADLA PRZYSZŁOŚCI W TEORII EKONOMII

dkrywać naturę i przyczyny zjawisk gospodarcz zjawisk przyczyny i naturę dkrywać MECENAS WSPIERAJ O ĄCY MECENAS WSPIERAJ I PRAKTYCE GOSPODARCZEJ wagi między realną gospodarką że trudno o natychmiastowe ĄCY

PATRONAT MEDIALNY 28–29 Listopada 2013 r. a sektorem finansowym. Cie- gotowe rozwiązania i jedno- PATRONAT MEDIALNY 28–29 Listopada 2013 r. EKONOMIADLA PRZYSZŁOŚCI Warszawa Warszawa

nowe ZYCIE szyć mogą oznaki gospodarcze- znaczne odpowiedzi. A jednakGOSPODARCZE nowe ZYCIE GOSPODARCZE go ożywienia, choć następstwa nie można zrezygnować z do-

konferencja - okładka.indd 1

konferencja - okładka_sesja plenarna.indd 1

kryzysu nadal pozostają wyzwa- ciekań i poszukiwań. Szeroko 2013-11-15 14:38:16 niem. Cofająca się fala recesji i odważnie zakreślają Państwo 2013-11-21 10:53:26 Fragment „Wprowadzenia” – prof. Elżbieta odsłania nowy obraz świata, pole refleksji. Świadczy o tym Mączyńska oraz prof. Bogusław Fiedor: nowe tendencje na globalnych hasło Kongresu: Ekonomia dla rynkach, wyraźne przetasowa- przyszłości. Odkrywać naturę „Organizowane co kilka lat przez Polskie To- nia w gospodarczych rankin- i przyczyny zjawisk gospodar- warzystwo Ekonomiczne kongresy ekonomistów gach. Na tym tle doniosłe jest czych. Dziękuję Państwu za polskich zawsze traktowane były jako niezwykle pytanie o przyszłość Polski. gotowość do podejmowania ważne wydarzenia, dotyczące fundamentalnych Mamy świadomość, że oprócz tak ambitnych wyzwań. problemów polskiej i globalnej gospodarki oraz problemów epoki pokryzysowej Gratulując Radzie Progra- nauk ekonomicznych. Tradycje kongresów sięga- musimy zmierzyć się z naszymi mowej Kongresu śmiałości ją roku 1887, kiedy to polscy ekonomiści i praw- własnymi dylematami. Dotyczą w doborze jego wiodącego nicy z trzech zaborów zorganizowali w Krako- one m.in. sytuacji demograficz- tematu, składam uczestni- wie Pierwszy Zjazd Ekonomistów i Prawników. nej, aktywizacji zawodowej Po- kom konferencji i członkom Jak wykazuje historia kongresów ekonomistów laków, rozwijania konkurencyj- Polskiego Towarzystwa Eko- polskich, odbywały się one co kilka lat, w wy- ności i innowacyjności naszej nomicznego podziękowanie soce zróżnicowanych warunkach społecznogo- gospodarki czy też konsolidacji za wkład w rozwój polskiej spodarczych, a także politycznych, stąd i myśli finansów publicznych, która gospodarki i myśli ekonomicz- przewodnie kongresów stanowiły swego rodzaju jednocześnie nie powinna osła- nej. Życzę Państwu udanej signum temporis. biać źródeł wzrostu. realizacji zakreślonych przez Także obecny – IX Kongres Ekonomistów Pol- Liczę, że Kongres będzie Kongres celów, wielu dobrych skich – odbywa się w szczególnych warunkach dobrym miejscem do dyskusji rozmów i inspirującej kształtujących się jako następstwo globalnego, nad skalą oraz konsekwencjami wymiany myśli. zapoczątkowanego w latach 2007/2008 w USA kryzysu gospodarczego i finansowego”. Pełny tekst Listu Prezydenta: http://www.kongres.pte.pl/kongres/echa-kongresu.html

4 I Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 Marek Belka Dlaczego tylko odkrywać? Lekcje z obecnego kryzysu dla ekonomii i polityki gospodarczej

Ekonomia jako dyscyplina naukowa nie radzi sobie najlepiej z odpowiadaniem na pytania o przyczyny obser- wowanych zjawisk. Metodyka badań ekonomicznych nakie- rowana jest przede wszystkim na poszukiwanie odpowiedzi na pytania o skutki różnych działań. Mówiąc w skrócie – mamy dobry warsztat po- zwalający relatywnie łatwo od- powiadać na pytania o „skutki przyczyn”, a nie o „przyczyny skutków”. ednak pytania „dlaczego”, choć takich zjawisk nie było oczekiwane roku były początkiem obecnego kry- Jtrudno formułować na nie odpo- (przynajmniej przez ekonomię głów- zysu. Kryzys finansowy w USA stał wiedzi proste i krótkie, a jednocze- nego nurtu i opartą na niej politykę się następnie również przyczyną wy- śnie w sposób metodycznie poprawny gospodarczą). Dla wielu obserwato- stąpienia zjawisk kryzysowych w ca- ze statystycznego i ekonometryczne- rów oznacza to oczywiście słabości łej gospodarce amerykańskiej oraz go punktu widzenia, są co najmniej i braki tworzących ten główny nurt w wielu innych krajach i regionach jednakowo ważne, a może nawet waż- koncepcji i modeli ekonomicznych. świata, a w szczególności w strefie niejsze i ciekawsze. Ze szczególną in- Odkrywanie przyczyn kryzysów, rów- euro. Mówiąc więc o obecnym kry- tensywnością pytania takie pojawiają nież tego ostatniego, nie jest jednak zysie, mówimy tak naprawdę o kilku się po silnych zaburzeniach normal- zadaniem prostym, także i z tego po- zjawiskach różniących się zakresem nych procesów gospodarczych, choć wodu, że kryzys ma złożoną naturę. geograficznym i przedmiotowym. trwająca właściwie do dzisiaj dys- Co więcej, chęć zachowania popraw- Możliwe jest w takiej sytuacji, iż i ich kusja na temat przyczyn wielkiego nej metodyki badań ekonomicznych przyczyny są różne. kryzysu z okresu międzywojennego w poszukiwaniu odpowiedzi na py- Co więcej, mimo sporego już dość pokazuje, jak trudno sformułować tanie o przyczynę oznacza najpraw- upływu czasu od początku kryzysu na pytania tego typu odpowiedzi, dopodobniej, iż odpowiedź ta musi finansowego w Stanach Zjednoczo- które znalazłyby powszechną akcep- mieć postać zestawu stosunkowo nych i ogromnej literatury na jego tację. Kryzysy, szczególnie o takiej wielu odpowiedzi na pytania o skut- temat, lista zjawisk uważanych za skali jak wspomniany wcześniej wielki zjawisk podejrzewanych o bycie jego przyczyny praktycznie ciągle się ki kryzys z lat trzydziestych bądź ten, przyczynami kryzysu. wydłuża i rodzi coraz to nowe pole- którego końca obecnie wypatrujemy, Uważa się dość powszechnie, że miki. Dzieje się tak mimo próby po- prowadzą do intensywnie zadawa- silne, gwałtowne zaburzenia funkcjo- wtórzenia stosunkowo pozytywnych nych pytań „dlaczego”, głównie chy- nowania systemu finansowego w Sta- doświadczeń z zaangażowaniem in- ba z tego powodu, iż pojawienie się nach Zjednoczonych w 2007 i 2008 stytucji państwowych w wyjaśnienie

Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 I 5 Temat numeru

przyczyn kryzysu. Powołany do życia Doświadczenia z formalnym proce- kryzys ogromnej skali i globalnego senacką rezolucją nr 84 2 marca 1932 sem poszukiwania przyczyn wielkiego praktycznie zakresu. roku tzw. komitet Pecory (a dokładniej kryzysu z lat trzydziestych w Stanach Wnioski te nie zostały jednak za- podkomitet do spraw rezolucji nr 84 Zjednoczonych były podstawą do akceptowane przez całą komisję, i 234 senackiego komitetu bankowo- analogicznych działań podejmowa- a stosunek do nich wyznaczony był ści i pieniądza) przedstawił po dwóch nych tam również w minionej deka- przez partyjną afiliację poszczegól- latach pracy raport o „praktykach dzie. W maju 2009 roku prezydent nych jej członków. Większość ko- giełdowych odnoszących się do kup- podpisał ustawę, którą Kongres m.in. misji, powołana przez demokratów, na i sprzedaży oraz pożyczania i od- powoływał do życia komisję do zbada- przegłosowała przyjęcie raportu, ale pożyczania papierów wartościowych nia krajowych i globalnych przyczyn mniejszość, związana z republikana- w obrocie publicznym”, którego wnio- obecnego kryzysu finansowego i go- mi, przedstawiła swój odrębny pogląd ski wydawały się dość powszechnie spodarczego w Stanach Zjednoczo- na przyczyny kryzysu w dwóch odręb- akceptowane przez opinię publiczną, nych (zwaną zwykle Financial Crisis nych dokumentach. Główna różnica a wiele z nich zostało w latach trzy- Inquiry Commission, FCIC). FCIC między wnioskami na temat przyczyn dziestych wprowadzonych do praktyki również przejrzała miliony stron do- kryzysu tam zawartymi a wnioskami drogą nowych rozwiązań legislacyj- kumentów, przesłuchała publicznie większości dotyczy pominięcia we nych (przede wszystkim przez ustawę ponad 700 świadków i opublikowała wnioskach mniejszości roli czynni- Glassa-Steagalla i ustawę Fletchera- w 2011 roku raport liczący prawie ków regulacyjnych oraz podkreślenia Rayburna). Warto jednak zauważyć, 700 stron (National Commission…, znaczenia globalnych przepływów iż we wnioskach zamieszczonych 2011). Wnioski raportu co do źródeł kapitału w obniżeniu stóp procento- w raporcie można znaleźć odniesienia kryzysu wydają się brzmieć wiarygod- wych prowadzących do bąbla na ryn- również do dzisiaj aktualnych proble- nie. Pierwszy z nich to stwierdzenie, ku kredytowym, nie tylko związanym mów, jak choćby istnienia instytucji że kryzysu można było uniknąć i że z nieruchomościami. Wnioski mniej- spełniających funkcje banków, acz był on wynikiem ludzkich działań szości przywołują również politykę nieobjętych odpowiednimi regulacja- i zaniedbań. FCIC następnie stwier- pieniężną Rezerwy Federalnej oraz mi (shadow banking), oraz krytykę in- dza, że ogromne zaniedbania w sys- politykę rządu amerykańskiego na- stytucji finansowych zbyt dużych, aby temie regulacji rynków finansowych kierowaną na ułatwianie nabywania upaść (TBTF). (a szczególnie ich deregulacja) były nieruchomości mieszkaniowych jako Oczywiście w tej powszechnej bardzo ważnym czynnikiem desta- możliwe czynniki mogące ułatwiać w miarę akceptacji rezultatów prac ko- bilizacji rynków finansowych, zaś wystąpienie kryzysu. mitetu istotne znaczenie miało zapew- kluczową przyczyną kryzysu były Dalsza dyskusja na temat przyczyn ne i to, że w sposób uważany niekiedy ogromne braki w zarządzaniu (w tym amerykańskiego kryzysu kontynuowa- za agresywny domagał się on dostępu ryzykiem) w wielu systemowo waż- ła ich poszukiwanie w ramach tego do wielu wewnętrznych materiałów nych instytucjach finansowych. Ko- zestawu czynników: globalne trendy prywatnych banków i innych instytucji misja również negatywnie ocenia sto- ekonomiczne, polityka makroekono- finansowych aktywnych w czasie kry- sunek do odpowiedzialności i etykę miczna (w szerokim sensie) i regula- zysu, zorganizował wiele publicznych postępowania najważniejszych insty- cyjna na skalę globalną i narodową, przesłuchań znacznej liczby osób kie- tucji finansowych i ich pracowników, zmiany w zachowaniu wielu insty- rujących tymi instytucjami, a ponadto rolę agencji ratingowych, obniżenie tucji finansowych i błędy w zarzą- dzięki wysiłkom komitetu ówczesny standardów kredytowania hipotecz- dzaniu nimi ciągle uważane były za prezes nowojorskiej giełdy skazany zo- nego oraz ich sekurytyzację, a także ważne elementy składowe kompleksu stał na wieloletnie więzienie, a kilku rozwój rynku OTC instrumentów po- przyczyn tłumaczącego kryzys. szefom dużych instytucji finansowych chodnych. Wynikające stąd nadmier- Oczywiście literatura na temat przy- udowodniono przestępstwa podatko- ne zadłużenie, ryzykowne inwestycje czyn kryzysu w USA zawiera również we i skazano ich na bardzo wysokie i brak przejrzystości oraz nieprzy- wiele pozycji sugerujących bardzo wy- grzywny (np. Charles Mitchell, szef gotowanie instytucji państwowych raźnie pewien ranking ważności tych National City Bank, prekursora dzi- prowadzące do niekonsekwentnych zjawisk, niekiedy dotyczący pewnych siejszego Citi, zapłacił grzywnę w wy- działań zwiększających niepewność ich szczegółowych aspektów (przykła- sokości miliona dolarów). przyczyniły się do osiągnięcia przez dem teksty Gortona kładące nacisk

6 I Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 na typową panikę bankową, tyle że li ostrzeżeń przed kryzysem tego typu mii opartej na mikroekonomicznych na rynku hurtowym, bo na między i o takiej skali. Naturalne jest więc fundamentach, których przydatność bankowym rynku repo), a niekiedy zadanie pytania, które postawił w ty- – ich zdaniem – kryzys jeszcze bardziej upatrujące przyczyn kryzysu w zjawi- tule swojego słynnego felietonu Paul uwidocznił, ale autorzy ci zwracają skach o bardzo generalnym charak- Krugman – jak ekonomiści mogli się uwagę na duży nakład pracy potrzebny terze (przykładem może być pogląd tak mylić? do zintegrowania niektórych nowych, Rajana upatrujący praprzyczyny kry- Dyskusję na temat słabości współ- bardziej realistycznych podejść z naj- zysu m.in. w rosnącej nierówności czesnej makroekonomii wobec kryzy- popularniejszymi wcześniej modelami. dochodów w USA i rządowej polityce su często zaczyna się od napisanego Z kolei Eichengreen w 2009 roku pod- ułatwienia dostępu do kredytu jako mniej więcej miesiąc przed upadkiem kreśla istnienie w teorii ekonomii, choć próby przeciwdziałania negatywnym Lehman Brothers tekstu Oliviera Blan- często poza jej głównym nurtem, wie- aspektom tej nierówności). charda, w którym stwierdzał on, że od lu koncepcji i modeli już obecnie dużo Wraz z rozlaniem się kryzysu na lat siedemdziesiątych w makroekono- bliższych rzeczywistemu światu od po- Europę, a w szczególności na strefę mii zaczęły się pojawiać w miarę po- dejść dominujących w głównym nur- euro, dyskusja o przyczynach kryzysu wszechnie akceptowane poglądy co do cie, ale kładzie nacisk na socjologiczne skomplikowała się jeszcze bardziej, samych wahań gospodarki i co do me- i polityczne uwarunkowania braku ich gdyż wyraźnie widać było, iż na kry- todologii ich badań. „Nie wszystko jest popularności, zarówno w życiu akade- zys w strefie euro składają się kry- już w porządku”, pisał Blanchard, ale mickim, jak i w polityce gospodarczej. zys bankowy, kryzys fiskalny i – jak „makroekonomia jest w dobrym sta- Wyplosz w 2009 roku szuka słabości twierdzi np. Shambaugh w 2012 roku nie” (Blanchard, 2008). Minął niecały przedkryzysowej ekonomii w rozejściu – kryzys gospodarczy przejawiający rok, a Buiter w 2009 roku nawoływał się makroekonomii i finansów, gdyż na się w bardzo wolnym (niekiedy wręcz do poszukiwań nowego paradygmatu ich styku luki w wiedzy o rzeczywisto- ujemnym) wzroście gospodarczym makroekonomii. Późniejszy przebieg ści okazały się najbardziej odczuwalne w przeważającej większości krajów na- dyskusji nad kondycją ekonomii w ogó- i bolesne w skutkach. leżących do strefy euro. Jednak dysku- le, a makroekonomii w szczególności, Są oczywiście w tej literaturze poglą- sja na temat przyczyn europejskiego przez Spieglera i Milberga w 2011 roku dy i dalej idące, które próbują wszyst- kryzysu bankowego obracała się gene nazwany został – jak się wydaje, nie kie słabości ekonomii i błędy ekono- ralnie w kręgu tych przyczyn, które zo- bez słuszności – kakofonią. mistów wyjaśnić panowaniem w tym stały wymienione już wcześniej. Niektórzy ekonomiści wzywali – za środowisku niesłusznej, (neo) liberal- Jak łatwo zauważyć, w powyższym Buiterem – do poszukiwania nowe- nej ideologii, jak to czyni np. O’Neill wyliczaniu przyczyn kryzysu nie ma go paradygmatu; inni pokazywali, że w 2013 roku, bądź też wprost uzależ- generalnie zjawisk pojęciowo nowych. sporo z elementów stosowanych w ba- nieniem finansowym wielu ekonomi- Przyczyny te mają często związek ze daniach ekonomicznych przed kryzy- stów od dochodów czerpanych z sek- zjawiskami będącymi przedmiotem sem zachowało swoją użyteczność. To tora finansowego. zainteresowań ekonomii, często nawet drugie stanowisko jest reprezentowane Wydaje się jednak, iż propozycje przedmiotem wyrafinowanych badań w dyskusji o współczesnym kształcie zmian w tej literaturze zgłaszane moż- modelowych. Ekonomiści jednak, ekonomii w różnej formie. Gradzewicz na generalnie uporządkować, przypi- przynajmniej ci zaliczani do głównego i inni w 2013 roku pokazują na przy- sując je – za Spieglerem i Milbergiem nurtu makroekonomii, nie formułowa- kład zalety uprawiania makroekono- z 2011 roku – do jednej z czterech grup. Pierwsza z nich prezentuje pogląd, iż współczesna ekonomia nie wymaga zmian i jej dominujący paradygmat znakomicie nadaje się do objaśniania rzeczywistości kryzysowej i pokryzysowej – publiczne wypowiedzi Sargenta, Famy (jeszcze przed otrzymaniem Nagrody Nobla) czy Cochrane’a wy- dają się do tej właśnie grupy należeć. Druga grupa to propozycje bardziej szczegółowo traktujące spostrzeżenie Profesor Marek Belka odbiera z rąk profesor Elżbiety Mączyńskiej wyróżnienie dla Narodowego Banku Polskiego za wkład w rozwój wiedzy Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 I 7 ekonomicznej społeczeństwa - 28 listopada 2013 r. Temat numeru Bóg zesłał makroekonomistów na ziemię nie po Wyplosza, a mianowicie podkreśla- na sprawne funkcjonowanie sektora fi- jące konieczność jawnego uwzględ- to, by formułowali nansowego, nie tylko bankowego. Ele- niania sektora finansowego w makro- i weryfikowali ganckim uzasadnieniem tej tzw. nie- ekonomii, co w bankach centralnych konwencjonalnej polityki pieniężnej najczęściej oznacza uwzględnienie eleganckie teorie, była konieczność utrzymywania efek- tego sektora w modelach DSGE do- ale by rozwiązywali tywnego funkcjonowania mechanizmu minujących dotychczas w głównym transmisji impulsów polityki pieniężnej nurcie makroekonomii. W wersji praktyczne problemy. do całej gospodarki, w którym to me- dalej idącej poglądy zaliczane do tej chanizmie sektor finansowy odgrywa grupy sugerują potrzebę odmiennego niezwykle ważną rolę. Inną ważną przy- podejścia do modelowania sektora Czwarta grupa poglądów może zo- czyną tego zaangażowania się banków finansowego i rynków finansowych stać najkrócej scharakteryzowana jako centralnych w stabilność finansową (odejście od hipotezy efektywności apel o ściślejsze powiązanie ekonomii była ich tradycyjna rola pożyczkodawcy rynku). Poglądy takie znaleźć można jako dyscypliny naukowej z rzeczywi- ostatniej instancji, znana co najmniej u Akerlofa, Shillera i Luxa i wydają stością gospodarczą. Grupa ta jednak od XIX wieku. Nie bez znaczenia po- się one nawet zyskiwać zwolenników – w odróżnieniu od poglądów z gru- zostawały też tutaj większa sprawność wraz z upływem czasu. py trzeciej – niejako a priori odrzuca proceduralna i krótszy czas potrzebny Trzecia grupa poglądów spotyka- podejścia zaliczane dotychczas do na podejmowanie decyzji – wspiera- nych w literaturze proponuje zmiany głównego nurtu ekonomii. Hodgson nie systemu finansowego narzędzia- dotyczące również metodologii. Naj- w 2009 roku wprost pisze, iż najważ- mi o charakterze fiskalnym wymaga krócej rzecz ujmując, chodzi tu o nie- niejsze i najpilniejsze dla uzdrowienia zwykle zaangażowania parlamentu, co adekwatność stosowanych dotych- ekonomii jest odrzucenie stosowania z natury rzeczy czyni ten sposób po- czas modeli do faktycznej złożoności matematyki w badaniach ekonomicz- stępowania bardziej skomplikowanym świata rzeczywistego. Zwolennicy nych i w nauczaniu ekonomii jako sa- i czasochłonnym. takich poglądów, przykładowo Cabal- moistnego celu. Lawson w 2009 roku Bez względu jednak na przyczyny lero w 2010 roku czy Colander i inni idzie jeszcze dalej, twierdząc, iż „na- zaangażowania się banków central- w 2009 roku, uważają, iż konieczne tura i warunki rzeczywistości społecz- nych w wielu krajach rozwiniętych jest dokładniejsze uwzględnienie in- nej są takie, iż formy matematycznego w szeroko rozumiany obszar stabilno- stytucji i powiązań między podmiota- rozumowania dedukcyjnego ulubione ści finansowej ich przyzwyczajenie do mi gospodarczymi, które transformują przez ekonomistów są prawie zupełnie opierania swoich działań na nauko- ich indywidualną aktywność w agre- nieadekwatne w roli narzędzi wnikliwej wych podstawach kreuje silny popyt na gaty makroekonomiczne. Realizacja analizy społecznej” (s. 763). rozwiązania modelowe i analityczne, tych postulatów oznacza jednak, iż Mimo poważnych, niekiedy funda- które będą łączyć w sobie finanse i ma- nowe podejście musiałoby w jeszcze mentalnych wątków podnoszonych kroekonomię. Wyłaniający się konsens większym stopniu polegać na sforma- przez autorów zaliczonych do grupy co do konieczności wprowadzenia do lizowanych narzędziach, a przecież trzeciej i czwartej, najsilniejszą i naj- polityki makroekonomicznej nowej jej właśnie nadmierna formalizacja ma- bardziej wpływową pozycję w dyskusji odmiany, nazywanej już powszechnie kroekonomii uważana jest za jedną o potrzebnych i pożądanych zmianach polityką makroostrożnościową, akcep- z przyczyn kryzysu. w makroekonomii wydaje się zdobywać tuje zaś – jak się wydaje – przewodnią Do trzeciej grupy można jednak druga spośród powyżej wymienionych rolę banku centralnego w jej projek- zaliczyć również – niestety znacz- grup. Można też uznać, iż zyskuje ona towaniu i implementacji, choć insty- nie rzadsze – wypowiedzi idące dalej dodatkowe wsparcie w oddziaływaniach tucjonalne rozwiązania przyjmowane w propozycjach zmian metodologicz- płynących od praktyki, szczególnie ban- w różnych krajach różnią się niekiedy nych, wśród których warto wyróżnić kowości centralnej, do akademickiej co do szczegółów. apel Akerlofa z 2011 roku o to, by me- nauki ekonomii. Przedstawione powyżej pokrótce tody stosowane przez ekonomistów Kryzys pokazał bowiem, iż banki wydarzenia, w tym i należąca do po- zapewniały, że modele i koncepcje centralne, traktowane w teoretycznych wszechnie akceptowanych elementów ekonomiczne, w tym również podej- koncepcjach właściwie wyłącznie jako diagnozy kryzysu negatywna ocena dzia- ścia o charakterze jakościowym i nar- podmioty prowadzące politykę pienięż- łalności regulacyjnej państwa w okresie racyjnym, zdolne były właściwie odda- ną, muszą angażować się na wielką skalę przedkryzysowym, w naturalny sposób wać zjawiska, które chcemy wyjaśnić. w działania interwencyjne nakierowane skłaniają do ponownego zajęcia się pro-

