9–10 / Albinas Mingėla. Telšių Vyskupas Justinas

I S T O R I J A M O K Y K L A F O L K L O R A S K U L T Û R A P A V E L D A S L I T E R A T Û R A þemë ÞEMAIÈIØ

Regëjuonu kultûrëniu inicetîvu cëntra, Þemaitiu akademëjës, Þemaitiu akademënë jaunima Þ e m a i t i u þ e m ë korporacëjës „Samogitia“ leidënîs 2009/2(63)

2–4 / KAZIMIERAS PRUÐINSKAS. Þemaièiai Lietuvos kelyje á valstybingumà: Kraðtas turëjo ryðkià autonomijà; Kas yra Þemaitija; Þemaièiø vyskupija; Dar kartà apie Þemaièiø subetnosà; Þemaièiø vaidmuo Lietuvos istorijoje ávairiais laikotarpiais; Þemaièiai Lietuvos kelyje á nepriklausomybæ 5–8 / GINTAUTAS ÈIÞIÛNAS. Aleksandras Stulginskis – pirmasis Lietuvos Respublikos prezidentas 9–10 / ALBINAS MINGËLA. Telðiø vyskupas Justinas Staugaitis – Lietuvos p. 2–4 Nepriklausomybës Akto signataras 11–12 / JURGIS ÞELVYS. Lietuviø literatûros, tautosakos ir kultûros istorikas Mykolas Birþiðka 13–15 / STASYS PERMINAS. Þemaièiø bajoras Stanislovas Narutavièius 16 / JURGIS ÞELVYS. Diplomatas Jurgis Ðaulys 17–18 / DONATAS TUTUVA. Prelatas Kazimieras Steponas Ðaulys 18–19 / KAZIMIERAS PRUÐINSKAS. Jonas Smilgevièius – ekonomistas ið Plungës 20–22 / MORTA BAUÞIENË. Lietuvos valstybës, tautinës kultûros kûrëjas, organizatorius Stasys Ðilingas 23 / Vytas Rutkauskas. Raðytojui Eduardui Cinzui (Èiuþui) – 85 p. 64–65 24–25 / VYTAS RUTKAUSKAS. Prasmingi jubiliejai 26–28 / Plungës kultûrinio turizmo marðrutai: „Nuo savitumo iki globalumo“ 29–59 / DÞERVIENË TEKLË. Salontum dvarë 60–61 / STEPONAVÎÈË ALEKSOS. Tievâ ë vâkâ 62–63 / Ðëlalës kraðta dainas 64–65 / AUDRONË ANULIENË. Þodi, pasibelsk á mano ðirdá... 64 / ERVINA KIEÞAITË. Paslëptas þodis 65 / KRISTINA KAZLAUSKAITË. Pavasario kvapai 66–72 / BAUÞIENË BERNADETA. Þemaitëðkas istuorëjës: Stirbys. Þydelë gîvenëms Þemaitiûs: Þemaitis, gaidys ir þydas; Siuvëjas ir meðka. Dviejø musiø p. 29–59 pokalbis. Senë padavëmâ: Kaip apgauti velnià; Gudrus bernas. Þemaitis ër vëlks. Þëidelë dalënëms. Dokrelë mona

REGËJUONU KULTÛRËNIU INICETÎVU Þornals parëngts ISSN 1392-2610. CËNTROS igîvendënont kultûrëni Regëjuonu kultûrëniu inicetîvu cëntros, pruojekta „ÞEMAITÇ Vilniaus g. 22, LT-01119 Vilnius. REDAKTUORË Mukienë Danutë LIETOVUOS Tel./faksos (8 ~ 5) 261 9670, TÛKSTONTMETË KELIE“. El. p. [email protected]. ÞORNALA REDAKCËNË TARÎBA: http://www.samogit.lt. Butrëms Aduoms, Daujuotîtë Vëktuorëjë, Pruojekta rem LIETOVUOS Þornals prenumeroujems. Gërdienis Aleksëndra, Sungailienë Loreta, SPAUDUOS, RADËJË ËR TELEVIZËJËS Spausdëna AB „Lietuvos ryto Mukienë Danutë RIEMËMA FONDS. spaustuvë“.

ZZ 2009 2vidus.PMD 1 6/8/2009, 6:28 PM 2 ISTORIJA

ÞEMAIÈIAI LIETUVOS KELYJE Á VALSTYBINGUMÀ

Paminklas Þemaièiø vyskupui Motiejui Valanèiui Nasrënuose (Kretingos r.). Skulptorius Kæstutis Balèiûnas. Danutës Ramonaitës PARENGË KAZIMIERAS PRUÐINSKAS nuotrauka

Ðiemet, paþymint pirmojo Lietuvos vardo paminëjimo KAS YRA ÞEMAITIJA? raðytiniuose ðaltiniuose tûkstanties metø sukaktá, vël ir vël atsigræþiame á savo valstybës praeitá. Sakoma, kad Laima Vaitkunskienë publikacijoje „Dël þemaièiø kilmës“3 raðo, þmogus, neþinantis istorijos, yra vaikas. Norëdamas gerbti kad „Þemaièiai (dokumentuose Samaiten, Samaythen, Samoita, save ir savo ðalá, pirmiausia turi þinoti savo, giminës, Samogitia, Þmudz’, ir kt.) pirmà kartà paminëti Voluinës kronikoje, valstybës istorijà. Þemaitija – sudëtinë Lietuvos dalis, ku- apraðant þinomà 1219 m. sutartá, kurioje Þemaitija suvokiama kaip rios istorija daug kuo skiriasi nuo kitø Lietuvos etnogra- Lietuvos sritis ir iðvardijami jos kunigaikðèiai. Kiek vëlesniuose ðalti- finiø regionø. Apie tai ne kartà yra raðæ þymiausi Lietu- niuose nurodoma ir tos srities vieta tarp kaimynø. [...] Istorikø nuo- vos istorikai. Ðioje publikacijoje pabandëme atsakyti, kaip mone, XIII–XV a. raðytiniai ðaltiniai mini Þemaitijà kaip valstybiná ir jie ávardija Þemaitijà ir nusako jos vaidmená Lietuvos ke- administraciná, bet ne etniná vienetà. Þemaitija yra tik antitezë Aukð- taitijai, o lietuviø tautybës formavimuisi bûdingas arealinis dualiz- lyje á valstybingumà. mas, panaðiai kaip ir kituose Europos kraðtuose, pvz., þemutinë ir aukðtutinë Vokietija, Didþioji ir Maþoji Lenkija, Èekija ir Moravija. Istorikas Vytenis Almonaitis publikacijoje „Dël þemaièiø kilmës“4 KRAÐTAS TURËJO RYÐKIÀ raðo, kad „XIII a. visa Þemaitija jau buvo gana gerai centralizuota ir AUTONOMIJÀ suvienyta. Kraðtas skaidësi á maþesnius teritorinius vienetus – þemes. […] Lietuvos valstybës kûrimosi metais vyriausiasis þe- Istorikas Adomas Butrimas publikacijoje „Þemaitijos istorijos ir maièiø kunigaikðtis, Saulës mûðio laimëtojas Vykintas tapo stipriu kultûros ypatumai“1 raðo, kad: „Nëra lengva aptarti esminius Þe- Mindaugo varþovu. Já patá Mindaugas áveikë, taèiau visà Þemaiti- maitijos istorijos ypatumus, kadangi ðis etnosas niekada nebuvo jà – tik ið dalies. Ilgiems ðimtmeèiams kraðtas liko tradiciðkai sukûræs savo valstybës, taèiau nuo XIII a. Lietuvos Didþiojoje Kuni- savarankiðkas, savitas. Laimëjæ Saulës ir Durbës mûðius, kalavi- gaikðtystëje turëjo ryðkià autonomijà, kuri ávairiais valstybingumà juoèiø ir kryþiuoèiø agresijà þemaièiai kiek atitolino, taèiau XIII a. ir etniðkumà þyminèiais terminais ir sàvokomis reiðkësi iki pat pabaigoje prasidëjo nuolatiniai þemaièiø þemiø puldinëjimai. Pir- 1926 metø.“ miausia buvo nusiaubtos Karðuva ir Pagraudë. Vëliau kovø arena Akivaizdu, kad turëtas dalinis savarankiðkumas darë didelæ áta- virto praktiðkai visa Þemaitija. Kryþiuoèiø ordinas siekë jà þût bût kà þemaièiø savimonei ir, anot A. Butrimo, këlë „tam tikrà etniná, nukariauti ir sujungti savo valdas Prûsijoje ir Livonijoje. [...] Ordi- administraciná ir netgi politiná separatizmà, kurio daugelis elemen- nas puolë, o Þemaitija, remiama Lietuvos didþiøjø kunigaikðèiø, tø ið esmës iðnyko tik I nepriklausomos Lietuvos Respublikos me- pirmiausia Vytenio, Gedimino, Kæstuèio, laikësi. [...] Liûdniausi lai- tais (1918–1940)“2 . Lietuvos atgimimo laikotarpiu (nuo 1987 m.) kai Þemaitijai prasidëjo XIV a. pabaigoje, kai didþiøjø kunigaikðèiø sustiprëjæs þemaièiø kultûrinis judëjimas ðio regiono gyventojus valia ji tapo savotiðkø mainø, padëkø uþ politines paslaugas objek- paskatino aktyviai domëtis savo kraðto praeitimi, puoselëti jo savi- tu. Ne kartà jà Ordinui „dovanojo“ Jogaila, Vytautas. Þemaièiai su tumà – þemaièiø kalbà, kultûrà ir tradicijas. tokiu likimu nesitaikstë, tvarkësi ir gynësi patys. Tik 1400–1401 m.

ZZ 2009 2vidus.PMD 2 6/8/2009, 6:28 PM ISTORIJA 3

ir 1404–1409 m. vokieèiai buvo trumpam Þemaitijà uþvaldæ. Abu kartus tai baigësi galingais sukilimais. Po Þalgirio mûðio, 1413 m., pradëtas Þemaitijos krikðtas.[...] Faktiðkai krikðto akcija tæsësi iki XIX a.: dar vyskupas Motiejus Valanèius apraðinëjo, kaip naikino pago- nybës liekanas Þemaièiuose. [...] Tais paèiais 1413 m. realiai egzis- tavusi Þemaitijos autonomija buvo apiforminta juridiðkai. Visa Lietu- va buvo padalinta á vaivadijas, o Þemaitijoje ákurta seniûnija, kurià vëliau imta vadinti Þemaitijos kunigaikðtyste. Vaivadas skirdavo didysis kunigaikðtis, o seniûnà rinkdavo patys þemaièiø bajorai. Tiesa, 1527 m. Þemaitijos seniûno valdþia buvo gerokai apribota. Þemaiti- jos autonomija ir vietiniø bajorø teisës taip pat buvo patvirtintos 1411 ar 1413 m. Jogailos ir Vytauto, 1441 m. Kazimiero, 1492 m. Aleksandro privilegijose. [...] Nuðalinæ Þemaièiø kunigaikðèius, Lietuvos valdovai tuo paèiu ásikiðo á socialinæ ekonominæ kraðto raidà. Dël to ir dël kitø prieþas- èiø Þemaitijoje susiklostë gana savita visuomeninë sankloda. XIV a.

pabaigoje, kai Rytø Lietuvoje gyventojø daugumà jau sudarë bajo- Þemaièiø Kalvarijos bazilika. Danutës Ramonaitës nuotrauka rai ir jiems priklausantys valstieèiai, Þemaitijoje daugiausia gyveno laisvi valstieèiai laukininkai. [...] Vytautas Þemaitijos socialinæ iðskirtinumo átvirtinimo idëjas. Ðiuo atveju kiekvienam svarbu vado- struktûrà bandë ryþtingai pakeisti. Neþiûrint to, dël ásisenëjusiø tra- vautis protu, nes emocijos ir þemaitiðkas separatizmas gali iðprovo- dicijø, valstieèiø prieðinimosi, baudþiava Þemaitijoje buvo visada kuoti Lietuvos valstybei þalingus reiðkinius. Ðiame kontekste vël aktu- lengvesnë nei Aukðtaitijoje. Èia vyravo ne laþas, o piniginë renta alu prisiminti, kà apie Þemaitijos istorijà kalba mokslininkai. èinèas, daug valstieèiø liko laisvi. Smulkûs Þemaitijos bajorai ne Istorikas Alvydas Nikþentaitis publikacijoje „Þemaièiø subetno- taip atitolo nuo savo tautos, nesulenkëjo. Bene paskutinë ryðkesnë sas“6 raðo, kad „kalbëdami apie ávairius etnografinius Lietuvos re- þemaitiðko savitumo apraiðka XIX a. pradþioje – èia kilæs tautinis gionus: Aukðtaitijà, Dzûkijà, Suvalkijà ar Þemaitijà, galime pasakyti, kultûrinis sàjûdis. Po 1795-øjø Þemaitijà, kaip ir didþiàjà Lietuvos kad tik paskutinëje ið iðvardintø Lietuvos daliø pradëjo formuotis nors dalá, prijungus prie Rusijos, dauguma visuomeniniø, ekonominiø, ir labai gimininga lietuviams, taèiau vis dëlto savarankiðka subtauty- politiniø kraðto savitumø pradëjo nykti. Tiesa, dar 1831 m. sukilimo bë – þemaièiø subetnosas. metu Þemaitijos sukilëliai, jausdami tradiciná bendrumà, buvo su- Subetnoso arba subtautybës vardu yra vadinama tokia etninë þmo- daræ atskirà Þemaitijos centrinæ vyriausybæ. Neþiûrint to, palaips- niø grupë, kuri turëjo galimybes sukurti atskirà tautybæ, taèiau net ir niui Þemaitija virto tik etnografiniu Lietuvos regionu.“ jos nesukûrusi iðlaikë tam tikrus specifinius bruoþus, kurie skiria jà nuo pagrindinës tautos ðakos. Subtautybe galime vadinti ir tokià et- ninæ grupæ, kuri neturi visø tautai bûdingø poþymiø. ÞEMAIÈIØ VYSKUPIJA Þemaièiai nebuvo niekados sukûræ savo valstybës [...]. Esminá vaidmená þemaièiø savitumui formuotis sukûrë XIII a. viduryje kilæs vidaus karas Lietuvoje, kuriame átakingiausi þemaièiø kunigaikðèiai Þemaièiø vyskupijos vaidmuo Lietuvos valstybëje – ypatingas. kovësi prieð Mindaugà. Ðie ávykiai tik davë pradþià atskirai þemaièiø Apie tai raðo ir vienas þymiausiø XX a. þemaièiø istorikø Zenonas subtautybei formuotis, taèiau kur kas didesná vaidmená èia suvaidino Ivinskis studijoje „Þemaièiø vyskupijos ákûrimas“5 . Pasak jo, „Po- pati þemaièiø geopolitinë padëtis. Nuo XIII a. pabaigos atsidûrusi Vo- puliarioji Þemaièiø vyskupija (lot. Dioecesis Samogitiensis), kuri kieèiø ordino kaimynystëje ir nesulaukdama pakankamo Lietuvos ilgai Medininkø ir Varniø vardais buvo vadinama, ir etnografiniu valstybës dëmesio bei palikta viena likimo valiai, Þemaitija pamaþu atþvilgiu buvo daug lietuviðkesnë uþ kitas dvi vyskupijas (Vilniaus ëmë izoliuotis nuo Lietuvos, èia susidarë savotiðka terpë tarp dviejø ir Seinø). Ið tiesø ji per pilnus keturis ðimtmeèius (tiksliau 409-ris didvalstybiø, kurios kontroliuoti nepajëgë nei Vokieèiø ordinas, nei metus) visokeriopu atþvilgiu yra árëþusi savo originalius pëdsakus Lietuva. Pasinaudojæ tokia situacija, þemaièiai patys perëmë valdþià Lietuvos istorijoje.“ á savo rankas nuo XIII a. pabaigos iki 1413 m. Þemaitijos krikðto ir jos patekimo á visiðkà Lietuvos valdþià. [...] Su Þemaitija turëjo skai- tytis ir Lietuvos didieji kunigaikðèiai. Neatsitiktinai XV a. viduryje Þe- DAR KARTÀ APIE SUBETNOSÀ maitijos autonomiðkumas ima jau atsispindëti ir Lietuvos valdovo titule. Net ir visiðkai su Lietuva susijungusi Þemaitija iki pat 1918 Paskutiniais deðimtmeèiais, Lietuvai atkûrus nepriklausomybæ metø iðlaikë savo savitumus, visø pirma, visuomenës struktûroje ir stiprëjant demokratijai, þemaièiø kraðto istorijos iðskirtinumas bei ûkyje. Ðiø skirtumø nepanaikino ir nebuvo pajëgûs panaikinti Lie- bendrame Lietuvos kontekste, per daugelá amþiø susiformavusi tuvos valdovai, nepaisant tam tikrø jø pastangø. Taèiau ðiø procesø specifinë þemaièiø savimonë ir gyvenimo bûdas tapo ne tik moks- mums nereikëtø ir pervertinti. Þemaièiø subtautybës formavimas per lininkø, kultûrininkø tyrinëjimø, bet ir galimybiø atsidurti valdþioje visà istoriná laikotarpá nebandë paneigti savo ryðiø su lietuviø tauta. ieðkanèiø kai kuriø veikëjø politiniø batalijø objektu. 2009 m. pra- Èia mes nerandame tokiø svarbiø tautos vystymosi kelià þyminèiø dþioje ákurta pirmoji Þemaièiø partija. Yra bandymø ákurti ir antrà- jà. Be abejo, jei kuriasi tokios partijos, jos kelia ir Þemaièiø kraðto (Nukelta á 4 p.)

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 3 6/8/2009, 6:28 PM 4 ISTORIJA

pradþioje iðryðkëjæs visokeriopas Vokieèiø ordino pranaðumas pri- vertë þemaièius pereiti á gynybà. Ðiame laikotarpyje þemaièiai nepa- siekia svaiginanèiø pergaliø, taèiau jie nelinkæ susitaikyti ir su tuo metu gausiai pasipylusiais Þemaitijos dovanojimais Vokieèiø ordinui. Þemaièiø kariná potencialà geriausiai parodo Didysis þemaièiø sukilimas 1409 m., kai, iðsivadavæ ið Ordino, þemaièiai patys savo noru pradeda integracijà á Lietuvà. Treèiasis etapas – pats trumpiausias. Jis apima tik 13 metø laiko- tarpá. Jo pabaigà þymi 1422 m. tarp Lietuvos, Lenkijos ir Vokieèiø ordino pasiraðyta Melno taika. Ja Ordinas buvo priverstas juridiðkai pri- paþinti Þemaitijà Lietuvai. 1422 m. keièiasi ir pats gyvenimo pobûdis Þemaitijoje. Ið karo padëties iðëjusi Þemaièiø visuomenë pirmà kartà po beveik 150 metø pradeda rengtis taikiam gyvenimui. 1422 m. laikyti- ni ir realios Þemaitijos ir Lietuvos integracijos pradþia.“

ÞEMAIÈIAI LIETUVOS KELYJE Á NEPRIKLAUSOMYBÆ

Taigi Þemaitija, kad ir turëdama keletà ðimtmeèiø autonomijà, buvo Lietuvos valstybës dalis ir lemiamais apsisprendimo momentais palaikë, rëmë ir remia visos Lietuvos valstybës interesus. Tai patvir- tina ir ðie faktai: Tarp dvideðimties Lietuvos Nepriklausomybës Akto signatarø septyni glaudþiai susijæ su Þemaitijos istorija. Tai Mykolas Birþiðka, Sta- nislovas Narutavièius, Jurgis Ðaulys, Kazimieras Steponas Ðaulys, Jonas Smilgevièius, Justinas Staugaitis (gimë Ðakiø rajone, 1926 m. paskirtas Telðiø vyskupu) ir Aleksandras Stulginskis (Steigiamojo Paminklas Vytautui Didþiajam Veliuonoje (Jurbarko r.), pastatytas 1930 m., Seimo pirmininkas, 1920 m. birþelio 19 d. – 1926 m. birþelio 7 d. – minint Vytauto Didþiojo mirties 500 metø sukaktá. Projekto autorius Lietuvos Prezidentas). V. Grybas, skulptorius A. Ðimkûnas. Danutës Ramonaitës nuotrauka Didelis bûrys Nepriklausomos Lietuvos ministrø buvo þemaièiai. (Atkelta ið 3 p.) Mykolas Ðleþevièius 1919 m. buvo antrojo ir ketvirtojo Lietuvos mi- nistrø kabineto ministras pirmininkas (kartu ir uþsienio reikalø minist- istoriniø paminklø, kaip kilmës teorija. Þemaitijoje, kaip ir Lietuvoje, ras). Kraðto apsaugos ministru dirbo þemaitis Jonas Ðimkus, kurá lai- mes matome esant tà paèià dinastinæ savimonæ, t. y. deklaravimà kà uþsienio reikalø ministru – akademikas, profesorius, vëliau ir Lietu- iðtikimybës Lietuvà valdþiusiai didþiojo kunigaikðèio ðeimai bei at- vos banko ákûrëjas þemaitis Vladas Jurgutis ir t. t. skirø kunigaikðèiø, ypaè Vytauto kulto egzistavimà. Turime pagrindo Lietuvos kariuomenës istorijoje iðskirtinis vaidmuo tenka þemai- teigti, kad þemaièiø subetnoso skirtumai nuo lietuviø susiformavo èiui Stasiui Raðtikiui, kuris 1919 m. savanoriu ástojo á Lietuvos ka- tik dël archaiðkesnës jø gyvensenos, kurià lëmë specifiðkai susi- riuomenæ ir didelës pagarbos uþsitarnavo savo narsa ir iðmintimi. klosèiusios istorinës aplinkybës.“ 1935 m. S. Raðtikis buvo paskirtas Lietuvos kariuomenës vadu (ðiose pareigose dirbo iki 1940 m. sausio mën.), o 1941 m. birþelio 23 d. – Lietuvos laikinosios vyriausybës kraðto apsaugos ministru. Likvida- ÞEMAIÈIØ VAIDMUO LIETUVOS vus Lietuvoje laikinàjà vyriausybæ, S. Raðtikis atsisakë priimti vokie- ISTORIJOJE ÁVAIRIAIS èiø siûlymus bûti Lietuvos tarybos pirmininku, pirmuoju generaliniu tarëju ir lietuviø legiono vadu. Po karo jis gyveno uþsienyje. S. Raðti- LAIKOTARPIAIS kio atsiminimai ið Lietuvos paskelbti knygose „Ávykiai ir þmonës“8 (3 tomai), „Lietuvos likimo kelias“ (4 tomai)9 . Knygoje „Þemaièiø istorija“7 A. Nikþentaitis raðo, kad „Þemai- èiø vaidmuo skirtingais laikotarpiais Lietuvos istorijoje nebuvo vienodas. Kiekvienas didesnio laikotarpio suskirstymas á smulkes- 1 Þemaièiø þemë, 2001 m. Nr. 1, p. 2–4. nius periodus yra labai sàlyginis, taèiau svarstant apie þemaièiø ir 2 Ten pat. 3 Þemaitijos istorijà kyla ranka vis dëlto iðskirti bent tris laikotar- Þemaièiø praeitis, 1990, p. 27–28. 4 Kà ðniokðèia Jûros rëvos, Vilnius, 1994, p. 12–14. pius. Ið beveik pusantro ðimto metø laikotarpio akivaizdþiai iðsiski- 5 Rinktiniai raðtai, t. 4, Roma, 1987, p. 91–92, 96–97, 135–136. ria XIII ðimtmetis. Tai buvo savotiðkas „aukso amþius“ Þemaitijos 6 Þemaièiø þemë, 1996, nr. 4, p. 26. istorijoje: Saulës (Ðiauliø) 1236 m. ir Durbës mûðis 1260 m. [...] 7 Vilnius, 1998. Antrasis laikotarpis taip pat apima visà XIV ðimtmetá. Prieðingai 8 Èikaga, 1972. 9 nuo XIII a., mes maþai kà galime pasakyti apie ðá laikotarpá. Jau XIV a. Èikaga, 1982.

ZZ 2009 2vidus.PMD 4 6/8/2009, 6:28 PM ISTORIJA 5

ALEKSANDRAS STULGINSKIS – pirmasis Lietuvos Respublikos prezidentas

PARENGË GINTAUTAS ÈIÞIÛNAS

Aleksandras Stulginskis – vienas þymiausiø nepriklausomos Lietuvos valstybës ir politikos veikëjø, Lie- tuvos Nepriklausomybës Akto (1918 m. vasario 16 d.) signataras. Garsëjo jis ir kaip teologas-filosofas, þe- Lietuvos Nepriklausomybës Akto signataras ir pirmasis Lietuvos Respublikos prezidentas Aleksandras Stulginskis. Fotoreprodukcija ið mës ûkio specialistas, spaudos darbuotojas. RKIC archyvo

Gimë A. Stulginskis 1885 m. vasario 26 d. Kutaliø kaime (Kalti- cijà, ásidarbino Alytaus rajoniniu agronomu. 1914–1915 m. reda- nënø vlsè., Raseiniø apskr., dabar – Ðilalës rajono teritorija). Tëvai gavo „Vienybës“ priedà ûkininkams „Viensëdis“. buvo beþemiai valstieèiai (kumeèiai), auginæ 12 vaikø. Aleksan- Prasidëjus Pirmajam pasauliniam karui, ásikûrë Vilniuje ir ási- dras buvo jauniausias ið jø. Zigmas Tamakauskas publikacijoje jungë á visuomeninæ veiklà, tapo vienu ið Lietuviø draugijos nuken- „Prezidentas Aleksandras Stulginskis – mûsø gyvenimo pavyz- tëjusiems dël karo ðelpti vadovø Vilniuje. 1915 m. suorganizavo dys“1 pateikia nemaþai ádomiø A. Stulginskio gyvenimo faktø, ku- Pedagogikos kursus pradiniø mokyklø mokytojams ir ðiems kur- riø oficialiose biografijose nerasi. Kaip raðo Z. Tamakauskas, të- sams vadovavo iki 1919 m., tapo atgaivintos ðvietimo draugijos vams didþiulæ ðeimynà auginti padëjo vyresnieji vaikai, kurie su- „Rytas“ pirmininku. Karo metais dëstë gamtos mokslus Lietuviø augæ iðvyko á JAV, ten ásidarbino ir ðelpë tëvus. Jø padedami pasta- gimnazijoje, vadovavo Lietuviø pedagoginiams kursams, dirbda- rieji galëjo ir nedidelá ûkelá nuomoti. mas Komitete nukentëjusiems nuo karo ðelpti, rûpinosi to komiteto Pradiná iðsilavinimà Aleksandras gavo Kaltinënø liaudies mo- ásigyto darþo reikalais (apie 10 ha plotas) ir já tvarkë iki 1919 metø. kykloje. Uþbaigus ðià pradþios mokyklà, mirë mama. Aleksandras A. Stulginskis – vienas ið Lietuvos krikðèioniø demokratø parti- metus dirbo Kaltinënø valsèiaus raðtininko padëjëju. Tëvas ûkinin- jos steigëjø ir jos programos kûrëjø, 1917 m. tapæs ðios partijos kauti nebenorëjo ir tai, kà buvo uþgyvenæs, iðdalijo vaikams. Alek- pirmininku. sandrui atiteko arklys. Pardavæs já uþ 40 rubliø, susiruoðë mokslø 1918 m. A. Stulginskio iniciatyva pradëtas leisti jo paties reda- tæsti á Liepojos (Latvija) gimnazijà, kur 1904 m. baigë keturias kla- guotas laikraðtis „Ûkininkas“, 1918–1919 m. iðleistas „Ûkininko ses, o vëliau, 1908 m., – Kaune veikusià Þemaièiø kunigø semina- kalendorius“. rijà. Tais paèiais metais papraðë seminarijos vadovybës, kad ði A. Stulginskis dalyvavo 1917 m. rugsëjo 18–2 d. Vilniuje vyku- jam atidëtø kunigo ðventimus ir leistø tæsti studijas bei apsispræsti, sioje Lietuviø konferencijoje ir joje buvo iðrinktas Lietuvos Tarybos ar tikrai toliau nori eiti kunigystës keliu. Gavæs sutikimà, vienerius (vëliau – Valstybës Tarybos) nariu, kuri 1918 m. vasario 16 d. pa- metus gilino teologines ir filosofines þinias Insbruko (Austrija) tëvø skelbë Lietuvos Nepriklausomybës Aktà. jëzuitø universiteto Teologijos filosofijos fakultete. Tada jis galutinai Dalyvaudamas politinëje veikloje, A. Stulginskis itin daug dëme- apsisprendë likti pasaulieèiu ir tæsë studijas. 1913 m. baigë Halës sio skyrë krikðèioniðkos demokratijos idëjø plëtojimui ir ágyvendini- (Vokietija) universiteto Þemës ûkio institutà. Vëliau, gavæs Rusijos dûmos atstovo Martyno Yèo rekomenda- (Nukelta á 6 p.)

