― Hemsterhusiana, 18 ― Kringen Rondom François Hemsterhuis
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
― Hemstrhusiana, 18 ― Kringen rondom François Hemstrhuis . Jacob-vvan Sluis Kringen rondom François Hemstrhuis Vrienden, verwantn en passantn ❧ Berltsum ~ Van Sluis 2018 Hemstrhusiana, volume 18 Collection dirigée par Jacob van Sluis ISBN 978-0-244-06174-6 © Jacob van Sluis http://irs.ub.rug.nl/hemsterhuis Apple Mac mini NeoOffice AppleeChancery • Junicode • Verdana 31 I 2018 5 Verantwoording Van de Nederlandse filosoof François Hemsterhuis (1721-1790) zijn bijna 1700 brieven van zijn hand overgeleverd. Hiervan zijn ruim 1250 gericht aan Adelheid Amalia geboren gravin von Schmettau (1748-1806), gehuwd met de Russische gezant te Den Haag, Dmitri Alekseević Gallitzin. Transcripties van de brieven aan prinses Gallitzin zijn verzameld in tien delen met de verzameltitel Ma toute chère Diotime, verschenen in 2010-20⒖ Brieven door Hemsterhuis geschreven aan andere correspondenten zijn verzameld in twee aanvullende delen. Daarnaast zijn er nog bijna duizend brieven gericht aan Hemsterhuis bewaard gebleven, voor het merendeel met prinses Gallitzin als afzender. Al deze brieven bieden uiteraard veel informatie over het leven en de werk - zaamheden van Hemsterhuis. Vele persoonsnamen worden genoemd. Om al deze verwanten, vrienden en voorbijgangers te duiden is ter aanvulling dit deel Kringen rondom François Hemsterhuis samengesteld. Zo veel mogelijk zijn persoonsnamen herleid en waar nodig voorzien van een literatuurverwijzing. Maar voor beroemdheden als Spinoza en Goethe is dit niet nodig. Er is bewust voor gekozen om dit deel, dat de delen met de correspondentie begeleidt, te presenteren als Kringen met aantekeningen, en niet als commentaar. De reden is allereerst dat er niet is gestreefd naar een volledige wijze van toe- lichting zoals dat gebruikelijk is bij een commentaar. De tweede reden is dat op deze wijze het eenvoudiger was om aantekeningen te scheiden van een personenregister. Uiteraard kan men de brieven digitaal doorzoeken en dat maakt een volledig register in belangrijke mate overbodig: het register kan volstaan met een verwijzing naar het deelnummer waarin men moet zoeken, en dat kan dus digitaal. Spellingsvarianten van de naam, wat het digitaal zoeken vaak zo lastig maakt, worden vermeld. De kring van verwanten is ruim getrokken door alle afstammelingen van de vier grootouders tot ca. 1800 zo volledig mogelijk te presenteren. Hemsterhuis was niet een uitgesproken familieman, maar familierelaties hebben natuurlijk meegespeeld en het in kaart brengen ervan was nodig om de testamentaire afwikkeling van zijn nalatenschap te duiden. De werkwijze met Kringen maakte het ook mogelijk om in dit deel formele documenten rond huur van woningen en overlijden op te nemen. Voor het in kaart brengen van de werkkring is een lijst van leden van de Raad van State opgenomen, al had Hemsterhuis met slechts weinigen van hen een meer dan zakelijke omgang. Meer nabij stonden hem mensen aan wie hij presentexemplaren van zijn boeken toezond, reden om de bewaard gebleven verzendlijsten in transcriptie op te nemen. # 6 Verwijzingen naar de andere delen of gedeelten van de serie Hemsterhusiana met de correspondentie