Morton Feldman, Marcus Schmickler, Corinna Belz, Ensemble Musikfabrik, Cappella Amsterdam
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Morton Feldman, Marcus Schmickler, Corinna Belz, Ensemble Musikfabrik, Cappella Amsterdam INHOUD CONTENTS INFO & CREDITS 2 PROGRAMMA 3 TUSSEN KLANK EN BEELD 4 BETWEEN SOUND AND IMAGE 8 OVER DE ARTIESTEN 12 ABOUT THE ARTISTS 15 HOLLAND FESTIVAL 2018 20 WORD VRIEND 22 JOIN US 22 COLOFON 24 COLOPHON 24 1 INFO CREDITS DO 7 JUNI 2018 ROTHKO CHAPEL THU 7 JUNE 2018 muziek music aanvang starting time Morton Feldman 20:30 8.30 pm dirigent conductor Daniel Reuss locatie venue Westergasfabriek, Gashouder uitvoering performed by Cappella Amsterdam: duur running time sopraan soprano: 1 uur 10 minuten, geen pauze Marijke van der Harst, Maria Köpcke, 1 hour 10 minutes, no interval Margreet Rietveld, Marjo van Someren, Rachel Thompson, Marieke Steenhoek wereldpremière world premiere alt alto: Rothko Chapel Sabine van der Heijden, Luise Kimm, Houston, 9 april 1972 Mieke van Laren, Inga Schneider, Suzanne Verburg, Desirée Verlaan RICHTERS PATTERNS tenor tenor: Keulen, 16 september 2016 Dolf Drabbels, Steven van Gils, Mattijs Hoogendijk, Jelle Leistra, Mitch musikfabrik.eu Raemaekers, Diederik Rooker cappellaamsterdam.nl bas bass: Jan Douwes, Martijn de Graaf Bierbrauwer, Angus van Grevenbroek, Andrew Hopper, Kees Jan de Koning, Bart Oenema musici musicians Ensemble Musikfabrik: Ulrich Löffler, piano piano Dirk Rothbrust, slagwerk percussion Axel Porath, altviool viola geluidsregie sound design Paul Jeukendrup 2 RICHTERS PATTERNS PROGRAMMA muziek music Marcus Schmickler PROGRAMME film film Rothko Chapel (1971) Corinna Belz Morton Feldman (1926-1987) montage editing RICHTERS PATTERNS (2016) Rudi Heinen Marcus Schmickler (1968) / Corinna Belz naar een idee van after an idea of muzikale installatie voor 18 musici, Gerhard Richter elektronica en film musical installation for 18 musicians, elec- uitvoering performed by tronics and film Ensemble Musikfabrik: Helen Bledsoe, fluit flute Peter Veale, hobo oboe Carl Rosman, klarinet clarinet Heidi Mockert, fagot bassoon Christine Chapman, hoorn french horn Marco Blaauw, trompet trumpet Bruce Collings, trombone trombone Melvyn Poore, tuba tuba Mirjam Schröder, harp harp Ulrich Löffler, piano piano Benjamin Kobler, piano piano Dirk Rothbrust, slagwerk percussion Hannah Weirich, viool I violin I Susanne Zapf, viool II violin II Axel Porath, altviool viola Dirk Wietheger, violoncello violoncello John Eckhardt, contrabass double bass live elektronica live-electronics Marcus Schmickler geluidsregie sound design Paul Jeukendrup productie production Ensemble Musikfabrik met steun van with support by Kunststiftung NRW at Campus Musikfabrik 3 TUSSEN KLANK EN BEELD door Joep Christenhusz Talloze componisten vonden inspiratie in de beeldende kunst, talloze kunstenaars in de muziek. Niet voor niets spreken musici vaak over ‘klankkleur’ en melodisch ‘lijnenspel’, hebben schilders het over de ‘com- positie’ van een doek, en zoeken regisseurs naar een bepaald ‘ritme’ in hun montages. Toch laten beeld en klank zich niet zonder meer tot elkaar herleiden. Uiteindelijk blijven het verschillende media, met hun eigen wetten en eigenschappen. In dit concert verkennen de moderne-muziekspecialisten van het Keulse Ensemble Musikfabrik de symbiotische, maar ongrijpbare relatie tussen het auditieve en het visuele. De schilderkunst van Gerhard Richter vormt het vertrekpunt in RICHTERS PATTERNS, een gezamenlijk project van filmmaker Corinna Belz en componist Marcus Schmickler, waarin beeld hoorbaar wordt en klank zichtbaar. Ook Morton Feldmans Rothko Chapel is een werk met duidelijke visuele connotaties. RICHTERS PATTERNS In 2011 verscheen Gerhard Richters Patterns: Divided, Mirrored, Repea- ted, een kunstboek waarin de Duitse schilder experimenteert met een nieuwe, digitale werkwijze. Uitgangspunt is een eigen schilderij uit 1990, Abstraktes Bild (724-4), dat Richter in twaalf stappen onderverdeelt in steeds kleinere delen: eerst twee vlakken, dan vier, acht, zestien – totdat er uiteindelijk 4096 flinterdunne strepen overblijven. Richter onderwerpt deze zogenaamde strips vervolgens aan een ingenieus proces van her- schikking, spiegeling en herhaling. Het resultaat: 221 nieuwe patterns op landscape-formaat. Elk een even hallucinante caleidoscoop van duize- lingwekkende vormen en patronen. In hetzelfde jaar draaide er een nieuwe documentaire van regisseur Corinna Belz in de bioscopen: Gerhard Richter Painting. Voor de film volgde Belz de schilder drie jaar lang op de voet in zijn atelier. Nog geen jaar later werd deze bijzondere inkijk in Richters maakproces en denk- wereld bekroond met de Deutsche Filmpreis 2012 in de categorie ‘beste documentaire’. 