Morton Feldman, Marcus Schmickler, Corinna Belz, Ensemble Musikfabrik, Cappella Amsterdam

  INHOUD CONTENTS

INFO & CREDITS 2

PROGRAMMA 3

TUSSEN KLANK EN BEELD 4 BETWEEN SOUND AND IMAGE 8

OVER DE ARTIESTEN 12 ABOUT THE ARTISTS 15

HOLLAND FESTIVAL 2018 20

WORD VRIEND 22 JOIN US 22

COLOFON 24 COLOPHON 24

1 INFO CREDITS

DO 7 JUNI 2018 ROTHKO CHAPEL THU 7 JUNE 2018 muziek music aanvang starting time Morton Feldman 20:30 8.30 pm dirigent conductor Daniel Reuss locatie venue Westergasfabriek, Gashouder uitvoering performed by Cappella Amsterdam: duur running time sopraan soprano: 1 uur 10 minuten, geen pauze Marijke van der Harst, Maria Köpcke, 1 hour 10 minutes, no interval Margreet Rietveld, Marjo van Someren, Rachel Thompson, Marieke Steenhoek wereldpremière world premiere alt alto: Rothko Chapel Sabine van der Heijden, Luise Kimm, Houston, 9 april 1972 Mieke van Laren, Inga Schneider, Suzanne Verburg, Desirée Verlaan RICHTERS PATTERNS tenor tenor: Keulen, 16 september 2016 Dolf Drabbels, Steven van Gils, Mattijs Hoogendijk, Jelle Leistra, Mitch musikfabrik.eu ­Raemaekers, Diederik Rooker cappellaamsterdam.nl bas bass: Jan Douwes, Martijn de Graaf ­Bierbrauwer, Angus van Grevenbroek, Andrew Hopper, Kees Jan de Koning, Bart Oenema

musici musicians Ensemble Musikfabrik: Ulrich Löffler, piano piano Dirk Rothbrust, slagwerk percussion Axel Porath, altviool viola

geluidsregie sound design Paul Jeukendrup

2 RICHTERS PATTERNS PROGRAMMA muziek music Marcus Schmickler PROGRAMME film film Rothko Chapel (1971) Corinna Belz Morton Feldman (1926-1987) montage editing RICHTERS PATTERNS (2016) Rudi Heinen Marcus Schmickler (1968) / Corinna Belz naar een idee van after an idea of muzikale installatie voor 18 musici, Gerhard Richter elektronica en film musical installation for 18 musicians, elec- uitvoering performed by tronics and film Ensemble Musikfabrik: Helen Bledsoe, fluit flute Peter Veale, hobo oboe Carl Rosman, klarinet clarinet Heidi Mockert, fagot bassoon Christine Chapman, hoorn french horn Marco Blaauw, trompet trumpet Bruce Collings, trombone trombone Melvyn Poore, tuba tuba Mirjam Schröder, harp harp Ulrich Löffler, piano piano Benjamin Kobler, piano piano Dirk Rothbrust, slagwerk percussion Hannah Weirich, viool I violin I Susanne Zapf, viool II violin II Axel Porath, altviool viola Dirk Wietheger, violoncello violoncello John Eckhardt, contrabass double bass live elektronica live-electronics Marcus Schmickler geluidsregie sound design Paul Jeukendrup productie production Ensemble Musikfabrik met steun van with support by Kunststiftung NRW at Campus Musikfabrik 3 TUSSEN KLANK EN BEELD door Joep Christenhusz

Talloze componisten vonden inspiratie in de beeldende kunst, talloze kunstenaars in de muziek. Niet voor niets spreken musici vaak over ‘klankkleur’ en melodisch ‘lijnenspel’, hebben schilders het over de ‘com- positie’ van een doek, en zoeken regisseurs naar een bepaald ‘ritme’ in hun montages. Toch laten beeld en klank zich niet zonder meer tot elkaar herleiden. Uiteindelijk blijven het verschillende media, met hun eigen wetten en eigenschappen.

In dit concert verkennen de moderne-muziekspecialisten van het Keulse Ensemble Musikfabrik de symbiotische, maar ongrijpbare relatie tussen het auditieve en het visuele. De schilderkunst van Gerhard Richter vormt het vertrekpunt in RICHTERS PATTERNS, een gezamenlijk project van filmmaker Corinna Belz en componist Marcus Schmickler, waarin beeld hoorbaar wordt en klank zichtbaar. Ook Morton Feldmans Rothko Chapel is een werk met duidelijke visuele connotaties.

RICHTERS PATTERNS

In 2011 verscheen Gerhard Richters Patterns: Divided, Mirrored, Repea- ted, een kunstboek waarin de Duitse schilder experimenteert met een nieuwe, digitale werkwijze. Uitgangspunt is een eigen schilderij uit 1990, Abstraktes Bild (724-4), dat Richter in twaalf stappen onderverdeelt in steeds kleinere delen: eerst twee vlakken, dan vier, acht, zestien – totdat er uiteindelijk 4096 flinterdunne strepen overblijven. Richter onderwerpt deze zogenaamde strips vervolgens aan een ingenieus proces van her- schikking, spiegeling en herhaling. Het resultaat: 221 nieuwe patterns op landscape-formaat. Elk een even hallucinante caleidoscoop van duize- lingwekkende vormen en patronen.

In hetzelfde jaar draaide er een nieuwe documentaire van regisseur ­Corinna Belz in de bioscopen: Gerhard Richter Painting. Voor de film volgde Belz de schilder drie jaar lang op de voet in zijn atelier. Nog geen jaar later werd deze bijzondere inkijk in Richters maakproces en denk- wereld bekroond met de Deutsche Filmpreis 2012 in de categorie ‘beste documentaire’.

4 60.000 afbeeldingen Keulen, 2016. Met het oog op het naderende 25-jarige jubileum van Ensemble Musikfabrik smeedt het gezelschap plannen voor een bijzon- der project. In een nieuw werk moet een lang gekoesterde wens van beschermheer en lid raad van toezicht Gerhard Richter in vervulling gaan: een synthese van diens beeldende werk met film en hedendaagse muziek. Gezien haar recente Richter-docu is de keuze voor Corinna Belz snel gemaakt. De Duitse componist Marcus Schmickler (ook bekend als medeoprichter van het DJ-collectief Brüsseler-Platz-10a-Musik en postrock-producer Pluramon) tekent voor de muzikale component van het project.

