Marita Mathijsen Boeken Onder Druk Censuur En Pers-Onvrijheid in Nederland Sinds De Boekdrukkunst Amsterdam University Press Boeken Onder Druk
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
onder redactie van Marita Mathijsen Boeken onder druk Censuur en pers-onvrijheid in Nederland sinds de boekdrukkunst Amsterdam University Press Boeken onder druk boeken onder druk.indd 1 29-04-11 13:13 boeken onder druk.indd 2 29-04-11 13:13 boeken onder druk Censuur en pers-onvrijheid in Nederland sinds de boekdrukkunst Onder redactie van Marita Mathijsen Amsterdam University Press boeken onder druk.indd 3 29-04-11 13:13 Deze publicatie is tot stand gekomen met steun van de Faculteit der Geestes wetenschappen, Universiteit van Amsterdam Afbeelding omslag: Censuur 2006, Pieter Jonker, conceptueel kunstenaar, Oosterhout en Titelblad van de Index Librorum Prohibitorum, versie Paus Benedictus XIV, 1758. Ontwerp omslag: Kok Korpershoek, Amsterdam Ontwerp binnenwerk: ProGrafici, Goes isbn 9789089643063 eisbn 9789048513727 nur 615 © Marita Mathijsen / Amsterdam University Press, 2011 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgesla gen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B Auteurswet 1912 jº het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051, 2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich tot de uitgever te wenden. De uitgeverij heeft ernaar gestreefd alle copyrights van in deze uitgave opgenomen il lustraties te achterhalen. Aan hen die desondanks menen alsnog rechten te kunnen doen gelden, wordt verzocht contact op te nemen met Amsterdam University Press. boeken onder druk.indd 4 29-04-11 13:13 inhoud Marita Mathijsen Inleiding 7 Herman Pleij Literatuur en censuur in de zestiende eeuw 17 Olga van Marion Verboden in de Gouden Eeuw. Schrijvers, drukkers en hun strategieën 31 Inger Leemans Censuur als onmacht. De omstreden Nederlandse publieke ruimte 1660‑1760 45 Marita Mathijsen Manuscriptkeuringen en boekverboden. Censuur rond de Franse tijd 59 Lisa Kuitert Censuur in NederlandsIndië in de negentiende eeuw. Kranten, boeken en het drukpersreglement 75 Boudien de Vries De leenbibliotheek als instrument van informele censuur, 1850‑1920 89 Cecile van Eijden-Andriessen Idil, ‘richtingwijzer in een labyrinth’. De geschiedenis van een katholieke recensiedienst in vogelvlucht 105 Hans Renders Gecensureerd door de buren. De invloed van het nationaalsocialisme op de vrijheid van drukpers 121 Klaus Beekman Overheidscensuur en zelfcensuur in de twintigste en eenentwintigste eeuw in Nederland en Vlaanderen 137 Noten 153 Gebruikte literatuur 177 Lijst van illustraties 195 Over de auteurs 197 Personenregister 201 5 boeken onder druk.indd 5 29-04-11 13:13 boeken onder druk.indd 6 29-04-11 13:13 Marita Mathijsen inleiding Met het boek verborgen onder de bank lazen drie meisjes tijdens de handwerk klas in De metsiers van Hugo Claus. Ze waren net bij een heftige vrijscène geko men, toen de handwerknon iets in de gaten kreeg. Met wapperend habijt, gehin derd door de kap die geen volle kijkvrijheid gaf, stevende ze op hen af. Conchita en Dolores, twee Antilliaanse zusjes, zagen haar aankomen. Zonder een woord te zeggen schoven ze eendrachtig twee banken tegen elkaar aan, zodat de non niet kon passeren. De lezende meisjes zagen op dat moment kans het boek uit het raam te gooien. De afgeleide non zag het niet. Conchita en Dolores kregen strafwerk, maar de drie ontliepen de schorsing die op het lezen van dergelijke boeken stond. Deze scène speelde zich af rond 1960 op de katholieke Limburgse meisjes school die ik toen bezocht. Er heerste een nogal schizofrene benadering van moderne literatuur. We hadden een leraar Nederlands die W.F. Hermans, Ge rard van het Reve en Harry Mulisch aanprees, en ook toestond op de leeslijst. In 1961 wees hij ons op iets heel nieuws en bijzonders: Serpentina’s petticoat van Jan Wolkers. Maar van de nonnen die huiswerkbegeleiding deden en de school bibliotheek bijhielden, mochten we dat soort boeken niet lezen. De leraar Frans stond geen JeanPaul Sartre of Albert Camus op de lijst toe. In de schoolbiblio theek waren katholieke auteurs oververtegenwoordigd. Tot de canon behoorden daar Marie Koenen en Antoon Coolen. Een dergelijke vorm van morele censuur zullen veel scholieren in die tijd meege maakt hebben, en niet alleen op katholieke of protestantse scholen. Ook open bare bibliotheken hielden zich aan ongeschreven regels wat de aanschaf van al te libertijnse boeken betrof. De katholieke bibliotheken hadden een speciale dienst om uit te maken of een boek geschikt