8 I Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 blemem sposobów i zakresu oddziały- danym. Przykładem takiego podejścia pą i Stanami Zjednoczonymi; powolny wania państwa na sektor finansowy. wśród prac o charakterze teoretycznym postęp i różnice w sposobach i zakresie Dobrą próbą wszechstronnej analizy mogą być propozycje Kathariny Pistor. adaptacji rozwiązań Bazylei III między i oceny roli państwa w finansach jest Podkreśla ona w szczególności, iż nie- poszczególnymi krajami – wszystkie te raport przygotowany w ubiegłym roku doskonała wiedza i zagrożenie utratą zjawiska nie pozwalają na zbyt wielki przez Bank Światowy. W jego ocenie płynności są tymi cechami rynków optymizm. wiele przypadków interwencji państwa finansowych, które winny kształtować Optymizmem może jednak napawać w sektorze finansowym w okresie kry- ich przyszłe regulacje. Nieco odmienne to, że nowe elementy w podejściu do zysu trzeba ocenić pozytywnie, jednak podejście, aczkolwiek mieszczące się konstruowania rozwiązań regulacyjnych w średnim i w długim okresie takie w ramach takiej generalnej metodyki wspierać mogą moje – wyrażone w tytu- bezpośrednie zaangażowanie państwa kształtowania rozwiązań regulacyjnych, le tego tekstu – przekonanie co do roli może mieć i negatywne skutki. Pań- proponują Ayadi i inni w 2012 roku, ekonomistów. Odkrywanie przez nich stwo natomiast powinno odgrywać którzy najpierw na podstawie studiów przyczyn rozmaitych zjawisk obserwo- ważną rolę jako nadzorca i regulator, empirycznych identyfikują cztery pod- wanych w rzeczywistości jest oczywi- dbając również o zachowanie zdrowej stawowe typy modeli biznesowych ban- ście zajęciem pożytecznym. Byłoby konkurencji w sektorze finansowym ków europejskich, różniące się m.in. jednak, być może, bardziej pożyteczne oraz o bezpieczeństwo i wzmacnianie profilem ryzyka, a następnie proponują dla społeczeństwa, gdyby przynajmniej infrastruktury finansowej. adekwatne do tego zróżnicowanie regu- część zbiorowego wysiłku ekonomistów Oczywiście adekwatny i efektywny lacji bankowych. przybrała postać pewnego powrotu do system regulacyjny dla sektora finan- Interesujący charakter mają formu- korzeni makroekonomii. Jak bowiem sowego musi być również oparty na łowane głównie w USA propozycje słusznie zauważa Mankiw w 2006 roku, mocnych teoretycznych podstawach, nowego podejścia do regulacji rynków Bóg zesłał makroekonomistów na zie- wśród których najważniejsze są teore- finansowych, które proponują procedu- mię nie po to, by formułowali i weryfi- tyczne koncepcje funkcjonowania tego rę dopuszczania do obrotu instrumen- kowali eleganckie teorie, ale by rozwią- sektora. Wiele z przedkryzysowych roz- tów finansowych wzorowaną na proce- zywali praktyczne problemy. wiązań regulacyjnych wyraźnie opierało durze dopuszczania leków, co miałoby W wymienionych przeze mnie wcze- się na wierze w efektywność funkcjo- zwiększyć bezpieczeństwo nabywców śniej nowych zjawiskach w ekonomii nowania rynków finansowych. Przebieg tych produktów i stabilność rynków. i w polityce gospodarczej ślady takiego kryzysu wiarę tę co najmniej wyraźnie Dyskusja o roli państwa w sektorze myślenia są już dość wyraźne – mogą nadwątlił, w związku z tym ważne by- finansowym, chcąc uwzględnić do- one nadawać pracy ekonomistów łoby, aby w dyskusjach nad nowymi świadczenia obecnego kryzysu, musi w większym stopniu ten „inżynierski” rozwiązaniami regulacyjnymi w jaw- również w jawny sposób uwzględnić charakter. Ekonomiści powinni bowiem ny sposób wyrażać, jakie założenia co ponadnarodowy charakter działania w znacznie większym niż dotychczas do funkcjonowania instytucji i rynków wielu instytucji finansowych. Słynne stopniu konstruować pewne elementy finansowych zostały przyjęte przy ich już stwierdzenie Mervyna Kinga, że otaczającego nas świata, korzystając konstrukcji. Oczywiście tradycyjne banki międzynarodowe w działaniu sta- ze sprawdzonej metodyki poszukiwa- ekonomiczne podstawy regulacji, jaki- ją się narodowe, upadając, pokazywało nia odpowiedzi na pytania o „skutki mi są chęć zapobiegania powstawaniu wyraźnie nieadekwatność zasadniczo przyczyn”, byleby tylko po raz kolejny monopoli oraz kompensata efektów krajowych ram regulacyjnych do fak- piękno i matematyczna elegancja nie zewnętrznych, najlepiej w drodze ich tycznie międzynarodowych instytucji zastąpiły w tych rozważaniach prawdy internalizacji, powinny nadal odgrywać i rynków. i silnych związków z rzeczywistością. istotną rolę w projektowaniu regulacji Obserwacja działań zmierzających Tekst jest zapisem wystąpienia profeso- finansowych. Powinniśmy jednak bar- do powstania i sprawnego funkcjo- ra Marka Belki, prezesa NBP, 28 listopa- dzo wyraźnie dyskusje o pożądanych nowania ponadnarodowych regulacji da 2013 roku podczas uroczystego otwar- regulacjach poprzedzać identyfikacją nie pozwala na zmianę tego poglądu. cia IX Kongresu Ekonomistów Polskich najważniejszych cech charakteryzują- Bardzo wolne postępy w tworzeniu (pełny stenogram z uroczystości otwar- cych funkcjonowanie instytucji i ryn- w Europie unii bankowej; dywergencja cia oraz sesji plenarnej: http://kongres. ków mających być tym regulacjom pod- rozwiązań regulacyjnych między Euro- pte.pl/kongres/stenogramy.html)

*Profesor Marek Belka jest prezesem Narodowego Banku Polskiego

Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 I 9 Temat numeru

Janusz Lewandowski Jak żyć we wspólnej Europie? Od pewnego czasu Jest to organizm skupiający tylko 7% ludności świata, ale ponad 20% pro- obserwuję od wewnątrz dukcji i około 50% wszystkich wydat- niezwykły, ponadnarodowy ków socjalnych gospodarki globalnej. i międzynarodowy organizm Już same te liczby pokazują, co jest wyróżnikiem modelu europejskiego. gospodarczy, który nie Nasycenie społecznym wymiarem poddaje się łatwo naukowym jest obciążeniem z jednej strony, ale definicjom. Jest wielkim też może być pozytywnym, pociąga- jącym wyróżnikiem dla ludzi z innych wyzwaniem dla ekonomii kontynentów. Mamy na to dowody. opisowej i dla ekonomii Bruksela prowadziła stały monito- normatywnej. Ten organizm, ring mediów społecznych w trakcie tzw. wiosny arabskiej, która działa ubrany w skomplikowaną się w dużym stopniu w tych mediach sieć instytucji, to Unia jako mobilizacja młodzieży z drugiej strony Morza Śródziemnego. Otóż Europejska. wskazywano tam Europę jako model „dobrego życia”. Nie amerykańska a unikalna wspólnota mię- way of life, nie model rosyjski czy Tdzynarodowa może też być chiński, nawet nie bogata Zatoka ilustracją tego, jakie mogą być Perska. Dobre życie to właśnie Eu- dysfunkcje w polityce społeczno- ropa! My dobrze wiemy, że ten wy- -gospodarczej. Eksponował je prof. nieporównywalnie większa różnica soki udział wydatków socjalnych, Jerzy Hausner, wpisując się w kasan- pomiędzy kulturą gospodarowania wyróżniający Unię, ma swoją cenę, dryczny nurt bardzo modny dzisiaj i stanem gospodarki realnej oraz ale to z kolei jest element atrakcyj- w Europie. Dzieje Unii potwierdzają, jakością administracji publicznej ności tego modelu jako sposobu ży- że ekonomia nie zawsze nadąża za w Grecji i w Szwecji niż wewnątrz cia, a nie tylko organizacji gospodar- konstrukcjami ludzkimi tak niety- państw federalnych typu Niemcy czy ki. Jest to dodatkowa przyczyna, dla powymi, jak ten powojenny wytwór Hiszpania oraz pomiędzy wschodnim której wspólnota europejska źle się ludzkiej zdolności uczenia się na czy zachodnim wybrzeżem Stanów poddaje typowym narzędziom anali- wcześniejszych błędach. Jest to kon- Zjednoczonych. Na tym m.in. polega zy ekonomicznej. Nie chodzi o to, na strukcja sui generis, bez odniesień do ów fenomen jedności w różnorodno- ile przesadne są jednoznacznie czar- przeszłych prób inicjowania współ- ści, czyli europejskie wyzwanie inte- ne barwy w opisie różnych dysfunkcji pracy gospodarczo-politycznej i bez gracyjne. Z trudem poddaje się ono wspólnego rynku. Takie istnieją, ale analogii we współczesnym świecie. analizom ekonomicznym, zarówno wspólny rynek może z nimi żyć. Pro- Unia Europejska nabiera coraz opisowym, jak i normatywnym, bo blem w tym, że część tego wspólnego więcej norm wspólnych i standar- narzędzia tych analiz wypracowano obszaru gospodarczego wspięła się na dów, ale jednocześnie nie przestaje dla gospodarstwa narodowego albo inny, znacznie wyższy poziom współ- być niezwykle zróżnicowana kultu- gospodarki globalnej, a Unia sytuuje zależności. To już jest poziom współ- rowo i społecznie w środku. Istnieje się na przecięciu jednego z drugim. zależności właściwy dla unii walu-

10 I Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 Zauważam paradoks: mamy nieźle rozwiniętą teorię optymalnej unii towej, która rodziła się jako projekt walutowej, nagrodzoną i normatywna, nie daje odpowiedzi polityczny, zanim w pełni ujawniły na to pytanie. Jeżeli ma być konwer- się konsekwencje ekonomiczne tej Noblem, ale raczej po gencja obszaru euro, z elementami bezpaństwowej waluty. Zauważam omacku, metodą prób współodpowiedzialności silniejszych paradoks: mamy nieźle rozwiniętą i błędów, szukamy krajów za słabsze, to musi to być teorię optymalnej unii walutowej, równanie w górę, w stronę standar- nagrodzoną Noblem, ale raczej po normy, rozumianej dów nordyckich. To zaś szykuje re- omacku, metodą prób i błędów, szu- jako strategia woltę polityczną w obszarze Morza kamy normy, rozumianej jako stra- Śródziemnego i tym samym znie- tegia polityczna ocalenia euro w tak polityczna chęcenie do ofiarności ze strony heterogenicznym zbiorze państw ocalenia euro w tak nordyckiej Europy. Szukamy właśnie członkowskich, jakie tworzą aktual- heterogenicznym rozwiązania tego dylematu. Został nie unię walutową. Mamy więc na- on szczęśliwie zauważony przez ryn- ukową diagnozę warunków dobrego zbiorze państw ki finansowe. Dotąd wyczulone na funkcjonowania unii monetarnej członkowskich, jakie stan finansów publicznych, rynki fi- i świadomość braków konstrukcyj- nansowe zauważyły polityczną zdol- nych strefy euro, w pełni ujawnionych tworzą aktualnie unię ność utrzymania Grecji, Hiszpanii, przez kryzys od roku 2009. Teoria walutową. Portugalii, Cypru i Irlandii na kursie optymalnej unii walutowej wyraźnie bolesnych i kosztownych politycznie punktowała warunki powodzenia reform. Zauważyła to także Komisja tego tworu, niespełnione w Euro- Zjednoczone Ameryki, zabiegając Europejska, rozluźniając gorset wy- pie przed kryzysem, i przewidywała o powołanie instytucji federalnych, mogów finansowych na najbliższe ewentualne kłopoty: asymetryczne które mogły udźwignąć ciężar zagro- lata, ostatnio dając jeszcze jeden szoki związane z przepływem nad- żeń. W połowie 2012 roku na serio rok Polsce na dostosowanie się. Był wyżek od północy na południe, przy rozpoczęła się rozmowa o koniecz- to sygnał: rozumiemy wasze pro- braku mobilności pracy i odpowied- nych warunkach przetrwania tego blemy, rzecz w polityce, a nie tylko niej konwergencji gospodarczej. Na wspólnego przedsięwzięcia, jakim w ekonomii. Nie ma jeszcze gotowej początku reagowano na te zagroże- jest unia walutowa, tworzona przez odpowiedzi, jak przezwyciężyć pro- nia przy pomocy interwencji adreso- uczestników wykazujących niedosta- blem polityczny tkwiący w niezbęd- wanych do poszczególnych krajów: teczny poziom konwergencji gospo- nej konsolidacji finansowej Unii Eu- Grecji, Portugalii, Irlandii. Punk- darczej, w świetle teorii optymalnej ropejskiej, którą dyktuje nordycka tem zwrotnym była kolacja w gronie unii walutowej. To właśnie dziedzic- dyscyplina na przekór europejskiej przywódców europejskich w maju two wcześniejszych kroków inte- różnorodności kultur gospodarczych. 2012 roku – przełomem, zapewne gracji europejskiej, ujawnione jako Chciałbym usłyszeć mądrzejszych nieuchwytnym dla zewnętrznych kłopot strefy euro przez kryzys, staje od siebie, jak powinno być? Jak dalej obserwatorów. Zagrożone kryzysem się problemem politycznym, a nie żyć we wspólnej Europie? i odpływem kapitału były nie tylko tylko ekonomicznym. Nie wystarczy małe kraje, wszystko razem wzię- wiedza o koniecznych uzupełnie- te to jest 6% całego obszaru euro, niach instytucjonalnych strefy euro. ale zagrożenie dotarło do Włoch, Trzeba znaleźć metodę politycz- to jest 16% potencjału, i Hiszpanii ną w klimacie rosnącej nieufności, Tekst jest autoryzowanym za- – 12% potencjału strefy euro. Wtedy egoizmów narodowych i tendencji pisem wystąpienia z 28 listopada wybija godzina Aleksandra Hamil- odśrodkowych, będących pokłosiem 2013 roku podczas sesji plenarnej tona, będącego tym człowiekiem, głębokiego kryzysu i wymuszonych IX Kongresu Ekonomistów Polskich który zareagował na kryzys poszcze- reform na południu Europy. Teo- (pełny stenogram: http://kongres.pte.pl/ gólnych stanów, tworzących Stany ria ekonomii, zarówno opisowa, jak kongres/stenogramy.html)

* Dr Janusz Lewandowski jest komisarzem europejskim ds. programowania finansowego i budżetu w Komisji Europejskiej

Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 I 11 oKongrespinie w mediach Grzegorz W. Kołodko Kto jest dobrym ekonomistą Ekonomia to piękna nauka, pod warunkiem że jest nauką, a bardzo często nie jest. Wielu ludzi określających siebie i będących przez innych określanymi ekonomistami z nauką ma niewiele wspólnego. Zajmują się bowiem lobbingiem na rzecz grup interesu, których interesy próbują narzucać, czasami niestety skutecznie, jako ogólnospołeczne, a niekiedy wręcz i cywilizacyjne, bądź też wikłają się w zażarte spory ideologiczne i stają się doktrynerami, dogmatykami, a nie teoretykami.

le tak długo, jak to jest nauka, któ- tuje. Takiego blamażu jak obecnie runkowaniach niekiedy nawet waż- Ara dochodzi istoty rzeczy, a mia- w dziejach nie było. A na pewno nie niejszych niż gospodarka, jak choćby nowicie odpowiada na pytanie, co od w krótkich dziejach mojego życia. kultura czy stosunki międzyludzkie. czego zależy w społecznym procesie Ze świecą szukać, również w Polsce, Jedną z przyczyn kryzysu jest niewła- gospodarowania, który staje się coraz ekonomistów, którzy na poprzednim ściwe ustawienie wzajemnych regula- bardziej skomplikowany w wyniku nie- kongresie zapowiadali nieuchronność cyjnych funkcji rynku i państwa. To odwracalnej globalizacji, to jest piękną nadchodzącego kryzysu, choć jest to zarazem niezbywalny problem o wy- nauką, którą plasuję pomiędzy dwoma kryzys systemowy, strukturalny, a nie miarze wręcz historycznym, przy czym królowymi, z jednej strony miękką, tylko koniunkturalny. Warto spojrzeć, z biegiem czasu zmieniają się jego cha- abstrakcyjną filozofią, a z drugiej twar- co kto mówił i pisał jakiś czas temu, rakter i natężenie. Jeśli szukać pierwot- dą, precyzyjną matematyką. i zastanowić się, skąd to się brało. nej przyczyny współczesnego kryzysu Dobry ekonomista musi umieć Po części właśnie z tego, że niektórzy targającego wciąż w rozmaity sposób liczyć, bo jednak chodzi o to, aby byli i są uwikłani w lobbing bądź dok- różnymi częściami świata, to jest nią w społecznym procesie gospodarowa- trynerstwo, a nie badania naukowe. właśnie brak odpowiedzi ekonomistów, nia efekty przewyższały nakłady. I do- Ten kryzys przejdzie, ale kryzysogen- a w ślad za tym również polityków go- bry ekonomista musi czuć, co zbliża ność systemu nie. Chcieliśmy kapitali- spodarczych, jaka ma być relacja po- go do drugiej królowej – filozofii. zmu, to go mamy. Gospodarka kapita- między supermechanizmami z jednej Ekonomia bowiem odnosi się przede listyczna ze swojej istoty jest uwikłana strony rynku a z drugiej państwa. Nie- wszystkim do człowieka. To nie jest w periodyczne kryzysy, z czego warto jasność, a często konfliktowość podejść wiedza o tzw sentymentach rynków, sobie zdawać sprawę w teoretycznych do tego dylematu doprowadzi do nie- lecz o ludzkich indywidualnych i spo- rozważaniach oraz w politycznej i biz- jednego jeszcze kryzysu w przyszłości. łecznych wartościach leżących u pod- nesowej praktyce, a nie uprawiać apo- Będą one tym bardziej dotkliwe, im staw potrzeb, które trzeba zaspokajać. logetykę ustroju, czym para się zbyt mniej wyprowadzi się prawidłowych One też bardzo się zmieniają w tym wielu ekonomistów. Pozostaje do roz- wniosków teoretycznych i praktycznych wędrującym świecie człowieka, rodzi- strzygnięcia, od czego zależą częstotli- z lekcji kryzysu lat 2008–2013. ny, rozmaitych grup, społeczeństw. wość kryzysów i czas ich nadchodze- Patrząc także w tym kontekście na I na tym tle – co trzeba powiedzieć nia, jak je przezwyciężać, jak rozkładać tę piękną naszą naukę ekonomii, war- także na IX Kongresie Ekonomistów koszty tego przezwyciężania, a także to zawsze dostrzegać w niej dwa nurty. Polskich – ekonomia się kompromi- jak gospodarować w zmiennych uwa- Po pierwsze, nurt deskryptywny, czyli