‘Een installatie voor achttien musici, elektronica en film’, zo omschrijven de makers RICHTERS PATTERNS. Zoals de titel verraadt, is de opzet van het 33 minuten durende werk nauw verwant aan de procedés waarmee Richter in zijn voornoemde Patterns-boek experimenteert. Met dit verschil dat het eigenlijke beeldmateriaal, dat tijdens het concert op een groot projectie- scherm te zien is, berust op nieuwe schilderijen, die in 2016 voor het eerst in New York werden tentoongesteld. Speciaal voor deze productie maakte Richter een serie foto’s van een van deze werken (Abstraktes Bild, 946-3). Met een nieuw door editor en programmeur Rudi Heinen geprogram- meerd computeralgoritme werkte Belz en Heinen de uitsnedes om tot een film. Ruim 60.000 afbeeldingen werden digitaal bewerkt en volgens Richters deel-, spiegel- en herhalingstechnieken uitgezet in de tijd.

‘Het was voor mij een unieke mogelijkheid om buiten de galerie en de tentoonstellingsruimte om een abstract filmformat te ontwikkelen dat toch recht doet aan Richters kunst’, vertelt Belz in een interview op de website van Musikfabrik. ‘De film bestaat geheel uit ornamentale patro- nen. Gaandeweg worden de structuren steeds gedetailleerder en verfijn- der, totdat het beeld culmineert in een snelle beweging van horizontale lijnen.’ Een verwijzing naar de Streifenbilder die Richter naar aanleiding van zijn Pattern-boek maakte, aldus Belz.

Het is frappant hoe Belz uit louter bewegingsloos beeldmateriaal een organische film weet te destilleren. Met behulp van de computer wekt ze Richters complexe patronen tot leven en verleent ze het platte vlak van zijn werk een eigen diepte en tijdsdimensie. Pixel voor pixel worden de figuren omgevormd. Het veranderingsproces verloopt zo langzaam dat het voor het blote oog nauwelijks zichtbaar is. Niettemin leiden voort- durende veranderingen in de allerkleinste details gestaag tot nieuwe vormen, kleuren en lichtintensiteiten.

5 Oneindige deelbaarheid Trage, nauwelijks waarneembare transformaties kenmerken ook de ­muziek die Schmickler voor RICHTERS PATTERNS schreef. ‘Het stuk ont- wikkelt zich zo extreem langzaam dat de indruk van een lineair tijdsver- loop naar de achtergrond verdwijnt’, aldus de componist in een eigen toelichting. ‘De klanken staan als het ware buiten de tijd. Als luisteraar neem je de muziek waar alsof je naar een van Richters schilderijen kijkt.’ Schmickler bedient zich in zijn muziek dan ook van soortgelijke spie- gelings- en herhalingsprocessen, schrijft hij: ‘Ik heb Richters ruimtelijke technieken willen verlengen in het domein van de klank.’

Hoewel Schmickler zijn noten onafhankelijk van de film van Belz compo- neerde, bestaan er opmerkelijke overeenkomsten tussen de muziek en de beeldprojecties. Parallel aan het visuele verdichtingsproces, waarbij de spiegelpatronen zich in steeds kleine details vertakken tot flakke- rende kleurvlakken, rijgen Schmicklers muzikale lijnen zich stap voor stap aaneen tot hoogpolige klankweefsels. Arpeggiofiguren van een harp en een elektrische piano vermengen zich gaandeweg met de harmonieën van het ensemble tot een vormloze klankwolk.

Daarbij gebruikt de componist steeds kleinere intervallen en verkent hij de minieme, zogenaamde ‘microtonale’, toonsafstanden die tussen de halve tonen van de pianotoetsen liggen: kwarttonen worden achtste ­tonen en klitten samen tot complexe elektronische boventoonstapelin- gen, totdat de muziek uiteindelijk verdampt in het geruis van toonloze blaas- en strijkgeluiden en het geraas van een windmachine.

Schmickler maakt zo hoorbaar wat Richters patterns zichtbaar maken: de idee van de oneindige deelbaarheid. Iedere snipper beeld, hoe dun ook, laat zich in principe nog een keer splitsen. Tussen twee punten in de ruimte laat zich altijd nog een derde punt plaatsen. Tussen twee toon- hoogtes ligt altijd een nieuwe frequentie. Ad infinitum, als in een duize- lingwekkende Mandelbrot-fractal.

ROTHKO CHAPEL

Wie nadenkt over de relatie tussen muziek en beeld komt vroeg of laat uit bij de Amerikaanse componist Morton Feldman. Vooral zijn late stuk- ken wekken de indruk dat ze met hun enorme lengte (ruim vier en en half uur voor For Philip Guston, een dikke vijf voor String Quartet No. 2) als het auditieve equivalent van een canvas roerloos in de muzikale ruimte hangen. Feldman is de onbetwiste meester van de soft focus sound en de radicaal uitgedunde textuur. In zijn muziek cirkelen eindeloos herhalende

6 motieven rond op fluistersterkte, in een klinkende paradox van verander- lijke stasis: er is geen duidelijke richting, geen afgebakend begin of eind. Zelfs de tijd lijkt te stollen en toch stroomt en ademt er van alles.

Feldman luisteren is alsof je je blik over de Koptische tapijten laat glijden die hij op het eind van zijn leven verzamelde. Na het ene patroon volgt geheel onnadrukkelijk het andere, het liefst net niet geheel symmetrisch en licht uit het lood. Onwillekeurig dringt zich ook een vergelijking op met de pulserende kleurvlakken van de New Yorkse neo-expressionis- tische schilders die Feldman tot zijn naaste vrienden rekende: Jackson Pollock, Barnet Newman, Philip Guston en Mark Rothko.

Feldman bewees laatstgenoemde, een jaar na diens dood in 1970, een laatste eer met Rothko Chapel. De titel van het half uur durende werk verwijst naar de oecumenische stilteruimte die het rijke kunstverzame- laarsechtpaar De Menil had laten bouwen in Houston (Texas). Rothko maakte voor het interieur van de kapel veertien enorme schilderijen, variërend van diep paars tot pikzwart, die als een vacuüm de blik van de bezoeker aanzuigen.

In een eigen toelichting beschrijft Feldman hoe de ruimte en de schil- derijen bepalend waren voor de ongewone bezetting van zijn partituur (altviool, tekstloze sopraan, dito koor, percussie en celesta): ‘Rothko’s kleurvlakken reiken tot pal aan de rand van zijn canvassen. Ik streef hetzelfde na in mijn muziek - ze moet de hele ruimte doordringen en niet van een afstand worden gehoord.’