was voor een heel kleine groep gevor derde lezers of verboden moest worden. In de moralistische benadering van de literatuur is een grondige omslag gekomen tegen het einde van de jaren zestig. Toen ik ging studeren in Amsterdam brak de literatuur naar twee kanten open: niet alleen werd allerlei triviale literatuur toegelaten in het hoge domein van de letterkunde, ook de seksualiteit werd een gewoon thema in de literatuur. Wat bijzonder was geweest en uitzonderlijk, zoals Anna Blaman’s Vrouw en vriend, werd gewoon. Ik Jan Cremer en Anja Meulenbelt’s De schaamte voorbij hoorden bij de literatuur, en Ollie B. Bommel moest ook op de lijst kunnen. Dat was de boodschap die studenten die toen leraar werden meenamen naar de scholen waar ze gingen werken. 7 boeken onder druk.indd 7 29-04-11 13:13 marita mathijsen Maar de totale persvrijheid die rond 1970 gepropageerd werd, hield niet lang stand. Met de mondialisering van de maatschappij drongen ook allerlei stelling namen door in de media die beledigend waren voor groepen van de bevolking. Kan een democratische maatschappij tolereren dat er via drukwerk opgeroepen wordt tot jodenhaat, homofielenjacht, islamdemonisering? Is het voldoende daar repressieve censuur, dus een veroordeling achteraf, op toe te passen? Of zou preventieve censuur hier toch noodzakelijk zijn? Of moeten we vertrouwen op zelfcensuur van schrijvers of uitgevers? In dit boek staat censuur op drukwerk centraal. De term is breed opgevat: alles valt eronder wat met verboden op, processen tegen of het tegenwerken van openbaarmaking of verspreiding via druk te maken heeft. Ook zelfcensuur ter bescherming van de eigen positie kan hieronder vallen. Censuur laat zich om schrijven als de praktijk van sociale controle met betrekking tot het ontstaan en de distributie van geschriften en de daarmee gepaard gaande verspreiding van ideeën.1 De censuur kan komen van de kant van de kerk, bijvoorbeeld omdat er naar haar idee ketterse ideeën verspreid worden. Ook kritiek op het zedelijke gehalte van geschriften kan van de kerk komen, maar die komt vaak genoeg ook van conservatieve groeperingen in de maatschappij. Politieke censuur is er in periodes van een streng centraal gezag. In de lezenswaardige bundel 100 Banned Books waarin verboden op literaire boeken beschreven staan, onderscheiden de auteurs vier groepen censuur: ‘literature suppressed on political grounds’, ‘on religious grounds’, ‘sexual grounds’ en ‘social grounds’. De enige Nederlandse titel in 100 Banned Books is Het dagboek van Anne Frank, dat om sociale rede nen censuur onderging. De vader en de uitgever verwijderden passages waarin personen hatelijk afgeschilderd werden. Voor de eerste Duitse vertaling werden aanpassingen gemaakt waardoor die minder beledigend voor Duitsers zou moe ten zijn. Sommige scholen in Amerika verboden het boek nog in de jaren tachtig van de vorige eeuw, niet alleen vanwege de seksuele vrijmoedigheden, maar ook omdat het ‘a real downer’ zou zijn.2 Behalve het onderscheid naar de beweegredenen voor censuur kan er ook nog verschil gemaakt worden tussen soorten censuur. Bijvoorbeeld tussen re- pressieve en preventieve censuur, termen die te maken kunnen hebben met de juridische kant van de censuur. Van preventieve censuur is sprake als een instan tie vóór het drukken van een werk toestemming moet geven voor verspreiding ervan. Dit kan een kerkelijke of politieke instantie zijn. In de katholieke kerk moesten tot in de jaren zestig boeken van geestelijken voorgelegd worden aan bisschoppelijke commissies die het ‘nihil obstat’, oftewel ‘niets staat in de weg’ konden uitspreken, waarna ‘imprimatur’ volgde: het worde gedrukt. Tijdens de Duitse bezetting moest elk boek voorgelegd worden aan een censuurcommis sie. Repressieve censuur is censuur achteraf: na de druk wordt dan beoordeeld of een boek verspreid of aangekocht kan worden, of dat er misschien zelfs een proces gevoerd moet worden dat tot een verbod kan leiden. De katholieke In dex was een geïnstitutionaliseerde vorm van repressieve censuur: daarin werd 8 boeken onder druk.indd 8 29-04-11 13:13 inleiding aangegeven welke boeken door katholieken niet gelezen mochten worden, en die katholieke bibliotheken dus niet mochten aanschaffen en katholieke boek winkels niet mochten verkopen. Een vorm van repressieve censuur is ook de rectificatie, die via een proces afgedwongen wordt. Zo werdPrivé gedwongen tot rectificatie van het bericht dat prins Willem Alexander niet de hele Elfsteden tocht gereden zou hebben, en De Telegraaf moest na een proces rectificeren dat prinses Máxima een