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 5 6/8/2009, 6:29 PM 6 ISTORIJA

koje neturës bût sûnø ir posûniø. Lietuva niekam nebus pamotë. Mokslas turi bûti prieinamas ne tik didþiûnø rûmams, bet ir kaimø bakûþëms...“ A. Stulginskio vadovaujamas Steigiamasis Seimas priëmë Laiki- nàjà Lietuvos valstybës konstitucijà. Joje buvo nurodyta, kad Stei- giamojo Seimo pirmininkas eina ir valstybës Prezidento pareigas. Taip 1920 m. birþelio 19 d. A. Stulginskis tapo pirmuoju konstituci- niu Lietuvos Respublikos prezidentu. Vaizdingai apie A. Stulginskio iðrinkimà prezidentu pasakojama „Aiduose“ paskelbtoje M. Krupavièiaus publikacijoje „Aleksandras Stulginskis“: „Krikðèioniðkoji demokratija, turëdama Steigiamajame Seime savo nariø didþiumà, nusistatë ir savàjá prezidentà iðrinkti. Kandidatais á prezidentus buvo pastatyti trys asmenys – kun. My- kolas Krupavièius, Voldemaras Èarneckis ir Aleksandras Stulgins- kis. Kodël ne vienas Stulginskis? Ne visø vienodas skonis. Vieniems nepatiko jo þemaitiðkai kietas bûdas, kitems jo tariamas nedraugið- kumas. Sakau tariamas, nes jis buvo draugiðkas ir neiðdidus, tik maþakalbis. Susitikimø neieðkojo. Laisvà laikà mëgdavo panaudoti skaitymui bei raðymui. (Jis buvo rimtas publicistas. Publicistikos nemetë ir ávairias vietas uþimdamas, net prezidentaudamas. Jo straipsniø buvo spaudoje visais svarbiais valstybës ir tautos reikalais. Pasiraðydavo juos ávairiais pseudonimais). Kai kurie vël abejo- jo, ar sugebës Stulginskis tinkamai reprezentuoti, kitaip tariant, ar iðlaikys jis „poniðkàjá“ etiketà, turëdamas santykiø su ávairiø valsty- biø atstovais. Bet prieð realias sàlygas visos tos baimës bei atsar- gumai turëjo atkristi. M. Krupavièius savo kandidatûrà atsiëmë, mo- tyvuodamas svarbiausia tuomi, kad jis dar per jaunas uþsidaryti „bal- tuose rûmuose“, nesugebësiàs nei „reprezentuotis“, nei atviros min- Ðilalës ðv. Pranciðkaus Asyþieèio baþnyèia. Danutës Mukienës nuotrauka ties valdiðkai minkðtai iðreikðti, pagaliau, jis linkæs dirbti platø, kad ir (Atkelta ið 5 p.) juodà visuomenës darbà. Èarneckis atsisakë taip pat. Stulginskis atsisakinëjo taip pat visu savo þemaitiðku uþsispyrimu. Iðëjo net ið mu, rûpinosi lietuviðkos policijos bei lietuviðkos kariuomenës orga- posëdþio. Bet ne maþiau atkakli buvo ir frakcija. Pasitarimai su juo nizavimo reikalais, tvirtai laikësi pozicijos, kad kariuomenës vadai tæsësi kelias dienas. Spaudþiamas buvo visomis galiomis. turi bûti susipratæ lietuviai, savo kraðto patriotai, pritariantys Lietu- Stulginskis savo prezidentines pareigas atliko garbingai ir Lietu- vos nepriklausomybës idëjoms. vai naudingai. Ið paðalio þiûrint, atrodë, lyg jis bûtø gimæs tai vietai ir Jis buvo ir Ûkininkø sàjungos steigëjas bei pirmininkas, vado- toms pareigoms. [...] Jis visa iðstudijavo, visa iðmoko, ko jam dar vavo Valstybës Tarybos Tremtiniø ir belaisviø gràþinimo komisijai. trûko. Gerai mokëjo tik vokieèiø kalbà ið Vakarø Europos kalbø. To Kaip ir daugelis kitø ano meto valstybës ir politikos veikëjø, buvo maþa. Jis gerai iðmoko dar prancûzø ir anglø kalbas. Jis jautë aktyviai bendradarbiavo spaudoje. turás etiketiniø spragø. Paðalino ir jas teorinëmis ir praktinëmis stu- 1918–1919 m. dirbo Vyriausybëje: II Mykolo Sleþevièiaus (1918- dijomis. Ir cilinderis tvirtai ant jo galvos stovëjo, ir frakas juto savo 12-26–1919-03-12) Ministrø kabinete buvo ministras be portfelio; vietoj gulás. Reprezentaciniuose pobûviuose Stulginskis savo laiky- III Prano Dovydaièio (1919-03-12–1919-04-12) Ministrø kabinete – sena visiems imponavo. Su kiekvieno didþiojo kraðto atstovu jis mo- Ministro Pirmininko pavaduotojas, vidaus reikalø, maitinimo ir vie- këjo kalbëti jo gimtàja kalba. Su Ðv. Tëvo atstovu jis galëjo kalbëti ðøjø darbø ministras; IV Mykolo Sleþevièiaus (1919-04-12–1919- visai sklandþia ir taisyklinga lotynø kalba. Dideliu ponu rodytis jis 10-07) Ministrø kabinete – þemës ûkio ir valstybës turtø ministras. nemëgo, bet kadangi tarp ponø Lietuvos labui jis laikë pareigà po- A. Stulginskis buvo vienas ið Ûkio banko steigëjø (1919 m.). niðkumà pademonstruoti, jis tai atlikdavo gerai ir vykusiai, nors ir 1920 m. Steigiamojo Seimo rinkimus laimëjus A. Stulginskio savo poniðkumà jis sugebëjo kaþkaip suderinti su demokratiðku pa- vadovaujamam Lietuvos krikðèioniø demokratø blokui, A. Stulgins- prastumu, ir dël to jo ta etiketinë laikysena buvo natûrali ir atrodë kis buvo iðrinktas Steigiamojo Seimo pirmininku. Laikotarpis buvo praktikuota ið jaunø dienø. Jis buvo kiek ðaltokas ir oficialus, nors sudëtingas, neatidëliotinø darbø daug, itin aktualus Vilniaus klausi- mokëjo kalbëtis ávairiomis temomis. mas. A. Stulginskis tada kalbëjo: „Narsi mûsø kariuomenë jau su- Já labai laimingai papildë jo þmona Ona Stulginskienë-Matulaity- skubo paðalinti ið mûsø kraðto kai kuriuos prieðus ir tikimës, jog ji të (1894–1962), augusi ir brendusi prie pat Marijampolës graþiuo- nepadës ginklo tol, kol visa Lietuva nebus atvaduota. Þemës refor- se paðeðupiuose. Jos charakteris lygus, kaip lygûs jos kraðto lau- ma Lietuvoj – neatidëliotinas klausimas. Greta dideliø dvarø skurs- kai; jos bûdas graþus, kaip graþios Ðeðupës pakrantës. Mokslai ir ta beþemiø ir maþaþemiø minios. Lietuvos demokratinëje Respubli- miesto gyvenimas jos natûralumo nepakeitë, pasiliko ir bûdama pre-

ZZ 2009 2vidus.PMD 6 6/8/2009, 6:29 PM ISTORIJA 7

zidentienë, kaip nesugadinta kaimo mergaitë. Gilus inteligentiðku- mas ir ðvelnus paprastumas veiksmuose ir þodþiuose darë jà pa- trauklia. Jà mëgo ne tik lietuviai, bet ir aukðtieji kitø valstybiø ponai. Á politikà ji nesikiðo, ne dël to, kad jos nemëgtø, bet þinojo, kad tai ne jos darbas ir nenorëjo vyrui kliudyti ar daryti toj srity jam savo átakos. Su kitais kalbëdavo paprastai nepolitinëmis temomis. Taèiau, atsiradus reikalui, kai to reikalavo Lietuvos gerovë, ji sugebëdavo ir politinëmis temomis kalbëtis, visai laisvai kalbëdama keliomis Va- karø Europos kalbomis. Stulginskis ir prezidentaudamas pasiliko toks pat rûpestingas ir darbðtus, koks buvo ir kitas pareigas eidamas. Visi Steigiamojo Seimo jam atsiunèiami pasiraðyti ástatymai jo buvo kruopðèiai stu- dijuojami, reikalui esant ir su atitinkamais specialistais. Tik tuomet juos pasiraðydavo, kai buvo visa aiðku ir, jo ásitikinimu, Lietuvai naudinga. Buvo atsitikimø, kad jis, pasirëmæs jam palikta konstitucine teise, gràþindavo Seimui persvarstyti tuos ástatymus, kurie, jo ásitikinimu, buvo tuo ar kitu atþvilgiu nevykæ. Jis atsidëjæs sekë visà Vyriausybës darbà. Ið ministrø reikalavo praneðimø apie jø darbus. Su ministrais iðdiskutuodavo visus svarbesnius sumany- mus. Konstitucija leido jam dalyvauti Vyriausybës posëdþiuose ir jiems pirmininkauti. Ta teise jis plaèiai naudojosi.“ [4] 1922 m. spalio mënesá ávykusiuose Pirmojo Seimo rinkimuose Lietuvos krikðèioniø demokratø blokas taip pat gavo daugiausiai balsø. Pagal tuo metu jau patvirtintà Nuolatinæ Lietuvos valstybës konstitucijà 1922 m. gruodþio 21 d. A. Stulginskis Seimo nariø bal-

sø dauguma buvo iðrinktas Lietuvos Respublikos prezidentu. Ðilalës ðv. Pranciðkaus Asyþieèio baþnyèios interjeras. Danutës 1923 m. geguþës mënesá vykusiuose rinkimuose á Antràjá Seimà Ramonaitës nuotrauka vël daugiausiai balsø surinko krikðèioniø demokratø blokas. Tø pa- èiø metø birþelio 19 d. Lietuvos Respublikos prezidentu Seimas vël kaiðiojamas kaip bëgimas nuo lietuviðkos visuomenës. Priekaiðtas, iðrinko A. Stulginská (ðias pareigas jis ëjo iki 1926 m. birþelio 7 d.). kaip matëme, neturëjo pateisinamo pagrindo. A. Stulginskiui einant prezidento pareigas, buvo átvirtinta Lietu- Privatinis prezidento Stulginskio gyvenimas buvo kuklus ir ra- vos nepriklausomybë, atgautas Klaipëdos kraðtas, priimta Lietu- mus. Prabangos, pobûviø, baliø nemëgo ir vengë. Gyveno kaip pa- vos valstybës Konstitucija, iðleisti visi pagrindiniai Lietuvos ástaty- siturás ûkininkas. Tai tiko jo ir jo þmonos ûkininkiðkai psichologijai. mai, padëti ûkinio gyvenimo pagrindai (atkurta ekonomika, ávykdy- Stulginskis buvo Prezidentas – lietuviðkasis ûkininkas. Toks visai ta þemës reforma, ávesta stipri to meto valiuta – lietuviðkas pinigas tikslus jo apibûdinimas pilnai nusako ir jo privatiná gyvenimà. Tas litas), suorganizuoti svarbiausi mûsø tautinës kultûros þidiniai, ákur- charakteris atsispindëio ir jo oficialiuose bei vieðuose pasirodymuo- tas Lietuvos universitetas, pastatyta daug mokyklø. Tuo laikotarpiu se. Stulginskio privatinio gyvenimo kuklumas plaukë ið jo lietuviðkø ir Jungtinës Tautos pripaþino Lietuvos valstybæ. tradicijø ir ûkininkiðkos psichologijos. Tai nebuvo jo ðykðtumo ar Tæsdamas pasakojimà apie A. Stulginskio prezidentavimo lai- prisiriðimo prie pinigo árodymas. Tiesa, jis pinigø neðvaistë, kur ne- kotarpá, jau minëtoje publikacijoje M. Krupavièius raðo: „Beveik reikëjo. Bet jø nesigailëjo, kur buvo rimtas reikalas. Jis aukodavo visi svarbesnieji Vyriausybës svarstomieji klausimai buvo jo noru nemaþas pinigø sumas kultûros reikalams, studentams ðelpti, lab- svarstomi jam dalyvaujant. Diskusijose jis dalyvaudavo gyvai ir á darai ir t. t. Nepaisant to, kad turëjo gerai apmokamas vietas, kai visus sprendþiamus klausimus áneðdavo savo þinojimo ir patyrimo. iðëjo á privatiná gyvenimà ir panoro nusipirkti dvaro centrà, savo su- Visà savo platøjá þinojimà Stulginskis ágijo kruopðèiomis studijomis. taupytais pinigais to padaryti neástengë. Reikëjo skolintis ið privati- Prie kiekvieno klausimo, kuriuo jis norëjo ar turëjo tarti savo niø asmenø ir bankø.“ þodá, rengësi. Kai knygos neástengdavo jam duoti reikiamø atsaky- Krikðèionims demokratams pralaimëjus rinkimus á III Seimà, ið mø, jis kviesdavosi rimtø specialistø ir su jais tuos klausimus A. Stulginskio Lietuvos Respublikos prezidento pareigas perëmë Ka- perdiskutuodavo. Taip þiûrëdamas á savo pareigas Stulginskis, pri- zys Grinius, aukðtai vertinæs savo pirmtako nuopelnus Lietuvai. Kreip- dëjus dar oficialius priëmimus bei ávairius kitus interesantus, lais- damasis á A. Stulginská, K. Grinius tada pasakë: „Tamstai preziden- vo laiko turëti negalëjo. Jo darbo diena tæsësi nuo ankstyvo ryto ligi taujant, Lietuvos þemiø rinkimas þenkliai paþengë pirmyn, Lietuvos vëlyvos nakties. Suprantama, kad tokiose sàlygose jis ir norëda- garbë yra pakelta viso pasaulio akyse“. mas neturëjo galimybës palaikyti glaudesnio ryðio su platesne lie- Kurá laikà A. Stulginskis ir vëliau dar aktyviai dalyvavo Lietu- tuviø visuomene, lankytis provincijoj á tautines ðventes, suvaþiavi- vos politiniame gyvenime, dalyvavo ir III Seimo darbe. Tuo metu mus ir t. t. Nors reikia pripaþinti, kad Stulginskis tokiø pasirodymø ir nemëgo. Tas jo uþsidarymas prezidentûroje daugelio jam buvo pri- (Nukelta á 8 p.)

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 7 6/8/2009, 6:29 PM 8 ISTORIJA

(Atkelta ið 7 p.) ið kalëjimo, iðvyko pas savo þmonà, kuri buvo iðtremta á Komiø Res- publikà, ten dirbo agronomu. jis gyveno kukliame name Vasario 16-osios gatvëje, pragyvenimui uþ- 1956 m. gruodþio mënesá A.Stulginskiui ir jo þmonai buvo leista sidirbdavo bendradarbiaudamas periodiniuose leidiniuose. sugráþti á Lietuvà. Kai 1927 m. balandþio 12 d. buvo paleistas III Seimas, A.Stul- 1957–1959 m. A. Stulginskis dirbo vyresniuoju moksliniu ben- ginskis kreipësi á tautà, kviesdamas nenutraukti demokratinës lie- dradarbiu Vytënø sodininkystës darþininkystës bandymø stotyje. tuviø visuomenës raidos ir skelbti naujus Seimo rinkimus. Savo ðeimos tuometines gyvenimo sàlygas A. Stulginskis yra taip A. Stulginskis grieþtai kritikavo 1926 m. gruodþio 17 d. perversmà. apibûdinæs: „Kambariukà mes turime 2,5 x 2,5 m didumo. Talpina- Voldemaras, norëdamas, kad A. Stulginskis iðvyktø ið Lietuvos, mës. Bendrai imant, jauèiuosi neblogai. Turime nusipirkæ sofà se- jam pasiûlë Lietuvos pasiuntinio vietà Londone. A. Stulginskis atsi- nelei gulëti, o að guliu sudedamoj lovutëje. G. paskolino staliukà, sakë. Jis kartu su buvusiu Prezidentu K. Griniumi, grupe buvusiø këdæ – tai visi mûsø baldai...“ premjerø paskelbë Prezidentui A. Smetonai adresuotà Pareiðkimà Sovietinë valdþia ir Lietuvoje persekiojo buvusá prezidentà, dël gyventojø nepasitenkinimo. Ðiame dokumente buvo siûloma ávesti pasiekë, kad jis bûtø atleistas ið darbo, o pensija jam buvo paskirta vieðà valstybës lëðø naudojimo kontrolæ, reikalaujama laisvës spau- tokio dydþio, kad ðeima ið jos galëjo pragyventi vos tris dienas. dai (buvo nurodoma, kad ji turi bûti atsakinga tik teismui). Pats A. Stulginskis tuo laikotarpiu, kaip ir visada, stengësi elgtis Lietuvoje ásigalint diktatûrai, A. Stulginskis nutarë pasitraukti ið santûriai. Kaip atsimena jo amþininkai, prezidentas buvo nepaprastai politikos. 1927 m. jis pasiskolino pinigø, nusipirko Kretingos rajono kuklus, nemëgo pramogø, pobûviø, buvo maþakalbis. Jokûbavo miestelyje apleistà dvarà ir iðvyko ten gyventi bei ûkinin- 1962 m. liepos 18 d. mirë A. Stulginskio þmona Ona. Jam dar kauti. Minëtoje publikacijoje prelatas M. Krupavièius taip apibûdina buvo lemta gyventi septynerius metus. A. Stulginskis palaikë ryðius Jokûbave ðeimininkavusá A. Stulginská: „Kelis kartus buvau aplan- su uþsienyje gyvenusia savo dukra medike Aldona Stulginskyte-Juo- kæs naujà, ádomø, ið prezidentø iðëjusá ûkininkà. Në karto neradau zevièiene (tai vienintelis Onos ir Aleksandro Stulginskiø vaikas, buvo jo bepavësiaujanèio ar iðtaigingai fotely iðsitiesusio, savo rûme- baigusi medicinos studijas ir gyveno JAV) bei vaikaite Ramune. Ðios liuose nerûpestingai laikà leidþianèio, kaip buvo pratæ seni dvarø pagal galimybes materialiai rëmë Lietuvoje gyvenantá savo tëvà ir savininkai elgtis. Stulginskis ne tik kaip agronomas, dar anks- senelá. èiau, kaip þemdirbio sûnus, suprato þemës balsà, þinojo jos pavy- Mirë A. Stulginskis 1969 m. rugsëjo 22 d. Kaune. Palaidotas Pa- dumà ir reikalavimà ja rûpintis tik paties savininko, þinojo gyveni- nemunës kapinëse, greta savo þmonos Onos. mo praktikos taisyklæ – svetimomis rankomis þemës ûkis veda- Nekrologe, kuris 1969 m. buvo iðspausdintas þurnale „Aidai“, mas netunka. Pagaliau, jo darbðtumas ir rûpestingumas neleido raðoma, kad A. Stulginskis „Savo bûdu [...] simbolizavo mûsø isto- senø dvarininkø pëdomis sekti, be to, pirkdamas ûká, ábrido á ne riðkai susiklosèiusá tautiná charakterá. Paprastas ir kuklus, ne kal- visai maþas skolas. Reikëjo tikrai rimto rûpestingumo ir darbðtu- bø, o darbo þmogus. Drauge patvarus ir atsparus, þemaitiðkai kie- mo ið tø skolø iðbristi. Stulginskis dirbo. Kiek kartø já aplankyda- tas. Þemdirbio paprastumas jame buvo susilydæs su didvyriniu vau, tiek kartø já rasdavau laukuose vienmarðkiná, basà, paraitoto- nepalenkiamumu. Ateities kartoms jis liks pavyzdþiu tos tautinës mis kelnëmis ir rankovëmis prie tokiø darbø, kokius darbymeèiu atsparos, kuri yra laisvës viltis. dirba kiekvienas ûkininkas. Jis pats veþdavo á Kretingà pienà ir pats Ið visø trijø buvusiø nepriklausomos Lietuvos prezidentø jo vie- iðneðiodavo pieno bidonus á reikiamas vietas. Stulginskis pats veþ- nintelio þemiðkieji palaikai amþinajam poilsiui palaidoti tëvynës davo á tà pat Kretingà bulves, javus, darþoves ir pats rinkoje, ant þemelëj. Jie liudys, kaip giliai a. a. Aleksandras Stulginskis buvo veþimo sëdëdamas, laukë pirkëjø. Ne vienas piktinosi tokiu Stul- áaugæs á savo tëvynæ ir tautà.“ ginskiu ûkininku. Girdi, buvusiam prezidentui nedera toks suûki- ninkëjimas. Bet sàþiningas þmogus visur yra sàþiningas. Sàþinin- LITERATÛRA: gas prezidentas pasidarë sàþiningu ûkininku. Stulginskio ûkininkas 1. Banevièius A., 111 Lietuvos valstybës 1918–1940 m. politikos ðiuo atþvilgiu prilygo senosios Romos Cincinatui – atliko tëvynës veikëjø: Enciklopedinis þinynas. Vilnius: Knygø prekybos valstybinë darbà ir gráþo prie savo arklo. Cincinato tokià dorybæ ávertino ir firma „Knyga“, 1991, p. 127–128. áamþino istorija.“ 2. Liekis A., „Aleksandras Stulginskis”. Signatarai. Vasario 16, Nepriklausomos Lietuvos metais A. Stulginskis dalyvavo Ateiti- Vilnius: Dþiugas, 1996, p. 298–333. ninkø organizacijos veikloje, buvo iðrinktas Studentø ateitininkø 3. Tamakauskas Z., „Prezidentas Aleksandras Stulginskis – mûsø visuomenininkø Vytauto klubo garbës nariu, 1925–1930 m. ðefavo gyvenimo pavyzdys“, XXI amþius, 2005 rugsëjo 21 d., Nr. 70 (1371). Lietuvos skautø brolijà. 4. Krupavièius M., „Aleksandras Stulginskis“, Aidai, 1965 m. 1926–1941 m. jis dirbo Pauliaus Dogelio gamybinio ûkio vedë- vasario mënuo, interneto prieiga http://aidai.us/index.php?op- ju, buvo kooperatyvø „Lietûkis“, „Linas“ tarybø narys. tion=com_content&task=view&id=3819&Itemid=290 (þr. 2009- Pirmosios sovietinës okupacijos laikotarpiu prasidëjus trëmi- 05-06). mams, 1941 m. birþelio 8 d. A. Stulginskis kartu su þmona buvo 5. Bartkutë A. V. „Aleksandras Stulginskis“, interneto leidinys suimtas ir iðtremtas á Reðiotus (Krasnojarsko kraðtas). Valdþia ty- Þemaitija, interneto prieiga http://www.samogit.lt/Krastieciai/DBa- èia, norëdama sugniuþdyti ir paþeminti buvusá Lietuvos prezidentà, já ze/Straipsniai/1705.htm (þr. 2009-05-07). laikë kartu su vagimis ir banditais. 1952 m. A. Stulginskiui buvo paskelbtas nuosprendis – 25 metai kalëjimo. Kalëjo 2 metus. Iðëjæs 1 XXI amþius, 2005 rugsëjo 21 d., Nr. 70 (1371).

ZZ 2009 2vidus.PMD 8 6/8/2009, 6:29 PM ISTORIJA 9

Telðiø vyskupas JUSTINAS STAUGAITIS – Lietuvos Nepriklausomybës Akto signataras

PARENGË ALBINAS MINGËLA Telðiø vyskupas, Lietuvos Nepriklausomybës Akto signataras Justinas Staugaitis. Fotoreprodukcija ið RKIC archyvo

Telðiø vyskupas Justinas Staugaitis daugeliui Lietuvos þmoniø þi- mais raðë straipsnius tuo laikotarpiu ëjusiems periodiniams leidi- nomas ne tik kaip Lietuvos Nepriklausomybës Akto (1918 m. vasa- niams „Baþnytinë apþvalga“, „Naujoji Romuva“, „Ðaltinis“, „Spindu- rio 16 d.) signataras, bet ir kaip þurnalistas, visuomenës veikëjas. lys“, „Ðviesa“, „Ðvietimo darbas“, „Tiesos kelias“, „Ûkininkas“, „Vil- Gimë jis 1866 m. lapkrièio 19 d. Tupikø kaime (Naumiesèio vlsè., niaus þinios“, „Viltis“, tapo vienu ið átakingiausiø atgimstanèios Lie- Ðakiø r.). Jo tëvai buvo valstieèiai. Kelià á mokslà Justinas pradëjo tuvos ideologø.. 1877 m. Ið pradþiø lankë Naumiesèio (dab. Kudirkos Naumiestis) Spaudos darbui J. Staugaitis daug dëmesio skyrë visà savo gyve- pradþios mokyklà, vëliau – Marijampolës gimnazijà, o 1885–1890 nimà. Ið viso jis yra paraðæs 17 knygø, paskelbæs daugiau kaip 350 m. studijavo Seinø kunigø seminarijoje, baigæs jà, buvo áðventintas á straipsniø. Vytauto Didþiojo universitetas J. Staugaièiui uþ jo nuopel- kunigus. Jau seminarijos metais iðryðkëjo pagrindinës J. Staugaièio nus ðvietimo ir teologijos srityse yra suteikæs teologijos licenciato ir interesø sritys – Baþnyèios vieta tautos ir valstybës gyvenime bei daktaro laipsnius. Jo atsiminimai ið Lietuvos atgimimo laikotarpio iðleisti katalikiðki idealai ir jø puoselëjimas, sklaida. trijø tomø apysakoje „Tiesiu keliu: apysaka ið mûsø atgimimo laikø“, Ið pradþiø J. Staugaitis ganytojo pareigas ëjo Alytuje, Smiadove kurià J. Staugaitis pasiraðë J. Gintauto slapyvardþiu. (Lenkija), nuo 1893 m. – Balbieriðkyje, nuo 1895 m. – Blendovo ir 1911 m. J. Staugaitis tapo Lietuvos mokslo draugijos nariu. Pa- Lodzës parapijose (Varðuvos arkivyskupija). Vëliau jam buvo pati- laipsniui jis vis labiau ásitraukë á politinæ veiklà ir tapo Lietuvos krikð- këtos Varðuvos realinës gimnazijos kapeliono pareigos, o 1906 m. èioniø-demokratø partijos nariu, kurá laikà buvo vienas ið jos vado- J. Staugaitis paskirtas pirmuoju naujai sudarytos Lekieèiø parapijos vø. Metams einant vis aktyviau dalyvavo politinëje veikloje. Jis (Ðakiø r.) klebonu. 1912–1916 m. jis buvo Pakuonio, nuo 1916 m. – prisidëjo rengiant 1917 m. rugsëjo 18–22 d. vykusià Vilniaus lietuviø Aukðtosios Panemunës klebonas, Garliavos dekanas. konferencijà, buvo iðrinktas jos prezidiumo ir Lietuvos Tarybos nariu. Nuo 1905-øjø metø kun. J. Staugaitis pradëjo garsëti kaip aktyvus 1918 m. vasario 16 d. kartu su kitais Lietuvos Tarybos nariais pasira- visuomenës veikëjas. Jis pasirûpino, kad Marijampolëje bûtø ákurti ðë Lietuvos Nepriklausomybës Aktà ir buvo iðrinktas antruoju Ta- seneliø ir naðlaièiø namai ir pirmasis vaikø darþelis. 1906 m. jo inicia- rybos vicepirmininku. Tais paèiais metais jam buvo patikëtos Lie- tyva ákurta katalikiðka „Þiburio“ ðvietimo draugija, 1907 m. – Marijam- tuvos Tarybos, o vëliau – Valstybës Tarybos pirmininko pareigos. polës þemës ûkio draugija „Þagrë“. Jo rûpesèiu Marijampolëje duris at- Justinas Staugaitis vadovavo I bei II Seimui (buvo Seimo vice- vërë mergaièiø progimnazija, buvo ásteigtos dvi lietuviðkos pradinës mo- pirmininkas ir Seimo Pirmininkas). Nuo 1923 m. rugpjûèio 10 d. kyklos, rengiamos paskaitos, vaidinimai, steigiamos bibliotekos. iki 1925 m. sausio 27 d. ëjo Seimo Pirmininko pareigas II Seime. 1908 m. pradëjo bendradarbiauti spaudoje. Ketverius metus re- Dirbdamas Seimo Pirmininku, iðkilus reikalui, pavaduodavo Res- dagavo Seinuose leidþiamà katalikø dvasininkams skirtà þurnalà „Vadovas“, etikos, moralës, tikybos, socialiniais, politikos klausi- (Nukelta á 10 p.)