Bij vlagen geven Feldmans instrumentatiekunsten je inderdaad het gevoel dat je omhuld wordt door klank. Neem de middenpassage, waarin buisklokken en een in twaalf stemmen onderverdeeld vrouwen- koor versmelten tot een wonderlijk monochroom klankveld. Op andere momenten verbrokkelt de partituur tot fragmentarische akkoorden en korte melodische frases die ronddobberen in een zee van stilte. De alt­ viool heft een onthechte cantilene aan op zachte tromroffels, een op en neer pendelende kleine terts in de pauken suggereert een dodenmars. Kort voor het einde neemt de muziek een opmerkelijke wending: boven celesta en vibrafoon speelt de altviool een langgerekte solo. Het blijkt een verwijzing naar Feldmans jeugd: ’De quasi-Hebreeuwse melodie componeerde ik toen ik vijftien was’, aldus de componist. ‘In bepaalde intervallen van het werk weerklinkt de synagoge.’

NB citaten Feldman ontleend aan ‘Rothko Chapel’, uit: B. H. Friedman (ed.), Give My Regards to Eighth Street, Collected Writings of Morton Feldman (Exact Change, 2000), pp. 125-6

7 BETWEEN SOUND AND IMAGE by Joep Christenhusz

Countless composers have found inspiration in the visual arts, as nume­ rous artists have in music. It is with good reason that musicians often speak of ‘timbre’ and melodic ‘interplay of lines’, painters discuss the ‘composition’ of a canvas, and filmmakers look for a certain ‘rhythm’ in their montages. Yet images and sound cannot simply be reduced to the other. They are ultimately distinct media, with their own distinct laws and properties.

In this concert the modern music specialists of Cologne’s Ensemble Musikfabrik explore the symbiotic but intangible relationship between audial and visual. Gerhard Richter’s painting is the starting point in RICHTERS PATTERNS, a joint project by the filmmaker Corinna Belz and the composer Marcus Schmickler, in which images become audible and sound becomes visible. Morton Feldman’s Rothko Chapel is also a work with clear visual connotations.

RICHTERS PATTERNS

In 2011 Gerhard Richter’s Patterns: Divided, Mirrored, Repeated was published, an art book in which the German painter experimented with a new, digital method. His starting point was a painting he did in 1990, Abstraktes Bild (724-4), which Richter divided into smaller parts in twelve steps: first two segments, then four, eight, sixteen - and eventually 4096 wafer-thin strips. Richter then applied an ingenious process of rearrange- ment, mirroring and repetition to the strips. The result was 221 new pat- terns in a landscape format, each an equally hallucinatory kaleidoscope of dizzying shapes and patterns.

In that same year, a new documentary by the director Corinna Belz was released in cinemas: Gerhard Richter Painting. For the film Belz had closely followed the painter in his studio for three years. This exceptional insight into Richter’s creative process and thinking was crowned less than a year later with the Deutsche Filmpreis 2012, in the ‘best documentary’ category.

60,000 images Cologne, 2016. Ensemble Musikfabrik was planning a special project for the company’s 25th anniversary. A new work fulfilled a long-cherished

8 wish of the ensemble’s patron Gerhard Richter: a synthesis of his visual work with film and contemporary music. In view of her recent Richter documentary, Corinna Belz was the natural choice. The German compos- er Marcus Schmickler (also known as post-rock producer Pluramon and a co-founder of the DJ-collective Brüsseler-Platz-10a-Musik) was responsi- ble for the project’s musical component.

‘An installation for eighteen musicians, electronics and film’, is how the makers described RICHTERS PATTERNS. As the title suggests, the design of the 33-minute work is closely related to the techniques with which Richter experimented in his Patterns book. The difference being that the actual visual material that can be seen on a large projection screen ­during the concert is based on new paintings, which were exhibited for the first time in New York in 2016. Richter made a series of photos of one of these pictures (Abstraktes Bild, 946-3) especially for this production. With a newly programmed computer algorithm by editor and program- mer Rudi Heinen, Belz and Heinen transformed these fragments into a film. Over 60,000 images were digitally processed and plotted over time using Richter’s division, mirroring and repetition techniques.

‘It was a unique opportunity for me to create a new, abstract film format far from galleries and exhibition rooms which nevertheless did justice to Richter’s art’, Belz says in an interview on the Musikfabrik website. ‘The film consists entirely of ornamental patterns. Gradually the structures become more detailed and refined until the image culminates in a rapid movement of horizontal lines.’ According to Belz this is a reference to the Streifenbilder (‘strip paintings’) that Richter made in response to his Pattern book.

It is striking how Belz manages to distil an organic film solely from motion­less images. She uses a computer to bring Richter’s complex patterns to life and gives his two-dimensional work its own depth and temporal dimension. The figures are transformed pixel by pixel. The transformation process is so slow that it is barely visible to the naked eye. Nonetheless, continuous changes to the smallest details gradually result in new shapes, colours and light intensities.

Infinite divisibility Slow, barely perceptible transformations also characterise the music that Schmickler wrote for RICHTERS PATTERNS. ‘The chronological unfolding happens so imperceptibly that the impression of a temporal linearity vanishes,’ according to the composer. ‘The sounds are, as it were, beyond temporality. As a listener, you perceive the music as if you were looking at one of Richter’s paintings.’ Schmickler utilises similar mirroring and

9 repetition processes in his music, he writes: ‘I wanted to extend Richter’s spatial techniques to the domain of sound.’

Although Schmickler composed his music independently of Belz’s film, there are remarkable similarities between the music and the image pro- jections. Parallel to the visual condensation process, in which the mirror patterns fragment into ever-smaller details becoming shimmering areas of colour, Schmickler’s musical lines entwine step-by-step into deep-pile sonic tissues. Arpeggio figures of a harp and an electric piano gradually merge with the ensemble’s harmonies into a formless cloud of sound.

The composer uses smaller and smaller intervals and explores the min- ute, microtonal, tone distances between piano key semitones: quarter tones become eighth notes and cluster into complex electronic overtone drifts, until the music eventually dissipates in the noise of toneless wind and string sounds and the roar of a wind machine.

This is how Schmickler makes Richter’s ‘patterns’ audible: i.e. the idea of ​​ infinite divisibility. Every strip of an image, no matter how thin, can in prin- ciple be divided again. It is always possible to put a third point between two points in space; and there is always a new frequency between two pitches. This continues ad infinitum, as in a dizzying Mandelbrot fractal.