vinden plaats via omcirkelde getallen of letters; zie hieronder pagina ⒑ Nogmaals, het geheel van Kringen rondom François Hemsterhuis hee niet de pretentie van volledigheid of van een commentaar bij de correspondentie. Dit boek dient als vraagbaak en als handvat bij de studie naar het leven en werk van Hemsterhuis. Nota Bene – De bundeling van gegevens zoals verzameld in dit boek zijn voorlopig en onvolledig. De datum van de versie staat vermeld onderaan op de verso-zijde van de titelpagina. ❧ 7 Inhoudsopgave ⒈ Kringen van verwanten 11 ⒉ Persoonlijke zaken en nalatenschap 42 ⒊ Raad van State ten tijde van Hemsterhuis 60 ⒋ Verzendlijsten 68 ⒌ Verwijzingen in de brieven naar eigen geschrien 86 ⒍ Aantekeningen bij de brieven 90 ⒎ Personenregister bij de brieven 117 ⒏ Corrigenda 227 ❧ 8 Gebruikte afkortingen ADB Allgemeine Deutsche Biographie. 56 delen; Leipzig 1875-19⒓ BH Jacob van Sluis, Bibliotheca Hemsterhusiana. Het boekenbezit van Tiberius en Frans Hemsterhuis, met genealogie en bibliografie (Budel / Leeuwarden 2001) – met een volgnummer daaraan voorafgaand een aanduiding van het formaat: f=folio, q=quarto, o=octavo. BLGNP Biografisch lexicon voor de geschiedenis van het Nederlandse protestantisme (zes delen; Kampen 1978-2006). Brummel L. Brummel, Frans Hemsterhuis, een philosofenleven (Haarlem 1925). DVN Digitaal vrouwenlexicon – via http://resources.huygens.knaw.nl/vrouwenlexicon/ Elias J.E. Elias, De vroedschap van Amsterdam 1578-1795. (twee delen; Haarlem 1903-1905). Fresco Frans Hemsterhuis, Lettres de Socrate à Diotime: Cent cinquante lettres du philosophe néerlandais Frans Hemsterhuis à la princesse Gallitzin; choisies, introduites, édités et annotées par Marcel Franz Fresco (Deutsche Hochschulschrien) (Frankfurt am Main e.a. 2007). Gabriëls A.J.C.M. Gabriëls, De heren als dienaren en de dienaar als heer. Het stadhouderlijk stelsel in de tweede helft van de achttiende eeuw (Hollandse historische reeks, 14) (’s-Gravenhage 1990). GKvM Goethe und der Kreis von Münster: zeitgenössische Briefe und Aufzeichnungen. In Zusammenarbeit mit Waltraud Loos heraus- gegeben von Erich Trunz. 2., überarbeitete und ergänzte Auflage (Veröffentlichungen der Historischen Kommission Westfalens; XIX: West~älische Briefwechsel und Denkwürdigkeiten, VI) (Münster, 1974). Hardenbroek Gedenkschriften van Gijsbert Jan van Hardenbroek, heer van Bergestein, Lockhorst, ’s Heeraartsberg, Bergambacht en Ammerstol, president der Utrechtsche Ridderschap, gedeputeerde ter Generaliteits- vergadering enz. (1747-1787) uitgegeven en toegelicht door Dr. F.J.L. Krämer (Werken uitgegeven door het Historisch Genootschap) (zes delen; Amsterdam 1901-1918). HeidenR Jan K.H. van der Meer, m.m.v. Lotte C. van de Pol (uitg.), De dagboeken van S.P.A. van Heiden Reinestein, kamerheer en drost 1777-1785 (Gratama reeks; 3) (Assen 2007). # 9 KvM Der Kreis von Münster. Briefe und Aufzeichnungen Fürstenbergs, der Fürstin Gallitzin und ihrer Freunde. Herausgegeben von Siegfried Sudhof. 1. Teil (1769-1788). Mit einem Vorwort von Erich Trunz. 1. Hälfte: Texte. 2. Hälfte: Anmerkungen (Veröffentlichungen der Historischen Kommission Westfalens; 19) (Münster 1962). NAdel Nederland’s adelsboek, jg. 1 (1913)-… NBW Nationaal Biografisch Woordenboek. 