12 I Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 Grzegorz W. Kołodko opisowy, który odpowiada na pytanie, biorstwa, regionu i gospodarki narodo- swojej natury nie obejmują wielu waż- dlaczego jest tak, jak jest. Tym zajmu- wej, lecz także wobec integracyjnych kich obszarów aktywności gospodarczej je się teoria ekonomii ze wszystkimi ugrupowań ponadnarodowych oraz człowieka i społeczeństwa. A przecież bardziej szczegółowymi dyscyplinami coraz bardziej sprzęgniętej i zarazem od tego, jak się mierzy, zależy, dokąd się nauk ekonomicznych – od finansów skomplikowanej gospodarki globalnej. zmierza. Ekonomia przyszłości wymaga po demografię. Ale jest drugi nurt, To największe wyzwanie, które stoi zatem dużo szerszego, a zarazem bar- normatywny, czyli postulatywny. Być przed naukami ekonomicznymi, które dziej złożonego i interdyscyplinarnego może nawet trudniejszy, gdyż opiera- też ewoluują w różny, nie zawsze wiel- spojrzenia na społeczny proces gospoda- jąc się na dorobku ekonomii opisowej ce obiecujący sposób. rowania sensu largo. Popekabowska go- – z natury rzeczy skoncentrowanej na Współcześnie głównym zagrożeniem spodarka wymaga popekabowskiej teo- analizie zjawisk i procesów z przeszło- dla ekonomicznego rozsądku i społecz- rii ekonomicznej, która z kolei powinna ści – ma proponować, co i jak robić nego postępu – a więc dla dynamicznej być podstawą popekabowskiej polityki w przyszłości. To na szczeblu makro- równowagi gospodarczej – nie jest eta- gospodarczej. Zawężanie zakresu ana- ekonomicznym polityka gospodarcza, tyzm czy populizm, acz i na te odchy- lizy ekonomicznej do produktu brutto a na poziomie mikroekonomicznym lenia trzeba zważać, konserwatywny ze oraz polityki gospodarczej do usiłowań zarządzanie. Tak więc dobra współcze- swej natury neoliberalizm i lokujące się maksymalizacji tempa jego wzrostu na sna ekonomia musi być ukierunkowana jeszcze bardziej na prawo od niego li- szczeblu makroekonomicznym albo do na przyszłość, ma pomagać nam w jej bertarianizm i anarchokapitalizm. O ile maksymalizacji stopy zwrotu z zaanga- sensownym kształtowaniu. ten ostatni to po prostu awanturnictwo, żowania kapitału na szczeblu mikroeko- W książce „Dokąd zmierza świat. z którym trzeba walczyć, o tyle ten dru- nomicznym to przepis na kolejne kryzy- Ekonomia polityczna przyszłości” zaj- gi to wyraz ograniczonej inteligencji sy, włącznie z tym, który określiłem jako muję się przede wszystkim przyszłością, i naiwności, która sama siebie ośmiesza. Jeszcze Większy Kryzys, pisząc to nie zdając sobie sprawę, że jest to wielce Natomiast ten pierwszy, neoliberalizm bez powodu dużymi literami, JWK. ryzykowne, bo trudno – a niektórzy – narobił już szkód co niemiara, przede Tak więc teoria ekonomii oraz prak- uważają, iż wręcz nie sposób – uogól- wszystkim doprowadzając do rozległe- tyka rozwoju gospodarczego stanęły niać obserwacje czegoś, co jeszcze nie go światowego kryzysu gospodarczego w obliczu wielkiego wyzwania. Nie wol- zaistniało. Teraźniejszość jest przyszło- – nie jest przejawem naiwności czy też no go lekceważyć, gdyż odpowiedź na ścią przeszłości; także dzisiejszy dzień w przypadku osób źle wykształconych nie będzie miała znaczenie przełomo- był kiedyś przyszłością, a już jutro bę- łatwowierności, lecz cyniczną metodą we. Pytanie o to, jak wnosić nowe wątki dzie to wczoraj. Stoi zatem przed nami służącą wzbogacaniu nielicznych kosz- do tej popekabowskiej ekonomii, ma pytanie: czy mamy teraz jakieś ciekawe tem większości. W sposób oczywisty nie fundamentalne znaczenie. Proponuję wątki, inspirujące nurty teoretyczne, sprzyja on zrównoważonemu rozwojowi Nowy Pragmatyzm. Potrzebna nam jest które mogłyby być dobrą podstawą społeczno-gospodarczemu, a wręcz od- na przyszłość ekonomia umiaru, a nie do rozwoju ekonomii normatywnej, wrotnie: hamuje go i mu szkodzi, pro- ekscesów, niedoborów, nierównowag postulatywnej, a więc i do opierającej wadząc do nieuzasadnionego ekono- i kryzysów. To wszystko jeszcze nieraz się na niej polityki, która ma kształto- micznie zwiększania się rozwarstwienia ludzkości i gospodarkom narodowym się wać rzeczywistość. Rzecz dodatkowo dochodów i majątków, co skutkuje już przydarzy, ale mają to być wyjątki, a nie jeszcze bardziej się komplikuje, gdyż sytuacją bez mała przedrewolucyjną. reguła. Regułą ma być umiarkowanie w warunkach postępującej globaliza- Trzeba uważać. Najlepszym sposobem i dostosowywanie się do realnych moż- cji – a uważam, że jest ona procesem na przyszłość jest Nowy Pragmatyzm. liwości wzrostu gospodarczego. Regułą nieodwracalnym i też na tej podstawie Za naszego życia przewija się nowa mają być umiarkowane różnice w do- buduję swój paradygmat ekonomiczny epoka, również w odniesieniu do eko- chodach, a nie skrajności wycieńczające – o rozwoju w przyszłości trzeba myśleć nomii jako nauki i do polityki gospodar- wielkie rzesze ludzi i prowadzące do ko- już nie tylko w kategoriach pro publico czej. Otóż rzeczywistość, w której się lejnych rewolucji. Regułą ma być umiar bono, lecz pro publico mundiale bono. obracamy i którą chcemy lepiej zrozu- w marketingowych szaleństwach kreu- Zajmujemy się bowiem w naszych mieć nie tylko z powodu intelektualnej jących potrzeby zupełnie oderwane od badaniach i formułujemy wynikające ciekawości, lecz przede wszystkim ze realiów efektywnego popytu. Wreszcie z nich oraz ze stosownego wartościo- względu na chęć zmiany jej na lepsze, regułą ma być umiar w przerabianiu ko- wania postulaty pod adresem nie tylko to dużo więcej niż PKB. Produkt kra- lejnych kawałków matki Ziemi na towa- gospodarstwa domowego i przedsię- jowy brutto i jego składowe części ze ry, które mają być opłacalnie sprzedane

Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 I 13 To prawda, że wiele procesów gospodarczych wymyka się spod kontroli rządów i ich ponadnarodowych porozumień, ale prawdą też jest, iż niejeden z nich moż- na i należy poddać określonej kontroli. I trzeci ogranicznik trójkąta rozwoju – polityka. Chciałoby się, aby w przy- szłości nie tylko gospodarka opierała się na wiedzy, lecz i by ta konstatacja odno- siła się w jak największym stopniu także Prof. Grzegorz W. Kołodko podpisuje swoje książki („Wędrujący świat”, „Świat na wyciągnięcie myśli”, „Dokąd zmierza świat”) podczas IX Kongresu Ekonomistów Polskich. do polityki. Przy tym od polityki nie na- leży wymagać więcej, niż może ona dać, przez ich producentów, chociaż ich po- Wiele na ten temat można powiedzieć, nawet w sprzyjających warunkach, gdyż siadanie i spożywanie nie poprawia już ale jest oczywiste, że ani gospodarka zawsze powinna być podporządkowana satysfakcji konsumentów. amerykańska nie poradzi sobie ze skut- określonym wartościom i realizowana W przyszłości ekonomia tylko wtedy kami obecnego kryzysu i, co ważniej- w konkretnych, historycznie danych ra- będzie miała szanse na spełnienie for- sze, nie zapobiegnie kolejnym, jeśli nie mach instytucjonalnych. mułowanych pod jej adresem oczeki- zmieni swojego anachronicznego syste- I przy okazji jeszcze jedna uwaga. To wań, gdy będzie interdyscyplinarna i he- mu wartości, poczynając od odrzucenia znamienne, że prezes Narodowego Ban- terodoksyjna. Interdyscyplinarna – nie chciwości jako wartości pozytywnej ku Polskiego, występując na kongresie można bowiem być dobrym ekonomi- (greed is good), ani Chiny nie unikną ekonomistów polskich, wymienia dwa stą, jeśli jest się analfabetą z antropolo- twardego lądowania, jeśli nie przesuną tuziny nazwisk ekonomistów i przy tej gii albo z historii, z filozofii czy z psy- konsumpcji zdecydowanie wyżej w ra- okazji nie pada ani jedno polskie na- chologii społecznej, z socjologii czy mach preferencji polityki gospodarczej zwisko. Czy w rzeczywistości jest tak matematyki. Najwięcej bowiem dzieje kosztem relatywnego zmniejszenia in- marnie, że oto zgromadzony tutaj kwiat się i najciekawiej jest na stykach: na sty- westycji. W gospodarkach, na których polskich ekonomistów nic do myśli ku gospodarki i społeczeństwa, społe- szczególne piętno wywarł neolibera- ekonomicznej nie wnosi? Czy my tylko czeństwa i polityki, polityki i technolo- lizm, trzeba przesunąć wartości w stro- świecimy światełkiem odbitym od tego, gii, środowiska i gospodarki, gospodarki nę spójności społecznej, tam zaś, gdzie które się zrodziło po drugiej stronie i kultury, i dlatego trzeba do tego przy- państwo opiekuńcze rozrosło się nad- La Manche i Oceanu Atlantyckiego, bo kładać szkiełko nie tylko jednego uczo- miernie, nieodzowne jest dowartościo- we współczesnej myśli ekonomicznej nego w mowie i piśmie ekonomisty, lecz wanie indywidualizmu. jakby nikogo innego już na świecie nie podchodzić interdyscyplinarnie i zara- Drugi wierzchołek trójkąta zrówno- ma? Otóż wydaje mi się, że aż tak źle zem heterodoksyjnie, ponieważ nie ma ważonego rozwoju gospodarczego to nie jest, i dobrze by było, aby w tej na- dobrej przyszłości ekonomia ortodoksyj- instytucje; w znaczeniu behawioralnym, szej, polskiej ekonomii przestać ulegać na, gdyż masa problemów, które wpierw nie organizacyjnym, a więc zasady po- zagranicznym modom i ich powiewom, trzeba zrozumieć, a potem stawić im stępowania, reguły gry ekonomicznej. zwłaszcza że tamta zachodnia nauka czoła, bynajmniej nie znajduje jednego Tu właśnie chodzi o poszukiwanie wła- skompromitowała się jeszcze bardziej uniwersalnego rozwiązania. ściwej synergii pomiędzy państwem niż polska myśl ekonomiczna, której ży- Nowoczesna myśl ekonomiczna, za- z jego rolą regulacyjną i rynkiem. Te- czę wszystkiego najlepszego. równo od strony opisowej, jak i postu- raz, w warunkach globalizacji, również latywnej, musi mieć na uwadze fakt, że w układzie ponadnarodowym, a więc Tekst jest autoryzowanym wystąpie- rzeczywistość społeczno-gospodarcza chodzi o stosowne mechanizmy stero- niem profesora Grzegorza W. Kołodko, obraca się w ramach swoistego trójkąta wania współzależną gospodarką świa- z 28 listopada 2013 roku podczas sesji ograniczonego przez trzy wierzchołki: tową. Klęską ekonomii i ekonomistów plenarnej IX Kongresu Ekonomistów wartości, instytucje i politykę. Wartości, byłoby to, gdybyśmy przyznali się, że Polskich. Został opublikowany w„Rzecz- skądinąd ściśle powiązane z interesami nie mamy zbyt wiele do powiedzenia pospolitej” nr 51, 3 marca 2014 r. (pełny ekonomicznymi, muszą się zmieniać, na temat aktywnego sterowania współ- stenogram z uroczystości otwarcia oraz nie będzie bowiem lepszej przyszłości zależnością gospodarczą na skalę glo- sesji plenarnej: http://kongres.pte.pl/kon- przy niektórych starych wartościach. balną. Na szczęście aż tak źle nie jest. gres/stenogramy.html) *Profesor Grzegorz W. Kołodko jest dyrektorem Centrum Badawczego Transformacji, Integracji i Globalizacji TIGER

14 I Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 Jerzy Wilkin Dlaczego ekonomia straciła duszę Wierząc, że potrafią wyjaśniać świat lepiej niż ktokolwiek inny, zaślepieni pychą ekonomiści narzucili nam sposób życia, wartości i marzenia.

edno z najważniejszych pytań innych naukowców ekonomiści na Jstawianych w czasie niedawnego ogół wiedzą (albo sądzą, że wiedzą), IX Kongresu Ekonomistów Polskich jak ma funkcjonować świat i jak go brzmiało: czy obecny kryzys gospo- zmieniać, kierując się przy tym war- darczy, a zwłaszcza finansowy, ozna- tościami. Nie tylko w komunizmie cza także kryzys ekonomii jako nauki? ekonomia była przesiąknięta ideolo- W referatach często podkreślano, że gią. W kapitalizmie jest podobnie, ostatnie dekady zaowocowały rozwo- tyle że przejawia się to mniej na- jem wielu wyrafinowanych modeli chalnie i prostacko. Znaczenie eko- i teorii ekonomicznych. Przeważał nomistów w kształtowaniu świata jednak pogląd, że ekonomia utraci- wzrasta, bo poszerza się rola gospo- ła duszę, źródło wrażliwości i osądu darowania, a rynek wkracza w coraz moralnego. Zapewne utrata tej duszy to nowe sfery życia społecznego i ponie pozwala wielu ekonomistom zro- litycznego. Tomás Sedláček, powo- zumieć swoich grzechów i błędów. łując się na czeskiego filozofa Jana Po wybuchu kryzysu w 2008 roku Patočkę, stwierdza: „(...) ponieważ na głowy ekonomistów posypały się troskę o duszę zastąpiła troska o rze- gromy. Uzasadnione. Przez co naj- czy zewnętrzne, najważniejszymi mniej trzy dekady bardzo wpływo- osobistościami naszych czasów stali wi ekonomiści pod hasłami wolno- się ekonomiści. Od nich oczekuje się ści, dobrobytu, a nawet demokracji interpretowania rzeczywistości, pro- wspierali bowiem rozwiązania systemowo- rokowania (przedstawiania prognoz -instytucjonalne, które do tego kry- makroekonomicznych) i – w szerszej skali – pokierowania nami na drodze zysu doprowadziły. Dziś wypada do Ziemi Obiecanej, raju na zie- wieki gospodarowanie było podpo- spojrzeć prawdzie w oczy i uderzyć mi”. Awans ekonomii i ekonomistów rządkowane wartościom uważanym się w piersi. W ekonomii, w systemie w życiu gospodarczym, społecznym za podstawowe i nadrzędne dla społe- instytucjonalnym gospodarki i w po- i politycznym zrodził w wielu ekono- czeństwa, a nie tylko dla podmiotów lityce ekonomicznej dużo musi się mistach butę. Zanika autorefleksja gospodarczych. Od z górą stulecia ob- zmienić, byśmy wyszli z tego kry- o zawodzie i funkcjach społecznych serwujemy odwrócenie tej relacji – to zysu i uniknęli jeszcze ostrzejszych ekonomisty. Większość nie analizuje gospodarka coraz częściej wyznacza w przyszłości swojej roli społecznej w kategoriach wartości społeczeństwu. Mniej wię- Prorocy Ziemi Obiecanej filozoficznych czy choćby etycz- cej w latach 60. XX wieku rozpoczęła Ekonomia nie jest tylko dziedzi- nych. W efekcie, jak trafnie ocenia się w literaturze z zakresu nauk spo- ną wiedzy czy dyscypliną nauko- Sedláček, obok „ekonomii dobra” łecznych dyskusja o „ekonomicznym wą. W odróżnieniu od większości szerzy się „ekonomia zła”. Przez całe imperializmie”. To wtedy ekonomiści

Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 I 15 oKongrespinie w mediach

bezczelnie stwierdzili, że mają na- i polityczną wolność. Jednak upadek Balcerowicza trudno znaleźć choć rzędzia badawcze pozwalające wyja- komunizmu, konsensus waszyng- jeden tekst poświęcony analizie po- śnić funkcjonowanie społeczeństwa toński, reaganomics, thatcheryzm zytywnego wkładu państwa i sektora znacznie lepiej niż przedstawiciele i triumf ekonomii neoliberalnej od- publicznego w poszerzanie wolności. innych nauk społecznych. Najpeł- powiadają za pojawienie się trzech Ich rola jest tam sprowadzona do po- niej wyraził to czołowy chicagowski grzechów głównych w podejściu do szerzania wolności rynku. Państwo ekonomista Gary Becker: „Uważam, ekonomii. Pierwszy to umocnienie jest definiowane tak, jak w połowie że podejście ekonomiczne dostarcza przekonania, że cechy „człowieka XIX wieku proponował Frédéric Ba- nam cennego, jednolitego schematu ekonomicznego” dobrze służą postę- stiat (cytowany w zbiorze Balcero- służącego do zrozumienia wszelkich powi ludzkości. Drugim było uwol- wicza) – jako „wielka fikcja, dzięki zachowań ludzkich [podkreślenie nienie dżina powszechnej finansy- której każdy usiłuje żyć kosztem in- moje – J.W.], chociaż oczywiście zacji i tolerancji dla gigantycznej nych”. Takie koncepcje nie sprzyjają zdaję sobie sprawę, że wiele zacho- nierównowagi w finansach publicz- odpowiedzialnemu podchodzeniu wań nadal jest niezrozumiałych i że nych i prywatnych. Natomiast trze- ekonomistów do współczesnej roli w wyjaśnieniu zachowań ludzkich ci grzech polegał na wpojeniu wielu państwa i sfery publicznej, w tym bardzo istotną rolę odgrywają zmien- ludziom i rządom przekonania, że do poszerzania ludzkiej wolności. ne pozaekonomiczne oraz odkrycia nadmierna konsumpcja sprzyja roz- Większość ekonomistów zdaje sobie z innych dziedzin”. wojowi gospodarczemu. sprawę z tego, że umieszczenie me- Tymi śladami podąża Leszek Bal- W 2008 r. okazało się, że zwario- chanizmów rynkowych i sposobów cerowicz, stwierdzając: „Ekonomię wać może nie tylko państwo (rząd), gospodarowania w złych ramach in- wyróżnia więc nie tyle przedmiot, ale także właśnie rynek. Ekonomiści, stytucjonalnych prowadzi do nieefek- ile metoda, którą można odnosić dotąd przekonani, że procesy realne tywności, niesprawiedliwości i kon- do wszelkich zjawisk społecznych” w gospodarce można kontrolować fliktów. Jednym z najważniejszych [podkreślenie moje – J.W.]. Dwa- i równoważyć, odkryli, że nie dotyczy zadań państwa jest bowiem właśnie dzieścia lat wcześniej jeszcze moc- to finansów, które wykreowały własny dbałość o odpowiednią jakość i spój- niej stanowisko to wyartykułował świat. To, co dzieje się w tym świe- ność instytucji, także w sferze gospo- Jack Hirshleifer, mówiąc, że „ekono- cie, powoduje jednak rozległe skutki darowania. Dla rozwoju społeczno- mia tworzy uniwersalną gramatykę dla świata realnego (produkcji, kon- gospodarczego najważniejsza jest nauk społecznych”. Coś takiego na- sumpcji i sytuacji socjalnej ludzi). równowaga instytucjonalna kształ- prawdę mogło zdenerwować socjo- Dlatego konieczne jest określenie na towana przez wiele instytucji, także logów, politologów czy psychologów nowo roli państwa, chociaż ekonomi- kulturalnych, a nie tylko równowaga społecznych. I zdenerwowało! ści zwykle postrzegają je jako źródło rynkowa. Tymczasem w ostatnich zagrożenia i ograniczenia wolności dekadach ekonomia, niemal opęta- Nowy imperializm rynku, czyli wolności człowieka, i nie- na ideą tej równowagi, tolerowała, Tak narodził się imperializm eko- chętnie się nim zajmują. Najchętniej a nawet wspierała tworzenie olbrzy- nomiczny, który pozwolił ekonomi- sprywatyzowaliby i skomercjalizowa- miej nierównowagi w gospodarce. stom narzucić ludziom sposób życia, li dużą część, a nawet wszystkie pod- Od wcześniejszych kryzysów ostat- wartości i marzenia. Wolny rynek mioty świadczące usługi publiczne. ni różni to, że ma źródła w instytu- może zniewalać, zabierać wolność Rzadko stawiają sobie pytanie, czy cjach systemu ekonomicznego, a nie jednostce, choć brak wolnego rynku doskonaląc państwo, sferę publiczną w przejściowych nierównowagach też może prowadzić do zniewolenia. i podejmując działania zbiorowe nie- rynkowych czy błędach w polityce Ekonomiści chętniej jednak mówią motywowane komercyjnie, poszerza- ekonomicznej państwa. o wolnym rynku niż o wolnym czło- my wolność człowieka nie mniej niż wieku. Owszem, wolność gospodar- przez wolny rynek. A może bardziej? Bezkarność gigantów cza jest bardzo ważnym składnikiem Strukturalnym źródłem wielu pa- wolności, lecz tylko składnikiem. Państwo – wielka fikcja tologii współczesnej gospodarki jest W Polsce i w innych krajach byłe- W liczącym ponad tysiąc stron rynek finansowy. Jego rozrost nie go imperium sowieckiego wiemy zbiorze tekstów pt. Odkrywając wynika z potrzeb rozwijającego się dobrze, jak bardzo brak wolności wolność. Przeciw zniewoleniu umy- rynku produktów i usług. Jeszcze gospodarczej ograniczał osobistą słów przygotowanym przez Leszka w latach 70. XX wieku wartość ryn-

16 I Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 Przyglądając się programom ku finansowego (tj. wyemitowanych kształcenia i pracowali bez przerwy. Spali rzadko akcji, obligacji, instrumentów po- i zazwyczaj wyglądali na chorych. Im chodnych itp.) niewiele przekraczała ekonomistów lepiej pracowali, tym wyraźniej było wartość globalnego PKB. W 2007 r. i finansistów widać, że stoją nad grobem”. Domi- przekroczyła ją czterokrotnie. Potę- nujący dziś w świecie mechanizm go- ga sektora finansowego wynika m.in. w Polsce i innych spodarowania sprawia, że mimo dość z olbrzymiej koncentracji kapitału na powszechnego bezrobocia wielu za- rynku pełnym korporacji, o których krajach, odnoszę trudnionych jest przepracowanych. mówi się, że są za duże, by upaść. wrażenie, że Sektor finansowy zatrudnia dużo Upadek gigantycznego banku in- wysoko wykwalifikowanych, często westycyjnego Lehman Brothers jest nadzieje Shillera przepracowanych, ale dobrze za- wyjątkiem. Moim zdaniem takich rabiających ludzi. Jego bogactwo upadków powinno być więcej, by są złudne. widać także w przestrzeni publicz- można było uzdrowić ten sektor. nej, w której olbrzymie, eleganckie Zgadzam się z opinią Mervyna Kin- i kosztowne budowle stoją w najlep- ga, szefa Banku Anglii, że jeśli jakaś szych miejscach, kiedyś zajmowa- firma jest za duża, by upaść, to zna- handlu instrumentami pochodnymi, nych przez świątynie. czy, że jest za duża, by istnieć. Jest firma zatrudniała wielu młodych, Chciwość i tyrania rywalizacji dużo obłudy w postawie rządów wykształconych ludzi, których za- i banków centralnych, które pod ha- daniem było sprzedawanie różnym Ekonomia neoliberalna głosi słem ratowania gospodarki dość chęt- klientom, traktowanym jak durnie, apoteozę egoizmu i rywalizacji. Tę nie przeznaczyły miliardy dolarów na nowych instrumentów finansowych. ostatnią nazywa zwykle konkurencją ratowanie tych, którzy są too big to Jak pisze Lewis, traderzy i ich szefo- i wiąże ją z kolejną świętą w ekono- fail, podczas gdy tysiące mniejszych wie wychodzili z założenia, że „wie- mii kategorią – efektywnością. Ow- firm – też dających pracę, płacących dza o rynku to znajomość słabych szem, konkurencja sprzyja poprawie podatki i powiększających „bogactwo stron innych ludzi”. Interesujące efektywności, jednak rywalizacja ma narodów” – musiało upaść wskutek jest też to, co ten młody absolwent różne oblicza. „Powszechnie wiado- kryzysu, do którego doprowadzili gi- elitarnych studiów ekonomicznych mo, że rywalizacja jest marnotraw- ganci. Wielkie korporacje finansowe w London School of Economics pi- stwem. Zajmuje niską pozycję na szybko odbiły się od dna i zanotowały sze o ekonomii: „Ekonomia zaspo- skali ludzkich wartości – pisała wy- wysokie zyski, nie ponosząc żadnych kajała dwie najistotniejsze potrzeby bitna przedstawicielka amerykańskiej poważnych konsekwencji. Amery- banków inwestycyjnych. Szukano antropologii kulturowej Ruth Bene- kańska korporacja JP Morgan, której ludzi praktycznych, gotowych cał- dict. – Jest tyranią, od której – jeśli udowodniono destrukcyjny wpływ kowicie podporządkować pracy swo- raz zadomowi się w jakiejś kulturze na rynek nieruchomości, ma zapłacić je wykształcenie. Ekonomia, stając – nie można się uwolnić. Pragnie- 13 mld dol. kary. To żadna nauczka, się dziedziną coraz bardziej zawiłą, nie wywyższenia się nad innych jest bo już w ubiegłym roku firma ta osią- produkującą długie matematyczne żarłoczne, nigdy nie da się zaspo- gnęła 27 mld zysku. Patologie rynku traktaty o wątpliwej korzyści, wy- koić. Wyścig nigdy się nie kończy”. finansowego sięgają bardzo głęboko dawała się doskonale odgrywać rolę Rywalizacja zamyka człowieka i zwykły mechanizm rynkowy niewie- sita. Sposób, w jaki jej uczono, nie w błędnym kole zniewolenia. Jeśli nie le tu pomoże. rozpalał wyobraźni. Niewielu ludzi ma się przerodzić w tyranię, musi być Martwi mnie marnotrawstwo zaso- skłonnych było twierdzić, że lubi zakorzeniona w instytucjach podpo- bów przejmowanych przez sektor fi- te studia, ale też nie wymagały one rządkowujących ją podstawowym nansowy do budowania potęgi, z któ- entuzjazmu. Studiowanie ekonomii wartościom społecznym. Ekonomia rej korzyści gospodarcze i społeczne było raczej czymś w rodzaju rytual- nie podejmuje jednak tego wyzwa- są bardzo wątpliwe. Michael Lewis, nego poświęcania się”. Po kilku mie- nia. Amerykański pisarz Jonathan młody trader w banku inwestycyj- siącach nowej pracy w Salomon Bro- Franzen zauważa, że sprzyjają temu nym Salomon Brothers, dziś już nie- thers niektórzy z najlepszych tracili zaawansowane technologie i kon- istniejącym, wspomina, że w latach ochotę do normalnego życia. „Cał- sumeryzm: „(...) ideologia wolnego 80. XX wieku, w okresie rozkwitu kowicie poddawali się pracodawcom rynku właśnie dzięki technologii zna-

Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 I 17 oKongrespinie w mediach

lazła sposób na to, jak nie odstępować robocia, wymieniane są często Stany wiedzą (albo powinni wiedzieć), że nas na krok. Steruje naszymi zacho- Zjednoczone. po przekroczeniu pewnego poziomu waniami, myślami, gustami, prioryte- W Polsce toczy się dyskusja o wa- fizycznej i psychicznej uciążliwości tami. Kradnie nam czas. Technologia dach i zaletach tzw. umów śmiecio- nawet głodujący nędzarz nie będzie i konsumeryzm wzajemnie się napę- wych. W USA takie umowy i „śmie- pracował za zbyt niskie wynagrodze- dzają, pozostawiając nas w ciągłym ciowe miejsca pracy” (junk jobs) są nie. Na rynku pracy obserwujemy też poczuciu niespełnienia. Bez przerwy czymś powszechnym od dekad. Czy pogłębianie się asymetrii sił przetar- coś kupujemy albo sprzedajemy; po- rozwiązują problem zatrudnienia gowych, którymi dysponują praco- nieważ wszyscy wokół krzyczą, sami i bezrobocia? Tylko częściowo, a czę- dawcy i pracobiorcy. Z jednej strony mówimy coraz głośniej, bo trzeba ich sto pozornie. Upowszechnienie się są wielkie korporacje o często niemal przecież przekrzyczeć; no i nieustan- junk jobs rozszerza ubóstwo wśród monopolistycznej pozycji na lokal- nie musimy się reklamować, jeśli nie pracujących, pogłębia różnicowanie nym rynku, z drugiej – liczni, rozpro- chcemy przepaść z kretesem”. się dochodów i bogactwa. W okre- szeni i niezorganizowani pracownicy. sie triumfów idei neoliberalnych, Upadek związków zawodowych i brak Nierówność zabija deregulacji rynków i powszechnej fi- nowych form instytucjonalnej inte- Masowe bezrobocie jest w ekonomii nansyzacji zróżnicowanie dochodów gracji pracowników, które przejęłyby traktowane jako przejaw zawodno- w USA osiągnęło niespotykany wcze- ich rolę, psuje rynek i stosunki pracy, ści czy wadliwości rynku. Większość śniej, niebezpieczny dla gospodarki podobnie jak czynią to nadmierna „mainstreamowych” ekonomistów i społeczeństwa poziom. To m.in. regulacja rynku i potęga związków. widzi jego źródła nie w mechani- na przykładzie USA Richard G. Wil- Ta nierówność sił przetargowych wy- zmach rynkowych, ale w niewłaści- kinson sformułował tezę, że „nie- nika także z niejednakowej mobil- wych interwencjach państwa ogra- równość zabija”. Duże nierówności ności kapitału i pracy. We współcze- niczającego sprawność adaptacyjną odbijają się negatywnie na zdrowiu snej otwartej gospodarce globalnej rynku czy wypaczającego ważne pa- ludzi, rodzą patologie społeczne przenoszenie nawet bardzo dużych rametry gospodarcze. Jako przykład i skracają życie. Ekonomiści chęt- firm nie stanowi problemu. Mobil- kraju, w którym niewielkie regulacje nie lansują tezę, że lepsza jest praca ność siły roboczej, chociaż wzrasta, rynku pracy sprzyjają obniżaniu bez- byle jaka niż żadna. Jednak dobrze nie dorównuje mobilności kapitału.

18 I Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 Groźba przeniesienia miejsc pracy cie zaopatrywane są w nasiona czy swój sposób pasożytując na syste- jest bardzo skutecznym narzędziem nawozy przez garstkę gigantycznych mie gospodarczym świata. Dlaczego wymuszania przywilejów dla dużych korporacji. Jak tu można mówić opętani ideą równowagi ekonomi- firm i utrzymywania płac na niskim o „rozproszonej władzy ekonomicz- ści to akceptują, a nawet wspierają? poziomie. nej’’? Słusznie stwierdził ostatnio fi- Bo to napędza produkcję i wzrost lozof i historyk idei Andrzej Walicki, gospodarczy będące dla większo- „Wolność od” i „wolność do” że ekonomia neoliberalna zaanekto- ści ekonomistów miarą postępu. Jest czymś zastanawiającym, że wała i wypaczyła idee oraz wartości Tyle że nawet ten ograniczony po- ekonomiści znacznie troskliwiej zaj- liberalizmu. Friedman i inni przed- stęp zaczyna wygasać. Kiedy w la- mują się warunkami, w których dzia- stawiciele myśli neoliberalnej ekspo- tach 20. XX wieku pojawiły się kredy- łają firmy, w tym wielkie, niż realiami, nują negatywną koncepcję wolności: ty konsumpcyjne, nie spodziewano w których funkcjonuje konsument, „wolności od” – ucisku państwa, się, że doprowadzą do nadmiernego pracownik czy państwo. Przyjmują ograniczeń praw jednostki, osobi- wzrostu gospodarczego i konsump- założenie, że to, co dobre dla firm, stego zniewolenia itp. Amartya Sen, cji. Przyszłe pokolenia będą musiały jest dobre dla gospodarki, społeczeń- noblista w dziedzinie ekonomii, pod- zmierzyć się z dziedzictwem kon- stwa i państwa. Zgodnie z tą filozofią kreśla natomiast znaczenie „wolności sumpcyjnego rozpasania swych po- egoizm i interesy właścicieli oraz za- do” różnych uprawnień i możliwości, przedników. W październiku na ła- rządców zawsze ostatecznie przyczy- które ograniczają sferę niewolności. mach The New York Timesa Stephen niają się do dobrobytu i publicznego „Rozwój może być traktowany (...) D. King zapowiedział „koniec bogac- dobra. Filozof Bernard de Mandeville jak proces poszerzania rzeczywistej twa Zachodu, konkludując, iż jedyne ujął rzecz w taką oto formułę: „Pycha wolności, którą cieszą się ludzie – w swoim rodzaju półwiecze rozwoju i chciwość zbudowały więcej szpitali pisze. – Rozwój wymaga usunięcia już nigdy się nie powtórzy”. Dodam: niż wszystkie cnoty razem wzięte”. głównych źródeł niewolności: ubó- rozwoju pozornego! To historyczny Większość ekonomistów dostrzega stwa, tyranii, niewielkich możliwości paradoks, że najwięcej oszczędzają zagrożenie dla gospodarki nie w po- ekonomicznych, systematycznej spo- dziś kraje relatywnie ubogie i rozwi- tężnych firmach, ale w państwach łecznej deprywacji, zaniedbań w sfe- jające się, a najszybciej się zadłużają, czy silnych organizacjach pracow- rze urządzeń publicznych, a także głównie na potrzeby nadmiernej kon- niczych. „Wolność gospodarcza jest nietolerancji czy nadmiernej rozbu- sumpcji – najbogatsze. Duża część zasadniczym warunkiem wolności dowy represyjnego państwa”. tych oszczędności trafia na rynki fi- politycznej – pisał Milton Friedman. W naszych kontaktach z firmami nansowe USA i innych zamożnych – Umożliwiając wzajemną współ- telekomunikacyjnymi czy finanso- państw. Następcy Clintona powinni pracę, bez stosowania przymusu czy wymi codziennie zderzamy się z asy- więc zacząć pytać: Jaka gospodarka, centralnego kierowania, zmniejsza metrią siły i pozycji. Jej symbolem głupcze!? A może: Dlaczego dałeś się ona obszar, na którym sprawowana są umowy przygotowywane przez ogłupić? I jaką rolę odegrali w tym jest władza polityczna. Wolny rynek, te firmy: wielostronicowe, napisane ekonomiści? rozpraszając władzę ekonomiczną, niezrozumiałym technicznym żar- Sprzedajna ekonomia rekompensuje także skutki, jakie gonem, drobnym drukiem, zabez- może wywołać koncentracja władzy pieczające interesy dostawcy usług Ekonomia, choć wyłoniła się z fi- politycznej. Połączenie w jednych czy produktów, nie zaś nasze. W tej lozofii, odeszła daleko od bezintere- rękach władzy ekonomicznej i poli- konfrontacji coraz częściej czujemy sownego dążenia do prawdy, dobra tycznej jest najpewniejszą receptą się bezradni i zniewoleni. i piękna. Stała się nauką służącą na tyranię”. Friedman zapomina, użyteczności – zwłaszcza dla tych, że władza ekonomiczna jest rozpro- Jaka gospodarka, głupcze? którzy za tę użyteczność potrafią szona zwykle po jednej stronie: kon- W Stanach Zjednoczonych od dobrze płacić. To przecież ekono- sumentów, drobnych producentów lat popularne jest hasło Billa Clin- miści wylansowali hasło: Jesteś tyle i pracowników. Po drugiej mamy tona: Gospodarka, głupcze!. Nie wart, ile ktoś na rynku chce zapłacić często potężne podmioty – współ- przypadkiem, bo gospodarka jest za ciebie lub za twoją usługę. Głosząc czesnych dyktatorów nierzadko two- w USA świętością, a służy jeszcze zalety wolnego rynku, poszerzali przy rzących niewolnicze stosunki pracy. większej świętości: konsumpcji. Od okazji rynek na swoje usługi. Jedną W sektorze rolno-spożywczym mi- kilkudziesięciu lat Amerykanie kon- z największych ułomności ekonomii liony gospodarstw rolnych na świe- sumują więcej, niż wytwarzają, na jest niedocenianie tego, co nie jest

Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 I 19 oKongrespinie w mediach Zasadnicze wartościowane czy wyceniane przez znaczenie ma Ugryźć niedźwiedzia w dupę rynek, a co jest ważną wartością dla „Będzie z niego ekonomista zna- jednostek i społeczeństw. Ekonomi- nie tylko to, że komicie przygotowany do realiów, ści koncentrują się nadal głównie na opanowaliście które opisał Michael Lewis z Sa- dobrach i usługach rynkowych, któ- lomon Brothers” – pomyślałem ze rych wpływ na dobrobyt człowieka właściwe narzędzia, smutkiem. Do świata, w którym bywa wątpliwy, a nawet negatywny. osoba chcąca odnieść sukces „po- Tymczasem złe mierniki wysyłają ale także to, iż nigdy winna budzić się każdego ranka go- złe sygnały i stanowią złe bodźce. towa ugryźć niedźwiedzia w dupę”. Tak jest często z wykorzystywaniem nie stracicie z oczu Oczywiście pamiętając o tym, że PKB, miernika, który nie docenia najważniejszych giełdowego niedźwiedzia warto wartości czasu wolnego, usług pu- gryźć tylko wtedy, gdy w tle są duże blicznych, relacji międzyludzkich, celów i zadań pieniądze. W 2012 roku, rok przed nierynkowej wytwórczości czy usług otrzymaniem Nobla z ekonomii, w gospodarstwach domowych. Jak społecznych, Robert J. Shiller podczas wykładu napisali autorzy raportu dotyczą- dla absolwentów na Uniwersytecie cego mierników rozwoju z zespołu które finanse mają Yale powiedział: „Wykorzystacie powołanego przez Nicolasa Sarkozy- spełniać. wasze umiejętności w zakresie teo- ’ego, byłego prezydenta Francji, „to, rii finansów, ekonomii, matematyki co mierzymy, wpływa na to, co robi- i statystyki. Jednak przydatne i waż- my. Jeśli mamy fałszywe mierniki, Robert J. Shiller ne będą też odbyte przez was zajęcia będziemy dążyć do błędnych celów; z historii, filozofii i literatury, ponie- (...) nasz system statystyczny i księ- waż zasadnicze znaczenie ma nie gowy w istotnym stopniu tworzy tylko to, że opanowaliście właściwe perspektywę, z której postrzegamy Największe zainteresowanie budzi narzędzia, ale także to, iż nigdy nie i analizujemy świat”. Czasem mam specjalizacja w zakresie finansów, stracicie z oczu najważniejszych wrażenie, że ekonomiści fałszują ob- bankowości i rachunkowości, a za- celów i zadań społecznych, które fi- raz świata. Przecież nie wszystko, co skakująco niewielkie – z ekonomii nanse mają spełniać”. ważne, pojawia się na rynku! międzynarodowej (chociaż są na Przyglądając się programom O tym, jaka ekonomia jest „sprze- tym wydziale znakomici specjali- kształcenia ekonomistów i finansi- dajna” (a może „sprzedawalna”?), ści). Prawdopodobnie zlikwidowana stów w Polsce i innych krajach, od- świadczy ewolucja zainteresowań zostanie „ekonomia sfery publicz- noszę wrażenie, że nadzieje Shillera studentów na wydziale, na którym nej”, bo studentów nie interesuje. są złudne. pracuję od przeszło 40 lat. To dobry W programie studiów jest coraz wydział, wyposażający studentów mniej historii myśli ekonomicznej, w solidną wiedzę z zakresu mikro- historii gospodarczej i innych nauk i makroekonomii oraz metod ilo- społecznych. Byłem niemile za- ściowych, z tradycjami uprawiania skoczony, gdy jeden z najlepszych Tekst jest skróconą wersją refera- uniwersyteckiej ekonomii w kontek- doktorantów narzekał, że musiał tu na IX Kongres Ekonomistów Pol- ście innych nauk społecznych i hu- uczęszczać na wykład z etyki go- skich, który odbył się 28–29 listopada manistycznych (np. historii). spodarowania, a wolałby poświęcić 2013 roku w Warszawie. Ukazał się Skidelsky o Keynesie: ten czas na dodatkowy kurs z mate- 21–22 grudnia 2013 roku w Świątecz- „Keynes versus klasycy runda matycznych technik analitycznych nym Magazynie Gazety Wyborczej druga” rynku finansowego. O tych obo- http://wyborcza.pl/magazy- Ale ta tradycja wygasa, m.in. wiązkowych zajęciach z etyki mówił n/1,134733,15170886,Dlaczego_eko- pod presją oczekiwań studentów. z pogardą i irytacją. nomia_stracila_dusze.html

* Jerzy Wilkin – członek rzeczywisty PAN, profesor na Wydziale Nauk Ekonomicznych UW

20 I Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 Elżbieta Mączyńska Nie ma jedynie słusznych teorii ekonomii Globalny kryzys obnaża skalę naruszonej równowagi w systemach społeczno-gospodarczych. Ujawnia także niedostatki i niedostosowania teorii ekonomii do realiów oraz wymogów trwałego rozwoju i podstaw dobrobytu, zarówno w smithowskim, jak i erhardowskim sensie. Ekonomiści stają przed pytaniami, co do których trudno o gotowe rozwiązania i jednoznaczne odpowiedzi.

owarzyszą temu ewolucje poglą- go przewidzieć. W dodatku nieliczni, uka społeczna musi się zmieniać, bo Tdów, co sprzyja rozwojowi no- którzy przewidzieli, nie byli słuchani. zmienia się świat. Wzloty i upadki wych nurtów w teorii ekonomii. Ro- Stąd też fundamentalnym proble- m.in. teorii Keynesa, ekonomii neo- dzi się przy tym jednak wiele pytań mem dla ekonomistów jest obecnie klasycznej, ale także lepsze i gorsze i wątpliwości dotyczących przyczyn przywrócenie utraconej reputacji eko- okresy dla zastosowań ordoliberalnej rzeczy. Nie zna zaś prawdy i nie ma nomii. Kwestia ta jest przedmiotem koncepcji gospodarki rynkowej po- prawdziwej wiedzy ten, kto nie zna wielu (spośród ponad 230) referatów twierdzają konieczność uwzględniania przyczyn rzeczy. Stąd waga ich roz- kongresowych. w teorii ekonomii zmieniającej się rze- poznawania, bowiem scire est rerum Prof. Marek Ratajczak podkreśla czywistości społeczno-gospodarczej. cognoscere causas – wiedza to po- w swym referacie, że w obecnej de- W tym sensie można uznać, że nie znanie przyczyn rzeczy. Stąd hasło bacie światowej nierzadko stawiany ma teorii jedynie słusznych i w każ- IX Kongresu Polskiego Towarzystwa jest znak równości między kryzysem dym nurcie ekonomii, w każdej szkole Ekonomicznego Ekonomia dla przy- gospodarczym a kryzysem ekonomii ekonomii znaleźć można narzędzia szłości. Odkrywać naturę i przyczyny jako nauki. Takie utożsamianie budzi i rozwiązania, które w jednych okolicz- zjawisk gospodarczych (Kongres ten jednak pewne wątpliwości. Podob- nościach przekładają się na praktykę, miał miejsce w Warszawie 28-29 li- ną opinię formułuje uczestniczący znajdując w niej zastosowanie, a w in- stopada 2013 r.). w Kongresie prezes NBP prof. Marek nych nie. Nieprzypadkowo też teorię Podjęcie takiego tematu jest tym Belka, wskazując, że źródła obecnego Keynesa można uznać za przystającą bardziej istotne, że – w wyniku kryzy- kryzysu mają bardzo różnorodny i dość do trudnych kryzysowych wyzwań su globalnego – poważnego uszczerb- wszechstronny charakter, ale na pewno w gospodarce, choć i taki pogląd jest ku doznało dobre imię ekonomii jako są wśród nich i luki w teorii ekonomii, kontestowany. Z kolei teoria ordo nauki, a tym samym i dobre imię eko- i błędy w polityce makroekonomicznej liberalna – ukierunkowana na ład nomistów. Na łamach The Economist oraz regulacyjnej. Z tej diagnozy wyni- społeczno-gospodarczy i równoważe stwierdza się wręcz, że wśród ekono- kają więc w naturalny sposób postulaty nie celów ekonomicznych, społecz- micznych, rynkowych baniek, które pod adresem rozbudowy, uzupełnienia nych i ekologicznych – może być pękły w wyniku kryzysu, szczególnie i zmian w teorii. użyteczna jako teoretyczna podstawa spektakularnie pękła reputacja samej To, co łączy wiele spośród przygo- przywracania takiego ładu. ekonomii. Ekonomiści obwiniani są towanych na Kongres referatów, to Istnieje zatem przestrzeń dla róż- za kryzys i o to, że nie byli w stanie uznanie faktu, że ekonomia jako na- norodności nurtów w teorii ekono-

Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 I 21 mii. Różnorodność stanowi przeciw- zem na temat destrukcji oraz rozma- wagę dla – tak charakterystycznego itych dysfunkcji w tym zakresie. dla ostatnich dekad – neoliberalnego Przy tym w ramach debaty kon- zdoktrynalizowania ekonomii. Zwra- gresowej uwzględniane były kwestie cają na to uwagę nie tylko naukow- relatywnie rzadko podejmowane cy czy praktycy, ale także studenci w analizach ekonomicznych. Do- Wydziału Ekonomii Uniwersytetu tyczy to m.in. kwestii cechującego w Manchesterze. Powołali oni Post wiele debat ekonomicznych galima- Crash Economics Society – organi- tiasu pojęciowego, w tym wrzucania zację, która pod hasłem The world do jednego worka tak odmiennych has changed, the syllabus has’nt – is merytorycznie pojęć, jak liberalizm it time to do something about it? do- klasyczny, ordoliberalizm i neolibe- maga się wzbogacenia programu na- ralizm. W wielu kongresowych refe- uczania o ekonomię heterodoksyjną. ratach podkreśla się, że racjonalności Obecnie powstają sprzyjające wa- polityki gospodarczej dobrze służy runki do rozwoju alternatywnych liberalizm, ale istotne jest odróżnia- nurtów ekonomii. Prof. Jerzy Hau- Nowość PTE nie podstawowych jego odmian. sner podkreśla, że globalny kryzys Ordoliberalizm i społeczna gospodarka Tymczasem w literaturze i publi- gospodarczy prowokuje rewizję wielu rynkowa wobec wyzwań współczesności, cystyce ekonomicznej liberalizm, ustaleń neoklasycznej teorii ekono- red. nauk. Elżbieta Mączyńska, Piotr Pysz, neoliberalizm oraz ordoliberalizm micznej. Do „ekonomii głównego nur- PTE, Warszawa 2014. nierzadko używane są zamiennie, tu” stopniowo wchodzi wiele składni- niemalże jako synonimy, bez dokład- ków ekonomicznej heterodoksji. Tym Te nowe nurty ekonomii uwzględ- nego przedstawienia ich istoty i nie- samym teorie ekonomiczne szerzej niż niają to, czego brakuje w ekonomii zbędnego rozróżnienia. Zwraca na w przeszłości „przyswajają” osiągnię- głównego nurtu, w ekonomii neokla- to uwagę m.in. prof. Piotr Pysz. Tego cia innych nauk społecznych. sycznej, w neoliberalizmie. Dzięki typu nieład pojęciowy nie sprzyja Prof. Grzegorz Kołodko zaś kon- nowemu podejściu powstają sprzy- obiektywizacji ocen dotyczących na- statuje, że w przyszłości dominować jające warunki, aby ekonomia ewo- stępstw liberalizacji gospodarki, pro- będzie heterodoksja, a sama ekonomia luowała od modelu określanego jako wadząc niekiedy do niesłusznego, nasiąkać będzie coraz bardziej inter- imperializm ekonomiczny na rzecz dyscyplinarnością. Następnym pokole- szerszej współpracy z innymi nauka- mogącego mieć negatywne następ- niom potrzebna jest gospodarka umia- mi społecznymi, co przeciwdziała stwa decyzyjne, przypisywania wła- ru i opisująca ją teoria, w odróżnieniu swego rodzaju autyzmowi w teorii śnie liberalizmowi występujących od dotychczas dominującej gospodarki ekonomii. Istotne jest przede wszyst- w gospodarce nieprawidłowości. albo niedoboru, albo nadmiaru. Taki kim to, aby teoria ta mogła lepiej niż Inną ważną kwestią jest problem trend jest tym bardziej prawdopodob- dotychczas służyć praktyce. pomiaru dokonań społeczno-gospo- ny, że stopniowo rozwija się ekono- Fundamentalne problemy praktyki darczych i ograniczeń, które cechują mia złożoności, czerpiąca inspiracje gospodarczej rozpatrywane są w wie- podstawową miarę tych dokonań, z ekonomii behawioralnej, ekonomia lu referatach kongresowych na tle jaką jest produkt krajowy brutto wiedzy niedoskonałej, rozwija się eko- analiz stanu i kierunków przemian (PKB). Pomiar dokonań gospodar- nomia instytucjonalna. W ramach w teorii ekonomii. Podejmowany jest czych i osiągnięć społecznych jest ekonomii złożoności dąży się do poka- dyskurs nie tylko na temat nauk eko- jednym z najważniejszych zagad- zania każdego zjawiska ekonomiczne- nomicznych, ale i na temat głównych nień zarówno w teorii ekonomii, jak go z uwzględnieniem możliwie wielu determinant rozwoju społeczno-go- i w praktyce gospodarczej. Kwestia jego stron, aspektów, nie tylko w wy- spodarczego, w tym globalizacji, mo- ta nie dość, że nie znajduje w pełni miarze ilościowym, ale także jako- deli ustroju społeczno-gospodarczego, satysfakcjonującego rozwiązania, to ściowym, z wykorzystaniem dorobku finansów publicznych, innowacyjno- w dodatku w miarę postępu globali- innych dyscyplin naukowych, w tym ści, rynku pracy, zmian w edukacji, zacji i rosnącej złożoności powiązań np. socjologii, psychologii, a nawet an- funkcjonowania sektora finansowego społeczno-gospodarczych coraz bar- tropologii czy ekologii. i innych sektorów gospodarki, a zara- dziej się komplikuje.