ROTHKO CHAPEL

The relationship between music and images sooner or later brings one to the American composer Morton Feldman. His enormously lengthy late pieces (For Philip Guston is over 4.5 hours and String Quartet No. 2 is more than five hours) give the impression that they are the auditory equivalent of a canvas, floating motionlessly in the musical space. Feld- man is the undisputed master of soft focus sound and radically thinned texture. In his music, endlessly repeating motifs circle around at a low volume in a resounding paradox of changeable stasis. There is no clear direction and no defined beginning or end; even time seems to congeal - and yet all sorts of things flow and breathe.

Listening to Feldman’s music is like passing your gaze over the Coptic carpets he collected at the end of his life. One pattern follows anoth- er completely unemphatically, preferably not quite symmetrically and slightly off-centre. An involuntarily comparison arises with the pulsating coloured planes of the New York neo-expressionist painters who Feldman considered his closest friends: Jackson Pollock, Barnet Newman, Philip Guston and Mark Rothko.

10 Feldman paid his last respect to the latter a year after his death in 1970, with Rothko Chapel. The title of the half-hour work refers to the ecumen- ical meditation room that the wealthy art collectors John and Dominiq- ue de Menil commissioned in Houston (Texas). Rothko made fourteen enormous paintings for the chapel’s interior, varying from deep purple to pitch black, which draw the visitor’s gaze like a vacuum.

Feldman describes in his own explanation how the space and the paint- ings were decisive for the unusual instrumentation (viola, soprano without a text, ditto choir, percussion and celesta): ‘Rothko’s imagery goes right to the edge of his canvas, and I wanted the same effect with the music – that it should permeate the whole room and not be heard from a certain distance.’

At times Feldman’s instrumentation techniques do indeed give you the feeling that you are enveloped by sound. Take the middle passage, in which tubular bells and a female choir divided into twelve voices merge into a wondrous monochrome sound field. At other times the score collapses into fragmentary chords and short melodic phrases drifting in a sea of ​​silence. The viola intones a detached cantilena to soft drum rolls; a minor tierce swinging up and down on the kettledrum suggests a death march. The music takes a remarkable turn shortly before the end: the viola plays an elongated solo above the celesta and vibraphone. It is a reference to Feldman’s youth: ‘The quasi-Hebraic melody was written when I was fifteen’, the composer explains. ‘Certain intervals throughout the work have the ring of the synagogue.’

N.B. Feldman quotations from ‘Rothko Chapel’, in: B. H. Friedman (ed.), Give My Regards to Eighth Street, Collected Writings of Morton Feldman (Exact Change, 2000), pp. 125-6

11 tegelijkertijd abstracte en fotorealistisch OVER DE geschilderde werken geproduceerd, even- als foto’s en kunstwerken van glas. Richter ARTIESTEN woont en werkt sinds 1983 in Keulen, waar hij in 2007 een glas-in-loodraam ont- werpt voor de beroemde kathedraal van de stad.

Marcus Schmickler (Keulen, 1968) kwam op jonge leeftijd in contact met de ­muziek van Karlheinz Stockhausen toen zijn ouders naar diens woonplaats Kürten © DEUTSCH PERFEKT

Gerhard Richter werd geboren in 1932 in Dresden. In 1963 presenteerde Ger- hard Richter samen met Konrad Lueg en Sigmar Polke de satirische bedoelde stroming van het kapitalistisch-realisme in de kunst. Vanaf 1964 dienden foto’s van alledaagse onderwerpen als uitgangs- punt voor zijn schilderijen en tekeningen. Richter maakte de afgebeelde onderwer-

pen of objecten wazig om zo onderscheid © ALBRECHT FUCHS te maken tussen de foto’s en de doeken. In 1967 won Richter de kunstprijs Junger verhuisden. Hij studeerde vervolgens elek- Westen van de stad Recklinghausen in tronische muziek bij Hans Ulrich ­Humpert Duitsland. Vanaf deze tijd schilderde Rich- en compositie bij Johannes Fritsch aan ter abstract en begon hij te werken met de Hochschule für Musik und Tanz in spiegels. In 1972 werd het werk van Richter Keulen en bracht in 1992 zijn eerste solore- uitgekozen om Duitsland te vertegen- lease uit bij het Franse label Odd Size. woordigen op de Biënnale van Venetië. Schmickler was in 1995 medeoprichter Datzelfde jaar nam hij ook deel aan Do- van het DJ-collectief Brüsseler-Platz-10a- cumenta 5 in Kassel, waar hij opnieuw te Musik en produceerde in 1996 zijn eerste zien was in 1977, 1982, 1987, 1992 en 1997. In volledig digitale postrockalbum Pickup 1976 vond zijn eerste retrospectief plaats Canyon onder het pseudoniem Pluramon. in de Kunsthalle Bremen. Richter had in Vanaf het midden van de jaren negentig 1978 een grote tentoonstelling in het Ste- ontpopte Schmickler zich tot een pro- delijk Van Abbemuseum, die vervolgens ductief en veelzijdig componist voor film, in 1979 naar de Whitechapel Art Gallery theater en radiohoorspelen. Hij werkte in Londen reisde. Sindsdien heeft Richter veelvuldig samen met de Berlijnse toneel-

12 schrijver Felix Ensslin en componeerde Morton Feldman (1926-1987) was een toon- voor elektronica, koor, kamerensemble aangevende Amerikaanse componist, die en orkest. In 2009 schreef Schmickler wordt beschouwd als een van de belang- in het kader van het Internationale Jaar rijkste van de twintigste eeuw. Feldman van de Astronomie het grootschalige wordt vaak genoemd als voorbeeld van werk ­Bonner Durchmusterung, voor elek- de experimentele New York School, net tronica en beeldprojecties, waarvoor hij als John Cage, Christian Wolff en Earle zich baseerde op sterrenkundige data- Brown. In de jaren vijftig experimenteerde analyses.