21 delen (Brussel 1964-2014). NDB Neue Deutsche Biographie. Herausgegeben von der historischen Kommission bei der Bayerischen Akademie der Wissenschaften (26 delen; Berlin 1953-…). NNBW Nieuw Nederlandsch biografisch woordenboek (10 delen; Leiden 1911-1937). NPatr Nederland’s patriciaat, jg. 1 (1910)-… Rep. Repertorium van ambtsdragers en ambtenaren 1428-1861 – via https://www.huygens.knaw.nl SchutteB O. Schutte, Repertorium der buitenlandse vertegenwoordigers, residerende in Nederland 1584-1810 (R$ks Geschiedkundige Publicatiën) (’s-Gravenhage 1983) – De verw$zing is naar de paginanummers. SchutteN O. Schutte, Repertorium der Nederlandse vertegenwoordigers, residerende in het buitenland 1584-1810 (R$ks Geschiedkundige Publicatiën) (’s-Gravenhage 1976). – De verw$zing is naar de paginanummers. WP Wikipedia, met voorafgaande letters voor de taalversie: de.WP = Duits en.WP = Engels fr.WP = Frans it.WP = Italiaans la.WP = Lat$n nl.WP = Nederlands WP = vermelding in verschillende taalversies BLGNP, NNBW en de beide Repertoria van Schutte z$n digitaal te raadplegen via www.biografischportaal.nl ADB en NDB z$n digitaal te raadplegen via www.deutsche-biographie.de t # 10 Verwezen wordt met omcirkelde nummers naar de deelnummers van de reeks Hemsterhusiana: • Deel 1: Ma toute chère Diotime, 1775-1778 (UB en LA Münster) – I • Deel 2: Ma toute chère Diotime, 1779 (KB Den Haag; UB, LA Münster) – J • Deel 3: Ma toute chère Diotime, 1781-1782 (KB Den Haag) – K • Deel 4: Ma toute chère Diotime, 1783 (UB Münster) – L • Deel 5: Ma toute chère Diotime, 1784 (UB Münster) – M • Deel 6: Ma toute chère Diotime, 1785 (UB Münster) – N • Deel 7: Ma toute chère Diotime, 1786 (UB Münster) – O • Deel 8: Ma toute chère Diotime, 1787 (UB Münster) – P • Deel 9: Ma toute chère Diotime, 1788 (UB Münster) – Q • Deel 10: Ma toute chère Diotime, 1789-1790 (UB Münster) – R • Deel 11: Ma toute chère Daphné, 1780-1790 (KB Den Haag) – S • Deel 12: Diverse correspondenten (diverse vindplaatsen) – T Hierin voor de ontvangen brieven – s· • Deel 14: Lettres de Diotime I, 1775-1781 (UB Münster) – U· • Deel 15: Lettres de Diotime II, 1782-1784 (UB Münster) – V • Deel 16: Lettres de Diotime III, 1785-1790 (UB Münster) – W • Deel 17: Lettres de Diotime IV, 1775-1788 (diverse vindplaatsen in Münster) – X ✓ vermelding op de verzendl$sten van door Hemsterhuis toegezonden boeken t Kringen van verwanten 11 Kringen van verwanten Tot hoe ver reikt de familie? In welke mate kenden de bewoners in de Republiek van de achttiende eeuw hun familiebanden? Tot welke graad werd de verwantschap ervaren? Het antwoord hierop zal per familie en per persoon uiteengelopen hebben. Zeker is wel dat de familiebanden toen sterker werden ervaren dan in de huidige t$d. Om de kring van verwanten van Frans Hemsterhuis te tekenen moet de cirkel dus ruim getrokken worden. De betekenis van de familie ten t$de van de Republiek kan moeil$k overschat worden, zeker wanneer er sprake van familiekapitaal in de materiële, maatschappel$ke of politieke betekenis van dit woord.1 Verwantschapsbetrek- kingen vervulden essentiële maatschappel$ke functies. Naarmate men naar status en stand succesvoller was, werd het meer essentieel om de belangen van de familie in het oog te houden. De