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 9 6/8/2009, 6:30 PM 10 ISTORIJA

Ið kairës: Þemaièiø ir Telðiø vyskupijø vyskupø sàraðai Telðiø katedros sienos ámontuotose memorialinëse lentose, Telðiø vyskupijos kurija. Danguolës Þelvytës nuotraukos

(Atkelta ið 9 p.) grindus. Jo rûpesèiu buvo pastatyta trijø aukðtø Telðiø kunigø se- publikos prezidentà. Jo vadovavimo laikotarpiu Seimas priëmë minarija, áspûdingi vyskupø rûmai (Telðiø vyskupijos kurija), vys- Lietuvos Konstitucijà, þemës reformos projektà. kupija suskirstyta á 12 dekanatø. Jis steigë ir naujas parapijas, rû- Svarbus buvo J. Staugaièio vaidmuo ir siekiant Lietuvos nepri- pinosi diecezijos kunigø ðvietimu, suorganizavo tris Eucharistinius klausomybës pripaþinimo tarptautiniu mastu. Jis dalyvavo derybose kongresus. Jo laikotarpiu Telðiø kunigø seminarijoje buvo árengta su Vokietija, kuriø metu Lietuvos nepriklausomybë buvo pripaþinta biblioteka, fizikos kabinetas. J. Staugaitis rûpinosi, kad bûtø lei- de facto. 1920 m. J. Staugaitis buvo Steigiamojo Seimo delegacijø, dþiamas 1925 m. ákurtas vienas ið svarbiausiø þemaièiø kraðto laik- siekusiø Lietuvos tarptautinio politinio pripaþinimo ir vykusiø á Lon- raðèiø tarpukario metais – „Þemaièiø prietelius“ (leidyba nutraukta donà, Paryþiø bei Romà, vadovas. Plëtoti tarptautinius ryðius jam 1940 m.). Ðiame leidinyje ilgà laikà buvo spausdinami ir tekstai padëjo tai, kad gerai mokëjo net 7 uþsienio kalbas. Anot jo artimøjø, þemaièiø kalba. J. Staugaitis, pradëjæs dirbti vyskupu Þemaitijoje, bandë iðmokti ir J. Staugaitis nepriklausomos Lietuvos metais buvo vienas ið aðtuntàjà kalbà – þemaièiø, taèiau ði jam, zanavykui, buvusi neávei- aktyviausiø Lietuvos vyskupø, palaikë ryðius su katalikø organi- kiama... zacijomis, kovojo uþ krikðèioniø demokratø veiklos ir þodþio lais- J. Staugaitis daug pastangø ádëjo, kad Lietuvos nepriklausomybæ væ tuo laikotarpiu, kai parlamentas buvo paleistas. Tautininkams pripaþintø ir Vatikanas. Tuo tikslu jo praðymu kelis kartus ðie klausi- valdant Lietuvà, tvirta ir nuosekli J. Staugaièio pozicija buvo svarbi mai buvo svarstomi Vatikane. 1919 m. jam nuvykus á Romà, Vatika- atrama katalikø veikëjams. nas Lietuvos nepriklausomybæ pripaþino de facto (de jure – 1922 m.). Mirë kun. Justinas Staugaitis 1943 m. liepos 8 d. Telðiuose. Jo J. Staugaièio pastangø dëka Vatikane buvo padëti Lietuvos diploma- palaikai ilsisi Telðiø katedros rûsyje, apie tai primena memorialinë tinës atstovybës pagrindai. lenta, pritvirtinta prie Telðiø katedros sienos. Aukðtai tuo laikotarpiu buvo ávertinti jo nuopelnai katalikø Baþny- èiai. Bûdamas vienas ið átakingiausiø Lietuvos valstybës vadovø, jis LITERATÛRA: rûpinosi, kad bûtø sureguliuoti valstybës ir Baþnyèios santykiai. 1. Banevièius A., 111 Lietuvos valstybës 1918–1940 m. politi- 1922 m. J. Staugaitis tapo Seinø kapitulos kanauninku, 1924 m. kos veikëjø. Vilnius: Knyga, 1991, p. 126. jam suteiktas prelato vardas. 2. Gintautas J. (Just. Staugaitis), Tiesiu keliu: apysaka ið mûsø 1926 m. pagal vyskupo popieþius Pijus XI paskelbë apaðtaliðkàjà atgimimo laikø. t. 1–3. Kaunas: Ðv. Kazimiero draugija, 1934–1935. Konstitucijà, parengtà pagal Jurgio Matulaièio-Matulevièiaus projek- 3. „Justinas Staugaitis“, Lietuviø enciklopedija, t. 228. Bostonas: tà, kurioje ið pagrindø buvo pertvarkytas Lietuvos katalikø Baþnyèios Lietuviø enciklopedijos leidykla, 1963, p. 544. gyvenimas – daugiau nei 400 metø gyvavusi Þemaièiø vyskupija 4. Staugaitis J., Mano atsiminimai. Vilnius: Lietuviø katalikø mokslo padalinta á Telðiø, Panevëþio vyskupijas ir Kauno arkivyskupijà. akademija, 1995, p. 376. 1926 m. á valdþià atëjus A. Smetonai, J. Staugaitis, kurio paþiû- 5. Bartkutë A., V., „Justinas Staugaitis“, interneto leidinys Þemai- ros gerokai skyrësi nuo A. Smetonos, savo noru pasitraukë ið poli- tija, prieiga internete http://www.samogit.lt/Krastieciai/DBaze/Straips- tinio gyvenimo. Tais paèiais metais jis buvo paskirtas Telðiø vysku- niai/1704.htm (þr. 2009-05-06). pu. Telðiø vyskupijà valdë septyniolika metø. Pradëjæs eiti ðias parei- 6. Justinas, Telðiø vyskupas (Justinas Staugaitis), Apie pasnin- gas, ëmësi tvirtinti jam patikëtos naujai suformuotos vyskupijos pa- kus, Nr. 5. Telðiai, 1938, p. 4.

ZZ 2009 2vidus.PMD 10 6/8/2009, 6:30 PM ISTORIJA 11

tø draugijos ir socialdemokratø veiklà. Caro valdþia apie tai greitai suþinojo ir M. Birþiðka 1902 m. buvo suimtas, apie metus laiko ka- Lietuviø literatûros, lintas Maskvos, Vilniaus ir Kauno kalëjimuose. Iðëjæs á laisvæ, studijas tæsë toliau. 1905 m. tapo Lietuvos socialdemokratø partijos nariu. Rusijoje prasidëjus revoliucijai, streikams, studijos bûdavo nu- tautosakos ir traukiamos. Tada Mykolas gráþdavo á Lietuvà ir rengdavo slaptas ge- guþines, raðydavo straipsnius laikraðèiams „Naujoji gadynë“, „Dar- bininkø balsas“ ir kt. M. Birþiðka buvo 1905 m. gruodþio 4–5 d. vykusio Didþiojo Vilniaus Seimo dalyvis. kultûros istorikas 1907 m., uþbaigæs studijas, pradëjo dirbti advokato Tado Vrublev- skio padëjëju, o vëliau – Þemës banke. Tuo pat metu jis bendradarbiavo ir spaudoje, redagavo socialdemokratø savaitraðtá „Þarija“, Mykolas þurnalà „Visuomenë“, buvo aktyvus lietuviø draugijø „Darna“, „Rû- ta“, „Varpas“ narys, skaitydavo lietuviø literatûros ir istorijos paskai- tas. 1908 m. M. Birþiðka tapo Lietuviø mokslo draugijos nariu. Netru- kus jam buvo patikëtos ðios draugijos vicepirmininko pareigos. Birþiðka Pirmojo pasaulinio karo metais M. Birþiðka su bendraminèiais ásteigë Lietuviø draugijà agronomijos ir teisiø pagalbai teikti. Priartë- jus frontui prie Vilniaus, ji susijungë su Lietuviø draugija nukentëju- siems nuo karo ðelpti ir tapo galinga organizacija. M. Birþiðka buvo jos vykdomojo komiteto narys, o 1915 m., Komitetui ásteigus pirmàjà lietuviðkà gimnazijà, buvo paskirtas jos direktoriumi. Tais metais M. Bir- þiðka dëstë ir keliose lietuviø bei lenkø mokslo ástaigose, kursuose, dirbo Lietuviø mokslo draugijos vadovëliø rengimo komisijoje. Vienas ið svarbiausiø draugijø, kuriø veikloje aktyviai dalyvavo M. Birþiðka, tikslø buvo atkurti Lietuvos nepriklausomybæ. Kartu su bendraminèiais M. Birþiðka parengë raðtà JAV prezidentui Vilsonui Vudrovui (Wilson Woodrow) dël lietuviø tautos teisës turëti nepriklausomà valstybæ. Tuo laikotarpiu jis rengë memorandu- mus ir dël Lenkijos pretenzijø valdyti Lietuvà. Aktyviai dalyvavo rengiant 1917 m. ávykusià Lietuviø konferencijà, kurioje buvo iðrinktas á Lietuvos Tarybà ir 1918 m. vasario 16 d. kartu su kitais ðios Tary- bos nariais pasiraðë Lietuvos Nepriklausomybës Aktà. 1918 m., kai Lietuvos Vyriausybei vadovavo M. Ðleþevièius, M. Birþiðka ëjo ðvietimo ministro pareigas. Tuo laikotarpiu jis rûpi- Broliai profesoriai Birþiðkos (ið kairës: Viktoras, Mykolas, Vaclovas. Fotoreprodukcija ið RKIC archyvo nosi, kad bûtø atkurtas Vilniaus universitetas, kartu su Mokslo draugija organizavo Aukðtuosius kursus (veikë 1919–1921 m.). 1919 m. sausio 1 d. Vilniø okupavo lenkø legionieriai, Lietuvos PARENGË JURGIS ÞELVYS Vyriausybë persikëlë á Kaunà. M. Birþiðka ir ministras þydø reikalams Jakovas Vygodskis liko Vilniuje. Tada M. Birþiðka buvo paskirtas Lietuvos generaliniu ágaliotiniu Vilniuje ir èia 1919–1921 m. Birþiðkos – viena ið labiausiai þinomø þemaièiø bajorø giminiø. redagavo ávairius lietuviø leidinius, spausdintus lenkø kalba, bendra- Viekðniai (Maþeikiø r.) iki ðiol mena savo gydytojà Antanà Birþiðkà – darbiavo ir kitoje spaudoje, buvo aktyvus Lietuviø mokslo draugi- trijø broliø (Vaclovo, Viktoro, Mykolo) tëvà ir iðtikimà jo pagalbininkà, jos narys. M. Birþiðka buvo delegacijos derybø su lenkais Suval- profesoriø mamà Elzbietà. kuose narys (1920). Þeligovskio seimo rinkimus boikotavo. Uþ ak- Ðiandien sunku net ir iðskirti, kuris ið trijø broliø Birþiðkø paliko tyvø lietuvybës propagavimà buvo suimtas – ið pradþiø V. Kapsuko ryðkiausià pëdsakà Lietuvos visuomenës, mokslo ir kultûros gy- Vyriausybës nurodymu, vëliau – lenkø valdþios. M. Birþiðkà norëta venime. 1918 m. vasario 16-osios Akto signataras Mykolas Birþiðka suðaudyti, taèiau, ásikiðus Sovietø sàjungai, jis buvo deportuotas á labiausiai þinomas kaip lietuviø literatûros, tautosakos ir kultûros „Kauno Lietuvà“. istorikas. Jis buvo Lietuvos mokslø akademijos narys, Vytauto Di- Kaune M. Birþiðka ið pradþiø dirbo vyriausybiniame „Lietuvos“ dþiojo universiteto ir Latvijos universiteto garbës daktaras, visuome- dienraðtyje, o 1922–1926 ir 1927–1939 m. buvo Lietuvos universi- nës ir politikos veikëjas. teto (vëliau – Vytauto Didþiojo universitetas) profesorius, 1926– Gimë M. Birþiðka 1882 m. rugpjûèio 24 d. Viekðniuose. Nuo 1927 m. – prorektorius ir rektorius. Jis kurá laikà Kaune dirbo ir maþumës garsëjo savo gabumais. Mokydamasis Ðiauliø gimnazi- „Auðros“ berniukø gimnazijos direktoriumi. joje, porà kartø ið jos buvo paðalintas, nes nelankë staèiatikiø pa- Lietuvai atgavus Vilniø, persikëlë ten, tapo Vilniaus universiteto maldø ir surengë lietuviðkà vakaronæ (1901 m.), 1900 m. ákûrë profesoriumi, 1940–1944 m. vadovavo ðiam universitetui. lietuviø kalbos mokymosi kuopelæ. 1901 m. Mykolas pradëjo stu- (Nukelta á 12 p.) dijuoti teisæ Maskvos universitete. Èia jis ásijungë á Lietuviø studen-

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 11 6/8/2009, 6:31 PM 12 ISTORIJA

Kairëje – broliø profesoriø Mykolo, Vaclovo ir Viktoro Birþiðkø tëvø Elzbietos (1858–1934) ir Antano (1855– 1922) antkapinis paminklas Viekðniø kapinëse (Maþeikiø r.). Deðinëje – grupë 2007 m. Þemaièiø akademijos konferencijos dalyviø prie senosios Viekðniø vaistinës. Apaèioje – Viekðniø aikðtë, kurioje 1995 m. pastatytas paminklas Birþiðkø ðeimai (skulptorius Mirë Mykolas Birþiðka 1962 m. rugpjûèio 24 d. Los Andþele (JAV), È.Peèiukas). palaidotas Los Andþelo lietuviø kapinëse. D. Þelvytës nuotraukos 2007 m. rugpjûèio 22 d. Vilniuje, Signatarø namuose, atidarytas memorialinis Mykolo Birþiðkos kambarys. Jame eksponuojami Lie- tuvos nacionaliniam muziejui perduoti asmeniniai ðio Nepriklauso- (Atkelta ið 11 p.) mybës Akto signataro daiktai (baldai, knygos, rankraðèiai, brolio Baigiantis Antrajam pasauliniam karui, M. Birþiðka pasitraukë á Vaclovo Birþiðkos rankraðèiai), kuriuos iðsaugojo Jungtinëse Ame- Vakarus. Iki 1949 m. dëstë Pabaltijo universitete Hamburge ir Pine- rikos Valstijose gyvenantys jo vaikaièiai – Venta Barauskaitë-Leon, berge (Vokietija), o 1949 m. iðvyko gyventi á JAV. Èia jis aktyviai Danutë Barauskaitë-Maþeikienë ir Vytautas Barauskas. Ðiam mu- bendradarbiavo spaudoje, buvo „Lietuviø enciklopedijos“ redakci- ziejui perduotos ir M. Birþiðkos vaikaièiø uþsakymu ið bronzos ið- nës komisijos narys. lietos pomirtinës M. Birþiðkos veido ir rankø kaukës. 1919 m. M. Birþiðka iðvertë studijà „Gamtos prilyginimai lietu- Viekðniuose, miestelio centrinëje aikðtëje, stovi paminklas pro- viø dainose ir raudose“, 1920 m. iðleido „Mûsø raðtø istorijà“, fesoriams Birþiðkoms ir jø tëvams. 1926 m. kartu su Jurgiu Geruliu parengë Kristijono Donelaièio, An- tano Baranausko ir keletos kitø autoriø raðtus, Mikalojaus Daukðos LITERATÛRA: „Postilæ“. 1929 m. kartu su broliu V. Birþiðka – Simono Daukanto 1. Birþiðka M., Lietuviø tautos „Darbus senøjø lietuviø (...)“, 1935–1937 m. – Liudviko Rëzos „Dai- kelias. Los Angelas: Lietuviø nø“ leidimà. 1931–1938 m. M. Birþiðka iðleido vienà svarbiausiø dienos, 1952–1953, t. 1–2, p. 240, 245. savo studijø – „Ið mûsø kultûros ir literatûros istorijos“. 1940 m. 2. Liekis A., Signatarai. Vasario 16. pasirodë jo knyga „Senasis Vilniaus universitetas“. M. Birþiðka yra Vilnius: Dþiugas, 1996, p. 407. ir knygos „Anuo metu Viekðniuose ir Ðiauliuose“ (1938 m.) autorius. M. Birþiðkos þmona buvo Bronislava Ðëmytë. Su ja jis iðaugino dvi dukras: keramikæ Marijà Birþiðkaitæ ir pianistæ Ona Birþiðkaitæ- Barauskienæ.

ZZ 2009 2vidus.PMD 12 6/8/2009, 6:31 PM ISTORIJA 13

ÞEMAIÈIØ BAJORAS

Lietuvos STANISLOVAS Nepriklausomybës Akto signataras Stanislovas Narutavièius. Fotoreprodukcija ið NARUTAVIÈIUS RKIC archyvo

PARENGË STASYS PERMINAS

Telðiø apskrities Brëvikiø dvare (dabar – Alsëdþiø sen., Plungës r.) ja, gerai mokëjo prancûziðkai, iðmokë savo vaikus prancûzø kal- gyvenæ Narutavièiai priklausë senai Þemaièiø bajorø giminei – No- bos, o vokietë auklë – vokieèiø. ruèiams, kurie 1413 m., Horodlës aktø metu, gavæ herbà, savo pa- Grafas Antanas Renë greitai mirë. Prieð iðeidamas Anapilin, jis V. vardæ pakeitë á Narutowicz. Stanislovas Narutavièius pirmiausia þino- Narutavièienei ir jos vaikams paliko ðiek tiek lëðø, ið kuriø jie galëjo mas kaip valstybës ir politikos veikëjas, Lietuvos Nepriklausomy- pragyventi. V. Narutavièienës ðeimà rëmë ir Plungës kunigaikðtis bës Akto (1918 m. vasario 16 d.) signataras. Mykolas Oginskis. Jo paskatinta, V. Narutavièienë susigràþino Brë- Iki ðiol vis dar daugelyje raðytiniø ðaltiniø nurodoma, kad S. Na- vikiø dvarà. rutavièius gimë 1862 m. rugsëjo 2 d. Brëvikiø dvare, nors paskuti- V. Narutavièienë, kaip ir jos vyras, buvo nusistatæ prieð rusø ve- niøjø metø tyrinëjimai rodo, kad ðie duomenys nëra teisingi – tuo damà politikà, todël 1873 m., kai vaikams atëjo laikas mokytis gim- metu jo tëvai gyveno Telðiuose. Lietuvos valstybës istorijos archy- nazijoje, ji nutarë persikelti gyventi á Liepojà (Latvija), kur abu jos ve (F. 669, Ap. 1, b. 1360) taip pat nurodyta, kad Stanislovas Naruta- sûnûs – Gabrielius ir Stanislovas – lankë vokiðkà gimnazijà, plaèiai vièius gimë 1862 m. rugpjûèio mënesio 21 d. Telðiø mieste. garsëjusià èia klestëjusia laisve ir tolerancija kitaminèiams. Stanislovo tëvas Jonas Narutavièius buvo 1863 m. sukilimo da- L. Ivinskio gautos pamokos nenuëjo perniek. Stanislovas ir to- lyvis, Telðiø pavieto rinktas teisëjas, kuriam priklausë 800 deðim- liau domëjosi lietuviø tautosaka, per atostogas, kai sugráþdavo á Re- tiniø þemës. J. Narutavièius buvo tris kartus vedæs, du kartus anks- navà arba Brëvikiø dvarà, kitu laisvu laiku rinkdavo jà ir siøsdavo ti likæs naðliu. Pimoji þmona – Ona Narbutaitë. Su ja J. Narutavièius mokytojui Edmundui Veckenstetdui, kuris vëliau vokiðkai iðleido þe- buvo susilaukæs sûnaus Kazimiero (1847–1918) ir dukters Onos maièiø tautosakos rinkiná. Vasaros atostogø metu jis platindavo ir (1849–1923). Stanislovas ir jo brolis Gabrielius (1865–1922, pir- lietuviðkas knygas, raðydavo straipsnius spaudai. Gimnazijoje, ku- masis Lenkijos prezidentas; ðias pareigas ëjo tik kelias dienas, rià jis baigë 1882 m., Stanislovas buvo þinomas ir kaip aktyvus vi- nes buvo nuðautas) gimë ið treèiosios J. Narutavièiaus santuokos – suomenininkas. su Viktorija Ðèepovskaite. Po gimnazijos – studijos Peterburgo universiteto Teisiø fakul- Kurá laikà Narutavièiai gyveno Telðiuose, taèiau, kai Stanislovo tete. Èia uþsimezgë S. Narutavièiaus draugystë su grafu Vladimi- tëvas sunkiai susirgo ir atsisakë Telðiø pavieto teisëjo pareigø, ru Zubovu (1862–1933). ðeima ásikûrë pas Jono Narutavièiaus vienintelæ seserá Paulinà Peterburge Stanislovas ásijungë á slaptà kairiøjø paþiûrø studentø Antusevièienæ. 1866 m., kai Stanislovui buvo vos ketveri, jo tëvas ratelá. Valdþia greitai ðá faktà iðsiaiðkino ir S. Narutavièius ið univer- mirë. Gyventi Narutavièiams priklausiusiame Brëvikiø dvare ðei- siteto buvo paðalintas ir stebimas rusø policijos, net ir tada, kai su- ma negalëjo, nes dvaras buvo iðnuomotas, o Jono Narutavièiaus gráþo gyventi pas motinà á Liepojà. Studijas Stanislovas atnaujino giminë prasiskolinusi. Kijevo ðv. Vladimiro universiteto Teisës fakultete. Èia jis taip pat greitai Tada Viktorijà Narutavièienæ ir jos vaikus priglaudë jos draugës surado bendraminèiø, ásijungë á Kijevo kairiøjø lietuviø ir lenkø stu- tëvas – Renavo grafas Antanas Renë. Tuo metu ðiame dvare namø dentø bûrelio „Gmina“ veiklà, taèiau greitai su juo ryðius nutraukë. mokytoju dirbo Laurynas Ivinskis. Atvykus á Renavà Narutavièiams, Stanislovo gyvenime lemtingas buvo jo susitikimas su ið Klyðiø L. Ivinskis ëmësi mokyti ir Stanislovà bei Gabrieliø, kuriems áskie- (Akmenës r.) kilusia Joana Bilevièiûte (1868–1948), kuri, kaip ir pijo pagarbà lietuviø kalbai ir paskatino domëtis þemaièiø tautosa- Stanislovas, buvo kairuoliðkø paþiûrø. Tuo metu Joana jau buvo bai- ka. Namuose vaikai gavo ir pirmàsias uþsienio kalbø pamokas: gusi Varðuvos pensionà ir Peterburge, kur mokësi Stanislovo brolis mama, kuri buvo iðsilavinusi, domëjosi ðvietimo epochos filosofi- (Nukelta á 14 p.)