Corinna Belz (Marburg, 1955) is filmmaker en scriptschrijver. Ze geldt als een van Duitslands meest vooraanstaande docu- mentairemakers. Haar doorbraak kwam in 2002 met de documentaire Ein ande- res Amerika (winnaar van de Filmpreis des Deutschen Anwaltvereins), waarin zij de Verenigde Staten van na de aanslagen op het World Trade Center portretteert. Voor haar bioscoopfilm Gerhard Richter Painting (2011), in Nederland onder meer te zien bij VPRO Cinema, verbleef zij drie jaar in het atelier van de Duitse schilder en kreeg zij de Deutsche Filmpreis 2012 Feldman met grafische notatie en diverse vrijheden voor de muzikanten. Vanaf de jaren zeventig gebruikte hij conventionele muzieknotatie. Via Cage ontmoette Feld- man verschillende andere prominente figuren uit de New Yorkse kunstscène, waaronder de visuele kunstenaars Jack- son Pollock, Philip Guston en Robert Raus- chenberg, de componisten Henry ­Cowell, Virgil Thomson en George Antheil en de schrijver Frank O’Hara. Feldman werd vooral geïnspireerd door de werken van de abstract expressionistische schilders. Hij drukte zijn bewondering uit in wer-

© BARBARA LUTTERBECK. ken als Rothko Chapel (1971) en For Frank O’Hara (1973). In 1977 schreef hij de opera uitgereikt in de categorie beste docu- Neither, op een tekst van Samuel Beckett. mentaire. In 2016 verscheen Belz’ Peter Tot 1973 werkte Feldman als componist en Handke. Bin im Wald. Kann sein, daß ich had hij daarnaast een fulltime baan in de mich verspäte in de bioscoop. textielhandel van zijn familie. Zijn latere

13 kamermuziek, vanaf 1977, is vooral zacht, ater, film, literatuur en beeldende kunst langzaam en intiem. verbreden de gebruikelijke vorm van het gedirigeerde ensembleconcert evenzeer Ensemble Musikfabrik is een in Keulen als kamermuziek, discussieconcerten gevestigd gezelschap voor eigentijdse en improvisaties. Ensemble Musikfabrik muziek dat beschouwd wordt als een is veelvuldig op het Holland Festival te van de toonaangevende groepen op zien geweest. Vorig jaar nog speelde het dit vlak. Musikfabrik werd opgericht in met elektronicapioniers Mouse on Mars, 1990 en debuteerde in april 1991 onder de dirigent André de Ridder en een groep percussierobots in het programma robots/ non/robots.

Kamerkoor Cappella Amsterdam legt zich toe op zowel moderne als op oude muziek en schenkt speciale aandacht aan werk van Nederlandse componisten, variërend van Sweelinck tot Louis An- driessen en Ton de Leeuw. Componisten als Robert Heppener en Jan van Vlijmen componeerden speciaal voor het koor. Cappella Amsterdam levert geregeld © JONAS WERNER-HOHENSEE naam Ensemble Neue Musik Nordrhein- Westfalen tijdens de Wittener Tage für neue Kammermusik. De missie van Ensemble Musikfabrik is het realiseren van onbekende en nieuwe composities, waarvoor het ensemble in veel gevallen

de opdracht heeft gegeven. Musikfabrik DER VEGT. © ANNELIES VAN heeft hechte samenwerkingsverbanden opgebouwd met kunstenaars als Louis bijdragen aan operaproducties, zoals Andriessen, Stefan Asbury, Richard Ayres, Karlheinz Stockhausens SONNTAG aus Harrison Birtwistle, Peter Eötvös, Vinko LICHT bij de Opera van Keulen (2011) en Globokar, Heiner Goebbels, Toshio Hoso- Wolfgang Rihms Dionysos tijdens het kawa, Nicolaus A. Huber, Mauricio Kagel, Holland Festival 2010. Ook vervulde Helmut Lachenmann, Wolfgang Rihm, Cappella Amsterdam een belangrijke rol Karlheinz Stockhausen, Sasha Waltz en in de Nono-trilogie tijdens het Holland Hans Zender. Het ensemble presenteert Festival 2014. Naast samenwerkingen met zijn repertoire in ongeveer tachtig concer- Nederlandse topensembles en -orkesten, ten per jaar binnen en buiten Duitsland, zoals het Orkest van de Achttiende Eeuw, en heeft bij de WDR een eigen serie het Koninklijk Concertgebouworkest en met wereldpremières. Interdisciplinaire Asko|Schönberg, werkt Cappella Amster- projecten met live-elektronica, dans, the- dam met vooraanstaande internationale

14 gezelschappen als de Akademie für took place in the Kunsthalle Bremen in Alte Musik Berlin, het RIAS Kammerchor, 1976. Richter had a large exhibition at the Ensemble Musikfabrik, Il Gardellino en Stedelijk Van Abbemuseum in Eindhoven het Ests Philharmonisch Kamerkoor. In in 1978, which subsequently travelled to 2010 werd het koor genomineerd voor de the Whitechapel Art Gallery in London in Amsterdamprijs voor de Kunst en voor de 1979. Subsequently Richter has simultane- Edison Klassiek Luister Publieksprijs. Een ously produced abstract and photorealist opname (2010) van Frank Martins Golgo- painted works, as well as photographs tha werd genomineerd voor een Grammy. and artwork made of glass. Richter Een cd (2012) met koorwerken van Leoš has lived and worked in Cologne since Janáček en de opname (2016) van Arvo 1983, where he designed a stained-glass Pärts Kanon Pokajanen werden beide be- window for the city’s famous cathedral in kroond met een Edison Klassiek. Het koor 2 0 0 7. werd in 1970 opgericht door Jan Boeke en staat sinds 1990 onder de artistieke Marcus Schmickler (Cologne, 1968) came leiding van chef-dirigent Daniel Reuss. into contact with the music of Karlheinz Stockhausen at an early age, when his parents moved to Kürten, the village where Stockhausen lived. Schmickler sub- sequently studied electronic music with ABOUT THE Hans Ulrich Humpert and composition with Johannes Fritsch at the Hochschule ARTISTS für Musik und Tanz in Cologne. His first solo release appeared on the French Gerhard Richter was born in Dresden in label Odd Size in 1992. In 1995, Schmickler 1932. Intended as satire, Gerhard Rich- co-founded the DJ collective Brüssel- ter, along with Konrad Lueg and Sigmar er-Platz-10a-Musik, and in 1996 he pro- Polke, presented the capitalist realism art duced the first entirely digital post-rock movement in 1963. Photographs of every- album, Pickup Canyon, under the pseu- day subjects served as the starting point donym Pluramon. Since the mid-1990s, for his paintings and drawings from 1964. Schmickler has emerged as a prolific and Richter blurred the objects or depicted versatile composer of music for film, thea- subjects to make a distinction between tre and radio plays. He often collaborates the photographs and the canvases. with the Berlin playwright Felix Ensslin Richter won the Junger Westen art prize and has composed music for electron- from the German city of Recklinghaus- ics, chorus, chamber music ensemble en in 1967. From this time Richter made and orchestra. In 2009, as part of the abstract paintings and began working International Year of Astronomy, Schmick- with mirrors. Richter’s work was select- ler created a large-scale work based ed to represent Germany at the Venice on astronomical data, entitled Bonner Biennale in 1972. That same year he also Durchmusterung, for electronics and participated in Documenta 5 in Kassel, projected images. where he was again exhibited in 1977, 1982, 1987, 1992 and 1997. His first retrospective