22 I Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 Błędy w pomiarze skutkują zaś błę- cji między sferą się interesy państwa dami w statystyce, co zwiększa ryzyko gospodarki, sferą i sektora finansowe- błędnych decyzji. PKB to twardy po- ekologii i sferą go, przez co zmniejsza miar ilościowy. Nie uwzględnia jed- społeczną, a tak- się przejrzystość rela- nak ważnych dla jakości życia i biz- że konieczność cji między tymi dwie- nesu tzw. miękkich wartości, takich nowego określe- ma stronami (państwem jak np. zaufanie, spokój, estetyka nia roli państwa. i sektorem finansowym). Jed- itp. Wyjątkowo dobrze przystaje tu Charakterystyczne dla nocześnie zmniejszanie się wpły- Einsteinowska, zyskująca coraz bar- ekonomii neoklasycznej przeciwsta- wów podatkowych państwa zmusza dziej na aktualności (m.in. wskutek wienie państwa i rynku nie znajduje do ograniczania zakresu inwestycji postępu internetyzacji, wirtualizacji uzasadnienia wobec chociażby faktu, i świadczeń publicznych, co z kolei gospodarki) maksyma, że nie wszyst- że każdy rynek musi być regulowany napędza wzrost kredytowania go- ko, co się liczy, jest policzalne, i nie przez państwo, szczególnie jeżeli spodarstw domowych przez banki. wszystko, co jest policzalne, się liczy. w kształtowaniu rozwoju gospodar- Niedostatek świadczeń publicz- Dlatego też trudne do przece- ki rynkowej mają być holistycznie nych, np. edukacyjnych, zmusza nienia są analizy zorientowane na uwzględniane cele ekonomiczne, bowiem gospodarstwa domowe do racjonalizację pomiaru dokonań ekologiczne i społeczne. prywatnego finansowania. To ko- społeczno--gospodarczych. Potrzebę Przemawia to nie za modelem lejny czynnik zwiększający udział tego typu analiz uznaje też i ekspo- państwa minimum, lecz za mode- sektora finansowego w gospodarce, nuje Unia Europejska, co znalazło lem państwa optimum. Analizy na która w coraz większym stopniu na- m.in. wyraz w Rezolucji Parlamentu ten temat mają znaczenie, tym pędzana jest kredytami, co w lite- Europejskiego z 2011 roku: Wyjść bardziej że następują – obarczo- raturze przedmiotu określane jest poza PKB – pomiar postępu w zmie- ne rosnącym ryzykiem – zmiany jako prywatny keynesizm. Na tym niającym się świecie. Zarysowywane w funkcjonowaniu państwa, tj. jego tle zaostrza się problem preferen- są wstępne koncepcje tzw. post-PK- przekształcanie z państwa podat- cji w polityce rozwoju społeczno- B-owskich modeli polityki społecz- ków w państwo długu. W wyniku -gospodarczego. Polityka taka po- no-gospodarczej, w których więcej bowiem przyjętych w wielu krajach winna bowiem sprzyjać dobrostano- uwagi poświęca się jakościowym, – i realizowanych pod hasłem zawi kraju i społeczeństwa. miękkim czynnikom. Podejście takie głodzić bestię (czyli państwo) – cięć Na teoretyczne i praktyczne dzia- może sprzyjać trwałemu wzrostowi podatkowych zauważalny jest postę- łania sprzyjające dobrostanowi kra- dobrostanu społecznego. pujący spadek wpływów do budżetu ju i społeczeństwa zorientowany był Z kształtowaniem dobrostanu państwa z tytułu podatków, czemu też Kongres Ekonomistów Polskich1. kraju ściśle wiąże się inna, będąca towarzyszy wzrost długu publiczne- Debata kongresowa tworzy pole do przedmiotem debaty kongresowej go. W następstwie tego zacieśniają nowych refleksji, pytań i kierun- kwestia przyjmowanych w polity- kowych propozycji rozwiązań oraz ce społeczno--gospodarczej prefe- rekomendacji dotyczących najtrud- rencji. To kwestia fundamentalna, niejszych w teorii ekonomii i prak- wymagająca pogłębionej, komplek- PKB to tyce problemów społeczno-gospo- sowej analizy alternatywnych celów twardy pomiar darczych. i możliwych kierunków rozwoju spo- łeczno-gospodarczego. Jest to istot- ilościowy. Nie Tekst ukazał się 28 listopada 2013 roku ne tym bardziej, że – jak wykazują w portalu „Obserwator Finansowy” badania – dysfunkcje współczesnej uwzględnia jednak http://www.obserwatorfinansowy. gospodarki w znacznej mierze są tzw. miękkich wartości, pl/?s=m%C4%85czy%C5%84ska pochodną niewłaściwej organizacji takich jak 1 systemu społecznego i politycznego, Pełny zestaw referatów i innych nie zaś braku dóbr. np. zaufanie, spokój, materiałów kongresowych zamieszczo- Z badań wynika konieczność wyj- ny jest na stronie internetowej PTE ścia poza ekonomizm, zmiany rela- estetyka itp. www.kongresekonomistow.pl

Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 I 23 oKongrespinie w mediach Iwona Dudzik Relacja z IX Kongresu Ekonomistów Polskich Ekonomia dla przyszłości. Odkrywać naturę i przyczyny zjawisk gospodarczych Nie lekceważyć ekonomii Pod hasłem Ekonomia dla przyszłości odbyła się w Warszawie największa, organizowana co kilka lat przez Polskie Towa- rzystwo Ekonomiczne debata polskich ekono- mistów – IX Kongres Ekonomistów Polskich. 28–29 listopada 2013 roku uczestniczyło w niej ponad 600 osób, przygo- towano 250 referatów.

problemach współczesnej eko- wały kryzys, jaką rolę w tym, co się Prof. Marek Belka, prezes NBP, Onomii dyskutowano podczas stało, odegrała teoria ekonomii, jak zwrócił uwagę, że ekonomia jako dwóch sesji plenarnych i dziewięciu i sami ekonomiści, bo poglądy na dyscyplina naukowa nie najlepiej tematycznych poświęconych m.in. ten temat nie są jednorodne. Istotne radzi sobie z odpowiadaniem na edukacji, sporom wokół modelu jest przede wszystkim rozpoznawa- pytanie o przyczyny, bo nakiero- gospodarczego państwa oraz aktu- nie przyczyn nieprawidłowości, bo- wana jest przede wszystkim na po- alnym problemom nauk ekonomicz- wiem kto nie zna przyczyn, nie ma szukiwanie odpowiedzi na pytanie nych i gospodarki. prawdziwej wiedzy – mówiła. o skutki. Jak stwierdziła prof. Elżbieta Prof. Bogusław Fiedor, przewod- Według prof. Marek Belka, pań- Mączyńska, prezes Polskiego Towa- niczący Rady Naukowej PTE, pro- stwo powinno odgrywać ważną rolę rzystwa Ekonomicznego, otwierając rektor Uniwersytetu Ekonomiczne- jako nadzorca i regulator, dbając debatę, w wyniku kryzysu reputacja go we Wrocławiu dodał, że poznanie również o zachowanie zdrowej kon- ekonomii i ekonomistów doznała przyczyn pozwoli lepiej przewidy- kurencji w sektorze finansowym, poważnego uszczerbku. – Chcemy wać przyszłe zjawiska gospodarcze bezpieczeństwo i wzmacnianie in- wyjaśnić, jakie przyczyny spowodo- i wpływać na nie. frastruktury finansowej.

24 I Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 Iwona Dudzik Jan Krzysztof Bielecki, przewodni- niewiele wspólnego. Zajmują się bo- czący Rady Gospodarczej przy prezesie wiem lobbingiem na rzecz grup inte- Rady Ministrów, podkreślił, że dla kan- resu, które to interesy próbują narzu- celarii premiera ważny jest głos ekono- cać, czasami niestety skutecznie, jako mistów polskich m.in. w tak ważnych interes ogólnospołeczny, a niekiedy sprawach, jak reforma emerytalna czy wręcz i cywilizacyjny, bądź też wikłają polityka energetyczna państwa. się w zażarte spory ideologiczne i stają Prof. Marek Ratajczak, podsekre- się doktrynerami, dogmatykami, a nie prof. Michał Kleiber tarz stanu w MNiSW, przestrzegał, że teoretykami – mówił. Przestrzegał też, lekceważenie nauki, w tym ekonomii że kierowanie się wyłącznie wskaźni- może prowadzić do katastrofy. kami może być przepisem na jeszcze Prof. Michał Kleiber, prezes PAN, większy kryzys. wezwał do tego, aby ekonomiści bu- Dr Andrzej Arendarski, prezes Kra- dowali ambitną wizję świata i próbo- jowej Izby Gospodarczej, zachęcał wali ją realizować. ekonomistów do stworzenia opinio Prof. Jerzy Hausner z Uniwersytetu twórczej reprezentacji, której głos był- Ekonomicznego w Krakowie postu- by brany pod uwagę przez społeczeń- lował, aby ekonomiści w większym stwo i rządzących. stopniu korzystali z dorobku innych Jednak według prof. Andrzeja nauk społecznych, w tym antropolo- K. Koźmińskiego, prezydenta Akade- gii. – Jeżeli nie sięgniemy do zasobów mii Leona Koźmińskiego, wiara w re- prof. Stanisław Rudolf związanych z kulturą, nie da się moim alizację słusznych postulatów to mit: zdaniem tego kryzysu przezwyciężyć – Badania socjologów i politologów – mówił. W podobnym tonie wypo- pokazują, że zarówno gry interesów, wiadał się prof. Grzegorz W. Kołod- jak i inne ograniczenia mogą uniemoż- ko z Akademii Leona Koźmińskie- liwiać działania zgodne z intencjami. go: – Dzisiaj nie można być dobrym Dr Janusz Lewandowski, komisarz ekonomistą, jeśli jest się analfabetą Komisji Europejskiej ds. programowa- z antropologii, historii, filozofii czy nia finansowego i budżetu w Komisji z psychologii społecznej. Najciekaw- Europejskiej, mówił z kolei o złożono- szy jest styk gospodarki i społeczeń- ści gospodarki i procesów decyzyjnych stwa, społeczeństwa i polityki, polityki i o tym, że trudno znaleźć jedną re- i technologii, środowiska i gospodarki, ceptę. – Unia rządzi się coraz bardziej gospodarki i kultury. wspólnymi normami, ale jednocześnie Krytykował niektórych ekonomi- jest niezwykle heterogoniczna w środ- stów: – Wiele osób określających ku. Występuje nieporównywalnie siebie i będących przez innych okre- większa różnica pomiędzy i kulturą, prof. Herbert Wirth ślanymi ekonomistami z nauką ma i gospodarnością, i stanem gospodar-

prof. Jan Toporowski, prof. Elżbieta Mączyńska

BiuletynOd PTE lewej: nr 1prof. (64)/2014 Bogusław I Fiedor, 25 prof. Marek Ratajczak, prof. Tomasz Szapiro od lewej: prof. Janusz Czapiński, prof. Jerzy Hausner, dr Andrzej Arendarski od lewej: dr Ryszard Petru, prof. Karol Modzelewski ki realnej, i cechami administra- sowej, tej dynamiki gospodarczej, stwa Ekonomicznego, przekonywał, cji publicznej w Grecji i w Szwecji czy też jesteśmy skazani na znacz- że choć system gospodarczy zmienił niż w państwach federalnych typu nie niższą, na wpół depresyjną, sta- się bardzo i jest obecnie zdomino- Niemcy czy Hiszpania oraz pomię- gnacyjną gospodarkę? Czy czasami wany przez rynki finansowe, to eko- dzy wschodnim czy zachodnim wy- w jakimś stopniu za te stagnacyjne nomia analizuje i wyciąga wnioski brzeżem Stanów Zjednoczonych. tendencje sami nie odpowiadamy? w sposób opieszały. – Ekonomia jest To jest pewien fenomen i wyzwanie – zastanawiał się. I dodał: – Musimy obecnie smutną nauką. Podobnie – mówił. sobie poradzić z pytaniem, jakie są jak medycyna zajmuje się obserwa- Prof. Lucjan Orłowski z Sacred ograniczenia dla ekspansywnej poli- cją i wyjaśnianiem zjawisk, które Heart University z perspektywy tyki fiskalnej w świecie niesuweren- już zaszły. Ekonomia musi być zo- USA dla prowadzących badania nego pieniądza, globalizacji rynków rientowana na przyszłość, wyciągać ekonomiczne miał trzy zalecenia: finansowych, finansyzacji gospodar- wnioski, po to by próbować prze- uwzględnianie acykliczności, gdyż ki. To wymaga innych definicji gra- ciwdziałać temu, czego powinniśmy propozycje procykliczne mogą być nic możliwego do uniesienia długu się obawiać – mówił. Przyznał, że destruktywne dla sfery realnej go- zagranicznego i krajowego, a krajo- do ekonomii można mieć pretensje spodarki. Drugim zaleceniem było wego niekoniecznie tylko w odnie- o to, że ulega modom intelektual- określenie optymalnego zakresu sieniu do sektora publicznego, lecz nym. – Taką modą intelektualną stał regulacji rynków finansowych i go- także sektora gospodarstw domo- się w latach 80. neoliberalizm, który spodarki wobec tendencji do prze- wych i przedsiębiorstw. opanował umysły na kilka dziesięcio- regulowywania rynków finansowych, Prof. Piotr Pysz reprezentujący Fa- leci. Neoliberalizm pojawił się jako czego skutkiem są poważne restryk- chhochschule für Wirtschaft und doktryna ahistoryczna, lekceważąca cje kredytowe bolesne dla Europy. TechnikVechta/Diepholz/Olden- doświadczenie poprzednich 200 lat Kolejnym – uwzględnianie szoków burg mówił o powrocie do ordolibe- rozwoju rynkowej gospodarki kapi- egzogenicznych w kreowaniu polity- ralizmu, który – w przeciwieństwie talistycznej, i doprowadził do nega- ki makroekonomicznej. do neoliberalizmu i szkoły neokla- tywnych następstw, które są dzisiaj O kształt gospodarki po kryzysie py- sycznej – zakłada wolność oraz łączy naszym udziałem. tał prof. Jerzy Osiatyński z INE PAN. jednostki i ład gospodarczy. Prof. Tomasz Szapiro, rektor – Czy po tym kryzysie uda nam się Z kolei prof. Zdzisław Sadowski, SGH, bronił ekonomii: – Mówimy wrócić do gospodarki przedkryzy- prezes honorowy Polskiego Towarzy- o rozczarowaniu, odpowiedzialności,

od lewej: prof. Janusz Czapiński, Jan Krzysztof Bielecki, prof. Tomasz Szapiro, dr Dorota Podedworna-Tarnowska , pod- od lewej: prof. Marian Gorynia, prezes Krzysztof sekretarz stanu w Ministerstwie Finansów, 26 I Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 Pietraszkiewicz, prof. Bogdan Klepacki. Jerzy Pietrewicz, wiceminister gospodarki, prof. Grzegorz W. Kołodko prof. Stanisław od lewej: prof. Tomasz Szapiro, prof. Piotr Pysz, Owsiak prof. Lucjan Orłowski, prof. Elżbieta Mączyńska, nieprawidłowości, braku wiedzy. Po- gląd, że po kryzysie polityka fiskalna za wzór. – Powstaje pytanie czy taki dzielam pogląd, że to ludzie powinni musi być znacznie bardziej aktywna, system bankowy spełnia oczekiwa- przyjąć odpowiedzialność, a nie na- nie ograniczać się tylko do dyscypli- nia, czy jest w stanie zrobić coś wię- uka. Mamy być może kryzys systemu nowania budżetu czy sektora finan- cej – pytał. gospodarowania, ale nie kryzys eko- sów publicznych. Wielu uczestników Prof. Bogdan Klepacki, prorektor nomii. Zdarzają się takie sytuacje, podkreślało, że należy mówić nie tyle ds. dydaktyki SGGW, wskazywał na kiedy nasze przewidywania naukowe o ogólnym kryzysie ekonomii, ile ra- bariery rozwoju rolnictwa. – Przewa- nie potwierdzają się w zmiennym czej o słabościach ekonomii, zwłasz- ga małych obszarowo gospodarstw otoczeniu. Jednak nieprawidłowość, cza głównego nurtu, w wymiarze hamuje procesy modernizacji dysfunkcja, brak wiedzy prowadzą aksjologicznym, a także porządku i utrudnia wzrost wydajności tech- do rozwoju nauki. instytucjonalnego. Najistotniejsze nicznej w rolnictwie. Jednocześnie W ocenie dr. Ryszarda Petru rolą problemy współczesnej ekonomii postępuje rozwarstwienie gospo- ekonomistów jest mówienie polity- dyskutowane były także podczas sesji darstw. Obok grupy gospodarstw kom niepopularnych rzeczy. – Jeśli tematycznych. Prof. Andrzej Wojty- drobnych, z małymi szansami na nie będą wysłuchani, to przynaj- na z Uniwersytetu Ekonomicznego rozwój, wykształca się prężna grupa mniej nie będą współodpowiedzialni w Krakowie, podczas sesji poświęco- przedsiębiorstw rolnych, dysponują- za to, co się stało. nej naukom ekonomicznym uspra- cych znacznym areałem ziemi, do- Na Kongresie nie zabrakło też wiedliwiał ekonomistów: – Kryzysy brze wyposażona w środki produkcji, przedstawicieli pokrewnych nauk, jak: takie jak wielki kryzys z lat 30., czy efektywna ekonomicznie – mówił. prof. Janusz Czapiński czy prof. Ka- obecny kryzys, nie były możliwe do Prof. Marian Gorynia, rektor Uni- rol Modzelewski oraz przedstawicieli przewidzenia. Obwinianie ekonomi- wersytetu Ekonomicznego w Pozna- praktyki gospodarczej. Prof. Herbert stów za wystąpienie obecnego kryzy- niu, mówił o polskich inwestycjach Wirth, prezes KGHM Polska Miedź, su, jest dość wątpliwe. za granicą. – W wyścigu o jak naj- podkreślał, że prowadzący firmy Podczas sesji poświęconej sektoro- większy udział w gospodarce świato- oczekują od naukowców i polityków wi finansowemu, Krzysztof Pietrasz- wej, Polska jest całkiem aktywnym przewidywania zjawisk ekonomicz- kiewicz, prezes Związku Banków uczestnikiem. Mamy pewne sukcesy, nych, zanim one nadejdą. Polskich zapewnił, że polski system których rozwijanie i podtrzymanie Wśród ekonomistów biorących bankowy jest w dobrej kondycji, w przyszłości powinno być naszym udział w Kongresie przeważał po- a jego stabilność, wręcz może służyć celem – przekonywał.