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 13 6/8/2009, 6:31 PM 14 ISTORIJA

(Atkelta ið 13 p.) tos lietuviðkos spaudos platinimo ðiose apylinkëse organizatoriø ir rëmëjø. Suradæ galimybæ, jaunieji Narutavièiai daþnai iðvykdavo á Gabrielius, ruoðësi abitûros egzaminams. Joanos vyresnioji sesuo Ginkûnus (Ðiauliø r.), kur gyveno jø bièiuliai Zubovai ir daþnai lanky- Sofija buvo broliø Narutavièiø draugo Vladimiro Zubovo þmona. Kar- davosi iðkilûs ano meto kraðto inteligentai. tà, kai broliai Narutavièiai ir Zubovø ðeima iðsiruoðë atostogø, kelio- 1899–1904 m. S. Narutavièius Kaliðe (Lenkija) vadovavo dujø nëje, netoli Vilniaus, atsinaujino sunki G. Narutavièiaus plauèiø liga. gamybos ámonei „S. A. Vereinigte Gaswerke“. Ðiame laikotarpyje Slaugant já, Joana ir Stanislovas vienas kitam pajautë simpatijà ir jaunieji Narutavièiai gyveno be didesniø rûpesèiø, turëjo neblogas pradëjo rodyti iðskirtiná dëmesá, na, o 1889 m. Vilniuje ávyko ir jø pajamas, taèiau, iðkilus rusø ir japonø karo grësmei, prasidëjus ne- vestuvës. J. Narutavièienë þinoma kaip pirmoji Lietuvos moteris, ági- ramumams Rusijoje, jie iðsiruoðë atgal á Lietuvà. Èia S. Narutavi- jusi aukðtàjá iðsilavinimà Vakaruose – Ciuriche (Ðveicarija) ji buvo èius iki 1908 m. uþsiëmë advokato praktika, laisvu nuo pagrindinio baigusi filosofijos studijas. darbo laiku – kultûrine ir visuomenine veikla. S. Narutavièiaus brolis Gabrielius buvo nuðautas 1922 m. 1905 m. Telðiø apskrities bajorai S. Narutavièiø iðrinko atstovu á gruodþio 16 d. Varðuvoje per E. Niewiadomskio parodos atidarymà. kuriamà gubernijos savivaldos institucijà – zemstvà. Pirmasis jos Pagal specialybæ G. Narutavièius buvo inþinierius ir konstrukto- posëdis ávyko 1905 m. rugpjûèio mënesá. S. Narutavièius jo metu rius. Ið pradþiø jis mokësi Mintaujos gimnazijoje, 1891 m. baigë grieþtai pasisakë prieð bandymà Zemstvà padaryti caro valdþios Ciuricho politechnikos mokyklà, vëliau èia profesoriavo, 1913– árankiu, nekilmingosios visuomenës dalies ignoravimà priimant 1919 m. vadovavo vienam ið fakultetø. Vakarø Europoje jis tuo me- svarbius politinius sprendimus. Dël tokios savo pozicijos jis nete- tu buvo þinomas kaip pirmøjø vandens jëgainiø projektø autorius. ko balsavimo teisës ir ið Zemstvos pasitraukë. G. Narutavièius buvo ir vienas ið Ðveicarijos elektrifikavimo pradi- 1905 m. Rusijoje prasidëjus revoliucijai, Latvijos pasienyje pra- ninkø. 1896 m. G. Narutavièiaus darbai apdovanoti tarptautinëje dëjus siautëti maiðtininkams, rusø policijai ir valdininkams pasitrau- Paryþiaus parodoje. kus, S. Narutavièius su kaimynu kunigu Jonu Eidimtu nutarë, kad Lenkijos politiniame gyvenime G. Narutavièius aktyviai pradëjo apylinkëje reikia pradëti tvarkytis savo jëgomis – ásteigti vietinæ val- dalyvauti 1919 m. Jis buvo Lenkijos Vyriausybës narys – ið pradþiø dþià. Taip atsirado vadinamoji Alsëdþiø respublika, kuri turëjo mili- vadovavo Vieðøjø darbø, vëliau – Uþsienio reikalø ministerijoms. cijà, teismà ir mokyklà. Alsëdþiø respublikai vadovavo pats S. Na- 1922 m. atvykæs á Vilniø, uþsiëmë okupuoto Vilniaus reikalais. Jo rutavièius. Rusø valdþia, norëdama sunaikinti alsëdiðkiø sukurtà ásakymu èia buvo paleisti suimti lietuviai. Tais metais jis dalyvavo Respublikà, prieð Stanislovà ir jo bendraþygius atsiuntë baudþia- Genujos konferencijoje. màjá bûrá, du armotus. Tuo metu pats S. Narutavièius buvo iðvy- G. Narutavièius Lenkijos prezidentu Seime iðrinktas 1922 m. kæs á Kaunà, pas gubernatoriø P. Veriovkinà, paaiðkinti, kokie yra gruodþio 9 d. – iki lemtingojo ðûvio tada buvo likusi vos savaitë... Alsëdþiø respublikos tikslai ir siekiai, tad su juo susidorota nebuvo. 1887 m., ásigijæs teisininko specialybæ, Gabrieliaus brolis 1905 m. revoliuciniø ávykiø Rusijoje metu Lietuvoje pradëta vie- Stanislovas pradëjo dirbti Varðuvos apskrities teisme, vëliau advo- nyti visus èia veikusius nacionalinius judëjimus. Tø paèiø metø katu teismuose – jis daþnai gindavo darbininkø teises ir pagarsëjo gruodþio 4–6 dienomis Vilniuje ávyko visuotinis lietuviø Seimas kaip daug þadantis advokatas bei oratorius. Varðuvoje aktyviai ben- (Didysis Vilniaus Seimas), kuriam vadovavo Jonas Basanavièius. dradarbiavo spaudoje, dirbo ir kaip leidëjas, kartu su mokslininku, Þemaitijai ir Alsëdþiø respublikai jame atstovavo S. Narutavièius. Jis anuo metu garsiu lenkø socialdemokratu Liudwiku Krzywickiu va- ðiame Seime pasisakë uþ Lietuvos autonomijà, savivaldà ir þmoniø dovavo pirmajam lenkø darbininkams skirtam legaliam laikraðèiui socialinæ lygybæ, privaèios nuosavybës panaikinimà. Aktyviai Lie- „Tygodnik Powszechny“, kuris pradëtas leisti 1890 m. rudená. Ið tuvos politinime gyvenime jis dalyvavo ir vëlesniais metais. ankstesnio savininko ðá leidiná S. Narutavièius ir L. Krzywickis nusi- 1905 m. caro valdþia S. Narutavièiø suëmë. Á laisvæ jis sugráþo pirko uþ lëðas, kurias skyrë grafas Vladimiras Zubovas. tik uþtartas savo átakingø bièiuliø ir þemaièiø bajorø. Valdþios per- Aktyvi Narutavièiø veikla Varðuvoje rusø valdþios dëmesá taip sekiojimai S. Narutavièiaus kaip politiko, visuomenininko aktyvu- pat traukë – Stanislovas ir Joana 1890–1891 m. buvo slapta stebi- mo nesumenkino. 1907 m. geguþës mënesá jis tapo Lietuviø moks- mi policijos, o laikraðèio leidyba greitai sustabdyta. Tada (apie 1891– lo draugijos nariu. 1892 m.) jaunieji Narutavièiai persikëlë gyventi á Brëvikiø dvara. J. ir S. Narutavièiai visà laikà daug dëmesio skirdavo ðvietimo ir Po vestuviø J. Narutavièienë dar planavo paraðyti disertacijà, kultûros reikalams. 1907 m. Joana Narutavièienë Telðiuose ásteigë tuo tikslu kuriam laikui buvo net iðvykusi á Ðveicarijà, taèiau vëliau mergaièiø progimnazijà, o 1909 m. jos vyras S. Narutavièius – moksliná darbà nutraukë ir atsidëjo ðeimai. Savo atsiminimuose berniukø gimnazijà. Tiek pirmojoje, tiek ir ðioje dirbo J. Narutavi- apie tà laikotarpá moteris raðo: „Su karðèiu ëmëme mokytis þem- èienë. Mokyklose buvo dëstomos lietuviø ir lenkø kalbos. Vëliau dirbystës ið knygø ir [...] patarimø. Ðitaip likimas pasiðaipë ið mû- J. Narutavièienë savo pedagoginá darbà tæsë Kaune, A. Mickevi- sø dideliø planø: mus visiðkai nelauktai apgyvendino kaime, o Gab- èiaus lenkø gimnazijoje. Tiek Telðiuose, tiek ir Kaune ji dëstë filoso- rieliø nukreipë á mokslo kelià. Ypaè man buvo sunku atsisakyti fijos, logikos ir psichologijos ávadinius kursus. daktarato ir mokslinës karjeros; guodþiau save tuo, kad ir kaime, S. Narutavièius nuolat rûpinosi Þemaièiø kraðto þmoniø reikalais, turëdama universiteto vadovëlius, galësiu studijuoti savo mëgsta- stengësi palengvinti jø gyvenimà. Kurá laikà jis dirbo Alsëdþiø vals- mà filosofijà, o mano vyras neprarado vilties ir kaime rasti dirvà èiuje, daug nuveikë, kad bûtø nutiestas plentas pro Telðius. visuomeniniam darbui“. Brëvikiuose ið Stanislovo daug jëgø parei- Prasidëjus Pirmajam pasauliniam karui, S. Narutavièius savo kalavo apleistas ûkis. Tuo pat metu jis daug dëmesio skirdavo ir ðeimà iðsiuntë á Rusijos gilumà, o pats liko tvarkytis ið tëvo pavel- kultûros, kaimo þmoniø socialiniams reikalams, buvo vienas ið slap- dëtame Brëvikiø dvare. Karo metais jis daug kuo padëjo vietos þmo-

ZZ 2009 2vidus.PMD 14 6/8/2009, 6:31 PM ISTORIJA 15

nëms, nes gerai mokëjo vokieèiø kalbà ir galëjo vesti derybas su okupacine valdþia. Þinoma, kad tuo laikotarpiu jo dëka keli alsëdið- kiai iðvengë net mirties. 1915 m. jo rûpesèiu Kaune buvo ásteigtas teismas, kuriame buvo vartojama tik lietuviø kalba. S. Narutavièius buvo vienas ið 1917 m. rugsëjo 18–22 d. ávyku- sios Lietuviø konferencijos rengëjø bei dalyviø, jos metu iðrinktas á Lietuvos Tarybà. Viename ið 1917 m. rugsëjo konferencijos rengimo posëdþiø jis pasiûlë priimti rezoliucijà, kurioje bûtø skelbiama, kad svarbiausias tikslas – nepriklausoma Lietuvos valstybë etno- grafinëse ribose. Jis buvo parengæs ir Vilniaus konferencijos ið- rinktai Tarybai pateikæs pirmàjá Lietuvos Nepriklausomybës Akto projektà. S. Narutavièius Lietuvos ateitá matë kaip visiðkai nepriklausomos valstybës, todël nepritarë 1917 m. gruodþio 11 d. ir 1918 m. sausio mënesá svarstytiems Lietuvos Nepriklausomybës Akto projektams, kuriuose buvo numatyti ásipareigojimai Vokietijai. Tarybos posëdþiuose nuosekliai palaikydavo kairuoliðkø ir radika- lesniø paþiûrø narius. 1918 m. vasario 16-osios Aktas S. Narutavièiui buvo priimtinas ir jis já pasiraðë. 1918 m. liepos 14 d., nepritarda- mas mëginimui Lietuvà paskelbti konstitucine monarchija, ið Lietu- vos Tarybos pasitraukë ir sugráþo á Þemaitijà, toliau dirbo savo ûkyje, nuolat buvo renkamas á Telðiø apskrities tarybà ir aktyviai joje dirbo. S. Narutavièius daug prisidëjo prie vietos savivaldos institucijø kûrimo, dirbo Telðiø apskrities valsèiø atstovø seimelio vadovu. Brëvikiø dvaras S. Narutavièiui buvo ta vieta, kurioje jis ágyven- dindavo daug planø, kuriø realizuoti neturëjo galimybiø dalyvaudamas Lietuvos politiniame gyvenime. Stipriai apleistà dvarà jis pavertë vienu ið graþiausiø Þemaitijoje, kur kiekvienam doram þmogui buvo rodoma pagarba ir gerbiami jo ásitikinimai. S. Narutavièius, kad ir bûdamas bajoras, mokëjo þemaièiø kalbà, þemaitiðkai kalbëdavo 2002 m. iðleistos knygos „Alsëdþiai“ („Þemaièiø akademijos knygø su vietiniais þmonëmis, mokë juos lietuviðko raðto, kai bûdavo rei- serijos „Þemaièiø praeitis“ 10 knyga) virðelis kalas, pagal galimybes juos finansiðkai remdavo ir kaip teisininkas jiems padëdavo. Brëvikiuose S. Narutavièius pirmasis apylinkëje pra- ðeimai priklauiæs Brevikø dvaras Alsëdþiø seniûnijoje. dëjo auginti veislinius gyvulius, nemaþai jø parduodavo aplinkiniams Spëjama, kad tokià pasitraukimo ið gyvenimo formà S. Narutavi- gyventojams. 1922 m. Alsëdþiuose ásteigë pieno kooperatyvà, ku- èius pasirinko suðlubavus sveikatai ir jo ðeimà uþgriuvus nelaimëms, ris veikë ilgà laikà ir pateisino miestelio gyventojø viltis. J. ir S. Na- finansiniams sunkumams. rutavièiø ðeima kurá laikà globojo sergantá, tuo metu pajamø neturë- S. Narutavièiui mirus, visi keturi jo vaikai jau buvo suaugæ. Duk- jusá þemaièiø poetà Butkø Juzæ. ra Zofija (1893–1976) pasirinko pedagogës kelià, sûnus Jonas Kilus Lietuvos ir Lenkijos konfliktui, pasisakë uþ ðio konflikto (1896–1930) buvo pedagogas ir psichologas, dukra Elena (1899– taikø sureguliavimà Lietuvos nepriklausomybës ir identiteto ið- 1942) – biologë, sûnus Kazimieras (1904–1987) dirbo tekstilës pra- saugojimà. monës tyrinëjimø srityje. Su tëvais Brëvikiuose gyveno tik dukra Svarbus buvo S. Narutavièiaus vaidmuo 1920–1921 m. ástei- Elena, o kiti du sûnûs ir dukra Zofija – Lenkijoje. Po vyro tragiðko giant Kauno apskrities teismà, kur jis yra dirbæs teisëju. pasitraukimo ið gyvenimo J. Narutavièienë kurá laikà gyveno Brëvi- 1890 m. S. Narutavièiaus buvo vienas ið „Tygodnik Powszech- kiuose ir Kaune, o 1945 m. pasitraukë á Lenkijà ir ásikûrë Varðuvo- ny“ leidëjø. jem – pas dukterá Zofijà Krasowskà. Stanislovo Narutavièiaus likimas tragiðkas – jis já uþbaigë sa- viþudybe (nusiðovë Kaune 1932 m. gruodþio 31 d.). Jo palaikai LITERATÛRA: palaidoti senuosiuose ðeimos kapuose Alsëdþiuose (Plungës r.). 1. Banevièius A., 111 Lietuvos Valstybës 1918–1940 politikos Iki 1995 m. ðià vietà þenklino ðeimos antkapinë plokðtë, kurioje veikëjø. Vilnius: Knyga, 1991, p. 177. buvo áraðas lenkø kalba Grob/ rodziny/ NARUTOWICZOW/. Ant 2. Liekis A., Signatarai. Vasario 16. Vilnius: Dþiugas, 1996, p. 407. S. Narutavièiaus kapo bûta medinës lentelës su uþraðu, taèiau jo 3. „Lietuvos Tarybos narys ið Þemaitijos – Stanislovas Narutavi- turinys neiðliko. 1995 m. S. Narutavièiaus palaidojimo vietoje Plun- èius“, Voruta, 2009 m. balandþio 18 d., Nr. 3 (669). gës rajono savivaldybës iniciatyva pastatytas antkapinis pamin- 4. „J. Narutavièienës atsiminimai apie Stanislovà Narutavièiø“, klas, ant kurio yra toks uþraðas: „Advokatas, 1918 m. Signataras Þemaièiø praeitis, 1994, nr. 3, p. 46, 52, 56. / STANISLOVAS NARUTAVIÈIUS / 1862–1932 m.“. Kapavietë pa- 5. Kaluðkevièius B., Misius K., Lietuvos knygneðiai ir daraktoriai 1864– þenklinta Signataro þenklu. Juo paþymëtas ir S. Narutavièiaus 1904, Vilnius, 2004, p. 67.

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 15 6/8/2009, 6:31 PM 16 ISTORIJA

Nuo 1903 m. studijavo ekonomikà Berno (Ðveicarija) universitete, kur jam 1912 m. buvo suteiktas filosofijos daktaro laipsnis. Aktyviai dalyvavo lietuviø tautiniame judëjime, 1902 m. – varpi- ninkø suvaþiavime. 1902–1904 m. buvo Lietuvos demokratø partijos narys, padëjo parengti ðios partijos programà, taèiau 1904 m. vasarà ið ðios partijos pasitraukë ir vëlesniais metais jokioje par- tinëje veikloje daugiau nebedalyvavo. 1912–1915 m. Vilniuje dirbo Þemës ûkio banko finansininku. 1915–1918 m. dalyvavo ávairiø konferencijø ir pasitarimø, kuriuose buvo aptariami Lietuvos valstybingumo atkûrimo klausimai, darbe. Jis buvo ir 1916 m. Lozanoje vykusios Pavergtøjø tautø konferencijos bei 1917 m. Stokholme vykusios Rusijos bei Amerikos lietuviø konferencijos dalyvis. J. Ðaulys prisidëjo, kad bûtø ásteigta Lietuvos draugija nukentë- jusiems nuo karo, agronomijos teisëms ir pagalbai teikti organizacija, aktyviai dalyvavo ir Vilniaus pilieèiø komiteto veikloje. 1917 m. rugsëjo 18–22 d. Vilniuje ávykusioje Lietuviø konferencijoje J. Ðaulys buvo iðrinktas á Lietuvos Tarybà, ðios Tarybos generaliniu sekretoriumi ir pirmuoju vicepirmininku, o 1918 m. vasario 16 d. kartu su kitais Tarybos nariais pasiraðë Lietuvos Nepriklau- somybës Aktà. 1918–1923 m. ir 1927–1946 m. J. Ðaulys dirbo Lietuvos diplo- matinëje tarnyboje. Jis buvo pirmasis Lietuvos valstybës nepa- prastasis pasiuntinys ir ágaliotas ministras Vokietijoje (1918–1919, 1931–1938 m.), Ðveicarijoje (1919, 1939–1946 m.), Italijoje (1921– 1923 m.), Vatikane (1927–1931 m.), Lenkijoje (1938–1939 m.). Turtingas J. Ðaulio raðytinis palikimas. Daug jo straipsniø paskelbta lietuviðkuose laikraðèiuose ir þurnaluose: „Darbininkø balsas“, „Drau- gas“, „Lietuvos aidas“ „Tëvynës sargas“, „Ûkininkas“, „Varpas“, „Vie- Diplomatas, Lietuvos Nepriklausomybës Akto signataras Jurgis Ðaulys. Fotoreprodukcija ið RKIC archyvo nybë Lietuvininkø“ (JAV), „Þinyèia“, ir kt. Kurá laikà yra redagavæs „Ûkininkà“, „Varpà“, „Naujienas“ (1903–1904 m.), „Lietuviø þinias“ (1914–1915 m.), „Klaipëdos þinias“ (1924), „Lietuvos keleivá“ DIPLOMATAS (1924 m.), „Memel Zeitung“ (1924–1925 m.) ir keletà kitø leidiniø. Þinomas J. Ðaulys ir kaip vertëjas. Jis á lietuviø kalbà iðvertë Sofoklio „Antigonæ“ (1903 m.), V. Krakovskio „Naujàjà Zelandijà“, Aischilo dramà „Prikaltas Prometëjas” (abi 1905 m.), „Kas tie so- JURGIS ÐAULYS cialdemokratai?” (1906 m.), „Nihilistai“ (1913 m.). Kartu su lenkø archeologu L. Kðivickiu per vasaros atostogas tyrinëjo Lietuvos piliakalnius ir á lietuviø kalbà iðvertë L. Kðivickio PARENGË JURGIS ÞELVYS lenkiðkai paraðytà knygà „Þemaièiø senovë“. Nemaþas J. Ðaulio indëlis ir sudarant 1945 m. iðleistà pasikalbëjimo knygelæ „Kalbëk angliðkai“. J. Ðaulys – vienas ið þymiausiø tarpukario þemaièiø bibliofilø. Lietuvos Nepriklausomybës Akto (1918 m. vasario 16 d.) signa- 1902–1903 m. jis tvarkë raðytojos Gabrielës Petkevièaitës-Bitës taras Jurgis Ðaulys tarpukario Lietuvoje bene labiausiai buvo þino- tëvo bibliotekà. Buvo sukaupæs didelæ ir vertingà asmeninæ biblio- mas kaip vienas pirmøjø moderniosios Lietuvos valstybës amba- tekà. 1938 m. 644 senus spaudinius, susijusius su Lietuvos istori- sadoriø uþsienio ðalyse – Vatikane, Vokietijoje, Lenkijoje, Ðveicari- ja, padovanojo Vytauto Didþiojo universitetui. 1952 m. dalá J. Ðaulio joje. Garsëjo jis ir kaip filosofas, spaudos bendradarbis. bibliotekos ir archyvo ásigijo Filadelfijoje (JAV) veikiantis Pensilva- Gimë J. Ðaulys 1879 m. geguþës 5 d. Balsënuose (Veivirþënø nijos universitetas, kita archyvo dalis, kurioje daugiausia buvo as- sen., Klaipëdos r.). Nuo 1887 m. mokësi Kaltinënø parapijos darak- meniniai J. Ðaulio dokumentai, 2000 m. jo giminaièiø valia perduo- toriø mokykloje, vëliau – Palangos progimnazijoje, èia ásijungë á ta Signatarø namams (Vilniuje veikianèiam Lietuvos nacionalinio slaptà lietuviø moksleiviø bûrelá, kuriame buvo aptariami lietuviø muziejaus padaliniui). literatûros ir kalbos reikalai. 1897–1899 m. studijuodamas Vilniaus Mirë J. Ðaulys 1948 m. spalio 18 d. Lugane (Ðveicarija) ir ten buvo kunigø seminarijoje subûrë lietuviø klierikø bûrelá ir ákûrë draugijà, palaidotas, o 1968 m. perlaidotas Romos Vereno kapinëse (Italija). kuri slapta skaitydavo ir platindavo rusø valdþios uþdraustà lietu- viðkà spaudà, knygas. Uþ ðià veiklà jis ið seminarijos buvo paða- Literatûra: lintas. 1900–1901 m. J. Ðaulys Vilniuje suorganizavo slaptus lietu- 1. Lietuvos Nepriklausomybës Akto signataras diplomatas Jur- viø kalbos kursus, kuriuose pats dëstë lietuviø kalbà. gis Ðaulys [sudarë V. Serapinas]. 1989.

ZZ 2009 2vidus.PMD 16 6/8/2009, 6:32 PM ISTORIJA 17

PRELATAS KAZIMIERAS STEPONAS ÐAULYS

PARENGË DONATAS TYTUVA

1918 m. vasario 16 d. kartu su kitais Lietuvos Tary- bos nariais Lietuvos Nepriklausomybës Aktà pasiraðë ir keturi dvasininkai, tarp kuriø buvo ir Kazimieras Stepo- nas Ðaulys. Jis – vienas iðkiliausiø XX a. pradþios lietuviø tautinio, politinio ir socialinio atgimimo veikëjø. Skleis- damas krikðèioniðkàsias vertybes, K. S. Ðaulys daug nusipelnë Katalikø baþnyèiai. Prisidëjo jis ir prie lietu- viðkosios inteligentijos ugdymo, akademinio jaunimo, Prelatas, Lietuvos Nepriklausomybës Akto signataras Kazimieras moksleiviø auklëjimo bei ðvietimo. Steponas Ðaulys. Fotoreprodukcija ið RKIC archyvo

Gimë Kazimieras Steponas Ðaulys 1872 m. sausio 28 d. Stem- sekretoriaus pareigas, o 1916 m. buvo paskirtas Þemaièiø vyskupi- pliø kaime (Ðvëkðnos vlsè., Ðilutës r.). Skaityti, raðyti pramoko jos kapitulos kanauninku, kiek vëliau – kancleriu. 1926 m. jam pati- namuose. Nuo 1882 m. mokësi Ðvëkðnos pradinëje mokykloje, këtos Kauno arkivyskupo metropolito J. Skvirecko vikaro pareigos, vëliau (1886–1890) – Palangos progimnazijoje. Studijavo Kauno o dar po metø suteiktas garbingas Popieþiaus rûmø prelato titulas. kunigø seminarijoje (1890–1895) ir Petrapilio dvasinëje akademi- 1932 m. K. S. Ðaulys buvo iðrinktas Kauno arkivyskupijos prelatu, joje (1895–1899). Petrapilyje jis 1897 m. jis gavo teologijos, o pakeltas Kauno bazilikos arkidiakonu ir metropolijos kapitulos pre- 1899 m. baþnytinës teisës magistro laipsná. Tø paèiø metø birþe- latø dekanu, o vëliau jam suteiktas ir apaðtaliðkojo protonotaro gar- lio 29 d. K. S. Ðaulys Kaune buvo áðventintas á kunigus. Vëliau jis bës vardas. papildomai dar mokësi Varðuvoje – 1907 m. èia lankë sociologijos K. S. Ðaulys aktyviai dalyvavo Krikðèioniø demokratø partijos kursus. veikloje, 1922 m. buvo iðrinktas jos Centro Komiteto nariu. Studijø metais jo didþiausi autoritetai buvo Jonas Maèiulis-Mai- 1922–1940 m. ir 1940–1944 m. K. S. Ðaulys buvo Lietuvos (nuo ronis, Juozas Tumas-Vaiþgantas, Adomas Dambrauskas-Jakðtas, 1930 m. – Vytauto Didþiojo) universiteto Teologijos-filosofijos fa- Kazimieras Pakalniðkis-Dëdë Atanazas. kulteto docentas, vëliau – profesorius, Baþnytinës teisës katedros 1899–1901 m. K. S. Ðaulys buvo Panevëþio ðv. Petro ir Povilo vedëjas. baþnyèios vikaras, 1901–1903 m. – Panevëþo realinës gimnazijos Dideli jo nuopelnai visuomenei. K. S. Ðaulio rûpesèiu Panevë- kapelionas, Panevëþio mergaièiø progimnazijos kapelionas, 1906– þyje buvo ákurta „Saulës“ ðvietimo draugija, labdaros draugija 1922 m. – Kauno kunigø seminarijos baþnytinës teisës, moralinës beglobiams þmonëms remti, „Motinëlës“ draugija neturtingiems teologijos ir visuomenës mokslø bei sociologijos (nuo 1907 m.) dës- gabiems, mokslo siekiantiems jaunuoliams padëti (K. S. Ðaulys tytojas. 1907–1914, 1920–1932 m. dalyvavo ðios draugijos veikloje, Stropus ir pareigingas seminaristas, greitai sulaukë pripaþini- mo ir kaip dvasininkas. 1911–1920 m. jis jau ëjo Þemaièiø vyskupo (Nukelta á 18 p.)