15 Corinna Belz (Marburg, 1955) is a filmmak- job in his family’s textile business. Espe- er and scriptwriter. Belz is today seen as cially his later chamber music, from 1977, one of Germany’s leading documentary tends to be soft, slow and intimate. makers. Her breakthrough came in 2002 with the documentary Ein anderes Amer- Ensemble Musikfabrik is a contemporary ika (‘Other American Voices’), which won music ensemble based in Cologne and the German Bar Association’s film prize. has earned a reputation as one of the It portrayed the United States following leading groups in its field. Musikfabrik the World Trade Centre attacks. For her was founded in 1990, and made its debut film Gerhard Richter Painting (2011), shown in 1991 at the Wittener Tage für neue in the Netherlands by VPRO Cinema Kammermusik under the name Ensemble among others, she spent three years in Neue Musik Nordrhein-Westfalen. Ensem- the German painter’s atelier. The film won ble Musikfabrik dedicates itself to per- the 2012 Deutsche Filmpreis (Lola Award) forming new and unfamiliar compositions, in the best documentary category. Belz’ many commissioned by the ensemble. film Peter Handke. Bin im Wald. Kann sein, Musikfabrik has built a close collaborative daß ich mich verspäte had its cinematic connection with guest artists including release in 2016. Louis Andriessen, Stefan Asbury, Richard Ayres, Harrison Birtwistle, Peter Eötvös, Morton Feldman (1926-1987) was a leading Vinko Globokar, Heiner Goebbels, Toshio American composer, who is regarded as Hosokawa, Nicolaus A. Huber, Mauricio one of the most important composers of Kagel, Helmut Lachenmann, Wolfgang the twentieth century. Feldman is often Rihm, Karlheinz Stockhausen, Sasha Waltz associated with the experimental New and Hans Zender. The ensemble performs York School, along with John Cage, Chris- approximately eighty concerts a year in tian Wolff and Earle Brown. In the 1950’s Germany and internationally, and pre- Feldman experimented with graphic sents a unique series of world premieres notation and freedoms for the perform- at the WDR in Cologne. Interdisciplinary ers. From the 1970’s he used conventional projects with live electronics, dance, thea- notation. Through Cage, Feldman met tre, film, literature and the visual arts also various other prominent figures from serve to broaden the familiar conven- the New York art scene, including visual tions surrounding conducted ensemble artists Jackson Pollock, Philip Guston and concerts, as do chamber music concerts, Robert Rauschenberg, the composers debate concerts and improvisation. Last Henry Cowell, Virgil Thomson and George year they played with electronic artists Antheil and the writer Frank O’Hara. Mouse on Mars, conductor André de Feldman was especially inspired by the Ridder and a group of percussion robots works of the abstract expressionist paint- in the program Robots/Non/Robots. ers. He expressed his indebtedness with titles such as Rothko Chapel (1971) and For Chamber choir Cappella Amsterdam was Frank O’Hara (1973). In 1977 he wrote the founded in 1970 by Jan Boeke and the opera Neither, set to a text by Samuel chief conductor Daniel Reuss has been Beckett. Until 1973 Feldman worked as a the artistic director since 1990. The choir composer as well as holding a full time excels in both early and modern music

16 and devotes particular attention to the works of Dutch composers ranging from Sweelinck to Louis Andriessen and Ton de Leeuw. Such composers as Robert Hep- pener and Jan van Vlijmen have written works especially for the choir. Cappella Amsterdam often participates in opera productions such as Karlheinz Stockhaus- en’s Sonntag aus Licht at the Cologne Opera (2011), and Wolfgang Rihm’s Dio- nysos, presented during the 2010 Holland Festival. During the 2014 Holland Festival, Cappella Amsterdam also contributed significantly to the Nono trilogy. In addi- tion to collaborating with such prominent Dutch ensembles as the Orchestra of the Eighteenth Century, the Royal Concert- gebouw Orchestra and Asko|Schönberg, Cappella Amsterdam regularly works with renowned international organisations including the Akademie für Alte Musik Berlin, the RIAS Kammerchor, Ensemble Musikfabrik, Il Gardellino and the Estoni- an Philharmonic Chamber Choir. The choir was nominated in 2010 for the Amster- dam Arts Prize and an Edison Classical Listening Audience Award. Their 2010 recording of Frank Martin’s Golgotha was nominated for a Grammy. A CD from 2012 containing choral works by Leoš Janáček and their highly praised recording (2016) of Arvo Pärt’s Kanon Pokajanen both received an Edison Classical Award.

17 internationaal 7 juni – 1 juli 2018 podiumkunsten download de amsterdam app van het festival

 

18 VRIENDEN FRIENDS

Het Holland Festival heeft geluk – met The Holland Festival is lucky – with Friends Vrienden die van kunst houden, die graag who are passionate about art, welcoming kunstenaars van wereldklasse ontdekken to our world class artists, ambitious to en die het festival willen helpen om help the festival to present, commission het beste, nieuwe werk te presenteren, and (co)-produce brilliant new work. initiëren en (co-)produceren. De Vrienden Friends are the heart of the festival and vormen het hart van het festival. Dankzij their generous support helps the festival hun genereuze steun kunnen we elk jaar to create an exciting programme each een spannend programma presenteren. year. We are delighted to be able to Het verheugt ons dat we u deze present this performance with support voorstelling mede dankzij de Vrienden from the Friends of the Holland Festival. van het Holland Festival kunnen tonen.