od lewej: prof. Jerzy Kleer, prof. Eugeniusz prof. Piotr Pysz, Rychlewski, prof. Janusz Witkowski, prezes Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014prof. Zdzisław I 27 Sadowski GUS, prof. Witold Andruszkiewicz Prof. Andrzej Sławiński z In- badań teoretycznych i empirycz- stytutu Ekonomicznego NBP nych nad sferą realną gospodar- mówił o tym, co potrzebne jest ki, a także nad mechanizmami prof. Bożena Klimczak, dr Artur Pollok polskiej gospodarce: – Dzięki na- transmisji bodźców, które poja- szym tradycjom przemysłowym, wiają się w sektorze finansowym dość nisko opłacanej, ale wykwa- i są przenoszone na sferę realną lifikowanej sile roboczej, w glo- gospodarki. balne sieci produkcyjne weszli- IX Kongres Ekonomistów Pol- śmy skutecznie i z sukcesem. Jak skich był też okazją do wręcze- znaleźć się w lepszym miejscu nia nagród, m.in. najważniej- w tych sieciach? Trzeba zacząć szego wyróżnienia naukowego promować politykę innowacyjną. przyznawanego od ponad 20 lat Prof. Stanisław Owsiak pod- przez PTE za najlepszą książ- (od lewej) profesorowie: Ruslan czas sesji panelowej, która po- kę wnoszącą nowe wartości do Grinberg, Alexander Rubinstein, święcona była finansom publicz- dorobku nauk ekonomicznych Bogusław Fiedor nym, zwrócił uwagę, że prawo – Nagrody imienia profesora Li- podatkowe powinno być bardziej pińskiego. Sąd konkursowy pod transparentne. kierownictwem prof. Eugeniu- Prof. Ewa Okoń-Horodyń- sza Rychlewskiego w tym roku ska, która moderowała sesję po- zdecydował przyznać ją dr Joan- święconą innowacjom, zwróciła nie Tyrowicz za książkę Histereza uwagę, że polski system edukacji bezrobocia w Polsce. – Autorka często zabija kreatywność, która w sposób kompleksowy omawia jest niezbędna dla tworzenia in- zjawisko histerezy na krajowym nowacji. rynku pracy, na regionalnych oraz od lewej: prof. Elżbieta Mączyńska, dr Artur Pollok, W podsumowaniu prof. Bogu- lokalnych rynkach pracy, ale tak- prezes Zbigniew Jagiełło sław Fiedor zwrócił m.in. uwagę że omawia praktycznie problemy na tendencję do zacierania się dotyczące rynku pracy w gospo- podziału między ekonomią głów- darce polskiej – uzasadniał prof. nego nurtu i kierunkami hete- Rychlewski. rodoksyjnymi, zwłaszcza w kon- Prof. Bogusław Fiedor w imie- tekście rozwoju nowej ekonomii niu Rady Naukowej Polskiego instytucjonalnej, nurtu behawio- Towarzystwa Ekonomicznego ralnego czy nawet nowej ekono- wręczył wyróżnienie specjalne mii ekologicznej. dla profesorów Ruslana Grin- Ekonomiści podkreślili też berga i alexandra Rubinsteina znaczenie niebezpieczeństw z Rosyjskiej Akademii Nauk za związanych z finansyzacją gospo- książkę Economic Socio-dynamics. dr hab. Joanna Tyrowicz, prof. Eugeniusz Rychlewski darki oraz potrzebę rozszerzania – Książka ta jest ważnym głosem

prof. Ewa Okoń-Horodyńska, prof. Elżbieta28 IMączyńska, Biuletyn drPTE Artur nr 1 Pollok (64)/2014 prof. Teresa Lubińska, prof. Stanisław Owsiak we współczesnym dyskursie, gresu zakończyły się opraco- zarówno teoretycznym, jak waniem dotyczącym tematy- i na temat potrzeby zmian ki poszczególnych sesji. w obrębie ekonomii głównego M.in. Prof. Andrzej Czy- nurtu, w związku ze współ- żewski z Uniwersytetu Ekono- czesnymi zjawiskami kryzyso- micznego w Poznaniu przed- wymi – mówił prof. Fiedor. stawili wraz z prof. Bogdanem Prezes PKO BP Zbigniew Klepackim rektorem ds. dy- Jagiełło odebrał z rąk prof. daktyki SGGW postulaty do- Elżbiety Mączyńskiej wyróż- tyczące tematyki rolniczej. nienie PTE dla kierowanej Zwrócono w nich uwagę, że przez siebie instytucji jako systemy produkcji rolniczej prof. Leokadia Oręziak, prof. Ryszard Bugaj organizacji społecznie odpo- powinny być nie tylko bardziej wiedzialnej w kształtowaniu produktywne, ale i zrównowa- rozwoju Polski. żone. „Konwencjonalna teoria Prezes NBP Marek Belka ekonomiczna (neoklasyczna, otrzymał wyróżnienie dla Na- głównego nurtu) nie rozwią- rodowego Banku Polskiego za zuje współczesnej kwestii wkład w rozwój wiedzy eko- agrarnej, co rodzi potrzebę no- nomicznej społeczeństwa. wej ekonomii rolnictwa, która Z kolei złotą odznakę hono- powinna mieścić się w nurcie rową PTE z wieńcem prezes ekonomii zrównoważonego honorowy PTE prof. Zdzi- rozwoju” – obejmującej także sław Sadowski wręczył prof. ekonomię ekologiczną – czy- Bożenie Klimczak, wyróżnio- tamy w opracowaniu. prof. Elżbieta Chojna-Duch nej za wieloletnią intensywną Rekomendacje i wnioski działalność naukową oraz na z IX Kongresu Ekonomistów rzecz rozwoju oddziału wro- Polskich, nadesłane referaty, cławskiego PTE. stenogramy z sesji oraz mate- Syntezę dorobku IX. Kon- riały filmowe dostępne są na: gresu stanowią kierunkowe www.kongresekonokmistow.pl, rekaomendacje dotyczace oraz na stronie organizatora nauk ekonomicznych i prak- – Polskiego Towarzystwa Eko- tyki gospodarczej. Rekomen- nomicznego: www.pte.pl. dacje, odrębnie dla każdego blokow tematycznych, opra- Cytaty opracowano na pod- cowywane są przez modera- stawie stenogramów: http:// Dr Janusz Lewandowski, prof. Jerzy torów poszczególnych sesjii www.kongres.pte.pl/kongres/ Osiatyński, prezes Andrzej Arendarski kongresowych. Obrady Kon- stenogramy.html

od lewej: Andrzej Arendarski, Stanisław Gliński, dyrektor biura PTE, Grzegorz Radzie- jewski, szef gabinetu Prof. Andrzej komisarza, prof. Jerzy Czyżewski Hausner, dr Janusz Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 I 29 Lewandowski opinie

Eulalia Skawińska Czy polscy naukowcy mają obecnie coś do zaoferowania praktyce w zakresie innowacji, a jeśli tak, to co? finansowanie. Między innymi dotyczy Ekonomiści reprezentujący to zidentyfikowanej przez ekonomi- nauki społeczne posiadają stów potrzeby opracowania i wdroże- nia modelu kooperacji dystrybucyjnej bogate instrumentarium spółdzielni mleczarskich, tworzenia badawcze, umożliwiające nowych poziomych struktur organiza- cyjnych MSP. Budowa takich struktur identyfikację potrzeb sieciowych, jak klastry, a także alianse nie tylko społecznych, czy spółdzielnie oparte na współpracy ale również technicznych, i kooperacji, stanowi istotną szansę dla tych firm na wzrost innowacyjności i ich prognozowanie. i jakości wyrobów oraz usług, a tym samym konkurencyjności. Dotyczy to Objaśniają oni związki przyczynowo- zań, ale nie są przygotowani do ich szczególnie tych sektorów, w których skutkowe i występujące współzale- wdrożenia. Dlatego tak ważna staje przeważają MSP, np. ochrony zdrowia, żności zmiennych, udoskonalają się współpraca, której pogłębieniu słu- gospodarki miejskiej, przetwórstwa techniki oceny, np. jakości produkcji, żą staże naukowe i praktyki badawcze żywności itp. Taka kooperacja może obsługi klientów, dla polepszenia w przedsiębiorstwach. Sprzyjają one wystąpić w różnych sferach ich dzia- jakości życia i doskonalą pomiar budowie wzajemnego zaufania, rozpo- łania, np. w logistycznym łańcuchu nowo tworzonej wartości, a także znaniu potrzeb firm i z drugiej strony dostaw, marketingu, społecznej odpo- innowacyjności. Zauważmy, że szcze możliwości nauki. Służą temu liczne wiedzialności biznesu itp. gólnie naukowcy uznający założenia projekty finansowane z funduszy UE Inteligentne pomysły pozostające i metody ekonomii behawioralnej mogą i realizowane w poszczególnych woje- w sferze marzeń to np. ogniwo foto- wskazać nowe sposoby zarządzania wództwach. (...) woltaiczne w komórkach, samoloty organizacją, efektywniejsze społecznie W efekcie tej współpracy bardzo wie- z wydzieloną przestrzenią dla dzieci, wykorzystanie zasobów, kształtowanie le innowacji zostało wdrożonych. Rów- chip bezpieczeństwa dla dziecka, or- przywództwa itp. To oni odpowiadają nież w ramach realizowanych projektów ganizator dnia dla osób starszych... Ich na pytanie, jak to zrobić, aby finansowanych przez NCN i NCBR realizacja zaspokoiłaby wiele potrzeb produkt był konkurencyjny i zgodny można znaleźć wiele nowych pomy- społecznych, poprawiła jakość życia, z paradygmatem zrównoważonego słów, np. platforma Innopena opra- zwiększyłaby liczbę miejsc pracy. (...) rozwoju. Przykładem mogą być cowana przez R.I. Zalewskiego (www. Same MSP nie sprostają zadaniom meto 1dy i instrumenty zdobycia innopena.pl). Platforma ta działa jako rozpoznania potrzeb, opracowania wy- klientów indywidualnych przez firmy narzędzie komunikacji przedstawicieli nalazku i jego wdrożenia. To wymaga zajmujące się dystrybucją zielonej środowisk naukowych i biznesowych. symbiozy i współpracy z nauką. Tym- energii w Europie Zachodniej. Spo Jej idea jest oparta na paradygmacie czasem w latach 2011–2012 współpracę soby zarządzania energią w Polsce innowacji otwartych (Nowe otwarcie). z sektorem nauki podjęło w Polsce tylko będą zyskiwały na znaczeniu w miarę Niestety jeszcze więcej dobrych idei, 2% MSP (Program Operacyjny). (...) uwalniania tego rynku. np. zgłoszonych do NCBR i wysoko Polscy naukowcy mają do zaofero- ocenionych, nie zostało zrealizowa- Cały tekst dostępny na stronie: http:// wania wiele idei, pomysłów, rozwią- nych z powodu braku środków na ich kongres.pte.pl/kongres/echa-kongresu.html

* Prof. dr hab. Eulalia Skawińska jest kierownikiem Katedry Makroekonomii i Finansów Wydziału Ekonomii i Zarządzania Uniwersytetu Zielonogórskiego

30 I Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 historia

Michał Górski Podatek dochodowy w II Rzeczypospolitej Kwiecień nieodłącznie kojarzy się nie tylko z wiosną, ale też z wypełnianiem skomplikowanego druku zwanego popularnie PIT-37. W niniejszym tekście zapraszam do zapoznania się z funkcjonowaniem podatku dochodowego od osób fizycznych w II Rzeczypospolitej.

wiadomość, że i nasi przodkowie nia formularzy przez podatników Wprowadzenie podatku Śborykali się z ówczesnymi PIT- (tj. pierwszych PIT-ów), które były Choć najbardziej palącym proble- -ami, nie zrekompensuje wprawdzie poddawane kontroli ze strony urzęd- mami II Rzeczypospolitej były ustale- wpłaconych do fiskusa świadczeń, ników skarbowych. nie i obrona granic, nawet najodważ- warto jednak spojrzeć na rozwój tej Nowa danina, mająca funkcjo- niejsze działania wojsk nie mogłyby daniny w Polsce i na świecie. nować pierwotnie wyłącznie do za- się odbyć bez stosownych środków. Aż do końca XVIII wieku wymiar kończenia konfliktu zbrojnego, była Toteż jako bardzo pilna sprawa jawiło danin bezpośrednich nakładanych powszechnie krytykowana. Jeden się uregulowanie wpływów do budże- na ludność opierał się albo na samym z jej oponentów nazwał ją wręcz „po- tu. Wśród licznych problemów było majątku (np. podymne), albo na tomstwem Robespierre’a”. Mimo m.in. ujednolicenie systemu podat- uzyskiwanych z niego przychodach. to po kilku poprawkach przetrwała kowego – na terytorium odrodzonego Jeśli wcześniej nawet pojawiały się ona przez cały okres wojny, a nawet państwa funkcjonowało sześć porząd- przypadki opodatkowania czystych została propagandowo nazwana the ków prawnych, także w dziedzinie dochodów (jak „ofiara dziesiąte- tax that beat Napoleon. Mimo to, jak skarbowości. À propos tematu arty- go grosza” uchwalona przez Sejm zanotował naoczny świadek, nigdy kułu, to daniny bezpośrednie od osób Wielki na wojnę w obronie Konsty- wcześniej z kolei nie widziano po- fizycznych były do siebie zbliżone na tucji 3 maja), to z reguły dotyczyły dobnej euforii w wyższej izbie brytyj- całym obszarze, z wyjątkiem właśnie one pojedynczych źródeł dochodu skiego parlamentu od tej, która wy- podatku dochodowego – nieznanego, (w tym przypadku ziemi). Dopiero buchła po zniesieniu ustawy w roku jak wspomniano, w Kongresówce i na w 1798 roku angielski premier Wil- 1816. Uchwalono nawet nakaz znisz- Kresach. Był on wówczas uznawany liam Pitt Młodszy, szukając środków czenia wszystkich dokumentów z nią za najbardziej nowoczesny w świecie, na wojnę z Francją, przeforsował związanych. Wkrótce jednak (w roku dzięki dostosowaniu wysokości daniny w parlamencie ustawę tzw. Aid and 1842) powrócono do tej koncepcji, do indywidualnych możliwości płatni- Contribution Act wprowadzającą a podatek dochodowy w podobnym ka. Zresztą poparcie dla ujednolico- jedną, stałą daninę od wszystkich kształcie zaczął być wprowadzany nego opodatkowania dochodów było uzyskiwanych dochodów (m.in. także w wielu innych państwach, wśród pierwszych parlamentarzystów z ziemi, kapitału, wynagrodzeń). m.in. w Prusach (od 1891 roku), odrodzonej Polski dość powszechne. Podstawowa stawka wynosiła 10%, Cesarstwie Austro-Węgierskim (od Wystąpienia i projekty w tej sprawie choć stosowano obniżki dla mniej 1896 roku) oraz Imperium Rosyj- szły zarówno z lewej, jak i z prawej bogatych osób. Do tego przewidzia- skim (od 1916 roku). Przebieg I woj- strony Sejmu Ustawodawczego, wła- no pewną kwotę całkowicie zwolnio- ny światowej spowodował jednak, że ściwie od początku jego kadencji. Co ną od podatku oraz pewne ulgi dla Polacy żyjący w zaborze rosyjskim nie ciekawe, wszystkie one zawierały za- rodzin wielodzietnych. W celu na- zdążyli zapoznać się z nową daniną, pisy o kwocie zwolnionej od podatku liczania właściwej wysokości świad- gdyż ziemie te okupowane były już oraz o silnie zróżnicowanej skali pro- czenia wdrożono system wypełnia- wówczas przez państwa centralne. gresji (od 0,5% do 20%). Niektórzy

Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 I 31 historia wręcz liczyli, że w krótkim czasie da- dzeń. W tym wypadku, tak jak i obec- wy, wiceminister skarbu, profesor Uni- nina ta stanie się podstawowym świad- nie, pracodawca winien obliczać co wersytetu Warszawskiego Roman Ry- czeniem bezpośrednim wpłacanym do miesiąc należny od pracownika poda- barski: „Podatek dochodowy wystawia kasy państwa. tek w stosunku rocznym i, potrącając moralność podatkową na ciężką próbę. Stosowna ustawa została uchwalo- go z pensji, wpłacać na konto urzędu Łatwiej tu dopuszczać się oszustw po- na 16 lipca 1920 roku, a więc w przed- skarbowego. Powinien on przy tym za- datkowych niż w wielu innych podat- dzień bolszewickiego natarcia na cen- stosować tablicę z progami progresji kach, trudniej też wykryć te oszustwa. tralną Polskę i Warszawę. Zapewne też i minimum egzystencji oraz pamiętać By zapobiec wymknięciu się spod po- dlatego nie wzbudziła ona większych o uwzględnieniu jedynie 7/10 wysoko- datku, przyznaje się władzom skarbo- dyskusji nie tylko w Sejmie, ale też ści rzeczywistego rocznego dochodu, wym niekiedy bardzo daleko sięgające w prasie. Ustawa obejmowała wszyst- choć bez wspomnianych „zwyżek” uprawnienia w ustalaniu dochodu, kie źródła periodycznych dochodów i „zniżek” rodzinnych. narusza tajemnicę bankową, zawodo- (nieruchomości gruntowe, budynki, wą itd. (…) Inkwizycyjny charakter przedsiębiorstwa przemysłowe i han- Dalsze reakcje W miarę stabilizacji sytuacji wo- podatku dochodowego, w związku ze dlowe, kapitał, a także wynagrodzenia jennej oraz pojawienia się obowiązku zwiększeniem stawek, poderwał po i emerytury). płatniczego kwestia daniny wywoływa- wojnie jego popularność”. Jako że był to podatek od dochodów, ła coraz silniejsze reakcje. Krytykowano Inflacja uwydatniła także różnice płatnicy mogli od wysokości przycho- pomiędzy opodatkowaniem docho- dów (z pierwszych czterech źródeł) złożoność ustawy (liczącej aż 172 arty- kuły), trudności z obliczaniem daniny dów z pracy od pozostałych, i to w spo- odliczyć bezpośrednie wydatki z nimi sób z pewnością niezamierzony przez związane. Inną cechą charakterystycz- oraz sprzeczne okólniki płynące z mi- nisterstwa skarbu. Było to powszech- twórców ustawy. Na pierwszy rzut oka ną daniny były tzw. zniżki (w przypad- te pierwsze zostały ustawowo uprzy- ku rodzin wielodzietnych) i zwyżki ną bolączką – Einstein deklarował w „New York Timesie”, że wypełnienie wilejowane, gdyż, jak wspomniano, ta (tzw. podatek kawalerski). Przy wyna- część podatku była płacona jedynie grodzeniach odgórnie ustalono „kosz- amerykańskiego PIT-u przekraczało od 7/10 ich rzeczywistej wysokości. ty przychodu” na 30%. Od tak obliczo- jego możliwości. Dodatkowo doszły Jednakże sposób poboru stał się przy- nej sumy dochodu należało wyliczyć problemy z poborem, zwłaszcza tam, czyną ogromnego niezadowolenia sa- podatek, przy czym przewidziano aż gdzie do tej pory danina była niezna- mych zainteresowanych. Uiszczanie 87 podstawowych progów podatko- na. Według informacji rządowych aż świadczenia poprzez comiesięczne wych, od 0,5% do 25% (podwyższo- 90% płatników składało zeznania pod potrącanie przez pracodawców „na ne jeszcze dla osób najbogatszych). przymusem. Z drugiej strony, w ogniu bieżąco” rozpoczęło się bowiem zaraz W dodatku skala ta, tak jak i mini- krytyki (także sejmowej) znalazła się po wejściu w życie ustawy z 1920 roku mum egzystencji, została zróżnicowa- administracja skarbowa, zwłaszcza – czyli znacznie wcześniej niż podatku na w zależności od miejsca zamiesz- od maja 1921 roku. Wówczas to, ze kania płatnika – co dobrze ukazywało względu na nikłe wpływy budżetowe, z innych źródeł (te ostatnie ściągane rozwarstwienie gospodarcze kraju. uchwalono czasowe zmiany w pro- były dopiero w roku następującym po Odnośnie do procedury, to osoby cedurze ustalania wymiaru podat- ich uzyskaniu). Różnica ta uwidoczniła uzyskujące dochody powyżej ustawo- ku. Zajmować się tym mieli wyłącz- się zwłaszcza w dobie inflacji, kiedy to, wego minimum były zobowiązane do nie urzędnicy skarbowi, bez udziału jak wspomniano, termin zapłaty miał złożenia deklaracji na specjalnie przy- wspomnianych komisji obywatelskich szalenie istotne znaczenie dla realnej gotowanym formularzu we właści- – a więc bez nadzoru społecznego. wartości świadczenia. Tę frustrację wym urzędzie skarbowym. Termin był Sytuację skomplikowała jeszcze ro- pogłębiało jeszcze dość powszechne krótszy niż obecnie (do dnia 1 marca snąca inflacja. Ze względu na ogrom- przekonanie, że praca najemna stano- następnego roku). Kontrolą zeznań ny spadek wartości marki polskiej wi najbardziej godny sposób utrzyma- i wymierzaniem daniny zajmowały opłacalne stało się odraczanie składa- nia. Niewiele w tym względzie pomo- się obywatelskie komisje szacunko- nia deklaracji podatkowych i uiszcze- gło nawet uchwalenie oddzielnej skali we, których członkowie wybierani byli nia świadczenia, nawet przy grożących progów oraz zróżnicowanie minimum z grona miejscowych płatników – je- karach ustawowych, które w 1923 roku egzystencji na korzyść pracowników, dynie przewodniczący był urzędni- wynosiły do 5% dziennie! Dwoistość bowiem dopiero po stabilizacji waluty kiem skarbowym. Zasadniczo w inny poruszanego wyżej problemu trafnie przez wprowadzeniu złotego (w 1924 sposób pobierano daninę z wynagro- streścił po latach jeden z twórców usta- roku) zaczęły one przynosić efekt.