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 17 6/8/2009, 6:54 PM 18

(Atkelta ið 17 p.) buvo jos iþdininkas, kurá laikà ëjo ir sekretoriaus pareigas). JONAS SMILGEVIÈIUS – 1918 m. dr. J. Ðliûpo, kuris buvo ákûræs Lietuvos Raudonàjá kry- þiø, K. S. Ðaulá pakvietë ásijungti á ðios organizacijos veiklà. K. S. Ðau- lys neatsisakë, tapo vienu ið aktyviausiø jos nariø ir buvo iðrinktas ekonomistas á Vyriausiàjà valdybà. Vokieèiø okupacinei valdþiai Lietuvos Rau- donojo kryþiaus veiklà sustabdþius, K. S. Ðaulys ákûrë Lietuvos ið Plungës kraðto Savitarpio pagalbos organizacijà ir 1941–1944 m. buvo ðios organizacijos tarybos vicepirmininkas. Dalyvavo jis ir Lietuvos valsty- bës archeologijos komisijos (1919–1934) veikloje. PARENGË KAZIMIERAS PRUÐINSKAS Nuo 1906 m. K. S. Ðaulys dëstë Kauno kunigø seminarijoje. Jo iniciatyva ðioje seminarijoje buvo pradëti dëstyti visuomenës mokslo ir sociologijos kursai. K. S. Ðaulys parengë metodinius pagrindus Lietuvos Nepriklausomybës Akto signataras, iðkilus tarpukario ekonomistas, bankininkas, daugelio akciniø bendroviø steigëjas ir ðiems kursams – paraðë ir iðleido ðiø disciplinø vadovëlius („Krikð- dalininkas, visuomenës veikëjas, spaudos bendradarbis Jonas Smil- èioniðkoji demokratija“, 1906; „Demokratija ir krikðèionys demok- gevièius gimë 1870 m. vasario 12 d. Ðoniø kaimo (Alsëdþiø vlsè. ratai enciklikø prasme“, 1907), knygas „Socialistai ir mûsø socia- Telðiø apskr.) bajorø ðeimoje. Ið pradþiø mokësi namuose, o nuo lieji reikalai“ (1907) „Sociologija“ (1920), „Vedusiøjø dingimas ir 1893 m. – Mintaujos (dab. Jelgava, Latvija) ir Liepojos gimnazijo- naujos jungtuvës“ (1922), „Kanoniðkojo proceso teisë“ (1927). se. Studijoms pasirinko ekonomikà. Vienerius metus mokësi Kara- Tuo pat metu jis aktyviai bendradarbiavo ir spaudoje. Daug liauèiaus, vëliau – Berlyno universitete (iki 1899 m.). Vokietijoje K. S. Ðaulio publikacijø tarpukario metais paskelbta leidiniuose uþmezgë ryðius su þymiais ano meto lietuvybës puoselëtojais J. „Draugija“ ir „Tiesos kelias“, „Viltis“, „Apþvalga Þemaièiø ir Lietu- Sauerweinu, V. Bruoþiu ir kt. Lietuviðkos spaudos lotyniðkais raðme- vos“, „Dziennik Wileñski“, „Przeglàd katolicki“. nimis draudimo laikotarpiu jis ir pats raðë straipsnius Lietuvoje drau- K. S. Ðaulys dalyvavo 1917 m. ávykusioje Lietuviø konferencijo- dþiamiems leidiniams. Vienoje ið svarbiausiø ano meto jo publika- je, buvo iðrinktas á Lietuvos Tarybà ir 1918 m. vasario 16 d. kartu su cijø buvo pasakojama apie 1886 m. sugriautà Kestaièiø baþnyèià. kitais tarybos nariais pasiraðë Lietuvos Nepriklausomybës Aktà. Ði tema jam buvo labai svarbi, nes Kestaièiai, kaip ir Ðoniai, yra 1920 m. K. S. Ðaulys buvo iðrinktas á Steigiamàjá Seimà (vadi- netoli Alsëdþiø. Duomenis apie ðios baþnyèios istorijà ir Kestai- namàjà Konstitucinæ asamblëjà), dirbo Konstitucinëje komisijoje, èiuose ávykusià tragedijà, kuri daug kuo primena Kraþiø baþnyèios pasisakë uþ tai, kad 1922 m. priimtoje nuolatinëje valstybës Konsti- gynimà, jis buvo surinkæs dar mokydamasis gimnazijoje. J. Smil- gevièiaus straipsnis apie Kestaièius buvo paskelbtas 1904 m. laik- tucijoje bûtø átvirtintos nuostatos, jog Lietuvoje yra demokratinë ir raðtyje. „Vienybë lietuvninkø“ (JAV). Spaudos draudimo laikotar- krikðèioniðka santvarka. Steigiamajam Seimui baigiant darbà, piu jis bendradarbiavo ir laikraðèiuose „Varpas“, o po spaudos drau- K. S. Ðaulys nutarë ið politikos pasitraukti ir atsidëti darbui uni- dimo panaikinimo – ir „Vilniaus þiniose“ (pirmajame dienraðtyje, versitete, seminarijoje bei arkivyskupijos administracijoje. kuris buvo leidþiamas lietuviø kalba). Savo straipsnius daþniausiai Baigiantis Antrajam pasauliniam karui, 1944-øjø vasarà, veng- pasiraðinëdavo slapyvardþiais. damas galimø represijø, kaip ir daugelis kitø aukðtø Katalikø baþ- 1907 m. J. Smilgevièius tapo Lietuviø mokslo draugijos nariu. nyèios veikëjø K. S. Ðaulys pasitraukë á Vakarus. Ið pradþiø gyveno Ekonomisto karjerà po studijø pradëjo Peterburge (èia jis dirbo Vokietijoje, vëliau – Ðveicarijoje. trejus metus). Vëliau kurá laikà buvo Þemës ûkio ministerijos ins- Mirë Kazimieras Steponas Ðaulys 1964 m. geguþës 9 d. Lugano- pektorius, vadovavo Nobelio prekybos ámoniø filialui Varðuvoje. Dirb- je (Ðveicarija). 1964 m. leidinyje „Pasaulio lietuvis“ (Nr. 7–8) damas Lenkijoje, priklausë Varðuvos lietuviø draugijai. iðspausdintame K. S. Ðauliui skirtame nekrologe raðoma, kad Á Lietuvà gyventi persikëlë apie 1912 metus. Tuo laikotarpiu jis Anapilin jis iðëjo Tëvynës ilgesio kankinamas, bet nepraradæs vil- glaudþiai bendradarbiavo su Jonu Basanavièiumi. Suvedë juos ne tik ties, kad Lietuva vël prisikels laisvam, nepriklausomam gyveni- politiniai, visuomeniniai, bet ir ûkiniai reikalai: bankrutavus Vilniuje mui. Ið pradþiø jis buvo palaidotas Pambio-Noranco kaimelio kapi- veikusiai Petro Vileiðio geleþies dirbiniø gamyklai, J. Smilgevièius ir nëse netoli Lugano. 1968 m. K. S. Ðaulio palaikai perkelti á Vereno J. Basanavièius, pritraukæ bûrá kitø bendraminèiø, ákûrë bendrovæ, kuri buvo pajëgi nupirkti P. Vileiðio ámonæ. Nupirko, pertvarkë ir pava- kapines Romoje. dino „Vilija“. Èia buvo gaminami þemës ûkio padargai. Ámonë veikë iki 1918 metø. „Vilijos“ savininkø bendrovës pirmininku tuo laikotar- LITERATÛRA: piu dirbo J. Smilgevièius. 1913 m. jis daug kuo prisidëjo steigiant 1. Vaidevutis-Lapelis P., Prelatas Kazimieras Ðaulys. Bostonas: Vilniaus lietuviø kredito draugijà. Darbininkas, 1949, p. 67. J. Smilgevièius buvo vienas ið paþangiausiø tarpukario Lietuvos 2. Liekis A., Signatarai. Vasario 16. Vilnius: Dþiugas, 1996, p. 407. ûkininkø. Dabartinio Kelmës rajono teritorijoje nusipirkæs iki to lai- 3. Bartkutë A. V., „Kazimieras Steponas Ðaulys“, interneto leidi- ko raðytojos Ðatrijos Raganos (Marijos Peèkauskaitës, kuri Uþven- nys „Lituanistika“, interneto prieiga http://www.lituanistika.lt/DB_Is- tá áamþino savo apysakose „Sename dvare“ ir „Viktutë“) tëvams kilus/Straipsniai/27.htm (þr. 2009-05-03). Stanislavai ir Anuprui Peèkauskams priklausiusá, stipriai nugyventà

ZZ 2009 2vidus.PMD 18 6/8/2009, 6:33 PM ISTORIJA 19

Ið kairës: Lietuvos Nepriklausomybës Akto signataras Stanislovas Narutavièius; pirmosios Lietuvos valstybës Tarybos, kuri 1918 m. vasario 16 d. pasiraðë Lietuvos Nepriklausomybës Aktà, nariai (ið kairës): sëdi: J. Vileiðis, dr. J. Ðaulys, kun. J. Staugaitis, S. Narutavièius, dr. J. Basanavièius, A. Smetona, kan. K. Ðaulys, S. Kairys, J. Smilgevièius. Stovi: K. Bizauskas, J. Vailokaitis, D. Malinauskas, kun. V. Mironas, M. Birþiðka, kun. A. Petrulis, S. Banaitis, P. Klimas, A. Stulginskis, J. Ðernas, P. Dovydaitis. Nuotrauka saugoma Lietuvos nepriklausomybës signatarø namuose. Fotoreprodukcijos ið RKIC archyvo

Uþvenèio dvarà, já labai gerai sutvarkë ir pa- Mirë Jonas Smilgevièius 1942 m. rugsë- siekë, kad dvaras ne tik graþiai atrodytø, bet jo 27 d. Kaune. Palaidotas Uþvenèio dvaro ir duotø pelno. Tuo metu èia buvo augina- koplyèios rûsyje, o 1998 m. jo palaikai per- mas tabakas, veikë lentpjûvë, plytinë, dvaras kelti á Uþvenèio kapines. garsëjo gera veisliniø pieniniø galvijø banda. J. Smilgevièiaus atminimas gyvas iki Prie Ventos upës, kuri tekëjo per dvaro ðiol. Uþventyje – dvaro svirne veikianèiame sodybà, buvo pastatytas modernus vandens muziejuje – viena ekspozicijos dalis skirta malûnas. J. Smilgevièiui. Pastaraisiais metais Uþven- J. Smilgevièius domëjosi þemës ûkio nau- èio dvaras atgimë naujam gyvenimui. Su- jovëmis, iki to laiko Þemaitijos kaime dar ma- tvarkyta dvaro sodybos teritorija vingiuojan- þai þinomais verslais, juos pritaikydavo sa- èios Ventos upës pakrantë, èia árengtas vo ûkyje, ðiø naujoviø mokydavo kraðto þmo- sveikatingumo takas, dvarvietæ puoðia liau- nes. Tuo tikslu jis ir ir keletà knygeliø iðleido, dies meistrø iðdroþtos medþio skulptûros, tarp kuriø þymiausia – „Pienininkystë Lietu- sporto ir vaikø þaidimo aikðtelës. Ant upës vos ûkininkams“ (1895 m.). kranto restauruotas sovietmeèiu mechani- Ûkininkaudamas Uþventyje, daþnai nu- nëmis dirbtuvëmis paverstas senasis vykdavo á Kaunà, Vilniø, èia bendraudavo J. Smilgevièiaus laikais modernumu garsë- su þymiausiais ano meto visuomenës, po- jæs dvaro vandens malûnas. Já ásigijæ Milda litikos ir kultûros veikëjais. J. Smilgevièius ir Alvydas Knyzeliai susipaþino su ðio stati- buvo 1917 m. rugsëjo 18–22 d. Vilniuje ávy- nio istorija ir ádëjo daug darbo ir lëðø, kad Lietuvos Nepriklausomybës Aktas (1918 m. kusios Lietuviø konferencijos organizatorius jis þmones trauktø ne tik kaip istorinë ver- vasario 16 d.). Fotoreprodukcija ið RKIC bei dalyvis, prisidëjo rengiant ðioje konfe- tybë. Èia jie árengë modernø poilsio kom- archyvo rencijoje priimtus dokumentus. Konferenci- pleksà. Dabar malûne vyksta konferencijos, joje buvo iðrinktas á Lietuviø Tarybà ir kartu ávairûs kultûriniai renginiai, sàskrydþiai, po- vièiaus vardo stipendijà. Ji skiriama ga- su kitais jos nariais 1918 m. vasario 16 d. bûviai. Uþvenèio malûnas rekonstruotas pa- biems ir darbðtiems Lietuvos studentams pasiraðë Lietuvos Nepriklausomybës Aktà. gal architektës Virginijos Bakðienës ir jos paremti. J. Smilgevièius buvo bendroviø „Duby- dukters Dominykos Usonienës projektà. Tu- sa“, „Miðkas“, „Nemunas“, „Neris“, „Sidab- ristinio sezono metu dvarà kasdien aplanko Literatûra: rinë lapë“ vienas ið átakingiausiø steigëjø bei po ðimtà ir daugiau turistø. 1. 1918 m. vasario 16 d. Lietuvos Nepriklau- akcininkø, 1921 m. jis aktyviai dalyvavo Prieð kurá laikà JAV gyvenantys signata- somybës Akto signatarai [sudarë V. Bukaitë]. steigiant Lietuvos kredito bankà. ro giminës ir artimieji ásteigë Jono Smilge- Vilnius: Lietuvos nacionalinis muziejus, 2006.

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 19 6/8/2009, 6:33 PM 20 ISTORIJA

giau tautiniu kultûrininku, negu politiku“ [1]. Bûdamas laisvëje, S. Ði- lingas visà laikà domëjosi kultûra ir menu, prisidëjo prie jo plëtros, buvo sukaupæs daugiau negu 100 dailës kûriniø kolekcijà. Itin svarbus jo indëlis steigiant Lietuvos kultûros organizacijas. S. Ðilingo veikla buvo tokia plaèiaðakë, kad duomenø apie já Lietuvos galime rasti daugelyje lietuviðkø enciklopedijø, net sovietiniais metais iðleistosiose jam skirta nemaþai vietos. Ðioje publikacijoje valstybës, trumpai apþvelgsime S. Ðilingo gyvenimà iki Lietuvos nepriklauso- mybës paskelbimo, jo darbà kultûros, spaudos srityse bei kuriant kultûrai svarbias visuomenines organizacijas. tautinës S. Ðilingas gimë 1885 m. lapkrièio 23 d. Vilniuje, mokësi ðiame mieste veikusioje I-ojoje berniukø gimnazijoje. Baigæs jà, 1905 m. iðvyko studijuoti á Maskvos universiteto Teisës fakultetà (baigë kultûros 1912 m.). Maskvoje ásitraukë á visuomeninæ veiklà – tapo aktyviu Lietuviø dailës ir Lietuviø mokslo draugijø nariu. Dalyvavo jis ir Rusi- kûrëjas, joje besimokanèiø lietuviø studentø visuomeninëje veikloje. Tuo metu Peterburgo ir Maskvos universitetø studentai lietuviai turëjo savo Stasys Ðilingas. Fotoreprodukcija ið RKIC archyvo draugijas, kurios tarpusavyje bendraudavo. S. Ðilingas 1908–1912 m. buvo Maskvos universiteto lietuviø studentø draugijos pirmininkas. Baigæs universitetà, S. Ðilingas gráþo á Vilniø, dirbo Lietuviø kre- organizatorius dito bendrovës valdyboje, o prieð Pirmàjá pasauliná karà – Vilniaus þemës banke. Tuo metu Vilniuje jis jau buvo þinomas lietuviø veikë- jas, rûpinosi meno þmoniø ir besimokanèios jaunuomenës, kurià, reikalui esant, ið savo asmeniniø lëðø remdavo, problemomis. STASYS Karo metus S. Ðilingas praleido Rusijoje. Èia jis plëtojo veiklà, kuria siekta atkurti Lietuvos valstybingumà. Jis ásteigë nemaþai organizacijø, draugijø, kuriø veikloje ir pats dalyvavo, leido laikrað- èius. 1918 m. Lietuvà paskelbus nepriklausoma valstybe, S. Ðilin- gas gráþo á Vilniø, buvo kooptuotas á Lietuvos valstybës Tarybà (to- ÐILINGAS liau – LVT), 1919–1920 m. ðiai Tarybai vadovavo. Nuo 1920 m. gyveno Kaune, vertësi advokato praktika. Uþaugino 9 dukras. S. Ðilingas – 1926 m. gruodþio 17 d. perversmo dalyvis. Nuo MORTA BAUÞIENË 1926 m. perversmo dvi kadencijas (daugiau negu 4 metus) buvo Lietuvos teisingumo ministras. 1941 m. birþelio mënesá su þmona ir viena dukra atostogavo savo ûkyje prie Ilguvos (Ðakiø r.). Ilguvo- je atostogavusieji Ðilingø ðeimos nariai birþelio 14 d. buvo suimti ir Pirmieji du XX a. deðimtmeèiai Lietuvai suteikë didþiules galimy- iðtremti á Sibirà. S. Ðilingà atskyrë nuo ðeimos, jam sudarë bylà, bes, kuriomis buvo meistriðkai pasinaudota. Karo, revoliucijos ir su- nuteisë mirties bausme, taèiau nuosprendis jam nebuvo ávykdy- irutës metais sugebëta ne tik paskelbti Lietuvos nepriklausomybæ, tas. Golgota S. Ðilingui tæsësi 20 metø. 1954 m. jis buvo gráþæs á bet ir pasiekti jos pripaþinimo. Kaunà, laisvëje iðbuvo 22 dienas, po to – vël tremtis. Dauguma to laikotarpio aktyviausiø lietuviø tautinio susipratimo Mirë Stasys Ðilingas 1962 m. lapkrièio 11 d. Kelmëje (èia jis þadintojø buvo baigæ carinës Rusijos, kurios priespaudà ilgus me- 1961 m., gráþæs ið tremties, buvo apsigyvenæs pas þmonos seserá tus kentë Lietuva, aukðtàsias mokyklas. Savo visuomeninæ veiklà Felicijà Bytautaitæ). 1999 m. rugpjûèio mënesá S. Ðilingo ir ið Sibiro jie pradëdavo dar studijø laikais. Stebina ðiø þmoniø universalu- parveþti jo þmonos bei dukters palaikai buvo perkelti á Ilguvà. mas. Jie buvo gydytojai, inþinieriai, teisininkai, kunigai, taèiau plaèiai Studijuodamas Maskvoje S. Ðilingas draugavo su ið Varniø vals- garsëjo ir muzikos, dailës, literatûros srityse. èiaus (Telðiø r.) kilusiu Romanu Bytautu (kitur – Ramûnas, 1886– Tarp tokiø buvo ir vienas þymiausiø XX a. I pusës Lietuvos poli- 1915), kurio filosofinës paþiûros tautos vystymosi, asmenybës sa- tiniø veikëjø, kraðto apsaugos ir administracijos organizatorius Sta- viraiðkos, kalbos ir tautiðkumo santykio klausimais stipriai veikë sys Ðilingas (1885–1962). Gimæs ir augæs Vilniaus baronø ðeimo- S. Ðilingo pasaulëþiûrà ir turëjo átakos jo tolimesniame gyvenime. je, jis nuëjo kûrybingà, kontrastø kupinà gyvenimo kelià, kurio pa- Siekdami iðplëtoti jaunimui skirtà ðvietëjiðkà, tautiná atgimimà baiga glaudþiai susijusi ir su Þemaitija. skatinanèià veiklà, S. Ðilingo inicijuoti Maskvos universitete studi- Lietuvos nepriklausomybës iðvakarëse S. Ðilingas jau buvo þino- juojantys vilnieèiai 1910 m. sausio mënesá pradëjo leisti þurnalà mas politikas, visuomenininkas, kariuomenës ir meno draugijø orga- „Auðrinë“, skirtà moksleiviams, o vëliau dar ir jo priedà „Vasaros nizatorius. Pirmojo pasaulinio karo metais, kai uþ Lietuvos nepriklau- darbai“. Èia buvo skelbiama studentø ir moksleiviø atostogø metu somybæ buvo kovojama diplomatinëmis priemonëmis, S. Ðilingas bu- surinkta tautosaka. S. Ðilingas ir pats jà rinkdavo. Vieni „Auðrinæ“ vo iniciatyvus ir átakingas ávairiø politiniø jëgø vienytojas, ugningas apibûdina kaip socialdemokratiná, ið dalies laisvamaniðkà [2], so- oratorius. Vëlesniais metais jis tapo valdininku, patyrë Sibiro tremtá. cialistiðkos pakraipos [7, p. 523] leidiná, kiti laiko smulkiaburþuazi- Dël aktyvios kultûrinës veiklos jis kartais buvo vadinamas „dau- niu-liberaliniu [3]. Iðskirtinis ðio þurnalo bruoþas buvo dëmesys lie-

ZZ 2009 2vidus.PMD 20 6/8/2009, 7:02 PM ISTORIJA 21

tuviø kalbai, istorijai, tautosakai, visuomeninio darbo pradø ugdy- mui. Leidinyje buvo sudaryta galimybë bet kokiø paþiûrø jaunimui skelbti savo publikacijas. Aplink „Auðrinæ“ tada bûrësi Petras Kli- mas, R. Bytautas, Stasys Ðalkauskis, Pranas Dovydaitis. Þurnalo spi- ritus movens buvo S. Ðilingas [6, p. 374]. Literatûrinæ veiklà ðiame leidinyje pradëjo Kazys Binkis, Kazys Boruta, Julius Janonis, Balys Sruoga ir keletas kitø Lietuvos raðytojø. 1912 m. gráþæs á Vilniø, S. Ðilingas laisvu nuo tiesioginio darbo laiku daug dëmesio skirdavo „Auðrinei“, taip pat aktyviai dalyvaudavo Lietuviø mokslo ir Lietuviø dailës draugijø (toliau – LMD ir LDD) veikloje. Nuo 1907 m., kai ðios draugijos buvo ásteigtos, jø nariai puoselëjo viltá Vilniuje pastatyti Tautos namus, kuriuose bûtø saugomi LMD ir LDD sukaupti Lietuvos istorijos ir meno rinkiniai, vyktø parodos, koncertai, kiti lietuviø tautinio judëjimo ir kultûrinio gyvenimo renginiai. Dailininkas ir kompozitorius Mikalojus Kon- stantinas Èiurlionis ásivaizdavo tuos namus stovinèius ant kalno, Pirmoji Operos taryba. Ið kairës: Juozas Þilevièius, Juozas Tallat- Kelpða, Stasys Ðilingas, Kipras Petrauskas. 1920 m. Nuotrauka rengësi „visus savo paveikslus tiems namams atiduoti“ [4, p. 22]. saugoma M. ir K. Petrauskø lietuviø muzikos muziejaus rinkiniuose. Reikalai pakrypo kitaip – menininkas anksti mirë ir jo kûriniai tapo Fotoreprodukcija ið RKIC archyvo ðeimos nuosavybe. Lëðos Tautos namams pastatyti buvo kaupia- mos toliau, LDD pradëjo rûpintis M. K. Èiurlionio paveikslø likimu. susijungimo bûtinybë. Prie Vilniaus artëjant kaizerinës armijos ka- S. Ðilingo iniciatyva prie LDD buvo ásteigta M. K. Èiurlionio kuopa, riuomenei (Vilnius buvo uþimtas 1915 m. rugsëjo 2 d.), S. Ðilingas, kurios tikslas buvo surinkti reikalingas lëðas, kad bûtø nupirkti suprasdamas, kad, jei jis liks Lietuvoje, su juo, vienu ið ðios deklara- M. K. Èiurlionio paveikslai. Tautos namø statybai S. Ðilingas cijos autoriø, vokieèiai susidoros, nutarë trauktis ir kartu su dalimi pinigus rinko ir pats. LMD ir LDD siekis turëti Tautos namus gero- LDNK centro komiteto nariø pasuko á Peterburgà, Èia karo metais jis kai pasistûmëjo á prieká Pirmojo pasaulinio karo iðvakarëse – ëjo LDNK vicepirmininko pareigas – faktiðkai vadovavo visai draugi- Vilniuje, ant Tauro kalno, buvo nupirktas sklypas bûsimiesiems jos veiklai. Tautos namams [4, p. 134]. Ne tik karo metais Lietuvoje likæ, bet ir ið jos pasitraukæ lietuviai S. Ðilingo iniciatyva 1914 m. rugpjûèio mënesá Vilniuje buvo neramiais Pirmojo pasaulinio karo ir Spalio revoliucijos metais daug ásteigtas Lietuviø politikos centras (toliau – LPC), kuriam ið pradþiø dirbo, kad bûtø atkurtas Lietuvos valstybingumas. S. Ðilingas tuo pirmininkavo jis pats. LPC tikslas buvo sujungti ávairiø politiniø laikotarpiu dalyvavo Europos miestuose vykusiose lietuviø konfe- paþiûrø lietuvius, norinèius dirbti Lietuvai. Jau vyko karas, todël rencijose. Jis parengë 1915 m. spalio mënesyje Stokholme vykusio LPC buvo nutarta sekti politinius ávykius, o, susidarius palankioms lietuviø pasitarimo (vadinamo I-uoju lietuviø suvaþiavimu, II-asis ávy- sàlygoms, imtis konkreèios veiklos dël Lietuvos ateities. ko 1917 m.) dokumentus. S. Ðilingas visà laikà ieðkojo santarvës Po pirmøjø Rusijos ir Vokietijos kariniø veiksmø Vilniø uþplûdo tarp ávairiø politiniø grupuoèiø. Jo iniciatyva 1917 m. kovo mënesá pabëgëliai. Jiems reikëjo padëti. LPC 1914 m. rugsëjo mënesá ákûrë Peterburge buvo ásteigtas politiniø partijø susivienijimas – Lietuvos Lietuviø draugijà nukentëjusiems dël karo ðelpti (toliau – LDNK). laisvës labui dirbanti organizacija „Demokratinë tautos laisvës san- S. Ðilingas buvo LDNK centro komiteto sekretorius, organizavo LDNK tara“, sutrumpintai – „Santara“. Buvo paskelbta, kad jos tikslas – darbà. Be surenkamø aukø, á draugijos sàskaità tuo metu patekdavo nepriklausomos, demokratinës Lietuvos valstybës, kurioje klestëtø ir Rusijos Vyriausybës skiriamos lëðos pabëgëliams. LDNK rûpino- politinë tolerancija, sukûrimas. Organizacija leido savaitraðtá „Santa- si ðiø lëðø tinkamu panaudojimu, pabëgëliø apgyvendinimu, ádarbi- ra“, kuriame buvo publikuojami straipsniai apie Lietuvos ateitá. S. nimu, steigë bendrabuèius, valgyklas, mokyklas vaikams. Ðilingas buvo leidinio redakcinës kolegijos narys ir rëmëjas. Savait- Kad ir labai uþsiëmæs visais ðiais darbais, S. Ðilingas rasdavo raðtis turëjo literatûriná priedà „Pradalgiai“. Leidinyje bendradarbiavo laiko ir kultûrai, raðë straipsnius periodiniams leidiniams, palaikë Petras Leonas, Juozas Urbðys, Jurgis Baltruðaitis ir daugelis kitø ano glaudþius ryðius su savo kartos literatais. Jis redagavo, parengë meto ðviesuoliø. S. Ðilingas èia paskelbë savo paties á lietuviø kalbà spaudai literatûros almanachà „Pirmasai baras“ (iðspausdintas iðverstus F. Nietzschës aforizmus. Jis daug prisidëjo, kad XX a. 2 1915 m. liepos mënesá, prieð pat vokieèiø okupacijà). Á ðá leidiná jis deðimtmetyje bûtø pradëta plaèiai diskutuoti apie Lietuvos kultûros átraukë netradiciðkai raðanèiø (modernizmo, simbolizmo, individu- turtø, XIX a. iðveþtø á Rusijà, gràþinimà Lietuvai. Peterburge gyvenan- alizmo literatûroje pradininkø), realizmo estetikà neigianèiø jaunø- tis Paulius Galaunë, patikëjæs bûsima revoliucinës Rusijos kultûros jø literatø – Kazio Binkio, Sofijos Kymantaitës-Èiurlionienës, Balio politika, 1917 m. ið jam prieinamø spausdintø ðaltiniø parengë ið Sruogos ir keletos kitø – kûrinius. Èia jis paskelbë ir savo straipsná 1832 m. uþdaryto Vilniaus universiteto nusavintø ir po ávairius Rusi- „Tautos dainø genezë“ bei platø nekrologà kà tik mirusiam savo jos miestus (Peterburgà, Charkovà, Kijevà ir kt.) iðskirstytø mokslo ir draugui filosofui R. Bytautui. kultûros vertybiø sàraðus. Siekiant, kad tos vertybës bûtø sugràþin- 1914 m. rugpjûèio mënesá Nepaprastajame Rusijos valstybës tos á Lietuvà, P. Galaunei reikëjo pagalbininkø, ir jis tarp Peterburge tarybos ir Dûmos posëdyje buvo svarstoma lietuviø parengta vadi- tuo metu gyvenusiø lietuviø ieðkojo tokio, kuris ne tik iðklausytø namoji Gintarinë deklaracija. S. Ðilingas buvo vienas ið trijø jos informacijà, o ðiuo reikalu uþsidegtø, „pradëtø kuo uoliausiai ir pla- autoriø (kiti du – Jonas Basanavièius ir Donatas Malinauskas). èiausiai veikti“ [8, p. 61]. Deklaracijoje buvo skelbiama istoriniø Lietuvos þemiø – „subirusiø gintariniø karoliø“ (Didþiosios ir Maþosios Lietuvos bei Uþnemunës) (Nukelta á 22 p.)