Ruth Mackenzie en Annet Lekkerkerker, Ruth Mackenzie and Annet Lekkerkerker, directie Holland Festival board Holland Festival

 

19 HF Business HOLLAND Beam Systems, Clifford Chance LLP, De Nederlandsche Bank N.V., DoubleTree by FESTIVAL 2018 Hilton, G&S Vastgoed, Loyens & Loeff, Ngage directie Media, Tata Consultancy Services, Ten Have Ruth Mackenzie, artistiek directeur Change Management, WPG Uitgevers B.V. Annet Lekkerkerker, algemeen directeur mediapartners raad van toezicht NTR, VPRO Martijn Sanders, voorzitter Gert-Jan van den Bergh board of governors Mavis Carrilho De genereuze, meerjarige verbintenis van Ben Noteboom (tot 1 april 2018) de Governors is van groot belang voor de Jet de Ranitz internationale programmering van het Tom de Swaan Holland Festival en met name voor het aangaan van internationale coproducties. Het programma van het Holland Festival kan alleen tot stand komen door subsidies, G.J. van den Bergh en C. van den Bergh- bijdragen van sponsors en fondsen en door Raat, Leni Boeren, Jéhan van Dijk, Bernard de gewaardeerde steun van u, ons publiek. en Ineke Dijkhuizen, Jeroen Fleming, A. Fock, H.J. ten Have en G.C. de Rooij, J. Kat en B. hoofdbegunstiger Johnson, Ton en Maya Meijer-Bergmans, Fonds 21 Françoise van Rappard-Wanninkhof, M. Sanders, Tom de Swaan, Elise Wessels-van productiepartner Houdt, H. Wolfert en M. Brinkman Ammodo Governors die anoniem wensen te blijven.

subsidiënten hartsvrienden Ministerie van Onderwijs, Cultuur en R.F. van den Bergh, Kommer en Josien Wetenschap, Gemeente Amsterdam Damen, Sabine van Delft-Vroom, J. Fleury, Tex Gunning, V. Halberstadt, Nienke van fondsen, sponsors en instellingen den Hoek en Alexander Ribbink, Wendy Rabobank Amsterdam, BankGiro Loterij van Ierschot, Isaäc en Francien Kalisvaart, Fonds, Casa, Ernst von Siemens Music Giovanna Kampouri Monnas, Luuk H. Foundation, Kempen, Goethe-Institut, Karsten, Kristine Kohlstrand, Joost en Westergasfabriek/MeyerBergman, Prins Marcelle Kuiper, Monique Laenen en Titus Bernhard Cultuurfonds, Brook Foundation, Darley, Cees Lafeber, Emma Moloney, European Cultural Foundation, British Sijbolt Noorda en Mieke van der Weij, Council, Automobielbedrijf Van Vloten, Ben Noteboom, Robert Jan en Mélanie Lloyd Hotel, Het Kersjes Fonds, Ambassade van Ogtrop-Quintus, Jeroen Ouwehand, van de Verenigde Staten, Institut Français, Anthony en Melanie Ruys, Rob van Schaik Ambassade van Frankrijk, Ambassade van en Wijnanda Rutten, Patty Voorsmit Spanje, Hellingman & Zn.

20 beschermers M. Roozen, A. Schneider, H. Schnitzler, Lodewijk Baljon en Ineke Hellingman, G. Scholten, Joanne Schouten, E. Schreve- S. Brada, Frans en Dorry Cladder-van Brinkman, R.W. Siemers en I. Janssen, Haersolte, J. Docter en E. van Luijk, Huub P. Smit, G. Smits, A. Sonnen, W. Sorgdrager A. Doek, L. Dommering-van Rongen, Marry en F. Lekkerkerker, K. Spanjer, C. Teulings, de Gaay Fortman, E. Granpré Moliere, M. H. Tjeenk Willink, A. Tjoa, M. Tjoe-Nij, Grotenhuis, S. Haringa, J. Houwert, W. en Y. Tomberg, H. van der Veen, M.T.F. Vencken, J. Jansen-Straver, R. Katwijk, R. Kupers en ­ R. Verhoeff, A. van Vliet, R. Vogelenzang, H. van Eeghen, J. Lauret, A. van der Linden- F. Vollemans, M.M. de Vos van Steenwijk, Taverne, F. Mulder, Adriaan en Glenda A. Wertheim, M. van Wulfften Palthe, Nühn-Morris, G. van Oenen, Marinus M. Yazdanbakhsh, P. van der Zant, M.J. Pannevis en Caroline Polak, H. Pinkster, Pim Zomer, P. van Zwieten en N. Aarnin. en Antoinette Polak, H. Sauerwein, C.W.M. * extra bijdrage Schunck, I.R. Snelleman en A. Vreugdenhil, A.N. Stoop en S. Hazelhoff, K. Tschenett, jonge begunstigers Wolbert en Barbara Vroom, P. Wakkie, Helene Bakker, Aram Balian, Ilonka van O.L.O. en Tineke de Witt Wijnen-Jansen den Bercken, Maarten Biermans, Femke Schoonhoven, Martine Willekens Bijlsma, Femke Blokhuis, Jasper Bode, Quirijn Bongaerts, Melanie Bosveld, Jonne begunstigers ter Braak, Tessa Cramer, Dirk Dekker, F. van Alkemade, B. Amesz, A. van de Snezana Djordjevic, Matthijs Geneste, Beek en S. van Basten Batenburg, Ellen Susan Gloudemans, Marte Guldemond, Birnie, Co Bleeker*, K. Bodon, Jan Bouws, Pieter Guldemond, Hagar Heijmans, Ric E. Bracht, W.L.J. Bröcker, F. van den Broek, van Holthe tot Echten, Brendon Humble, G. Bromberger, Rachel van der Brug, D. de Jort van Jaarsveld, Bram de Jaeger, Daan Bruijn, G. van Capelleveen, M. Daamen, de Jong, Ytha Kempkes, Marc Koehler, Bas J. Dekker, M. Doorman, Chr. van Eeghen*, Köhler, Aron Kovacs, Judith Lekkerkerker, J. van der Ende, Ch. Engeler*, E.L. Eshuis*, Gustavo López, Pieter van der Meché, Frans E. de Graaff Van Meeteren, F. Muller, Britt Ootes, Boris van Overbeeke, Grimmelikhuizen, D. Grobbe, Annelies Jill Pisters, Menzo Reinders, Peter Ruys, Heidstra en Renze Hasper, J. Hennephof, Guus Schaepman, Reinout Steenhuizen, G. van Heteren, L. van Heteren, B. van Stephan van Steenveldt, Eerke Steller, Heugten S. Hodes, J. Hopman*, J. Houtman, Farid Tabarki, David van Traa, Frank Uffen, E. Hummelen, Yolanda Jansen, P. Jochems, Helena Verhagen, Frank Verschoor, Tristen Jan de Kater, J. Keukens, A. Ladan, Vreugdenhil, Danny de Vries. M. Le Poole, M. Leenaers, K. Leering, M. Levenbach, T. Liefaard, A. Ligeon, Hanna liefhebbers van der Linden, T. Lodder, Ken Mackenzie, Alle 688 Liefhebbers. A. Man, D. van der Meer, E. van der Meer- Blok, A. de Meijere, E. Merkx, Jaap Mulders*, Vrienden die anoniem wensen te blijven. H. Nagtegaal, La Nube, Kay Bing Oen*, P.M. Op de Coul, E. Overkamp en A. Verhoog, P. Price, F. Racké, H. Ramaker, Wessel Reinink, L. Remarque-van Toorn,