32 I Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 zagranica

Podsumowanie Wprowadzenie podatku Działalność Post Crash dochodowego na całym terytorium Rzeczypospolitej wła- ściwie na początku odzyskania Economics Society niepodległości i scalenia ziem Światowy kryzys finansowy zweryfikował wiele było ogromnym wyzwaniem tez wcześniej uważanych w ekonomii za pewne, dla władz państwa. Przyjęto go przerwał okres dominacji ekonomii neoliberalnej. początkowo z aprobatą, choć Ciekawym zagadnieniem jest odbiór przemian, w późniejszym czasie zawiódł nadzieje tych, którzy widzieli go jakie aktualnie zachodzą w naszej dziedzinie Marcin Wroński jako podwalinę systemu danin, nauki przez środowisko studenckie. nawet jeśli wykazywał on ten- tudenci Wydziału Ekonomii Uniwer- Działalność Post Crash Economics So- dencję wzrostową, dochodząc Ssytetu w Manchesterze zainspirowani ciety Manchester opiera się na organizacji pod koniec lat trzydziestych konferencją Banku Anglii Are Economics seminariów oraz cyklicznych spotkań dys- do ok. 35% wysokości wpływów Graduates Fit for Purpose w pierwszej kusyjnych poświęconych wybranym wcze- sumy pozostałych świadczeń połowie 2012 roku powołali Post Crash śniej lekturom. Na liście lektur znajduje bezpośrednich. I choć poda- Economics Society, domagając się wzbo- się blisko 50 pozycji z dziedziny kryzysów tek ten w późniejszych latach gacenia programu nauczania o ekonomię finansowych, ekonomii rozwoju, historii podlegał pewnym zmianom heterodoksyjną. Hasłem przewodnim to- myśli ekonomicznej i tak odległych od sie- (takim jak zwolnienia dotyczą- warzystwa jest: The world has changed, bie szkół myśli ekonomicznej, jak szkoła ce nowych inwestycji i części the syllabus has’nt – is it time to do some- austriacka, instytucjonalizm, postkeyne- papierów wartościowych, pod- thing about it?(Świat się zmienił, syllabus sizm czy marksizm. wyższenie skali progów, w tym nie – czy pora to zmienić?). Nowy rok akademicki Towarzystwo zain- też dla najniższych dochodów, Działalność towarzystwa nabrała tem- augurowało spotkaniem z Ha-Joon Chan- itp.), to przez cały czas zacho- pa na początku semestru zimowego, kie- giem, który wygłosił wykład Wprowadzenie wywał socjalny charakter – co dy po tym, jak wystosowało ono oficjalną do ekonomii heterodoksyjnej, w drugiej petycję do Wydziału Ekonomii, doma- połowie października odbył się wykład zresztą było wówczas normą gając się uwzględnienia w syllabusach Geoffreya Hodgsona Taking institutions w europejskim prawodaw- ekonomii heterodoksyjnej i rozpoczęło seriously: an introduction to institutional stwie skarbowym. Świadczyła akcję zbierania podpisów, działalność economic. W listopadzie studenci uczest- o tym nie tylko niespotykana towarzystwa została opisana przez „The niczyli w wykładzie o ekonomii instytucjo- obecnie skala (nawet w latach Guardian”, a grupa deputowanych do nalnej, a następnie także w spotkaniach trzydziestych najniższy próg parlamentu wywodzących się z Partii Pra- dotyczących ekonomii post keynesowskiej, wynosił 3%), jak i wyższe niż cy wystosowała oświadczenie zawierające austriackiej, marksistowskiej i ekologicz- obecnie minimum egzystencji. gratulacje i życzenia powodzenia skie- nej. Zdjęcia przepełnionych auli wykłado- Przede wszystkim zaś należy rowane do studentów z Manchesteru. wych najlepiej świadczą o skali zaintereso- docenić element obywatelski W ten sposób Post Crash Economics So- wania studenckim projektem. przewidziany dla wymiaru da- ciety, w poprzednim roku akademickim Nie można powiedzieć, że zrzeszeni niny – coś, czego próżno szu- będące jednym z kół naukowych, stało się w towarzystwie mają wspólne poglądy eko- kać w ustawodawstwie obecnej pewnym symbolem, zachętą do działa- nomiczne. Zgadzają się przede wszystkim Rzeczypospolitej. nia dla studentów na innych uczelniach. co do jednego – sądzą, że oficjalny pro- W pierwszych dniach po nagłośnieniu gram nauczania nie nadąża za zmianami Tekst na podstawie pracy magi- działalności studentów z Manchesteru w ekonomii, i chcą go zmienić. Wierzą po- sterskiej pt. „Niepodległość kosztu- podobne towarzystwo powstało także na nadto, że choć czują się związani z różny- je. Pobór podatków bezpośrednich Uniwersytecie Essex (UoE Post Crash mi szkołami myśli ekonomicznej, wspólna w Drugiej Rzeczypospolitej”, na- Economics Society), a do towarzystwa dyskusja i lektura są w stanie rozwinąć ich pisanej pod kierownictwem prof. działającego w Manchesterze napływają wiedzę oraz zweryfikować poglądy. Marcina Kuli, obronionej na Wy- oferty współpracy od licznych brytyjskich Marcin Wroński, student SGH, dziale Historycznym Uniwersytetu organizacji studenckich, a także wyrazy laureat XXVI Olimpiady Warszawskiego w lutym 2013 roku. poparcia z całego świata. Wiedzy Ekonomicznej

Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 I 33 Rozmowy o gospodarce Rozmowy o gospodarce 17 grudnia 2013 r. Konferencja pt. „Idee na kryzys: wokół myśli Tadeusza Kowalika” Profesor Paweł Redaktor Rafał Woś, Kozłowski, Instytut „Dziennik Gazeta Prawna” Nauk Ekonomicznych W zdrowej gospodarce płace mogą PAN rosnąć, pod warunkiem że rośnie pro duktywność. Ta rosła w Polsce, ale Jednym ze zdziwień Tadeu płace niekoniecznie. Bezpośrednio sza Kowalika było to, że kapitalizm jest niezwykle Przez ciekawe czasy, Z. Sadowski, wynikającym z tego problemem jest to, że w Polsce mamy żywotny i zdolny do samoreformowania. Tego P. Kozłowski, PTE, najwięcej w Europie biedy pracującej, czyli prekariatu, nie było w sposobie widzenia kapitalizmu 2011. oprócz takich krajów, jak Grecja, Hiszpania czy Rumunia. tradycyjnej lewicy, nie tylko Marksa, ale Dopóki kwestia płac nie zostanie należycie wyeksponowana i następnych pokoleń. Tadeusz przyjmował to i polityczni decydenci nie wpiszą sobie tego na agendę, nie nie jako wyraz groźby i nie jako coś, co powinno wykorzystamy potencjału wzrostu. rynek wewnętrzny nie skłaniać jego i podobnie myślących ludzi do będzie w stanie się rozwinąć i będziemy zablokowani na rejterady, tylko wręcz przeciwnie, jako wyraz innowacyjność. nadziei, że aby uzyskać lepszy ład społeczno- -gospodarczy, nie jest konieczna zmiana Uczestnicy: prof. Elżbieta Mączyńska, prof. Paweł Kozłowski, radykalna typu rewolucyjnego, natychmiastowa O lepszy ład społeczno- red. Rafał Woś, Grzegorz Konat, prof. Leokadia Oręziak, i bolesna. -ekonomiczny, T. Kowalik, PTE, 2013. dr Gavin Rae, Jarosław Urbański, red. Przemysław Wielgosz.

30 stycznia 2014 r. Konwersatorium Czwartki u Ekonomistów nt. „Ochrona własności intelektualnej w dobie światowego kryzysu gospodarczego”

Doktor Michał Kruk, Doktor Mariusz Kondrat, Instytut Problemów europejski rzecznik patentowy, Współczesnej Cywilizacji Kancelaria Kondrat W przypadku evergreening patent W rankingu największych firm świata chodzi o to, że po ustaniu ochrony jedną z czołowych pozycji zajmuje patentowej zmienia się nieco Apple. Jej wartość idzie w biliony np. formułę chemiczną leku i dokonuje się zgłoszenia dolarów. Zastanówmy się, co stanowi wartość tego przed w celu uzyskania nowego patentu, tak żeby siębiorstwa? Biura? Nie, nowoczesny kompleks biurowy zakonserwować sobie monopol na danym rynku. dopiero jest budowany. Fabryki? Nie, przecież produkty takie jak iPhone’y, iPody, komputery produkowane są Profesor Jerzy Żyżyński, kontraktowo w Chinach przez podwykonawców. Dlaczego jest tak wyceniany? Właśnie dzięki własności intelektualnej. Uniwersytet Warszawski Zasadnicza część wartości tej firmy, 80–90%, to właśnie Liczba patentów od roku 1980 własność intelektualna i przemysłowa, chroniona przez zaczęła drastycznie rosnąć. znaki towarowe, wzory przemysłowe, designy Apple’a czy Rzeczywiście zwiększyła się też patenty. Mamy więc tendencje do odchodzenia od liczba produktów, m.in. elektroniki wyceny materialnej przedsiębiorstw – z uwzględnieniem takiej jak telefony komórkowe, notebooki itd. Jednak nieruchomości, ruchomości, klasycznych elementów – do jednocześnie patentuje się rzeczy zbędne, przez co wyceny na podstawie dóbr i aktywów niematerialnych. blokuje innym możliwość rozwoju. Oczywiste, że to nie służy gospodarce, dlatego że stwarza korzystniejszą pozycję jednego podmiotu w stosunku do pozostałych, Uczestnicy: dr Mariusz Kondrat, dr Michał Kruk, odcina innym dostęp do rynku. prof. Elżbieta Mączyńska 34 I Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 Rozmowy o gospodarce 20 lutego 2014 r. Konwersatorium Czwartki u Ekonomistów nt. „Instytucjonalizacja przestrzeni społecznej poprzez dobra publiczne” Profesor Jerzy Wilkin, Profesor Jerzy Kleer, Uniwersytet Warszawski Komitet Prognoz „Polska Sfera prywatno-rynkowa ma 2000 Plus” PAN wyraźne interesy, potrafi o nie Destrukcja przestrzeni publicznej walczyć, zabiegać, realizować wpływa negatywnie przede je. Natomiast sfera publiczna ma wszystkim na jakość życia i nie bardzo dużo interesariuszy, ale fatalnie zorganizowanych, jest w stanie zrekompensować jej nawet wysoka stopa nieskutecznych, słabych nieumiejących wyegzekwować wzrostu. Często mówi się, że wysoka stopa wzrostu pewnych pożądanych rozwiązań. Wzmocnienie tej automatycznie przekłada się na lepszą jakość życia. sfery, bardzo ważnej dla społeczeństwa, to jest jeszcze Prawdopodobnie w jakimś stopniu się przekłada, ale nieodrobiona część transformacji postsocjalistycznej. nie ma tutaj żadnego automatyzmu, co próbowaliśmy Doktor Andrzej Kondratowicz, w Raporcie „Polska 2050” wielokrotnie pokazać. Udowodniliśmy, że stosunkowo wysoka stopa wzrostu, Szkoła Wyższa Psychologii jaka miała miejsce w ostatnich 20 latach, nie przełożyła Społecznej się odpowiednio na jakość życia. Stawiam hipotezę, że w średnim okresie raczej będziemy mieli do czynienia z porządkami regionalnymi, Uczestnicy: prof. Jerzy Kleer, dr Andrzej Kondratowicz, a nie porządkiem światowym. Problemem czołowym będą prof. Jerzy Wilkin, prof. Elżbieta Mączyńska regionalne dobra publiczne, a nie światowe.

27 lutego 2014 r. 11 marca 2014 r.

Konwersatorium z cyklu Prezentacja raportu Czwartki u Ekonomistów nt. książki „OECD Economic Survey: „Kryzys bez końca” Johna Bellamy’ego Poland 2014 Fostera i Roberta W. McChesneya

Profesor Jan Toporowski, Profesor Eugeniusz Wydział Ekonomii Szkoły Kwiatkowski, Orientalistyki i Afrykanistyki Uniwersytet Łódzki (SOAS) Uniwersytetu Wytyczne OECD postu Londyńskiego lujące z jednej strony zniesienie regionalnych Foster, profesor socjologii, świetnie zna ekonomię polityczną, różnic w długości okresu zwłaszcza Paula Sweezy’ego, Paula Barana oraz ich zaplecza pobierania zasiłku dla bezrobotnych, z drugiej intelektualnego, czyli szkoły „Monthly Review”. Czemu to zaś zróżnicowanie wysokości płacy minimalnej jest ważne dzisiaj dla nas? Nie tylko dlatego, że autorzy w zależności od regionu, mogą rzeczywiście książki opisują obecną sytuację gospodarczą, zwłaszcza w pozytywnie wpłynąć na „zwiększenie mobilności Stanach Zjednoczonych. W Polsce to jest bardzo ważne, bo wewnątrz poszczególnych regionów”. Jednak główną inspiracją „Monthly Review” – poza Marksem – były zmiany takie powinny być wprowadzane z dużą teorie polskich ekonomistów: Oskara Langego i Michała ostrożnością. Kaleckiego. Uczestnicy: prof. Jan Toporowski, prof. Henryk Szlajfer, red. Rafał Uczestnicy: dr Peter Jarrett, dr Antoine Goujard, Woś, red. Przemysław Wielgosz, prof. Elżbieta Mączyńska prof. Eugeniusz Kwiatkowski, Ryszard Petru, dr Anna Ruzik-Sierdzińska, dr Ewa Balcerowicz

Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 I 35 Rozmowy o gospodarce

13 marca 2014 r. 18 marca 2014 r. Konwersatorium z cyklu Czwartki Seminarium w 10. rocznicę śmierci profesora u Ekonomistów wokół książki dr Agaty Witolda Trzeciakowskiego pt. „Polska Adamskiej pt. „Własność i kontrola. Perspektywa transformacja – założenia i realia” akcjonariuszy spółek publicznych. Doktor Agata Adamska, Dr Dariusz Ledworowski, Szkoła Główna Handlowa minister współpracy gospodarczej Obecność w spółce akcjonariusza z zagranicą (1991 r.) mogącego pełnić funkcję prawdziwego Dorobek szkoły profesora Trzeciakowskiego właściciela jest pozytywna, jednak w moim przekonaniu był bardzo pomocny jego dominacja osiągana często dzięki w okresie transformacji. Podejście profesora mechanizmom lewarowania kontroli może rodzić pokusę pokazywało, że w gospodarce tak oderwanej od realiów rynku nadużycia. Nie zawsze ten, kto ma większy udział w kontroli zewnętrznego i tak niekonkurencyjnej można wprowadzić te niż we własności, będzie działał dla dobra spółki i ogółu elementy rynku czy quasi-rynku tylko poprzez mechanizm kursu interesariuszy. walutowego. Profesor Maria Aluchna, Szkoła Doktor Marcin Święcicki, poseł Główna Handlowa na sejm RP Przyjrzałam się 100 spółkom, po Bardzo wiele ustaleń Okrągłego stołu zostało 25 z każdej setki. Badałam, jaki jest potem przez rząd zrealizowanych. To m.in. poziom koncentracji w tych grupach, te dotyczące samorządności, inwestycji, kto je tworzy, czy na przykład częściej handlu zagranicznego i negocjacji z stosuje struktury piramidowe niż akcje uprzywilejowane. wierzycielami, żeby rozłożyli spłaty naszych zobowiązań. Dotyczy Wstępne szacunki pokazały, że struktury piramidowe to także kwestii równego traktowania wszystkich sektorów występowały w 56% spółek. Ciekawostką było to, że 29% i możliwości prywatyzacji. Chociaż nie było tak radykalnych spółek z mojej próby jest kontrolowana lub przynajmniej ruchów, jakie rząd zaproponował potem, mimo wszystko nie było największym ich właścicielem jest akcjonariusz indywidualny, wielkiej rozbieżności, w moim przekonaniu, między Okrągłym który nie wykorzystuje piramid. stołem a tym, co się potem działo w gospodarce.

Uczestnicy: prof. Marek Belka, dr Dariusz Ledworowski, Uczestnicy: dr Agata Adamska, prof. Maria Aluchna, prof. Jerzy Osiatyński, dr Marcin Święcicki, Andrzej Wielowieyski, prof. Sebastian Buczek, prof. Stanisław Rudolf prof. Elżbieta Mączyńska

Niezłomny pozytywista 29 kwietnia Fragment „Wspomnienia o profesorze 2014 r., 22 maja Witoldzie Trzeciakowskim” Aleksandra Jałosińskiego i Dariusza g. 16.30 2014 r. Ledworowskiego opublikowanego – Czwartek u Ekonomistów pt. 7 lutego 2004 r. w „Rzeczpospolitej”. Konwersatorium z cyklu „Ćwierćwiecze postsocjalistycznej Czwartki u Ekonomistów Został jednym z głównych doradców transformacji”. Uczestnicy: wokół książki Macieja ekonomicznych „Solidarności”. Wszedł też prof. Grzegorz W. Kołodko, Bałtowskiego i Piotra do Społecznej Rady Prymasowskiej jako prof. Paweł Kozłowski, Kozarzewskiego pt. „Zmiana jej czołowy ekspert gospodarczy. Wspierał dr Marcin Wojtysiak-Kotlarski. własnościowa polskiej gospodarki opozycję demokratyczną po wprowadzeniu Miejsce: Polskie T owarzystwo (1989-2013)”, PWE, Warszawa stanu wojennego, a po jego zniesieniu Ekonomiczne, 2014. Dyskusja w siedzibie utrzymywał rozległe kontakty międzynaro- ul. Nowy Świat 49. PTE, ul. Nowy Świat 49. dowe jako przedstawiciel „Solidarności” i Kościoła. Był człowiekiem umiaru i kompromisu, pomny tragicznych doświadczeń swego pokolenia.

36 I Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 debata Głos PTE w dyskusji o OFE Wobec toczącej się wciąż dyskusji na temat OFE przypominamy opinię grupy ekonomistów z Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego, z 14 lutego 2011 roku. Przypomnijmy, że prezydent Bronisław Komorowski podpisał ustawę o zmianach w systemie emerytalnym, ale jednocześnie skierował do Trybunału Konstytucyjnego niektóre jej zapisy. Ostateczny kształt ustawy może więc się zmienić. ządowe zmiany w systemie emery- jasne, że Polski nie stać na finansowanie racje na rynkach finansowych bywają tym Rtalnym poparli prof. Ryszard Do- tak kosztownego, kapitałowego systemu bardziej zyskowne, im są bardziej ryzy- mański i prof. Jerzy Żyżyński w liście emerytalnego. W roku 2010 przekazano kowne. Jeśli więc od OFE wymaga się, by otwartym do prezydenta Bronisława z FUS do OFE ponad 22 mld zł. Obni- były bezpieczne dla przyszłych emerytów, Komorowskiego i prezesa Trybunału żenie części składki odprowadzanej do to nie mogą gwarantować wysokiej stopy Konstytucyjnego Andrzeja Rzepliń- OFE byłoby więc istotnym czynnikiem zwrotu. Wysuwany argument, iż emerytu- skiego. Podobny list wystosowała także zapewnienia długookresowej równowagi ry z FUS to tylko, w przeciwieństwie do prof. Leokadia Oręziak. finansów publicznych. Ponadto warto emerytur z OFE, obietnice polityków, jest Stanowisko PTE (fragmenty). podkreślić, że trudno uznać za społecz- zabawnie tendencyjny. Emerytury z FUS Zasadniczym błędem w reformie było nie zasadny system, w którym kapitałowa to zobowiązania Skarbu Państwa, zaś ustalenie zbyt wysokiego poziomu tej część przyszłych emerytur jest finansowa- wiadomo, iż agencje ratingowe zawsze części składki na ubezpieczenie emery- na rosnącym długiem wewnętrznym, co wyżej oceniają zobowiązania rządów niż talne, która jest przekazywana do OFE oznacza uszczuplanie dochodów budżeto- zobowiązania komercyjnych instytucji (7,3% wynagrodzenia, czyli 37,4% całej wych przyszłym pokoleniom. Proponowa- finansowych. Natomiast w ocenie sposo- składki wynoszącej 19,5% wynagrodze- ny, nowy podział składki – 2,3% do OFE bu działania dotychczasowego systemu nia). Reforma stwarzała sytuację, w któ- – ma zatem uzasadnienie zarówno ekono- OFE trzeba wziąć pod uwagę fakt, że rej z niepodwyższonej składki – a ta już miczne, jak i społeczne. Naszym zdaniem, przeważająca część (około 2/3) środków poprzednio nie wystarczała na wypłaty – powinien on być utrzymany do czasu, gdy zgromadzonych w OFE nie była inwe- miało się równocześnie finansować bieżą- zapewniona zostanie trwała redukcja de- stowana na rynkach finansowych, lecz ce świadczenia i tworzyć system kapitało- ficytu finansów publicznych do 1% PKB, w bezpieczne obligacje rządowe. Powstaje wy. Trzeba zatem było wskazać możliwości jak tego wymaga obowiązujący Polskę więc bardzo zasadne pytanie, po co utrzy- uzupełniającego finansowania. Przyjęto, Pakt Stabilności i Wzrostu. Nie można mywać taką sztuczną procedurę, zamiast że będzie nim prywatyzacja, którą uzna- dokładnie wyliczyć, jak proponowane wprost kierować te środki do ZUS-u na no – myśląc życzeniowo (a przy tym zmiany wpłyną na wysokość przyszłych indywidualne rachunki, stanowiące takie z pominięciem kwestii utraty przez skarb emerytur. Żadne prezentowane wylicze- same zobowiązania rządowe. Uwalnia to państwa dywidendy) – za niewyczerpalne nia nie budzą zaufania, gdyż stanowią właścicieli tych rachunków od ponosze- źródło obfitych i stałych przychodów, choć tylko ekstrapolację arbitralnie przyjętych nia na rzecz OFE opłat, które nie dają już wtedy znaczna część tych przycho- założeń. Ogólnie rzecz biorąc, oblicze- im żadnych korzyści. Nie ma też sensu dów miała inne przeznaczenie. Po 2000 nia dotyczące emerytur z FUS są o tyle zarzucanie rządowi, iż łamie jakąś umo- r., gdy załamanie się koniunktury spo- bardziej wiarygodne, że emerytury te są wę społeczną, dotyczącą reformy emery- wodowało zahamowanie prywatyzacji, oparte na stabilnych regułach. Natomiast talnej z 1999 r. Dotyka się w ten sposób powstała konieczność pokrywania z emi- obliczenia dotyczące emerytur z OFE na- sprawy raczej wstydliwej dla twórców sji obligacji skarbowych ubytku środków wiązują do przyszłych wyników operacji reformy. Społeczeństwo zaakceptowało tę Funduszu Ubezpieczeń Społecznych, na rynku finansowym, z natury nader reformę w warunkach szeroko rozwiniętej w związku z odprowadzaniem części skła- niepewnych. Warto też zauważyć, iż ope- kampanii reklamowej, która obiecywała dek do OFE. Skala tego ubytku szybko uzyskiwanie z filara kapitałowego wyso- wzrastała: z 1,0% PKB w 2000 roku do Nicholas Barr, kich emerytur, zapewniających odpoczy- 1,6% PKB w 2009 r. Pokrywanie ubytku Peter Dia- nek pod palmami i inne wspaniałości. składek, stwarza dodatkowe obciążenie mond, „Re- Ówczesny rząd patronujący reformie nie dla polskich finansów publicznych, co formy systemu dementował tych nierzetelnych reklam, bo przekłada się na rosnący dług publiczny. emerytalnego”, były korzystne dla uzyskania społecznego Sytuacja taka mogła być tolerowana do- Wydawnictwo poparcia dla reformy. Taka to była umowa póki deficyty finansów publicznych były PTE, Warszawa społeczna i lepiej do niej nie wracać. 2014 r. stosunkowo niskie. Obecnie jednak, gdy Pełny tekst znajduje się na stronie:http:// deficyt (liczony zgodnie z ESA 95) prze- www.pte.pl/pliki/2/1/stanowiskopiatek kroczył w 2010 roku 8% PKB, stało się 14lutego2011em3.pdf

Nowość PTE Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 I 37 wydarzenia

Mentor UEK dla doktora Polloka Dr Artur Pollok, wiceprezes PTE, zwyciężył w plebiscycie „Mentorzy UEK” na najlepszych prowadzących zajęcia i wykłady w 2013 roku w kategorii Autorytet. Konkurs organizowany faworytów w czterech ka- rzysty przez władze uczelni przez Parlament Studencki tegoriach: Bystrzak, Inno- iprzedstawicieli studentów. Uniwersytetu Ekonomicz- wator, Bratnia Dusza oraz Dr Pollok wygrywał także nego w Krakowie odbył Kawalarz. w poprzednich edycjach. się po raz trzeci. Studenci Pamiątkowe wyróżnie- Rok wcześniej w kategorii – za pomocą internetowej nia i statuetki wręczane są Bystrzak, a dwa lata temu ankiety – wybierali swoich podczas Balu Parlamenta- – jako Bratnia Dusza. Test Wiedzy I po kryzysie? – debata PE Ekonomicznej – Mińsk Mazowiecki PTE objęło patronatem I Powiatowy Test Wiedzy Ekonomicznej, który 13 lutego odbył się w Zespole Szkół Ekonomicz- nych. To nowa inicjatywa mińskiej szkoły, której celem jest propagowanie wiedzy ekonomicznej w powiecie oraz integracja środowiska lokalnego.