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 21 6/8/2009, 7:02 PM 22 ISTORIJA

(Atkelta ið 21 p.) Dirbdamas advokatu Kaune, S. Ðilingas daug dëmesio skyrë kul- tûros ir meno reikalams. Visà Vilniuje pradëtà kultûros darbà reikëjo S. Ðilingas tuo laikotarpiu Peterburge buvo vienas þymiausiø lie- atnaujinti, suteikti jam kitas formas. S. Ðilingas buvo aktyvus Lietu- tuviø veikëjø. 1915–1917 m. jis dirbo lietuviø organizacijø atstovu vos meno kûrëjø draugijos steigimo organizatorius. Dar 1919 m. Atskirojoje taryboje pabëgëliø reikalams, veikusioje prie Rusijos vi- rudená grupë menininkø (A. Varnas, Antanas Sutkus, P. Galaunë, Mai- daus reikalø ministerijos. Rusijos Vyriausybë ðiai Tarybai pervesda- ronis ir daugelis kitø), o su jais ir S. Ðilingas susirinko aptarti, kokià vo lëðas, skirtas pabëgëliams remti. Nuo 1917 m. kovo mënesio menininkø organizacijà bûtø tikslinga ákurti. Tokia organizacija tapo S. Ðilingas buvo Lietuviø tautos tarybos Rusijoje (toliau LTT) pirmi- Lietuvos meno kûrëjø draugija (toliau – MKD). Jos steigiamasis susi- ninkas. Ði Taryba jungë ávairiø politiniø partijø (krikdemø, katalikø, rinkimas ávyko 1920 m. sausio 29 dienà. MKD planavo „ugdyti Lietu- socialistø, socialdemokratø ir kt.) atstovus. LTT buvo sudariusi Lai- vos menà ir meninæ kultûrà, remti ir skatinti menininkø kûrybiná darbà, kinàjá Lietuvos valdymo komitetà (toliau – LLVK), 1917 m. geguþës rinkti ir saugoti tautodailæ, globoti kultûros paminklus“ [8, p. 77]. S. Ði- mënesá organizavo Rusijos lietuviø seimo rinkimus. S. Ðilingas buvo lingas buvo iðrinktas á A. Varno vadovaujamà aðtuoniø nariø MKD val- ðio Seimo prezidiumo narys. LLVK buvo ið Rusijos Laikinosios vy- dybà. MKD veikla buvo plëtojama keturiose 1920 m. vasarà sufor- riausybës gavæs leidimà Rusijos armijoje steigti lietuviðkus batalio- muotose sekcijose (teatro, muzikos, literatûros ir plastinio meno). nus. S. Ðilingas dalyvavo 1917 m. balandþio mënesá ákurtos Lietuviø S. Ðilingas buvo MKD valdybos narys, aktyviai dalyvavo literatø ir plas- karininkø sàjungos suvaþiavime, aktyviai prisidëjo organizuojant lie- tikø (dailininkø ir architektø) sekcijø darbe. tuviø karines struktûras Rusijoje. Kaip „Santaros“ priedai 1917 m. Literatø sekcijos 5 nariø valdybai vadovavo Vincas Krëvë-Mic- iðëjo du „Laisvës karininko“ numeriai, skirti lietuviðkø kariniø daliniø kevièius. Advokatas S. Ðilingas buvo ne tik ðios sekcijos valdybos Rusijoje organizavimo problemoms. narys, bet ir þurnalo „Menas“ redakcinës kolegijos narys. Þurnalo 1918 m. sausio mënesá P. Galaunë kreipësi á S. Ðilingà ir pateikë redakcinës kolegijos nariai dar buvo ir poetas Faustas Kirða, kom- jam savo surinktus á Rusijà iðveþtø Vilniaus universitetui priklau- pozitorius, muzikologas Juozas Þilevièius. Þurnale bendradarbiavo siusiø vertybiø sàraðus. S. Ðilingo iniciatyva 1918 m. vasario më- B. Sruoga, P. Galaunë, Adomas Galdikas, Kazys Ðimonis. nesá buvo suðauktas pasitarimas ir sudaryta Komisija, kuri pradëjo MKD plastikø sekcijoje veikë Meno rûmø ir Meno mokyklos rûpintis Lietuvos kultûros turtø, iðveþtø á Rusijà, sugràþinimu. Nors steigimo komisijos. Meno rûmø komisijoje buvo dailininkai Anta- S. Ðilingas turëjo ir daug kitø pareigø, jis sutiko bûti ðios Eduardo nas Þmuidzinavièius, Vilius Jomantas ir advokatas S. Ðilingas. Kris- Volterio vadovaujamos komisijos nariu. Nors komisija veikë neilgai talizuojantis MKD veiklos planams, pradëjo atgimti Tautos namø (pavasará S. Ðilingas ir P. Galaunë su kitais iðvyko á Tëvynæ), darbai idëja, ágavusi Meno rûmø pavadinimà. Tais metais buvo ásteigtas prasidëjo. Vertybiø paieðkomis tiesiogiai rûpinosi P. Galaunë. Doku- Meno rûmø fondas, sudaryta jo veiklos programa, pradëtos kaupti mentø, kurie buvo susijæ su vertybëmis, jis surinko gana nemaþai, ir meno bei istorijos vertybës. Uþ Amerikos lietuviø surinktas lëðas taèiau, iðvykdamas ið Rusijos, P. Galaunë neturëjo galimybës iðsi- 1920 m. geguþës–birþelio mënesiais veikusioje Lietuvos meno ap- veþti viso ðio archyvo, o vëliau tai, kà jis iðvaþiuodamas paliko Peter- þvalginëje parodoje Meno rûmams buvo nupirkti 166 meno kûriniai. burge, Mokslø Akademijos Slavistikos institute, dingo. Tarp Meno rûmø fondo svarbiausiø uþdaviniø tuo metu buvo lietuviø Gráþæs á Vilniø, kuriame tuo metu dar ðeimininkavo kaizeriniai liaudies meno propagavimas, rinkimas ir apsauga. Kadangi kûri- okupantai, S. Ðilingas 1918 m. liepos 13 d. buvo kooptuotas á Lietu- niams ásigyti lëðø trûko, buvo nutarta pagal galimybes kuo daugiau vos valstybës Tarybà (toliau – LVT). Èia jis kuravo finansø, teisës ir vertingø, taèiau artimiausiu laiku galinèiø sunykti vertybiø uþfiksuoti kraðto apsaugos skyriø veiklà. Kad ir bûdamas labai uþsiëmæs, jis pieðiniuose, o vëliau leisti albumus, kuriuose bûtø skelbiama iðsami nepamirðo Rusijoje atsidûrusiø Lietuvos kultûros vertybiø. 1918 m. kûriniø metrika. 1921 m. sausio mënesá MKD patalpose (Mairo- rudená pasirûpino, kad bûtø suðauktas pasitarimas, kuriame P. Ga- nio g. 3) buvo surengta I-oji po karo lietuviø tautodailës paroda. launë iðdëstë jam þinomus faktus apie Rusijoje atsidûrusias Lietu- Meno rûmø idëja liko neágyvendinta. Ið MKD sekcijose sukurtø vos vertybes. Posëdyje dalyvavo Jonas Basanavièius, Antanas padaliniø vëliau iðaugo keletas Ðvietimo ministerijai priklausiusiø kul- Þmuidzinavièius, Adomas Varnas ir Vladas Nagevièius. Pasitarime tûros ástaigø – operos, dramos teatrai, muzikos ir meno mokyklos. Ið nuspræsta kaip LVT atstovus á Rusijà pasiøsti P. Galaunæ ir A. Varnà. dalies Meno rûmø funkcijas perëmë M. K. Èiurlionio dailës galerija, Kol buvo ieðkoma lietuviø revoliucionieriø rekomendacijø [8, p. 65] ir kurios ástatymà Seimas priëmë 1921 m. gruodþio 21 dienà. Meno rûmø kol sirgo A. Varnas, atëjo 1918 m. gruodþio mënuo ir Vilniø uþëmë komisija daug prisidëjo prie M. K. Èiurlionio galerijos organizavimo. bolðevikai. 1919 m. vasario 10 d. P. Galaunë á Rusijà iðvyko jau ne S. Ðilingas Lietuvos valstybingumo kelyje daugiausia nusipelnë kaip politiniø struktûrø, valstybës institucijø, kariuomenës organi- kaip LVT, o Lietuvos laikinosios revoliucinës vyriausybës ðvietimo zatorius, taèiau ir jo ánaðas á Lietuvos kultûros organizacijø kûrimo- liaudies komisariato pasiuntinys. Mënesá padirbëjæs, P. Galaunë susi procesà yra neabejotinas ir vertintinas. siruoðë á Vilniø, tikëdamasis á Rusijà greitai gráþti kartu su dar vienu specialistu. Taèiau Vilniø 1919 m. balandþio 19 d. uþëmë Lenkija. Nuorodos: Lietuva kovojo dël iðlikimo pasaulio þemëlapyje, pagrindinës valsty- 1. „Stasys Ðilingas“, Lietuviø enciklopedija, t. 29, Bostonas. binës ástaigos kûrësi Kaune. Anksèiau P. Galaunei iðduoti siuntimai 2. „Auðrinë“, Visuotinë lietuviø enciklopedija, t. 2, Vilnius, 2002. nebegaliojo. Po 1920 m. liepos 12 d., kai Maskvoje buvo pasiraðyta 3. „Stasys Ðilingas“, Tarybø Lietuvos enciklopedija, t. 4, Vilnius, 1988. Lietuvos ir Sovietø Rusijos taikos sutartis, P. Galaunë treèià kartà 4. Èiurlionis M. K., Laiðkai Sofijai, Vilnius, 1973. gavo oficialø paskyrimà vykti á Rusijà derëtis dël Lietuvos kultûros 5. Lopata R., Lietuvos valstybingumo raida 1914–1918. Vilnius, 1996. turtø sugràþinimo á Lietuvà. Derybos vyko sunkiai. Didþiausias 6. Trumpa V., Apie þmones ir laikà. Vilnius, 2001. laimëjimas buvo tai, kad oficialiai pradëta kalbëti apie esamà proble- 7. Ðapoka A., Lietuvos istorija. Kaunas, 1936. mà ir kad Lietuvai buvo sugràþinti M. K. Èiurlionio paveikslai. 8. Þemaitytë Z., Paulius Galaunë. Vilnius, 1988.

ZZ 2009 2vidus.PMD 22 6/8/2009, 7:02 PM SUKAKTYS 23

RAÐYTOJUI EDUARDUI CINZUI Nuotraukose (nuo virðaus): Kalba Rimantas Morkvënas; E. Cinzui skirtà ekspozicijà pristato Rietavo Oginskiø kultûros istorijos (ÈIUÞUI) – 85 muziejaus direktorius Vytas Rutkauskas; Sodinamas àþuoliukas prie tremtiniø paminklo; VYTAS RUTKAUSKAS Renginiø dalyviai prie E. Cinzo kapo Rietavo kapinese. 1924 m. balandþio 14 d. Rietave gimë áþymus Lie- tuvos iðeivijos raðytojas Eduardas Cinzas (Èiuþas). Brandþiausi jo kûrybos metai prabëgo Belgijoje, kur jis ir mirë. 1996 m. sausio 20 d. raðytojo palaikus amþinam poilsiui priglaudë Rietavo kapiniø smëlis.

2009 m. balandþio 17 d. Rietave ávyko E. Cinzo 85-øjø gimimo metiniø paminëjimas. Vidurdiená bûrys raðytojo kûrybos gerbëjø ir atminimo puoselëtojø pagerbë E. Cinzo atminimà, nulenkdami galvas prie jo kapo. Tà dienà, áamþindami sukaktá, prie tremtiniø paminklo pasodinome atminimo àþuolà. Po pietø Rietavo Oginskiø kultûros istorijos muziejuje buvo atidaryta ekspozicija, skirta E. Cin- zui, ir ávyko konferencija-prisiminimø popietë. Renginio metu apie E. Cinzo kûrybiná palikimà kalbëjo artimas jo bièiulis, raðytojas Stasys Kaðauskas, Rietavo Lauryno Ivinskio gimnazijos direktorë R. Litvinienë, bûrys Rietavo lituanistø. Moksleiviai skaitë E. Cinzo kûriniø ir laiðkø fragmentus. Muzikavo Rietavo meno mokyklos atlikëjai. Iðkilmëse dalyvavo pirmasis Nepriklausomos Lietuvos atstovas Briuselyje (nuo 1990 m.), diplomatas Rimantas Morkvë- nas, kuriam E. Cinzas daug padëjo kuriant Lietuvos atstovybæ Bel- gijoje. Renginiuose taip pat dalyvavo Lietuvos raðytojø sàjungos pirmininkas Jonas Liniauskas, bûrys kitø garbiø sveèiø. Popietës metu buvo parodyta dokumentinë kino juosta apie Eduardà Cinzà.

Apaèioje – konferencijos dalyviai Rietavo Oginskiø kultûros istorijos muziejuje. Vlado Gaudieðiaus ir Vyto Rutkausko nuotraukos

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 23 6/8/2009, 6:34 PM 24 SUKAKTYS

„Nacionalinio paveldo iðsaugojimui - aktyvi pilietinë iniciatyva 2009“ PRASMINGI JUBILIEJAI

VYTAS RUTKAUSKAS

2009 METAIS SUKANKA: ♦ 100 metø, kai mirë (1909-04-05) Bogdanas Ogins- kis, kunigaikðèiø Oginskiø giminës palikuonis, Rietavo baþnyèios fundatorius, pirmosios Lietuvoje muzikos mokyklos, pirmosios telefono linijos, pirmosios elektri- nës Lietuvoje statytojas; ♦ 100 metø, kai Ðateikiø baþnyèioje susituokë (1909-01-14) dailininkas ir kompozitorius Mikalojus Konstantinas Èiurlionis ir lietuviø kultûros puoselëto- ja, raðytoja Sofija Kymantaitë, visuomenës ir kultûros veikëjai, palikæ itin ryðkø pëdsakà Lietuvos istorijoje.

Nuotraukose (ið virðaus): koncerto metu programà pristato Gintas M. K. ÈIURLIONIO LAIKØ Ivinskis; koncertuoja operos solistë Auðra Liutkutë ir trio „Kaskados“

DVASIA GRÁÞTA Á RIETAVÀ dino svajonæ sugràþinti á Rietavà prisiminimà apie Mikalojaus Kon- stantino Èiurlionio gyvenimà ir kûrybiná palikimà tokia forma, kad Rietavo ir Plungës kraðto istorijoje iðskirtinë vieta tenka Mika- kiekvienas geriau galëtø suvokti jo asmenybës ir kûrybos unikalu- lojui Konstantinui Èiurlioniui, kuris èia mokësi ir paþino savo kûry- mà. Simbolinis þingsnis ðia linkme buvo þengtas 2009 m. balan- bines galias. Turime bûti dëkingi didþiam XIX a. antrosios pusës dþio 26 dienà. Bendradarbiaujant su M. K. Èiurlionio kultûros ir kultûros puoselëtojui, mecenatui kunigaikðèiui Mykolui Oginskiui, paveldo fondu, saulëtà, ramø sekmadiená Rietavo Oginskiø kultû- kurio dëka 1889 m. á Plungës muzikos mokyklà atvyko mokytis ros istorijos muziejuje buvo pristatyta kompleksinë programa, skirta nepaprastai imlios vaizduotës, absoliuèios muzikinës klausos Drus- M. K. Èiurlionio atminimui áprasminti. Pirmiausia tiek kunigaikðèiø kininkø vargonininko Konstantino Èiurlionio sûnus Kostukas. Tada Oginskiø, tiek ir M. K. Èiurlionio vardas bei jø nuopelnai Lietuvos jam buvo tik 14 metø. Kaip talentingas fleitistas jis kartu su kitais kultûrai buvo prisiminti ir pagerbti Votyvos ir ðv. Miðiø metu Rietavo Plungës orkestro muzikantais ne kartà lankësi ir Rietave, èia grie- ðv. arkangelo Mykolo baþnyèioje. Èia proginiam eksponavimui buvo þë broliø Bogdano ir Mykolo Oginskiø jungtiniø orkestrø iðkilmin- pristatyta puoðniai árëminta M. K. Èiurlionio paveikslo „REX“ faksi- guose koncertuose, groþëjosi pasakiðkais Rietavo dvaro gëlynais, milinë kopija. oranþerijomis, parko alëjomis, tvenkiniais. Mykolo Oginskio dëka Vëliau, pagerbiant M. K. Èiurlionio ir S. Kymantaitës jungtuviø M. K. Èiurlioniui buvo nutiestas studijø kelias á Varðuvos ir Leipcigo 100-meèio jubiliejø, didþiajame Rietavo Oginskiø dvarvietës konservatorijas. Jei ne ankstyva mecenato mirtis, gali bûti, kad tvenkinyje esanèioje Muzikantø saloje buvo pasodintas vardinis mûsø tautos genijus nebûtø taip greit sudegæs didþiulës kûrybinës M. K. Èiurlionio àþuolas ir S. Kymantaitës-Èiurlionienës liepa, o átampos, visuomeniniø-organizaciniø rûpesèiø þaizdre. ðioje saloje seniau koncertavusiø Oginskiø muzikantø atmini- Rietavo muziejininkai ir kiti kultûros puoselëtojai senokai bran- mui – dvi dekoratyvinës Ziboldo obelys, simbolizuojanèios ku-

ZZ 2009 2vidus.PMD 24 6/8/2009, 6:35 PM SUKAKTYS 25

Grupë renginio dalyviø Muzikantø saloje, pasodinus Sofijos Kymantaitës-Èurlionienës liepà ir Mikalojaus Konstantino Èiurlionio àþuolà

nigaikðèiø Oginskiø laikø Rietavo ir Plungës orkestrø draugystæ. nio memorialinio muziejaus direktorius, rietaviðkis dailininkas Adel- Po pietø Rietavo Oginskiø kultûros istorijos muziejaus kiemely- bertas Nedzelskis. Renginá apvainikavo Fondo inicijuota koncerti- je M. K. Èiurlionio kultûros ir paveldo fondo atstovas Gintas Ivins- në programa: grojo fortepijoninis trio „Kaskados“ (Albina Ðikðniu- kas pristatë Fondo kaupiamà parodà „Aplankyti paveldo objektai“. të, Rusnë Mataitytë ir Edmundas Kulikauskas), taip pat koncertavo Vëliau gausus ðventës dalyviø bûrys ðventiniu ðurmuliu uþpildë operos solistës Auðra Liutkutë, Vilija Mikðtaitë bei koncertmeiste- muziejaus sales. Jiems buvo pristatyta Rietavo muziejininkø ilgai rë Ingrida Milaðiûtë. rengta M. K. Èiurlionio paveikslø reprodukcijø teminë ekspozicija. Renginius rëmë verslininkas Jonas Ruðkys, Rietavo miðkø urëdija. Jà sudaro didelio formato faksimilinës iliustracijø kompiuterinës kopijos, kurias Rietavui padovanojo buvæs ilgametis M. K. Èiurlio- Vlado Gaudieðiaus ir Vyto Rutkausko nuotraukos

Muzikantø sala. Antrame plane – vardiniai medeliai Bogdano ir Mykolo Renginiø dalyviai Rietavo Oginskiø kultûros istorijos muziejuje 2009 m. Oginskiø orkestrams atminti balandþio 26 d.

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 25 6/8/2009, 6:35 PM 26 KULTÛRA

√ Plungës Miesto ðventë. √ Verslo paroda. Plungës kultûrinio turizmo marðrutai √ Tradiciniø amatø demonstravimas. √ Teatralizuotas paradas. √ Profesionalaus meno parodos. √ Menininkø koncertai, tautodailës ir prekybos mugës. NUO √ Istoriniø nuotraukø instaliacija. √ Fotoalëja „Tûkstantis Lietuvos akimirkø“. √ Mindaugo Tendziagolskio atraktyvios skulptûros parko kûri- SAVITUMO IKI mas Plungëje. √ Skaitymai tradicinëse ir netradicinëse erdvëse: poezijos ir GLOBALUMO muzikos sàskambiai. Birþelio 21 d. PROJEKTÀ PARENGË PLUNGËS RAJONO Kultûrinës raidos akcijos, jaunimo iniciatyvos, meniniø erdviø SAVIVALDYBËS ADMINISTRACIJA áprasminimas, sakralaus ir kûrybingo jaunimo miesto projektai:

√ Tarptautinis puèiamøjø orkestrø ir istoriniø ðokiø kolektyvø festivalis. √ Ðvento Jono atlaidai. √ Istoriniø nuotraukø instaliacija. √ Mindaugo Tendziagolskio atraktyvios skulptûros parko kûri- mas Plungëje. √ Misterijos ir vaidinimai, ugnies skulptûros prie Gondingos KULTÛRINIØ TURIZMO MARÐRUTØ piliakalnio. √ PROJEKTO PRISTATYMAS IR ATIDARYMO Skaitymai tradicinëse ir netradicinëse erdvëse: poezijos ir PAGRINDINIAI RENGINIAI muzikos sàskambiai. √ Jaunimo „Muzikiniø blusø“ renginys. 2009 m. birþelio 19–21 d. Plungës mieste √ Plungës jaunøjø menininkø akademinës muzikos ðventë. √ Birþelio 19 d. Plungës kraðto istorinës raidos áprasminimas: spektakliø rodymas atviroje erdvëje – ant Gandingos piliakalnio, jo prieigose. Naujø kultûriniø erdviø pristatymo, kûrybiniø eksperimentø akci- jø, jaunøjø Plungës menininkø kûrybinës apraiðkos ir menininkø, kilusiø ið Plungës, projektai: „PLUNGË – LIETUVOS KULTÛROS √ Plungës vandens bokðto ir rajone esanèiø industriniø objektø estetizavimas. SOSTINË 2009“ RENGINIAI √ Lentos, skirtos Lietuvos tûkstantmeèiui áamþinti, atidengimas. √ Istoriniø nuotraukø instaliacija. √ Simbolio „Jie savo talentu garsina Plungæ“, skirto þymiems MUZIKINIAI-LITERATÛRINIAI RENGINIAI plungiðkiams menininkams, pristatymas. √ Poetinis performansas. √ Kovo 10–11 d. Plungës kultûros centre – Tarptautinis vaikø ir √ Mindaugo Tendziagolskio atraktyvios skulptûros parko kûri- jaunimo tautiniø ðokiø kolektyvø festivalis „Kovo 11-osios vaikai“. mas Plungëje. √ Kovo 26–27 d. Plungës kultûros centre – Vaikø ir jaunimo √ Skaitymai tradicinëse ir netradicinëse erdvëse: poezijos ir teatrø ðventë „Vaikiðkas teatrø pavasaris“. muzikos sàskambiai. √ Geguþës 8 d. Plungës kultûros centre – Vaikø ir jaunimo cho- √ Þymiø plungiðkiø (muzikø, aktoriø) bendras muzikinis renginys. rinës muzikos ðventë. √ Kunigaikðèiams Oginskiams skirtos dokumentinës parodos √ Geguþës 23 d. Þemaièiø dailës muziejuje – renginys „Naktis atidarymas. kunigaikðèio Oginskio dvare“. √ Birþelio 20 d. Birþelio 5–6 d. Þemaièiø Kalvarijoje – renginys „O að einu vël þemës ilgesy...“, skirtas poetui Vytautui Maèerniui atminti. Puèiamøjø orkestrø muzikos ir istoriniø ðokiø kolektyvø festiva- √ Birþelio 20–21 d. Plungës mieste – Tarptautinis puèiamøjø lis, Miesto ðventë, bendruomeniø kûrybinës iniciatyvos, muzika ir orkestrø ir istoriniø ðokiø kolektyvø festivalis. poezija netradicinëse erdvëse: √ Geguþës 23 d., birþelio 19 d. Þemaièiø dailës muziejuje, birþelio √ Tarptautinis puèiamøjø orkestrø ir istoriniø ðokiø kolektyvø 20 d. Plungës rajono savivaldybës vieðosios bibliotekos kieme, birþe- festivalis.

ZZ 2009 2vidus.PMD 26 6/8/2009, 7:05 PM KULTÛRA 27

lio 21 d. Plungës Oginskiø rûmø laikrodinëje, liepos 3 d. valtyse – skaitymai tradicinëse ir netradicinëse erdvëse: poezijos ir muzikos sàskam- biai. √ Birþelio 19 d. Þemaièiø dailës muziejuje – þymiø plungiðkiø (muzikø, aktoriø) bendras muzikinis renginys „Aèiû tau, Plunge!“ √ Birþelio 21 d. Plungës mieste – jaunimo „Muzikiniø blusø“ renginys. Plungës jaunøjø menininkø akademinës muzikos ðventë. √ Rugpjûèio 29 – rugsëjo 26 d. Mykolo Oginskio rûmø buvusio þirgyno pastate – IV tarptautinis Mykolo Oginskio festivalis. √ Spalio 28 d. Plungës ðv. Jono Krikðtytojo baþnyèioje – PRO MEMORIA anapilin iðëjusiems plungiðkiams. Programoje: V. A. Mo- carto „Requiem“. Dalyvauja: Lietuvos nacionalinis simfoninis or- kestras (vadovas ir vyr. dirigentas – Lietuvos nacionalinës premijos laureatas, prof. Juozas Domarkas), Kauno valstybinis choras (vadovas ir vyr. dirigentas – Lietuvos nacionalinës premijos laureatas, prof. Petras Bingelis), solistai. Lapkrièio 21–28 d. Plungës kultûros centre – renginys „Plungës kultûros centras – tai Plungës þmonës“. Dalyvauja rajono meno kolektyvai ir tautodailininkai. √ Lapkrièio–gruodþio mënesá Plungës mieste – variniø puèia- møjø instrumentø muzikinës improvizacijos.

SAKRALINIAI-ISTORINIAI RENGINIAI

√ Vasario 23 d. – Uþgavënës Plungës kraðte. √ Vasario 23 d. Plateliø dvaro svirne – Þemaitijos Uþgavëniø kaukiø paroda-konkursas. √ Vasario 24 d. 12 val. – Þemaièiø Kalvarijoje, 14 val. – Kuliuo- se, Ðateikiuose, Alsëdþiuose, 16 val. – Plateliuose, Plungës Myko- lo Oginskio meno mokykloje, 18.30 val. – Plungëje – Uþgavëniø ðventë. √ Kovo 29 d. Plungës ðv. Jono Krikðtytojo baþnyèioje – muzikinis sakralinis renginys – J. Haidno „Septyni paskutiniai iðganytojo þodþiai ant kryþiaus“. Dalyvauja M. K Èiurlionio kvartetas. √ Balandþio mënesá – àþuoliukø, skirtø Lietuvos tûkstantmeèiui áamþinti, sodinimas Pakutuvënuose. √ Geguþës 16 d. Gegrënø baþnyèioje – Ipolito Petroðiaus „Baþ- nytkaimio Votyva“. Sakralinës muzikos koncertas (po ðv. Miðiø). √ Geguþës16 d. Noriðkiø kaime (Nausodþio seniûnija) – þemai- tukø veislës þirgø iðtvermës varþybos kunigaikðèio Mykolo Ogins- kio pereinamajai taurei laimëti. √ Geguþës 24 d. – Europos parkø diena. Berþoro Kristaus kan- èios kelio pristatymas (paþintinë ekskursija). √ Geguþës 30 d. Þemaièiø Kalvarijos bazilikoje – tarptautinis sakra- lines muzikos ir chorø festivalis „Giesmë Dievo Motinai Marijai“. √ Birþelio 2 d. Þemaièiø Kalvarijoje – paþintinë ekskursija po Þemaièiø Kalvarijos Kryþiaus kelio koplyèias. Ðv. miðios, Þemai- èiø Kalvarijos kalnø giedojimas grojant dûdø orkestrui. √ Birþelio 19 d. Þemaièiø dailës muziejuje – kunigaikð- (Nukelta á 28 p.)