21 WORD VRIEND JOIN US

Het Holland Festival heeft uw steun The Holland Festival needs your support. nodig. Als Vriend draagt u bij aan het Join us now as a festival Friend and succes en de bloei van het festival. contribute to the festival’s ongoing success and growth. Liefhebber - vanaf € 55 per jaar U ontvangt dit programmaboek gratis, u Liefhebber - from € 55 annually heeft voorrang bij de kaartverkoop en u You will receive programme books such as krijgt korting op tickets. this one for free, have access to advance ticket sales and get discounts on tickets. Begunstiger - vanaf € 250 per jaar (of € 21 per maand) Begunstiger - from € 250 annually Uw bijdrage komt rechtstreeks ten goede (or € 21 per month) aan de internationale programmering Your contribution goes directly to the van het Holland Festival. Als Begunstiger Holland Festival’s international program- heeft u recht op vrijkaarten en andere ming. As a Begunstiger, you have a aantrekkelijke privileges. right to free tickets and other attractive privileges. Jonge Begunstiger - vanaf € 250 per jaar (of € 21 per maand) Jonge Begunstiger - from € 250 annually Ontvang dezelfde privileges als de (or € 21 per month) Begunstigers én neem deel aan een Receive the same privileges as the Be- speciaal programma waarin je elkaar gunstigers and also take part in a special ontmoet en voorstellingen geselecteerd programme in which you meet each other zijn die je niet mag missen. at selected shows that are too good to miss. Beschermer - vanaf € 1.500 per jaar (of € 125 per maand) Beschermer - from € 1.500 annually Als dank voor uw aanzienlijke bijdrage (or € 125 per month) aan de internatio­nale programmering As thanks for your considerable contribu- van het Holland Festival ontvangt u een tion to the Holland Festival’s international uitnodiging voor de openingsvoorstelling programming, you receive an invitation to en voor exclusieve bijeenkomsten, naast the opening performance and exclusive vrijkaarten en andere privileges. gatherings in addition to free tickets and other privileges. Hartsvriend - vanaf € 5.000 per jaar Als Hartsvriend van het Holland Festival Hartsvriend - from € 5.000 annually nodigen we u uit om dichter bij de makers We invite Holland Festival Hartsvrienden te komen. Met gelijkgestemden en gasten to become more closely acquainted with van het festival verwelkomen we u graag the makers of the Festival and meet like- op speciale gelegenheden en geven u minded people and guests. een blik achter de schermen.

22 Geefwet Donations to the Festival are tax- Sinds 1 januari 2012 is het nog aantrek- deductible kelijker om het Holland Festival te steunen A special tax law is in effect, since vanwege de Geefwet. De Geefwet houdt 1 January 2012, which makes it more ad- in dat giften aan culturele ANBI’s met 25% vantageous to make charitable donati- verhoogd mogen worden tot een maxi- ons. Called the ‘Geefwet’, this law allows mum aan schenkingen van € 5.000 per you to claim your deductions to cultural jaar. Schenkt u meer dan € 5.000, dan organizations with ANBI status with an kunt u het resterende bedrag voor het additional 25% for tax benefits (a total of reguliere percentage (100%) aftrekken van 125%). The Holland Festival has such an de inkomstenbelasting. ANBI status. The fiscal advantage applies De voordelen van de Geefwet gelden to donations that total a maximum of voor alle belastingplichtigen (particu- € 5.000 annually. If you donate more lieren en bedrijven) en zijn van toepas- than € 5.000 to registered charities, sing op zowel eenmalige als periodieke you can deduct the remaining amount schenkingen. for the regular percentage (100%). The advantages of the Geefwet apply to all Voordeel van een periodieke schenking taxpayers (private parties and businesses) Een eenmalige gift is beperkt aftrekbaar and are applicable to both individual and voor de belasting. Het totaal van de gif- periodical gifts. ten op jaarbasis dient hoger te zijn dan 1% (drempel) met een minimum van € 60 en Advantages of a periodical gift kan tot maximaal 10% (plafond) van het Restrictions apply to deductions for indivi- inkomen worden afgetrokken. dual gifts. Individual gifts are tax-deduc- Een periodieke gift is een gift waarbij voor tible when the total amount of gifts given een periode van ten minste vijf opeenvol- in one year surpasses 1% of your income, gende jaren een gelijke uitkering wordt with a minimum of € 60. The amount gedaan, vastgelegd in een periodieke given above the minimum threshold is akte. De gift is volledig aftrekbaar zonder tax-deductible. The maximum deductible aftrekdrempel of aftrekplafond. amount is 10% of your threshold income. There are fiscal benefits for periodical Wilt u ook Vriend van het Holland Festival gifts with an annuity construction for five worden? Ga voor meer informatie en een years and upwards. If you choose to sup- aanmeldformulier naar hollandfestival.nl port the Holland Festival for a minimum (Steun HF) of neem vrijblijvend contact op of five years, your gift will be fully tax- met Nicole Mooij op 020 – 788 21 14. deductible.

If you would like to join us, go to our website hollandfestival.nl (Support HF) for more information or call Nicole Mooij for an informal talk without obligations: 020 – 788 21 14.

23 COLOFON COLOPHON Holland Festival Piet Heinkade 5 1019 BR Amsterdam tel. +31 (0)20 – 788 21 00 [email protected] www.hollandfestival.nl eindredactie en opmaak editorial and lay-out Holland Festival tekst text Joep Christenhusz vertaling translation Brendan Monaghan ontwerp design thonik omslagfoto photo cover © Lukas Hellerman druk printing Tuijtel, Hardinxveld-Giessendam

© Holland Festival, 2018

Niets uit deze uitgave mag op welke wijze dan ook worden vermenigvuldigd en/of openbaar gemaakt zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Holland Festival. No part of this publication may be reproduced and/or published by any means whatsoever without the prior written permission of the Holland Festival.

24 hoofdbegunstiger productiepartner

mede mogelijk gemaakt door