Od lewej: red. Paweł Blajer, TVN; Janusz Jankowiak, Dom Maklerski NWAI; prof. Elżbieta Mączyńska ,PTE; prof. Małgorzata Zaleska, NBP; Ignacy Morawski, Polski Bank Przedsiębiorczości; Witold Naturski, Biuro Informacyjne Parlamentu Europejskiego w Polsce. Czy Unia Europejska ma już kryzys na debatę „I po kryzysie? Czy Polsce za sobą? Czy wyciągnęła z tego do- nie grozi już recesja?”. Debata odbyła świadczenia wnioski? Jaka przyszłość się 21 lutego 2013 roku. rysuje się przed polską gospodarką? Debata, była częścią kampanii Na ten temat dyskutowali prof. Elż- informacyjnej PE przed wyborami 13 lutego, Mińsk Mazowiecki, w pierwszym bieta Mączyńska oraz inni eksperci do Parlamentu UE, dotyczącej naj- rzędzie przedstawiciele mińskiej prasy, od lewej: J. Zbigniew Piątkowski, Paweł Drzewiński. zaproszeni przez Biuro Informacyjne ważniejszych wyzwań i problemów Parlamentu Europejskiego w Polsce w Unii Europejskiej. Wyzwanie podjęli przedstawiciele różnych środowisk, m.in. wicestarosta miński Krzysztof Płochocki, przedstawiciele mediów, nauczyciele, ucznio- Nagroda im. Kląskały przyznana wie i absolwenci. I miejsce zajął Michał Gruba – Aleksandra Zimoch, absolwent- pracę pt. „Analiza opłacalności prze- absolwent ZSE, II – Jakub Gałązka ka Uniwersytetu Ekonomicznego kształcenia gruntów rolnych na dział- – uczeń klasy I LO w ZSE, III – Da- w Krakowie, zdobyła nagrodę główną ki budowlane na przykładzie Dębe mian Siwiński – absolwent ZSE. w konkursie im. Jerzego Kląskały na Wielkie”. Test był okazją do spotkania z cie- najlepszą pracę magisterską, orga- Do konkursu zostało zgłoszonych kawymi ludźmi. Oprawę muzyczną nizowanym przez Polską Federację osiem prac magisterskich obronio- przygotowali uczniowie LO w ZSE. Rynku Nieruchomości. Jej praca nosi- nych w 2013 roku, dotyczących PTE gratuluje inicjatywy i życzy suk- ła tytuł „Analiza rynków equity release rynku nieruchomości. Wyboru do- cesów w kolejnych powiatowych te- i perspektywy jego rozwoju w Polsce”. konała Kapituła, której członkiem stach wiedzy ekonomicznej. Wyróżnienie zdobył Michał Wrzo- honorowym jest prof. Elżbieta Agnieszka Paździoch sek z Politechniki Warszawskiej za Mączyńska.

38 I Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 Uczelnie uhonorowały profesora Kleera Odnowienie doktoratu prof. dr. hab. Jerzego Kleera, które odbyło się 4 grudnia 2013 roku w Sali Senatu w Pałacu Kazimierzowskim w kampusie głównym Uniwersytetu Warszawskiego, było ukoronowaniem obchodów jubileuszu 60-lecia Wydziału Nauk Ekonomicznych Uniwersytetu Warszawskiego. Prof. Jerzy Wilkin podkreślił własnej uczelni. Pozostaje więc ta w laudacji, że uroczyste odnowie- druga możliwość uhonorowania nie doktoratu, które odbywa się wybitnej osobistości związanej po 50 latach od daty uzyskania z daną uczelnią. doktoratu przez wyróżnionego Dokonania prof. Jerzego Kle- profesora, porównywane jest z za- era uhonorował także Uniwersy- szczytem otrzymania tytułu dok- tet Ekonomiczny we Wrocławiu, tora honoris causa – najwyższego wręczając profesorowi statuetkę wyróżnienia, jakie może nadać Kryształowego Alumnusa za ca- uczelnia wyższa. Zgodnie jednak łokształt dokonań życiowych. ze statutem Uniwersytetu War- Uroczystość odbyła się podczas szawskiego i wielu innych uczelni obchodów święta Uniwersytetu tytuł doktora honoris causa nie Ekonomicznego we Wrocławiu może być nadany absolwentowi 6 marca 2014 roku. Finał XXVII Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej w kwietniu

15 stycznia, Krajowa Izba Gospodarcza, Warszawa, uczestnicy panelu „Rynek pracy w 2014 r. ”, od lewej: Monika Fedorczuk, MPiPS, Andrzej Piłat, KIG , Tomasz Ślęzak, WorkService SA, Elżbieta Mączyńska, PTE.

A tak wyglądał półfinał, Gospodarcze 10 stycznia, Szczecin. Otwarcie Roku W 17 miastach całej Polski 10 stycznia odbył się organizowany Po raz trzeci Krajowa Izba Go- przez Polskie Towarzystwo Ekonomiczne, okręgowy (drugi) etap spodarcza, przy wsparciu me- rytorycznym Związku Banków Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej. Polskich, rozpoczęła nowy rok Wzięło w nim udział 969 uczniów wa. Najlepszych 30 zawodników uzy- gospodarczy wydarzeniem z cy- z 357 szkół ponadgimnazjalnych. Do ska tytuł laureata OWE. Galę finało- klu „Gospodarcze Otwarcie zawodów finałowych zakwalifikowa- wą połączoną z wręczeniem nagród, Roku”. 15 stycznia w siedzibie no 100 uczniów z 46 szkół, w tym w tym komputerów ufundowanych KIG czołowi polscy przedsię- 78 chłopców i 22 dziewcząt. Lista przez donatorów, zaplanowano na biorcy, politycy i eksperci z sek- nazwisk opublikowana została na czerwiec. Tegoroczna edycja OWE tora finansowego przedstawili www.owe.pte.pl. zostanie tradycyjnie podsumowana prognozy, zagrożenia i szanse 5–6 kwietnia w Jachrance pod w specjalnym Biuletynie PTE, który gospodarcze dla Polski, Europy Warszawą odbędzie się walka finało- ukaże się w sierpniu br. i świata w nadchodzącym roku.

Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 I 39 zaproszenia

9 kwietnia 2014 r., 6-9 maja 2014 r. – VI Europejski Kongres 23 maja 2014 r. g. 15.00 Gospodarczy w Katowicach. – ogłoszenie wyników – uroczystość z okazji 75-lecia Kolejna edycja największej konkursu na najlepszą książkę urodzin profesora Włodzimierza imprezy biznesowej Europy ekonomiczną Economicus. Siwińskiego odbędzie Centralnej poświęcona będzie Organizator – „Dziennik w gmachu Starej Biblioteki m.in. aktualnym dylematom Gazeta Prawna”. Uniwersyteckiej, w kampusie rozwojowym Unii Europejskiej. Międzynarodowe Targi głównym Uniwersytetu Więcej: http://www.eecpoland.eu/ Książki, Stadion Narodowy Warszawskiego, ul. Krakowskie w Warszawie. Przedmieście 26/28.

4-5 czerwca 2014 r. – The 1st World Congress of 6-12 lipca 2014 r. 23-24 maja 2014 r. Wroclaw University of Economics – 27. doroczna konferencja 25 years of Transformation – People Congress of Political – XIX Kongres Polskiej Federacji – Economy – Society – PES 25 Economist (COPE Rynku Nieruchomości pod hasłem „Od gospodarki centralnie International) w Zurychu Nieruchomości-Nauka-Biznes. planowanej do zrównoważonego (Szwajcaria). Bydgoszcz, Hotel City. rozwoju”, Uniwersytet Ekonomiczny Więcej: http://www.copeintl.org/ we Wrocławiu. Warto uczestniczyć Warto

Zajeździmy kobyłę historii. Kultura a rozwój The Legacy of Rosa Wyznania poobijanego J. Hausner, A. Karwińska, J. Pur- Luxemburg , Oskar Lange jeźdźca, chla, data wydania: grudzień 2013, and Michał Kalecki, Karol Mo- Wydawca: NCK Volume 1, Volume 2 of Essays in dzelewski, Podręcznik akademicki stwo- Honour of Tadeusz Kowalik, Edited Wydawnic- rzony z myślą o słuchaczach by Riccardo Bellfiore, Ewa Karwow- two Iskry, różnych kierunków nauk społecz- ski and Jan Toporowski, Palgrave październik nych oraz pracownikach instytu- Studies in the History of Economic cji związanych z kulturą. Autorzy Thought, 2014 2013 w oryginalny sposób opowiadają Autorzy przedstawiają wkład Karol Mo- o ekonomii kultury. polskich ekonomistów w rozwój dzelewski XX-wiecznej myśli ekonomicznej. podkreśla http://www.obserwatoriumkultu- http://us.macmillan.com/thelega- złożoność ry.pl/podrecznik.pdf cyofrosaluxemburgoskarlangeandmi- transformacji chalkalecki/RiccardoBellofiore ustrojowej i występujące http://us.macmillan.com/economic- w jej procesie dylematy oraz rozczaro- crisisandpoliticaleconomy/Riccardo- wania, co wyraża konstatacja: „Kobyła Bellofiore historii jest dzikim, nieujeżdżonym mustangiem. Można wskoczyć na jej grzbiet, a nawet utrzymać się tam przez czas pewien, tyle że nie sposób nią po- kierować: w końcu zawsze nas zaniesie tam, gdzieśmy nie zamierzali i nie spo- dziewali się znaleźć”. http://iskry.com.pl/biografie /291-zajezdzimy-kobyle-historii- wspomnienia-poobijanego-jezdzca- Warto przeczytać Warto 9788324403356.html

40 I Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 historia Ze starodruków

Co charakteryzuje intensywność życia społecznego — to wolność, wolność czynu, inicyatywy, użycia. Im wię- cej jednostka jest swobodna, im łatwiej może się poruszać w masie społecznej, tym lepiej może zaspakajać swoje potrzeby społeczne, cieszyć się życiem, bronić interesów i utrzymywać stosunki towarzyskie. Do wolności tęsknią wszyscy ludzie, i tak już było w starożytności. Jest to więc dobro najwięcej cenione w społeczeństwie. Wolność atoli idzie w parze z bogactwem. Im człowiek jest bogatszy, im mniej musi pracować (lub może), im więcej zbywa mu wolnego czasu, im więcej praca jego jest wydajna materyalnie, tym ruchy jego będą swobodniejsze tak przy pracy, jako też i po pracy. Co stanowi dziś przywilej i zarazem szlachectwo ludzi bogatych i możnych, to swoboda, z jaką mogą rozporządzać swoją osobą, swym czasem. Ideałem dzisiejszego ustroju jest możność poruszania się w masie socyalnej bez najmniejszego tarcia. Otóż ta socyologiczna podstawa naszych popędów i reakcya, jaką wywołuje w nas anormalny stan warunków socyalnych, doskonale służyć może do wytłomaczenia powstawania świadomości klasowej (…).

(...) Nie mniej te świadomości klasowe muszą się wyrażać w różnicy poziomów życiowych. Ze względu na sła- bą solidarność, urzędnik nie będzie skłonny wydawać dużo na cele zawodowe, jak robotnik; jego wydatki „różne” będą miały charakter bezpieczeństwa własnego i zdrowotności, co też zostało stwierdzone w budżetach urzędni- czych przez ankietę, opracowaną przez Halbwachsa. Natomiast powiększy on rubrykę wydatków, mających mu zapewnić i wzmocnić jego wartość osobistą, zdolność i stosunki towarzyskie, będące gwarancyą jego egzysten- cyi. Te zalety osobiste mogą oni nabyć tylko w rodzinie. Dla tego też wydatki na mieszkanie, jak to stwierdziła powyższa ankieta, zajmować będą w jego budżecie dużo miejsca. Jednakowoż funkcya rodziny urzędniczej jest ograniczona, gdyż zbyt szczupłe dochody nie dopuszczają jakiejkolwiek inicyatywy w życiu publicznem na więk- szą skałę. Funkcya ta redukuje się do roli wychowawczej. Przedsiębiorcy zaś, których wyobrażenia zbiorowe nie znajdują żadnej granicy własnej inicyatywy, ani w produkcyi, ani w spożyciu, li tylko zaś w wysokości pobierane- go dochodu, skłonni będą, w miarę polepszenia sytuacyi socyalnej, coraz to większą część budżetu poświęcać na cele społeczne, dla wzmocnienia swej pozycyi i znaczenia, dla większego zbliżenia się do maszyny państwowej i do sfer rządzących, tak dla osobistej korzyści, jak dla nasycenia ambicyi.

Ekonomista. Kwartalnik Poświęcony Nauce i Potrzebom Życia. Tom IV. Za kwartał czwarty. Rok 1914. Warszawa, s. 236–237 * Stefan Lichtenstein-Janicki (1879–1963) – dr ekonomii, radca ekonomiczny Ambasady Polskiej w Londynie, działacz społeczny. W 1942 r. przetłumaczył Teorię zatrudnienia, procentu i pieniądza Johna Maynarda Keynesa.

Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 I 41 Biuletyn PTE Oddziały Polskiego Magazyn bezpłatny Redakcja nie zwraca materiałów Towarzystwa Ekonomicznego niezamówionych oraz zastrzega sobie prawo skracania i redagowania Białystok 15-062, Kielce 25-406, Uniwersytet Jana Poznań 61-779, ul. Klasztorna 24/25 nadsyłanych tekstów. Redakcja nie zawsze Uniwersytet w Białymstoku, Kochanowskiego w Kielcach, Wydział tel. 61 852 86 91, fax 61 851 90 58 podziela poglądy i opinie autorów. Wydział Ekonomii i Zarządzania, Zarządzania i Administracji, e-mail: [email protected] ul. Warszawska 63, tel. 85 745 77 06 ul. Świętokrzyska 21, tel./fax 41 349 65 28 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] Rzeszów 35-045, ul. Hetmańska 15 Wydawca: tel. 17 853 36 49, fax 17 853 38 15 Zarząd Krajowy Polskiego Towarzystwa Bielsko-Biała 43-309, ul. Willowa 2, Koszalin 75-254, ul. Franciszkańska 52 e-mail: [email protected] tel./fax 94 343 33 33, tel. 94 343 19 60 Ekonomicznego tel./fax 33 827 93 54 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] Szczecin 71-004, Uniwersytet 00-042 Warszawa, Szczeciński Wydział Zarządzania ul. Nowy Świat 49 Bydgoszcz 85-034, ul. Długa 34 Kraków 31-510, ul. Rakowicka 20 a i Ekonomiki Usług, tel. 52 322 37 42, fax 52 322 65 52 tel. 12 334 32 59, kom. 536 711 536 ul. Cukrowa 8 Tel. 22 551 54 01, e-mail:[email protected] faks 22 551 54 44 e-mail: [email protected] tel. 91 444 31 33, 91 444 31 64, Legnica 59-220, ul. Senatorska 32 fax 91 444 31 29 www.pte.pl Częstochowa 42-200, e-mail: [email protected] www.kongresekonomistow.pl ul. Kilińskiego 32/34 tel. 606 979 426, fax. 76 862 39 19 tel. 34 324 97 33, 34 324 26 30, e-mail: [email protected] Toruń 87-100, ul. Kopernika 21 Prezes Zarządu Krajowego: fax 34 324 26 30 Lublin 20-262, tel. 793 370 619, Elżbieta Mączyńska e-mail: [email protected] Park Naukowo-Technologiczny, e-mail: [email protected] [email protected] Gdańsk 80-830, ul. Dobrzańskiego 3, Wałbrzych 58-300, ul. Szmidta 4a ul. Długi Targ 46/47 tel. 516 200 240 tel. 74 842 62 60 tel. 58 301 54 61, tel./fax 58 301 99 71 e-mail: [email protected] e-mail: [email protected] Redaktor prowadząca: e-mail: [email protected] Łódź 90-608, ul. Wólczańska 51 Iwona Dudzik Warszawa 00-042, ul. Nowy Świat 49 Gliwice 44-100, ul. Zwycięstwa 47 tel./fax 42 632 44 20 tel. 22 551 54 20 e-mail: [email protected] Redaguje zespół w składzie: tel. 32 331 30 81, www.pte.waw.pl Artur Pollok, Stanisław Rudolf, tel./fax 32 331 30 82 Olsztyn 10-117, ul. 1 Maja 13 e-mail: [email protected] Wrocław 50-156, ul. Łaciarska 28 Stanisław Gliński, Paweł Adamczyk, tel. 89 527 58 25, tel./fax 71 343 63 18 tel./fax 89 527 24 49 Michał Plewczyński, Aleksandra Katowice 40-068, e-mail: [email protected] ul. Koszarowa 6 (wejście „C”), e-mail: [email protected] Wisińska tel. 32 259 88 78, Zielona Góra 65-066, Opole 45-058, ul. Ozimska 46a ul. Żeromskiego 3, tel./fax 32 258 54 82 tel./fax 77 401 69 01, tel. 77 401 69 00 Recenzent naukowy: e-mail: [email protected] skr. 165, tel./fax 68 320 25 89, Ryszard Kowalski e-mail: [email protected] tel. 68 327 04 19, e-mail: [email protected]

Opracowanie graficzne, DTP: Studio Ling Brett Kryzysy systemowe. Korekta: Zagrożenia globalne barierami rozwoju, pod Firma Korektorska UKKLW: red. nauk. Elżbiety Mączyńskiej, Jana Jakuba Michałka Katarzyna Szol i Józefa Niżnika, wydana przez Komitet Prognoz Polska 2000 Plus przy Prezydium PAN. Reklama: Książkę podzielono na trzy części. Pierwsza jest Michał Plewczyński swoistym wprowadzeniem do różnorodnych aspektów [email protected] Tel. 22 551 54 40 współczesnego świata. Część druga poświęcona jest szeroko pojmowanemu ładowi społeczno-ekonomicz- Druk: nemu oraz jego dysfunkcyjności, m.in. zjawisku dryfu dbPrint Polska Sp. z o.o. polityki gospodarczej i rozwoju cywilizacyjnego. Część trzecia mówi m.in. o zmianach ekonomicznych, które Wykorzystano zdjęcia: dokonają się w przyszłości. z Bartłomiej Sawka (s. 1–30), Gabriela Kulma (s.38), europarl.pl (s.38) https://www.facebook.com/media/t/073741 839.315115205258286&type=3(s. 39) owe.pte.pl(s. 39), kig.pl (s. 39), Informujemy, że dwumiesięcznik samoobrona.org.pl (43) „Ekonomista” nr 2/2014 zawierać będzie wybrane referaty Archiwalne wydania Biuletynu PTE z IX Kongresu Ekonomistów Polskich. dostępne na stronie internetowej: http://www.pte.pl/223_biuletyny_pte.html Więcej na: http://www.ekonomista.info.pl/

42 I Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 kwestionariusz ekonomisty

Profesor Władysław Leopold Jaworski ukończył prawo, na co miały wpływ rodzinne tradycje. Prawnikami byli i dziadek – Władysław Leopold Jaworski, profesor UJ – i ojciec – Iwo Jaworski, profesor Uniwersytetu Wileńskiego. Jednak zainteresowania profesora były związane z ekonomią oraz bankowością i ostatecznie tę drogę wybrał. Polskie Towarzystwo Ekonomiczne to dla mnie: zespół świetnych ekonomistów, którzy służą rozwojowi gospodarki polskiej. Największy grzech ekonomistów: w zbyt małym stopniu zajmują się sprawami istotnymi dla Polski, takimi jak: ocena procesu prywatyzacji, rola kapitału zagranicznego, problem niżu demograficznego czy emigracji. Nie istnieje dla mnie dzień bez: fachowej literatury, prasy („Rzeczpospolita”), serwisów informacyjnych. Sukces to dla mnie: docenienie moich osiągnięć przez środowisko. Uznanie za „autorytet w dziedzinie bankowości” w Jubileuszowej Księdze Związku Banków Polskich w 2013 r. Ludzie nie wiedzą o mnie, że: interesuję się historią XX wieku i korzeniami mojej rodziny. Jestem szefem: jako kierownik zespołu doradców naukowych NBP (1980–1985) i wiceprezes NBP (1985–1989), a także jako kierownik Katedry Bankowości SGH starałem się stworzyć zespół ludzi wybitnych i pracowitych. Nie przyjąłbym do pracy: osoby bez zamiłowania do tematu. Wakacje spędzam: przez lata spędzałem w krajach basenu Morza Śródziemnego. Obecnie na działce (Dębe) i w hotelu Warszawianka (Jachranka). Irytuje mnie: brak szacunku dla polskich tradycji, służalczość wobec zagranicy. Do szału może mnie doprowadzić: niezauważanie ogromnego rozwarstwienia naszego społeczeństwa. Nigdy sobie nie odmawiam: przebywania w ciekawym towarzystwie. Internet jest: dobrym źródłem informacji. Czytam: literaturę fachową i dobre powieści. Mój ulubiony pisarz to Wiesław Myśliwski. Oglądam: staram się odwiedzać moje rodzinne miasta Wilno i Wrocław. Ulubiony gadżet: miniatura pomnika Chrząszcza w Szczebrzeszynie. Gdybym nie był tym, kim jestem, mógłbym być: politykiem, który dąży do powstania polskiej, samodzielnej polityki gospodarczej. Gdyby to ode mnie zależało: dążyłbym do unarodowienia polskich banków. Najdziwniejsza rzecz, jaką mam, to: ilustracje Leona Chwistka do bajki, którą miał napisać dla mnie mój dziadek prof. W.L. Jaworski.

Biuletyn PTE nr 1 (64)/2014 I 43 nr 1/2014 Rozlicz PIT 2013 Marzec i przekaż 1% ISSN 1507-1383 na edukację ekonomiczną KRS 0000099464

Wejdź na stronę www.pit.pte.pl i pobierz PIT Format 2013

Całkowicie darmowy program PIT FORMAT 2013 Łatwy i intuicyjny kreator, który krok po kroku przeprowadzi cię przez rozliczenie Prosty wydruk deklaracji Bezproblemowa wysyłka e-deklaracji Pełen komplet deklaracji podatkowych, załączników i formularzy Jako jedyny posiada naszą rekomendacje Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego

Nasza działalność Organizacja Olimpiady Wiedzy Ekonomicznej – co roku ponad 12 tys. uczestników Otwarte seminaria ekonomiczne z ekspertami Wydawanie publikacji ekonomicznych – w tym cykl Nobliści z Ekonomii Wydawanie Biuletynu PTE oraz kwartalnika Ekonomista Organizacja Kongresów Ekonomistów Polskich

Polskie Towarzystwo Ekonomiczne posiada ponad 200 letnią tradycje. Polskie Towarzystwo Jest niezależnym, profesjonalnym, ogólnopolskim stwoarzyszeniem 44 I EkonomiczneBiuletyn PTE nr 1 (64)/2014 zrzeszającym praktyków i teoretyków. http://www.pte.pl