4 60.000 afbeeldingen Keulen, 2016. Met het oog op het naderende 25-jarige jubileum van Ensemble Musikfabrik smeedt het gezelschap plannen voor een bijzon- der project. In een nieuw werk moet een lang gekoesterde wens van beschermheer en lid raad van toezicht Gerhard Richter in vervulling gaan: een synthese van diens beeldende werk met film en hedendaagse muziek. Gezien haar recente Richter-docu is de keuze voor Corinna Belz snel gemaakt. De Duitse componist Marcus Schmickler (ook bekend als medeoprichter van het DJ-collectief Brüsseler-Platz-10a-Musik en postrock-producer Pluramon) tekent voor de muzikale component van het project. ‘Een installatie voor achttien musici, elektronica en film’, zo omschrijven de makers RICHTERS PATTERNS. Zoals de titel verraadt, is de opzet van het 33 minuten durende werk nauw verwant aan de procedés waarmee Richter in zijn voornoemde Patterns-boek experimenteert. Met dit verschil dat het eigenlijke beeldmateriaal, dat tijdens het concert op een groot projectie- scherm te zien is, berust op nieuwe schilderijen, die in 2016 voor het eerst in New York werden tentoongesteld. Speciaal voor deze productie maakte Richter een serie foto’s van een van deze werken (Abstraktes Bild, 946-3). Met een nieuw door editor en programmeur Rudi Heinen geprogram- meerd computeralgoritme werkte Belz en Heinen de uitsnedes om tot een film. Ruim 60.000 afbeeldingen werden digitaal bewerkt en volgens Richters deel-, spiegel- en herhalingstechnieken uitgezet in de tijd. ‘Het was voor mij een unieke mogelijkheid om buiten de galerie en de tentoonstellingsruimte om een abstract filmformat te ontwikkelen dat toch recht doet aan Richters kunst’, vertelt Belz in een interview op de website van Musikfabrik. ‘De film bestaat geheel uit ornamentale patro- nen. Gaandeweg worden de structuren steeds gedetailleerder en verfijn- der, totdat het beeld culmineert in een snelle beweging van horizontale lijnen.’ Een verwijzing naar de Streifenbilder die Richter naar aanleiding van zijn Pattern-boek maakte, aldus Belz. Het is frappant hoe Belz uit louter bewegingsloos beeldmateriaal een organische film weet te destilleren. Met behulp van de computer wekt ze Richters complexe patronen tot leven en verleent ze het platte vlak van zijn werk een eigen diepte en tijdsdimensie. Pixel voor pixel worden de figuren omgevormd. Het veranderingsproces verloopt zo langzaam dat het voor het blote oog nauwelijks zichtbaar is. Niettemin leiden voort- durende veranderingen in de allerkleinste details gestaag tot nieuwe vormen, kleuren en lichtintensiteiten. 5 Oneindige deelbaarheid Trage, nauwelijks waarneembare transformaties kenmerken ook de muziek die Schmickler voor RICHTERS PATTERNS schreef. ‘Het stuk ont- wikkelt zich zo extreem langzaam dat de indruk van een lineair tijdsver- loop naar de achtergrond verdwijnt’, aldus de componist in een eigen toelichting. ‘De klanken staan als het ware buiten de tijd. Als luisteraar neem je de muziek waar alsof je naar een van Richters schilderijen kijkt.’ Schmickler bedient zich in zijn muziek dan ook van soortgelijke spie- gelings- en herhalingsprocessen, schrijft hij: ‘Ik heb Richters ruimtelijke technieken willen verlengen in het domein van de klank.’ Hoewel Schmickler zijn noten onafhankelijk van de film van Belz compo- neerde, bestaan er opmerkelijke overeenkomsten tussen de muziek en de beeldprojecties. Parallel aan het visuele verdichtingsproces, waarbij de spiegelpatronen zich in steeds kleine details vertakken tot flakke- rende kleurvlakken, rijgen Schmicklers muzikale lijnen zich stap voor stap aaneen tot hoogpolige klankweefsels. Arpeggiofiguren van een harp en een elektrische piano vermengen zich gaandeweg met de harmonieën van het ensemble tot een vormloze klankwolk. Daarbij gebruikt de componist steeds kleinere intervallen en verkent hij de minieme, zogenaamde ‘microtonale’, toonsafstanden die tussen de halve tonen van de pianotoetsen liggen: kwarttonen worden achtste tonen en klitten samen tot complexe elektronische boventoonstapelin- gen, totdat de muziek uiteindelijk verdampt in het geruis van toonloze blaas- en strijkgeluiden en het geraas van een windmachine. Schmickler maakt zo hoorbaar wat Richters patterns zichtbaar maken: de idee van de oneindige deelbaarheid. Iedere snipper beeld, hoe dun ook, laat zich in principe nog een keer splitsen. Tussen twee punten in de ruimte laat zich altijd nog een derde punt plaatsen. Tussen twee toon- hoogtes ligt altijd een nieuwe frequentie. Ad infinitum, als in een duize- lingwekkende Mandelbrot-fractal. ROTHKO CHAPEL Wie nadenkt over de relatie tussen muziek en beeld komt vroeg of laat uit bij de Amerikaanse componist Morton Feldman. Vooral zijn late stuk- ken wekken de indruk dat ze met hun enorme lengte (ruim vier en en half uur voor For Philip Guston, een dikke vijf voor String Quartet No. 2) als het auditieve equivalent van een canvas roerloos in de muzikale ruimte hangen. Feldman is de onbetwiste meester