Nuotraukose (nuo virðaus): Plungës kunigaikðèiø Oginskiø dvaro sodybos, kurioje veikia Þemaièiø dailës muziejus, centriniø rûmø skulptûros; Plungës kunigaikðèiø Oginskiø sodybos vartø skulptûra (Þemaièiø simbolis meðka laiko kunigaikðèiø Oginskiø herbà); Plungës kunigaikðèiø Oginskiø centriniai rûmai ir Plungës kunigaikðèiø Oginskiø dvaro þirgyno pastatas, pastaraisiais deðimtmeèiais pritaikytas sporto ir kultûros reikmëms

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 27 6/8/2009, 7:05 PM 28 KULTÛRA

(Atkelta ið 27 p.) MENINIØ GALIMYBIØ RENGINIAI èiams Oginskiams skirtos dokumentinës parodos atidarymas. √ Birþelio 21 d. ant Gondingos piliakalnio ir jo prieigose – Plun- √ Kovo 19 d. Stoties gatvëje – konceptualaus meno performansas. gës kraðto istorinës raidos áprasminimas: spektakliø rodymas at- √ Balandþio 2 d. Plungës autobusø stotyje – vizualinë provokacija. viroje erdvëje – ant Gondingos piliakalnio. √ Balandþio 10 d. Plungës parapijos namuose – Plungës ðv. Jo- √ Birþelio 22–28 d. – ðeimø stovykla Pakutuvënuose. no Krikðtytojo parapijos namø papuoðimas. √ Birþelio 23–24 d. Plateliuose – tradicinës Joninës. Ugnies √ Balandþio 25 d. Salantø-Lentpjûvës gatviø sankryþoje – ðiuo- ðventë „Baltø þenklai“. laikinio meno akcija. √ Birþelio 28 d. – vargonø muzikos koncertas Plateliø baþnyèio- √ Geguþës 4 d. Plungës Turizmo ir verslo informacijos centre – je, skirtas Plateliø baþnyèios Jono Garalevièiaus vargonø jubiliejui Antano Gerliko video instaliacija. (1909–2009 m.). √ Geguþës 17 d. Oginskiø dvaro parko laikrodinëje – garsinë √ Liepos 1 d. – spalio 1 d. Plungës kraðte – projektas „Skirtingø instaliacija. kultûrø susiliejimas per paveldo paþinimà“. √ Geguþës 1 d. – birþelio 1 d. Plungës kultûros centre – respub- √ Liepos 4 d. Þemaièiø Kalvarijoje – „Didiesiems Þemaièiø likinis jaunøjø menininkø sàjûdis „Stanislovas Riauba – Þemaitijos Andersenas“ (paroda – konkursas). Kalvarijos atlaidams – 370 metø“. Jaunimo diena: konferencija, √ filmo „Jaunimo piligrimystë á Þemaièiø Kalvarijà“ premjera. Krikð- Birþelio 1 d. Plungës jûros saloje, prie „Pumpinës“, – naujos meninës erdvës sukûrimas. èioniðkos muzikos koncertas. √ √ Liepos 10 d. Þemaièiø Kalvarijoje – ðvietimo darbuotojø die- Birþelio 4–6 d. Plateliuose – Þemaitijos jaunimo vasaros akademija „Kartu mes galime daug!“ na: konferencija „Þemaièiø Kalvarijoms – 370“ ir sakralinës muzi- √ kos koncertas. Birþelio 6 d. Plungës geleþinkelio stotyje – Vaido Ramoðkos √ skulptûros „Angelas“ atidengimas. Liepos 8–18 d. Plateliuose, Berþore – projektas „Menininkø √ dirbtuvës Berþore“. Birþelio 19 d. prie bokðto (Plungë, Salantø g. 5B) – Bokðto ir √ Liepos 18 d. Plateliø dvaro svirne – parodos „Berþoras – Meniniø galimybiø marðruto pristatymas (programoje – Vilniaus menininkø darbuose“ atidarymas. fagotyno pasirodymas, didelis sostinës duonos kepalas, lentos, skirtos Lietuvos tûkstantmeèiui áamþinti, atidengimas). √ Liepos 19 d. Berþoro baþnyèioje – sakralinës muzikos kon- √ Birþelio 19–21 d. Plungës turizmo ir verslo informacijos cen- certas. tre – istoriniø nuotraukø instaliacija. √ Rugpjûèio 7–9 d. Pakutuvënuose – Lietuvos menininkø, mu- √ Birþelio 19 d. Plungës mieste – simbolio „Jie savo talentu garsina zikantø stovykla-festivalis „Pakûtos dozë“ . Plungæ“, skirto þymiems plungiðkiams menininkams, pristatymas. √ Rugpjûèio 22 d. Alsëdþiø baþnyèioje – Þemaièiø krikðto 600 metø √ Birþelio 20 d. Plungës Laisvës alëjoje ir Plungës rajono savi- jubiliejaus renginiai. Mokslinë konferencija Alsëdþiø baþnyèioje. valdybës vieðosios bibliotekos kieme – fotoalëja „Tûkstantis Lietu- √ Rugpjûèio 23 d. Alsëdþiø baþnyèioje – sakralinës muzikos vos akimirkø“. koncertas. √ Birþelio 19 d. Milaðaièiuose – poetinis-vizualinis performansas. √ Rugsëjo 5 d. Þemaièiø Kalvarijoje – renginiai, skirti Þemaièiø √ Birþelio 19–21 d. Plungës mieste – atraktyviø skulptûrø parko Kalvarijos bazilikos J. Radavièiaus vargonø 100-meèiui. atidarymas. √ Rugsëjo 19 d. – Europos paveldo diena. Turistinio marðruto √ Liepos 1 d. – rugpjûèio 31 d. Plungës mieste – studentø kûry- „XVIII a. Plungës kraðto medinës barokinës baþnyèios (Gintalið- biniai projektai (jø ágyvendinimas). kës, Berþoro, Plateliø, Gegrënø, Alsëdþiø)“ pristatymas. √ √ Liepos 10–26 d. Plungës rajone – lietuviø ir vokieèiø meninin- Rugsëjo 20 d. Gintaliðkës baþnyèioje – sakralinës muzikos kø pleneras-paroda „Þemës trauka: lietuviø ir vokieèiø kûrybinë koncertas Gintaliðkës baþnyèioje. √ analizë, kà lietuviui reiðkia þemë, kaimas“. Lapkrièio 21 d. Þemaièiø Kalvarijos bazilikoje – baþnytiniø √ Liepos 11 d. prie bokðto (Plungë, Salantø g. 5B) – Beno Ðar- chorø festivalis „Giesmë ðv. Cecilijos garbei“ (dalyvauja Þemaiti- kos monospektaklis „Skylës ir dulkës“. jos regiono chorai). √ Liepos 25 d. prie bokðto (Plungë, Salantø g. 5B) – audiopoetinis spektaklis „Betoniniai triuðiai“, Plungës jaunimo improvizacijø renginys. √ REDAKCIJOS PASTABA: Rugpjûèio 23 d. Plateliø eþere, prie Jachtklubo (Plateliai, Eþe- ro g. 40) – konceptualaus meno paroda ant Plateliø eþero dugno. Galimi renginiø grafiko √ Rugsëjo 5 d. Plungës miesto pramonës rajone – Plungës pakeitimai. Sekite reklamà. „Olimpo“ krepðinio rungtyniø transliacija. √ Rugsëjo 9 d. prie bokðto (Plungë, Salantø g. 5B) – Klaipëdos Meno kûrëjø sàjungos jaunøjø menininkø video. √ Rugsëjo 19 d. Plungës pramonës rajone – Vandens bokðto apðvietimo akcija.

ZZ 2009 2vidus.PMD 28 6/8/2009, 7:05 PM LITERATÛRA 29

katron bova matîtë parka pakraðtîs so prûdâs. Bet metâ biega, ër Liodvëka panieliu pakajou lëka vëina. Nute- kiejosi i Ðatëikius, Teoduora retâ kumet balonkë buobotës dvara. SALONTUM Salontûsë ana bova svetîs, tad ër lioub apsëstuotë anëms skërtûs pakajûs. Puo tieva laiduotoviu Uona so Kuotrîno ëðvaþiava i Vëlnio, i muokîkla pri vienuolîna. Tik Liodvëkas nieks niekor naiðveþë ër naiðsiuntë. Anuos metâ slinka èe. Pakuol bova maþa, dar lioub pa- DVARË sëtaikîtë ðës tas induomesnë: tâ svetç atvaþious ëð aplinkëniu dvarum, tâ kuoki ðvëntë – no kad ër buobotës vardënës ar mërosiûju pamënavuonës, tâ italâ mozëkontâ so bezdiuonelë ër ðarmanko. Par Kaliedas vâkðtiuojë varguonëninks so þvaigþdë, par Velîkas – DÞERVIENË TEKLË miestalë jaunûmenë, dainioudama ër kiauðius rinkdama. Karts no karta lioub oþsoktë kruomelninkâ, ër buobotë krapðtë timpas kas- (Pabaiga. Pradë 2007 m. Nr. 4, p. 60–64) pënams ar sagteliems. Pakuol bova svçka, Liodvëka kâp ër vësë augontis, kuoþna rîta lioub pasëtëktë ba apmauda, so dëdesnio ar maþesnio nooro isësoktë i kasdëinëni dvara gîvenëma. Tik anâs Pu puonis Vainienës Uonuos budînës1 pana Liodvëka kuoþna rîta metâs laiks slinka baisç lietâ, vo ana so sesërëmis geidë kou grç- lonkies baþninèiuo, kad pasëmelstom uþ nabaðtëkës dûðë. Klûpuo- tiau oþaugtë. Dabar tas vëskas beðmieþava atmintie kâp ðvëisuos dama prið altuorio ër ðnëbþdiedama puotërus, naistëngë sogaudîtë tropënelç, kâp saulës zoikelç, ëðkëlstontis ër ëðnîkstontis, nabso- sava balakstontiu mintiû ër griauþies, kad maldas nabus ëðklausîtas. ðëldîdamë ðërdëis. Ton laika beprimënë aplinkou riuogsou dâktâ: Jug kalbiedama omþënatëlsius, mëslëjë ne aple dongo ër anuo ma- luova pasëinie, spielèios pri longa, komuoda so zelkuorio ër dzie- luonë nabaðtëkç, vo aple sava gîvenëma, katras puo buobotës pa- guorio, praustovë ër uzbuons ont ouþoulënë ëðpjaustënieta soulelë, kasînu pasëdarë sovësam toðts. Þënuomâs, palëngviejë, solaukos kertiuo pastatîta, apvalos arbetas stalielis vëdorie kombarë so dvëm paskotënës valonduos. Nabreikiejë stebietë lëguonës suopolium, krasiems ðalëp, sens klavesins – anou pasëkeisdamas lioub skom- klausîtëis anuos dejavëmu, skundû, ëiðkuotë pagoudas ër vëltëis bintë vësas seseris, krieslos-soupînë, katron puo buobotës pakasî- þuodiu, þënont, kad ðnekiesi natëisîbë. Vësëms bova aiðko, kad lë- nu atneðë èe, ni naatsëklausën, ar ana noories tuo balda. Bruolis ga nabipasëtrauks, kâp bagoustomi ër kâp bagîdîtomi. Anon slau- Levuons atnaujëna paluociaus vëdo, noperka daug naujum dâktum, gontës muotrëðkas lioub nosëvarîtë no kuoju, belakstîdamas tuo ar bet seserum boveinç naskîrë nieka. No ër tegol! Anâ oþtenk, ana anuo, bekëlnuodamas ër bevartîdamas sëlpna kûnâ, katras kuoþna apsëçn. Jug ër tei baldâ ne vësë berçkalingë. Ar ana beatsësies dëina daries vës sunkiesnis naþënë dël kuo. Baisiausç bova, ka lioub kumet noors pri spielèiaus siovënietë? Nu vaikîstës nakënëtë tuo reikietë pertvarstîtë krûtënës þaizda – dëdëliausi pûnonti gumba. oþsëjiemëma. Bet reikiejë – tuoki bova tvarka, kad bajuora doktie Kâp tik tumet lëguonë ðaukdavuos pri savës Liodvëka – vëininteli muokietom dailiûju ronkdarbiu. Kam anâ dabar tas sekreters so kelçs artëma þmuogo pagal kraujë rîði. Vësë këtë bova ëðlakstën – sesou stalèçs, paprastâs ër slaptâs? Nikuokium sekretu, katrus rçktom no Teoduora so vîro Pliuoterio kaþkor Lënkëjuo, maþuosës – Vëlniou, këtû akiû kavuotë, Liodvëka dabar natoriejë. Je kumet ër paraða Levuons – Vëikðniûsë. Tik ana vëina pasëlëka bûtë tën, kor auga, ër laiðka seserims, tamë nieka slapta nabûn. I zelkuorio, katras, anuot prijimtë vëskon, kou laiks atneðë i ton oþkompi. buobotës, galiejë sodëltë no bagalënë spuoksuojëma i sava atvaiz- Ëð baþninèës i dvara pana Liodvëka toriejë sava kelieli. Nikumet da jaunîstie, pana dabar retâ beveiziejë. Kon gera pamatîs? Sonîko- nomëi naliuob grîþtë par dëdëiji këima, pro paradënës doris. Nu ûlîèës si veida so primerkto akë ër ëlgo noosë? Ton ana ër ba zelkuoriaus soka i parka, takelio pro medius ër krûmus, par do tëltelius terp þënuojë. tvëkënium lioub atçtë i prieboti ontrame dvara paluociaus galë, ëð katruo lioub papoltë tëisç i sava kompa. Kaþkumet vakarëni paluo- (Nukelta i 30 p.) ciaus gala, atëtverta skersâ vësa budinka, vadëna maþoujë salë. Prijiemosi i Salontus sava sergontës doktërëis vâkus, buobotë pri- sakë tën patalpintë vësas mergelës, ër salë bova pavadinta paneliu pakajo. Kad maþiau bûtom nasotarëmu, dëdëlë patalpa partvierë solonkstuoma audeklënë sëinelë, paravano vadënamo. Maþuosiems atëteka dëdesniuojë posë, dël tuo kad so anuoms mëiguoje auklë. Liodvëka ër Teoduora gava ðvëisesnëiji gala so dëdelio longo, par

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 29 6/8/2009, 7:24 PM 30 LITERATÛRA

trûda, jauna linksma mergelë, ër muokîtuoji mesjë Þaka, katros vë- sus muokë proncûzu kalbuos, istuorëjës ër mozëkas. Lingoudamuos krieslë, pana Liodvëka atsëdoksiejë ëð gëlomuos ër liûdnç ðîptelie- jë. Mesjë Þaks bova përmuoji anuos meilë – vaikëðka, slapta, skaudi, vo dabar pamëslëjos, joukinga, kielosi tou laiko tuokës napruo- tingas pajautas. Siesdamuos pri klavesina, Liodvëka lioub vërpietë ëð jaudolë. Përðtâ lioub bûtë kâp medënç, drebiejë ër naklausë. Me- liuodëjë, katron vakar, ruoduos, gerâ muokiejë, skombiejë klaikç – ana napataikë teisingâ ëðgautë ni vëinuos natuos. Muokîtuos bova kontros. Pajiemës anuos ronka sava siauro plaðtako, mesjë Þaks lioub kâp priklausa ëðdieliuotë mergelës përðtus ont klavëðu ër skai- èiuodams lioub spaustë anus tçp, kad meliuodëjë soskombietom. Nu tuo anuo prisëlietëma Liodvëkâ tërpa ðërdës. Ana kielë aðaru pëlnas akis i muokîtuoji, nooriedama isëtëkintë, ar tas napîkst. Na, mesjë Þaks napîka. Ons ðvîpsuojë ðnekiedams: „Mieloji panele, nareikia bijoti, tada tamsta nasuklysi. Nareikia átëmpti rankø, grojimas nëra sunkus darbas. Praðau atpalaiduoti pirðtelius.“ – Sujiemës anuos ronkas par dëlbius, lengvâ portëna ër gluostë. „Dëliok tamsta pirðtelius ant klaviðø ðvelniai, lyg glostytum mielo þmuogaus vei- dà, ne kad ir jos malonybës ponios – tamstos bobutës.“ Liodvëka lioub rauduonoutë ëð pavîda. „Jos malonybës bobutës!“ Dël kuo mesjë Þaks tçp meilç ðnek aple buobotë? Aiðko, ons nasopront mergâtës truoðkëma pagluostîtë anon pati. Liodvëka dëdëlç noorie- jë, kad mesjë Þaks ton soprastom, ër tou patio siaubingâ tuo bëjuo- jë… Tçp abodo anoudo lioub vargtë aple posvalondi, pakuol anon pri klavesina lioub pakeistë Teoduora, ër Liodvëka galiejë nartë i drabuþënë, apsëðloustîtë aðaras ër nosëramintë. Bet meliuodëjë, katrou tçp lengvç lioub ëðgautë sesou, dar daugiau griaudëna Salontû Ðvè. Mergelës Marijës Jiemëma i dongu baþninèë. Ramuonâtës Liodvëka. Natëkosi ana, natëkosi, nieka namuok, nieka nasugeb! Vo Danutës portëgrapëjë tçp nooriejë bûtë geriausë, gabiausë, vësum mîlëmiausë. Ër, ilindo- si i plîði terp buobotës apsiaustu, kailënium ër sëjuonu, lioub doutë (Atkelta ið 29 p.) valë aðaruoms. Po pëitu vâkams bova skërts laiks palakstîtë puo këima, pa- Parejosi gonkelës er sava kombari, pana Liodvëka îþëngë i dra- sëvâkðtiuotë parkë. Liodvëkas nieks nalioub pralënktë biegiuojënt, buþënë, nosëvëlka apsiausta ër nosëjiemë guobtova. Kad naþvarb- gaudont kamûli, ðuokëniejont par kartelë ar vërvelë. Ana omþënâ tom, ont petium oþsëmetë vëlnuonë kotouta skepeta. Siaustîdamuos këvërèëjuos ër peðies so Levuono, katras tçp pat bova ne maþies- i anon, sieduos pri stala, kor stuoviejë imbrëkielis, apgaubts siovë- nis notrûktgalvis. Bet vaikiokou, bûsëmam vîrou, valë darîtë daugîbë nieto apvalkalo, kad arbeta naatðaltom, ër vazelë su kelçs piragiokâs. dalîku, katrëi paduorç augënamuoms mergeliems bova oþgintë. Tatâ bova panuos posrîtë. Tçp prasëdiejë dëina, tuoki pat, kâp va- Anuos seseris paklosnç pëldë vësus muokîtuoju rçkalavëmus. Vo kar, tuoki kâp rîtuo – pëlka, toðti, naatneðonti nieka naujë. Atstûmo- Liodvëka ligo kuoks vëdou topous këpðâtis vës kosuojë ër ana si posiau ëðgerta poudieli, sonierosi ronkas ont kieliu, Liodvëka þvel- prîðginiava tuokç tvarkâ. Vëskon ton matîdama, buobotë tik dûsava: gë pro longa, namatîdama nieka, pakuol i kombari iejë tarnaitë Mag- „Boþie, kas ëð tuos mergelës oþaugs?“ delë. Tûpteliejë pasëlabindama ër paklausë, ar panelç kuo noors Vakarâs apçdama sogoldîtu vâkâtiu luovelës, buobotë lioub vë- narçk. Liodvëka paportëna galva, muosteliejë ronko i stala, tçp pa- sas parþëgnuotë naktëi. Liodvëka lioub stebietë anon þvakës, katron ruodîdama, kad vëskon gal ëðneðtë. Oþsëvieros dorims paskou ið- ið paskuos naðë Gertrûda, ðvëisuo ër idiemç sektë, pri katruos luo- çnontë tarnaitë, atsëstuojë, noçjë pri sekretera, ëð apatënë stalèiaus vas buobotë ëlgiau pastuovies. Anâ ruodies, kad buobotë ëlgiausç ëðsetraukë maliavuota palisandrënë skrînelë, katruo buva sopëltë stuov pri sesës Anës luovelës. Vo pri anuos lioub stabtelietë trumpâ, ramënontëijç mëltelç. Trëmis deðënies ronkas përðtâs pajiemë þiops- par daug trumpâ. Ër uþ kon ton þiuoplë Anska buobotë tçp mîl? Ar nieli ër, pabarstiosi ont kairë delna, pakielë anon pri noosës. Îkviepë tik ne dël tuo, kad anuos vardo pakrëkðtîta? Dël kuo, dël kuo nieks gëlç gëlç, kuol vësas dolkelës dinga no ronkas. Tumet kelis kartus nasopront, kad ana tçp pat noor bûtë mîlëma? skanç nosëèiaudiejë. Ðloustîdama noosi ër borna siovënieto ðnëpð- …Bet ar tëkrâ nikumet nieks anuos ër namîliejë? Liodvëka oþ- toko, pajota, kad galva praskaidriejë ër ðerdës palëngviejë. Tad pa- merkë pavargosë sava aki, tik vëina lëkosë puo vaikîstie patërtuos soka pasëinio pri buobotës kriesla, stabteliedama ðalëp klavesina. nalaimës. Atmintie këla ër kaitaliuojies vaizdâ. Ðëtâ ana gol buobo- „Do-sol-mi“ nagalvuodama sorinka akorda, ëðmuokta vaikîstie, ku- tës pakajou ont kanapkelës. Natuolëj pri maþa stalelë sied buobotë. met anëi so tarnaitiems ër muokîtuojçs apsëgîvena dar jaunîvas buo- Tën pastatîta þvakë blausç apðvëit tik kombarë vëdori, napasëikda- botës dvarë. Ëð vësum daugiausç atsëmënë savo rûpintuojë Ger- ma joudum kertium. Ont suþaluotas akëis oþrëðts tvarstis, ons tro-

ZZ 2009 2vidus.PMD 30 6/8/2009, 7:24 PM LITERATÛRA 31

kda mergelç vëskon matîtë aiðkiau. Liodvëka kel ronka, kad tvarsti nostumtom, bet buobotë, priðuokosi pri anuos guolë, lengvç sulai- ka mergelës delna. – Atsëbodâ, Liudvisia? Ar skaud? – Nadëdëlç. Tik tas trokën veizietë, – skundies, viel stumdama tvarsti. – Vo to naveiziek, naveiziek. Uþsimerk. Nagal vargintë akieliu. Pamiegink oþmëgtë. Atsimini, kon sakë daktars Hagans? Rçk ramîbës ër puoëlsë. Je gerâ ëðsëmëiguosi, rîtuo galiesi atsëkeltë ër pasëvâkðtiuotë puo parka so Gertrûdo. Priþado iðleistë, je dëina bus ðëlta ir ba lîtaus. Buobotë ðnekiejë nasostuodama, gluostîdama anuos ronkas ër veida sauso ðëlto delno, naîprastâ kvepontio. Loidvëkâ ruodies, kad tou kvapo bova parsësmelkë vësë buobotës drabuþç ër dâktâ. Da- bar mergelë no tuo kvapa sojiemë èiaudolîs. Senuojë grçtâ atëtrau- kë ronkas, pasvadëna anon luovuo, apkabënosi par petius. Salontû Ðvè. Mergelës Marijës Jiemëma i dongu baþninèës pastata – Gal atsëgertomi? – ðnekiejë, padoudama skleininèë so þuolie- fragmënts. Ramuonâtës Danutës portëgrapëjë liu arbeto, katra kvepiejë daug maluoniau, nago buobotës ronkas. muotina, ër buobotë. Ëð pastaruosës pasakuojëmu Liodvëka þë- Liodvëka klosnç prarëjë kelis gorðnius ër palëngvo nolçda galva ont nuojë, kuokës ëðkëlmingas ër praðmatnës bovosës krëkðtînas, kuo- puodëðkas. këi aukðtë puonâ bovën pakvëistë i kûmas, ër ni vëins naatsësakë, – Mëiguok, mona maþuojë, mona geruojë, varguolelë to mona, – laikîdamë sau uþ garbë nolîdietë maþouji kaðteliuonâti pri krëkðta. ikalbëniejë buobotë, sogrîþosi pri stala, – að pasiediesio pri tavës, Ëð tuokium mësliu pana Liodvëka ëðnëra tik dzieguoriou bimbte- pasëmelsio uþ tavi… Papraðîsio maloninguojë Puona Jezusa, kad liejos. Pëitu laiks, rçk çtë i svetainë. Valgîtuojç jau bova sosërinkën: padietom tau grçtiau ëðgîtë… bruolis Levuons, naujiesis ekonuoms puons Dzekonskis, Margë- Liodvëka pajota, kâp sveikuojie akie sosëtvënkosi aðara norëi- ninku ûkvaizdis Juonauskis. Ëð muotrëðkûju – tik ana vëina. Gal- tiejë par þonda, kapteliejë ont puodëðkas. Ana griaudënuos, kad aki vuos linkteliejëmo pasveikënosi draugëjë, Liodvëka tîkç atsësieda i skaud, kad tor vâkðtiuotë oþsërëðosi. Vo dar daugiau ðërdës sugro- sava vëita. Ekonuoms ër ûkvaizdis priejë anâ nosëlënktë. Prisiejë da no meilium buobotës þuodiu ër dþiaugsminga atradëma – babu- ëðtëistë ronka, katron abodo paboèiava, naëðreikðdamë kuokium nelë anon mîl! noors gîviesniu jausmum ni þvëlgsnçs, ni veidâs. Atlëka îprasta prie- Tik vieliau, kumet abëdvë so pasëlëguojosë buobotë dvarë lëka vuolë, katruos rçkalava dvara tvarka. Liodvëka þënuojë, kad tum vëinas, kumet ana pati jau bova ëðdþiuovinta konèiuos dël napatai- vîru akies ana îr nieks. Tëi ër tuoliau tënsë sava ðnekas aple ûkë suoma sava lëkëma, so koriou ligo ër sosëtaikë, bet vës tëik jauties rçkalus, kas panuos sovësam naduomëna. Aiðko, kad puo buobo- nalaiminga, pana Liodvëka lioub sosëmastîtë aple nameilë ër, ruo- tës mërtëis dvarë gîvens bruolis Levuons, këtçp ër bûtë nagal iejë – duos, sovuokë, kad tuoki lëmtës anon lîdiejë no pat pradiuos, no ons paveldiejë Salontus. Sesërëis ëð èe mosiet navarîs, kompa ër tum dëinum, kumet anuos pasaulie dar ni nabova. dounas kousni ana tories lig dëinum pabonguos. Vo kas pripëldîs Buobotë napavargdama lioub pasakuotë aple anuos muotina, vë- anuos patiuos dëinas – tas niekam narûpiejë. inintelë Vainium doktëri Marijuona, kuoki jaunîstie ana bovosi graþi, Vësëms pakëlos no stala, bruolis priejë pri anuos. kuoki pruotinga, noovuoki, meili ër paklosni. Gorskis Mëkuols dël – Kuo tuoki liûdna, panelë mona sesë? Gal nasveika? tuo ër pajiemës anon uþ patë, noors Vainium gëmënie nabova tuoki Liodvëka, ðëik tëik dîvîdamuos, pakielë i bruoli sava sveikoujë garsi ër tortinga, kâp Gorskç. Mëkuola buoèios Gorskis Stanisluovs platë akë. prið ðvedkari bova guoduojems pri Karaliaus suosta uþ sava pruota – Diekou, svçka, – atëtarë trumpâ. ër këtus gebiejëmus. Liodvëkas tievs jug bova Þemaitëjës kaðteliuons – Nuoriejau pasakîtë, kad sobatuo turiesem svetiû. Dël tuo ër tëkrâsis valdîtuos, noors tçp ër nagavës Þemaitiu seniûna tëtola. praðîtiuo panuos sesës nasosërgtë – reikës atlëktë ðeimininkës Buobotë itarëniejë, kad tatâ þëntâ naprietelç anam ëð pavîda kuojës vaidmëni. kaiðiuojë, skleidë paskalas, raðë skundus. Bet sobrëndosi pana Liod- – Kas èe par tuons? – pîkteliejë sesou. – Paðaipa ar isakîms? vëka, daugiau soþënuojosi aple tieva gîvenëma, mëslëjë, kad bova – Duovënuok, je navîkosç joukouno. kaltë ne prieðâ, bet kâp katruos anuos tieva bûda ipatîbës. Tçp ons ër Levuons, pajiemës seseri uþ ronkas, novedë siestëis ont kanap- pasëmërë, nasolaukës truokðtama tëtola. kelës pri longa ër rimtâ pradiejë aiðkintë, kad, praejos trims miene- Gorskiu ðeimînuo Liodvëka bova tretiesis vâks. Jau auga bruolis sems puo buobotës pakasînu, anëms rçktom sosëtëktë so aplinkou Stanisluovs, sesou Teoduora. Tievs dëdëlç tëkiejuos dar vëina sû- gîvenontçs kaimînâs, so tuolëmesnçs gëmënaitçs. Nu tuo nikâp nelë. Nuors trëjum sûnûm rçkiejë, kad Gorskiu gëmënie skleisto- nagaliesiau ëðsësoktë, këtçp þmuonis pradies anus laikîtë ëðpoi- mës, naëðnîktom. Ër ðe tau – atkeliava ont ðiuo svieta dar vëina kosçs ër nadraugëðkâs. Ðëndëina ons gavës pageidavëma ëð puo- pana, nalaukta, ër, rasiet, nadëdëlç mîlëma. Þënuomâs, mergelë na- na Tarvîda Kajetuona, Laumium dvara savëninka, apsëlonkitë Sa- atsëmënë, kâp prabiega anuos kûdëkîstë, bet ana isëgalvuojë, kad lontûsë. So omþënatëlsi buobotë ons bovës paþinstams, tad nooris par vësa sava gîvenëma meilës patîrë par maþâ. Puo posontrû metu atsërada bruolis Levuons. Ton vësë mîliejë ba gala – ër tievs, ër (Nukelta i 32 p.)

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 31 6/8/2009, 7:24 PM 32

(Atkeltaið 31 p.) postîtëis nabova kuo – jug ne balios. Pri tuo ana þielava uþ buobotë naðiuo, tad nader paðvëtâs þmuonëms akis badîtë. Tad ëðserinka artëmiau sosëpaþintë so anuos vâkû atþaluoms, Salontum dvara tomsç pëlka sëjuona, mielëna so drîþelçs palaidënë, pagraþinta paveldietuojçs. joudâs nierënçs so sëdabra siûlo. Magdelë ploðiejë pri Liodvëkas – Ar esi kumet noors so anou bovës sosëtëkës? ðokuosënas. Sklâstîima padariosi deðënie posie, ëlgus panelës plau- – Rasi kuokiuo soeiguo ër matiau, bet ðnekietëis nateka. Sosëtë- kus pakielë ont pakauðë ër tvërtâ apsoka aplink garintas vëlnas vuo- kës tëkriausç naatpaþintiuo. lieli. Kouds iðçjë tinkams, ni par dëdëlis, ni par maþos. Kairie posie – Ar ons atvaþious so puoni ër vâkâs? ont kaktuos ër ausëis nolçda kelës trumpas garbanas, katruos vuos – Atvaþious ba puoniuos, jug îr naðlîs. Gal kartâs so dokterë ar vuos pridëngë nasveikoujë aki. Apgaubta druobolë, pana Liodvëka sûno. Bet grçtiausç tik so tarnâs. siediejë prið zelkuorio. Spuoksuojë i sava atvaizda anamë, nikâp Liodvëka idiemç paþvelgë i bruoli. naistëngdama prisëðauktë ðîpsënas. Praðëipos lûpas, veids atruo- – Kap tau ruoduos, kuo anam ëð mûsa rçk? dë sovësam nagîvs, ðalts ër napatrauklos. Buobotë anon bova ëð- Levuons skiesteliejë ronkuoms. muokiosi veizont i þmuogo atluoðtë galva, kad narçktom platç at- – Natorio sopratëma… Bet tavës praðau – pamëslîk aple savo merktë sveikuosës akëis. Tousîk ër primerkta nagîvuoji narieþë sve- ëðvaizda, nosëteikëma. Nareikietom, kad ëð mûsa namum ëðsë- tëma þvëlgsnë. Pana gëlç atsëdoksiejë… Ar ðëndëina anâ rçk die- veþtom prasta îspûdi. Dël prijiemëma smolkmënu narûpinkis. Vai- tëis tuokë, kuoki ëð tëkrûju nier? Ana lioub klausîtëis buobotës, bet ðës ir nakvînë sotaisîs puoni Zuopëjë. Vo to, pasëtelkosi Magdelë, tçp ër naëðmuoka apsëmestë. Nabova tuoki talëntinga, kâp omþë- pasërûpink savëm. Ër dëdlç praðau – noosëteik maluonç. natëlsi puoni Uona, katra, bûdama terp þmuonium, nardë ligo kuokë Grîþosi i sava pakajo, Liodvëka viel atsësieda i kriesla pri longa, þovës vondënie, muokiejë apsëçtë so anâs ër linksma valonda, ër bet ramîbës dûðiuo nabibova. Bruolë pageidavëmâ anâ bova natë- bieduo, kuoþnam lioub soëiðkuotë maluoni þuodi, kuoþna ëðsëðuo- kietë, ër kou tuoliau, tou daugiau ruodies keistë. Kas par paukðtis kosi lioub pastatîtë i vëita ba pëktoma. Anâ oþteka mënotas no griau- tas puons Tarvîds, kad ana torietom prið tuoki svieti ëðsëpostîtë? dium verksmum pereitë pri jouka, rûstîbë pakeistë maluonë ër ontrçp. Sakë, kad so sûno gal atvaþioutë. Ar sûnos jau soaugës vîrs, ar tik Svieta soejëmûs niekor nalioub lëktë napastebieta, noors ër senîva kuoks noors studëjuozos? Vo pats puonâlis naðlis…Negi kas noors omþiaus solaukosi. Kartâs Liodvëka tum sogebiejëmu lioub sava sosëduomiejë anou kâp naþanuoto pano? Ta mintës ðuovë i galva buobotç pavîdietë, nasovuokdama, kad tuoki îr babunës prigimtës, staigç, bova skaudi ër þemënonti… Je ër sosëduomiejë, tâ jau ne koriuos ana, Liodvëka, napaveldiejë. Pamëslëjosi, toriejë pripaþintë, anou patë, vo anuos kraitio ër dalëm ëð Gorskiu torta. kad ana nikumet tuoki nabus… Oþtat tçp elgtëis poikiausç muokiejë Liodvëka þvelgë pro longa i pritemosi parka. Jota, kâp akiesë bruolielis Levuons, Teoduora, vo rasiet ër maþuosës sesëris Uona tvënkas aðaras – përma karta puo buobotës laiduotoviu tçp skaudç ër Kuotrîna, katras Liodvëka retâ telioub sosëtëktë, tad dar nabova pajota sava vëinatvë. Nier so kou þoudio parsëmestë, pasëtartë, ëðtîrosi anum bûda. pasëgoustë. Kol buobotë dar bova napasëlëguojosi, vësumet jota – Ër viel ba rçkala soko sava dorna galva, – pîka ont savës, kel- ðalëp gîva dûðë, naabejinga, sopratnë, muokontë rastë ëðeiti vësor damuos no zelkuoriaus. – Kâp bus, tçp. Je kor nagerâ pasëelgsio, ër vësumet. Ar ðëndëina Liodvëka galietom pasakîtë, kad anuos bruolielis oþgluostîs. sogîvena poikç? Nç, tuo napasakîsi. Jug tonkç lioub bartëis dël kuo- Tçp apsësprëndosi, pasëruoðë pasëtëktë svetius. kium noors nieku, lioub sopîkintë vëina këta lig doru tronkîma. Bet, pabovosës valonda kuoþna sava kertie, paðniaukosës tabuoka, viel *** ëiðkuojë vëina këtuos, kad pasëðnekietom. Aple kon? Vo aple gîvus Kumet bruolis atsëvedë svieti, pana Liodvëka siediejë pri longa, niekus, aple savi ër vësa svieta, kas tik ðaun i galva ar atplauk ont tëisë kâp stîga nogaro, soglaustâs kelçs, plaðtakas nolçdosi i skrei- lëiþovë… ta. Posiau primerkto akë noþvelgë atvîkieli. Ons pasëruodë nikou – Kuoki rimta ër induomi bûtom ðin vakara mûsa ruoda, je buo- naëðsëskërous ëð këtû matîu vîru: nç aukðts, nç þems, nç stuors, botë tabgîventom, – pamëslëjë Liodvëka atsëdoksiedama. Senuojë nç pluons, jau pagîvenës, bet ne sienis. Galva pri kaktas plëkteliejo- ana tëkrâ ka apðvëistom pruota, ëðnarstîtom puo siûlieli vësus guo- si, bet lëkën plaukâ dar napraþëlën. Atsëstuojosi pana Liodvëka ëð- duotëna puona Tarvîda oþmëslus, patartom sava „varguolelç anû- tëisë anam ronka, katron svetîs apgluobë sauso ðëlto delno, palën- kelç“ kâp apsëtaisîtë, kâp laikîtëis, aple kon ðnekietëis so napaþins- kë galva ër priglaudë oustus pri anuos plaðtakas. Pana, pajotosi, tamâs þmuonëmis. Dabar patarëmu lauktë nier ëð kuo. kuoki dîgi îr ta vîru gruoþîbë, sojiemë savi i naga, kad tuo napa- – Ër kuo að èe soko galva? – sobarë pati savi. – Ëðmëiguojos ruodîtom. Tûpteliejë, ðîpteliejë, ëðtarë „Maluono tamsta matîtë“, ër tas rçkals atruodîs nieka verts. tou pasësveikënëms, diekou tau, Vieðpatie, bëngies. Ana apsëþval- Dvë lig sobatuos lëkosës dëinas Salontum dvars taisies prijimtë gë, rasiet kas so svetio atvîka, bet ne – ons bova vëins. Natroka svieti. Akmistrënë puoni Zuopëjë tëikë vaiðës – jug bënt pënkis kar- pasëruodîtë klëbuons ër puonâ Dzekonskç – ekonuoms so patë. tus reikies svetius svadintë uþ stala. Tad kamandavuojë kokuoriu ër Liodvëka apsëdþiaugë, kad kompanëjuo bus dar noors vëina muot- vëralënës muotrëðkas, kad valgë napritrûktom, kad vëskas bûtom rëðka. Oþ stala siediejë terp bruolë ër svetë, pati nieka naðnekëna. skanç pataisîta, gainiuojë tarnus ër pakajavas mergas, kad vësas Kuo noors paklausta, atsakëniejë trumpâ, bet laisvâ, nieka nasëbai- kertës blëzgietom, ûdëjë skalbiejë, kad patalînë bûtom èista, dailç mindama, sopratosi, kad nier kuo – ana niekam nieka naisëparei- ëðkuoèiuota. guojosi ër naskuolinga. Ruoda sokuos aple vëskon narimtâ, ana Taisies ër pana Liodvëka. Apdarus ana ëðsërinka nasunkç. Dëdlç Liodvëkâ nabova induomi. Bet stëngies klausîtëis, pakrçpdama gal-

ZZ 2009 2vidus.PMD 32 6/8/2009, 7:24 PM 33

va tâ i vëina, tâ i këta posë, linkteliedama ar ðîpteliedama, varîdama Liodvëka palingava galvo: ðalën ikîrës mintis, kad nabluogâ bûtom nosëþiuovavos… – Je ër norietiuo, nasugebietiuo. Monës tuo nieks namuokë. Po pëitu bruolis pasiûlë pasëvâkðtiuotë parkë. Dëina bova rami, – Vo ar noorietomi torietë sava nomus, katrâs basërûpindama noors ër darganuota. Parka takë svetîs prisegretëna pri Liodvëkas. ëðmuoktomi? – Suprantu ir atjauèiu tamstos liûdesá, godotina panele, palaido- Panelë soklosa. Kor bruolis lenk? jus savo globëjà, didþiai gerbiamà geradaræ ponià Onà… – Ar tik naþadi mon kuoki palivarka paduovënuotë? Liodvëka atsëdoksiejë: dëdlç trûkst. Að anou mîliejau. Levuons nosëjoukë. – Uþjauèiu tamstà ir norëèiau paguosti, jei ámanyèiau kaip. Ponià – Na, ne i ton posë soki! Kam að torio tau nomum ëiðkuotë? Onà mylëjau ir gerbiau taip pat, kaip ir daugelis kitø jà paþinojusiø Atsërastom, kas noorietom tau sava pateis nomus pasiûluotë. Þë- þmoniø. nuomâs, jego pati sutëktomi. Ër pradiejë pasakuotë, kâp ons sosëpaþëna so buobotë. Përma – Tuokëi nomâ mon bûtom svetëmë. Bet pasakîk mon tëisç, bruo- karta anon pamatës par kaðteliuona Gorskë Mëkuola, gerbama pa- lieli, ar ne dël tuo pas mumis bova atvaþiavës puons Kajetuons? nelës tieva, veselë. Toukart bovës dar kavalierios. Dëdlç poiki ër – No, nasprçsk tçp staigç. Aple ton nikuokiuos kalbuos nabova. ëðkëlni pasëruodiosi anam jaunuojë Vainiûtë Marëjuona, bûsëma Bet paspieliuotë galem. panelës muotina. Na maþiau maluoni ër þavinga bovosi ër gerbema – Nanuorio spieliuotë!– pîkteliejë sesou ër, pavariosi sava Bierë, jaunuosës muotinelë puoni Vainienë Uona, tumet dar tuoki jaunîva, norësnuojë opës pakrontë. kad anuos tëi, katrëi napaþënuojë, palaikë ne puona Gorskë ouðvie- Tën, kor Salonts darë vingi, kronts vës aukðtiejë, vërsdams sta- në, vo jaunuosës kuzina. tio skardio. Oþjuojosi ant aukðtiausës vëitas, Liodvëka sostabdë ko- Liodvëka napajota, kâp soklosa. Anâ bova induomo ëðgërstë aple melë ër isiveiziejë þemîn i pëlkus opës vondënis. Puo lîtaus Salonts sava tievum veselë ëð paðalënë þmuogaus. Þënuomâs, ana daug bova pakëlës, vondou maþne apsiemës vësus akmënis, riuogson- kon bova gërdiejosi ëð buobotës, bet këta þmuogaus noomuonë tius vaguos vëdorie. Sruovie, lënkdama rëidolius ar versdamuos galiejë bûtë teisingesnë. Tad isëdronsënosi pati klausëniejë përma par anus, potuojë, ðnariejë. Këtame krontë augontiû jaunum apoðiu karta sotëkta þmuogaus tâ ðiuo, tâ tuo aple tievum jaunîstë ër gîve- lapâ bova paraudën, pamëðkies alksnînâ – pëlkë, vo berþâ – auk- nëma Vëikðniûsë, aple puona Kajetuona bendravëma so anuos ðei- sënç. Tik uþ puomëðkë stûksous eglîns nabûva pakeitës sava toms- mo. Grîþos i paluocio, anâ pasëruodë, kad ta dëina bova natoðti, þalës spalvuos. Tei garsâ ër vaizdâ Liodvëka ramëna, goudë. Pakuol nanobuodi ër ne tuoki jau sunki, kâp ana galvuojë. Puo posiaudëinë naatçjë þëima, reikietom tonkiau èe atjuotë. Prisëartënës bruolis sos- gierë arbeta so puoniuos Zuopëjës pîragâs. Vîrâ geidë rûkîtë ër so- tuojë ðalëp. Naþadiejë kalbintë sesërëis, kol ana pati napradie ðne- sëspëitë salie. Tën bova kartum stals, tad oþsëmanë paluoðtë. Liod- kietë. vëka, atsëpraðiosi puoniuos Dzekonskienës, noçjë i sava gala. – Graþi vëita, – tîkç pratarë mergâtë. – Galietoviau tonkiau pajuo- Rîtuojaus dëina vësë novaþiava i Salontum baþninèë. Puo pëitu dënietë. svetîs ëðvaþiava, pakvëitës Liodvëka ër Levuona apsëlonkîtë sava – Galietoviau, – pritarë bruolis. – Tik bieda, kad að maþâ tetorio dvarelie Laumiûsë. laisvum valondum. – Vo að ër vëina galio, – kresteliejë galvo Liodvëka. *** – Þënomâs, gali. Bet mon bûtom naramç ont ðërdëis, tavi vëina Lapkrëstë dëinuos pavakarie Liodvëka ër Levuons Gorskç juojë ëðlçdos. Bieruojë, ruodos, rami, bet kon gali þënuotë, kâp elgsës, par bërðtvîna lig Salonta pakrontës. Medç, katrëi mërgiejë vësuoms pajotosi, kad ðalëp nier vîrëðkas ronkas. spalvuoms, ðvîtiejë ëð tuola. Pavîtosi þuolie bova priplakta pri þe- – Ër viel noori ðalëp monës vîra pristatîtë, – nosëjoukë Liodvëka. mës nasenç praejosiu lîtum. Bet ðëndëina pasëtaikë graþi pagada – – Induomo, kuoki? Puona Kajetuona naprisëðauksi, ka að juodënie- ni darganas, ni viejë. Kumet ne kumet ër saulelë pruo debesis lioub të oþsëmanîsio. spîgtelietë, tad raitelems nieks nadrumstë gera ûpa. Anoudo juojë – Gal kon noors ëð arklininku paskërtiuo? – pasiûluojë Levuons, tâ greto, tâ vëins paskou këta, retkartçs parsëmesdamë kuokio þuo- apsëdþiaugës gero Liodvëkas ûpo. dio. – No jau na! Nanuorio, kad tarns vëlktomës ëð paskuos. Rçk – Kap tau patëka mûsa svetîs? – paklausë Levuons sesërëis. þmuogaus, so katrou pasëðnekietë galietiuo. Vo þënâ kon, – pridûrë – Nabluogâ, – atsëlëipë Liodvëka. – Ba rçkala að tçp jaudënaus pagalvuojosi, – galietomi papraðitë Juzefa, mûsa bovosë goberna- prið sosëtëkëma. tuoriaus. Ons dabar ba darba vâkðtiuo, vo ëð dvara anuo ëðsiûstë – Matâ, sesë, kâp grçtâ gali atprastë no þmuonium. Kuol sërga musiet naþadi? babusia, niekor ëð dvara nabovâ ëðtrûkosi. Puo laiduotoviu tçp pat. Levuons nosëjoukë. Pati sava kailio patîrç, ka þmuogos, vëins bûdams, ër solaukietë – Naþado anuo ëð dvara siûstë. Nagraþç bûtom, galbût ër natei- gali. singâ. Bet kvëistë anuo tuokem darbou pats nanorietiuo. Gal geriau – Ak, bepëgo vîrams. Anëi gal vaþioutë kumet oþsëmanën ër kor pati rask dingsti so anou pasëkalbietë. Pasakîk, kad að tam na- nooriedamë. prieðtaraujo. – No jau na! Na kor nooriedamë, vo kor rçk. Oþ virus nieks napa- Pana Liodvëka sovësam pralinksmiejë. sërûpën nç ûkë rçkalâs, nç rokundâs so valdëninkâs, nç kuoþnuos – Diekou, bruolieli, uþ tuoki sprëndëma. Kap gerâ, kad vedo ðën- dëinuos darbâs – no kad ër përkënçs. Ar to, sesë, noorietumi tou dëina juodëniejau! Ër, pavariosi Bieroujë, palçda anon zuovado. uþsëjimtë? (Nukelta i 34 p.)

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 33 6/8/2009, 7:24 PM 34 LITERATÛRA

*** Puons Jûzops geruokâ nosëdîvëjë, kumet rîtmetie anon, beçnonti i alodë, prisëgënë panuos Liodvëkas pakajava ër papasakuojë aple panelës noora sosëtëktë. Kuo jau kuo, bet kad pasëruodîs rçkalings panâ Liodvëkâ, nalaukë. Ons lûkoriava kuokiuos noors þëniuos ëð puona Levuona, bet tas tîliejë, noors no atsëskaitîma praëjë ar ne trîs nadielës. Tad dabar stuoviejë ont kelâlë i karèema mëslîdams, ar tën çtë, ar grîþtë atgal. Nûtarë nçtë ër pasoka atgal i sava bota. Je rçks sosëtëktë so panelë, tor apsëgerbtë: barzda apsëkarpîtë, na- gus ëðsëkrapðtçtë, naujuoms poðniem apsiautë. Dëdliausis vargs bova so barzdo. Pakuol toriejë Juokûba, tas baregint anon lioub aptvarkîtë. Dabar rçk kâp noors patem manîtëis. Pradiejë ëiðkuotë þërkliu, bet sava botë anum narada. „Negi tas laiduoks Juokûbs bû- tom pasëjiemës?“– pikteliejë. Bet paskiau atsëmënë, kad tarns þër- klës lioub ëð kaþkor atsëneðtë. – Kad to prapoltomi! – bombiejë puons Jûzops, përðtâs keden- dams sava vîrëðka gruoþîbë. – Rçks çtë pas Ðmoili ër papraðîtë, kad apkërptom. Judeluovîèë Ðmoilis bova vëins ëð kelium deðimtium salontëð- kiu þîdieliu. Ons toriejë maþa krautovelë, kor galiejç nosëpërktë au- dënë atraiþum, siûlu, adëtu ër këtuokium smolkium dalîku, vo tçp pat vaistum no vësum lëgum, kuokiuom tik sërga Salontum þmuo- nis. Nateka gërdietë, kad no Ðmoilë vaistum kas noors bûtom no- mërës, matît, þîdielis toriejë lëngva ronka. Ër ðçp jau þmuonims ons patëka – dël tuo, kad nikumet naatsësakë doutë ont bargâ, lioub patartë, kamë kon perktë, lioub ë þaizda aptvertë, praraktë skaudoli, apkërptë ar apskostë. Solaukës puona Jûzopa, Ðmoilis apsëdþiaugë: Salontû Ðvè. Mergelës Marijës Jiemëma i dongu baþninèës pastata fragmënts. Ramuonâtës Danutës portëgrapëjë – Ui, didi mon garbë ër ðvëisi dëina, kad pas moni atçjë tuoks guoduotëns þmogus. Kuo ponâlis pageidautom? – Nuorietiuo, kad barzda aptvarkîtomi. (Atkeltaið 33 p.) Ðmoilis mëklç pasvadëna puona Jûzopa i kriesla pri gelsvum lën- tum ðiepalë, ont katruo bova padieta blëzgonti þalvarënë taca (pa- – Liudvisë, nablûdîk! – ðûkteliejë bruolis, gindamuos anon. dëklas). Gaspaduorios atriemë taca i sëina, apsiautë sava klijënta I sava pakajo pana Liodvëka îþëngë iraudosi no ejëma ër viejë. Ðin petius druobolë ër atsëneðë þërklës. vakara kombarîs nabatruodë liûdnos ër toðts. Þema rodëns saulë, – Ui, ponâli, kâp prisakîsi? Ar patrumpintë, ar palîgintë, vo rasiet spindonti pro vakarëni longa, ðvëisio stolpo golë ont grindum ër sta- nosmailintë? lelë, sëikë sekretera ër zelkuorio. Atsëspindiejosi anamë, apðvëitë kou Jûzops spuoksuojë i blonki sava atvaizda ër svarstë: „Rasiet pane vësas bota kertës. Pana priçjë pri zelkuoriaus, ër, þvelgdama i sava praðîtë, kad plëkâ noskostom?“ Matâ, pats sau pasëruodë baisç atvaizda, atrëða guobtova kaspënus. Ar ne stebûklos – i anon veiziejë apþielës. linksma ër gîvastinga mergë rauduonuoms lûpuoms; sveikuojë akës – Përmiausç apkërpk plaukus, vo að pamëslîsio. blëzgiejë, ontruojë, kâp vësumet, bova primerkta. Ka Liodvëka ðîpte- Pakuol Ðmoilis kërpa anuo þëlus gaurus no spronda, siediejë abe- liejë, sveikuojë akës tçp pat sosiauriejë. „Aha, – pamëslëjë, – rçk juodams: rasi plëkâ ton barzda noskotos? Tik arnabus ðalta þëi- ðvîpsuotë, tumët mona bieda ne tçp grçtâ bus matuoma.“ Ër balso muos laikë? Ontra vertos, këik þîdielis oþsëpraðîs? Ðvaistîtëis pi- nosëjoukë pati ëð savës. „Eso kuoki eso. Dar tvërta, dar ne lëguonë. ningâs dabar nier kuo. Sava oþgîventa skarba jodintë nanuoriejë. Dar galio çtë kor oþsëmaniosi, oþsëjimtë tou, kas mon tink, ðnekietëis Jug ðëndëina ëð paðalies i anuo ronkas ni vëins graðis nabatrëities. so þmuonëmis. Tik narçk anum bëjuotë ër mëslîtë, kad eso baisi. Je Tad prisakë Ðmoiliou barzda patrumpintë ër aplîgintë, naderieda- kam bûsio rçkalinga, prijims ër tuokë. Tik rçktom ëðmuoktë parpras- muos oþmuokiejë posë prûsëðka graðë ër þëngë pruo doris, bëjuo- të, kam eso tëkrâ rçkalinga.“ Ka vakarë so þvakë atçjë Magdelë pa- dams pavieloutë i sotarta vëita. kluotë panelç luovas, Liodvëka anon paðnekëna: Suodna takâ bova toðtë. Puons Jûzops þvalgies, ar pasëkeitë èe – Rasiet teka matîtë dvarë puona Kuèinski Jûzopa? kas noors puo anuo ëðejëma, bet nieka daug napastebiejë. Matît, – Kartâs matau ëð tuola. dar naspiejë ër ba pavasarë nieka nakeis. Altanka, apraizgîta vë- – Rîtuo soëiðkuok anon ër pasakîk, kad noorietiuo pasëðnekietë. juoklë ðakuoms, bova ðiuoks tuoks oþviejis, tad vîrs ilinda i vëdo ër Tegol puo Mëðium pavâkðtiuo parkë pri altankas. Að tën atçsio. atsësieda ont driegna soulalë. Magdelë tûpteliejë ë priþadiejë ëðpëldîtë panelës pageidavëma. Senuokâ ûkvaizdis betoriejë rçkalum so Salontum þîdâs, noors anëi jau ëlgus metus bova naatskërama miestalë gîvenëma dalës.

ZZ 2009 2vidus.PMD 34 6/8/2009, 7:24 PM LITERATÛRA 35

Kumet ons atvaþiava i Salontum dvara, rada tik kelës þîdieliu ðei- mas. Anuos laikies vëinuo krûvuo, prekiava ðiou tou sava mënkûsë kruomeliûsë. Salontëðkç skersuoms vëiziejë i atejûnus, bet puo bëðki priprâta. Kumet þemaitiu kraðta valdiuos vîrâ iteisëna Salontûs torgu, þîdâ pëltë pasëpîlë. Ër jau ne mënkë kruomelninkâ, vo baguotë kopèç, godrë ër raðtingë. Staties naujës truobas, magazinus pre- kiems. Ëðsërëndavuojë þemës ðoulës (sinagogos) ër muokîklas statîbâ. Atsërada Salontûsë bënt kelës aludës, arbetënës ër vaistë- nës. Torgaus dëinuoms, katruos lioub vîktë do kartus par nadielë, Salontâ koðiejë no þmuonium gausîbës. Vësëms bova gerâ. Torin- tëms kon pardoutë nabreikiejë ëiðkuotë torgadëiniu tolëmuos vëi- tuos. Tëms, katrëi nooriejë kuo noors nosëpërktë, nabreikiejë bastîtë- is i Korða miestus ar Klaipieda dël kuoþna gelþgalë. Vëskuo galiejë rastë èe pat. Dëdëliausë pelna dalës mosiet lioub patektë i þîdu kop- èiu ronkas. Bet ër dvara èinðëninkams lengviau lioub atrëitietë vëins këts graðis. Puons Jûzops, siediedams ont driegna soulâlë, dûmuojë, kad prekîba no omþiu bova ër bus gers þmuonium ëðmëslos. Bet so Salontûsë gîvenotçs þidelçs bova sorëðtë ër nalëngvë pri- sëmënëmâ. Ruoduos, septinësdeðimt aðtontâs metâs, patemë þëi- muos vëdorie, vëina speigouta nakti miestalie këla gvalts: „Degam! Degam!“ Gerâ, ka dvara panaktënis bova jauns sprëtnos vaikis. Pa- matës ugni, vësus pakielë ont kuoju. Atliekës i oficina, paþadëna ër anon, dvara ûkvaizdi. Atsëmënë, kap, nobiegës i gaisra vëita, Jû- zops so pëktomo rëkiava besëblaðkontius vîrus ër muotrëðkas, kat- rëi poldëniejë kuoþnos puo sava truobas ër tvartus, varîdamë lau- kon gîvuolius, tëmpdamë mëigtontius vâkus ër rçkalingiausius dâktus. „Sostuokët, dornç, nalakstîkët kâp ba galvum, marð ognëis gesintë! Tamstuoms belakstont, vësa ûlîèë sopleðkies! Ëiðkuokët viedru, luopëtu, kuobënium. Kas so viedrâs, rëkioukëties pri ðolë- Salontû Ðvè. Mergelës Marijës Jiemëma i dongu baþninèës pastata nium ër eketium! Kas so luopëtuoms, kaskët snëiga, meskët i ugni fragmënts. Ramuonâtës Danutës portëgrapëjë ar ont stuogum. Degontius budinkus ardîkët kuobënçs – anum jau na- bëðgelbiesët!“ Ër pats, paèiopës kuobëni, pripoulës pri pleðkontiuos pu. Þîdieliu kelms naims. Tëi vësumet vëins këto bieduo pasërûpën.“ Rusteikë truobuos, pradiejë tompîtë ont snëiga degontius roustus. Tçp dûmuojë Jûzops, pakuol tum prisëmënëmu nanutraukë pana Tik rîtou praauðos ognës bova iveikta. Gvalts ër lakstîms aptîka. Liodvëka, ëðdîgosi prið anon staigç, vësâ ëð këtuos posës, nago bo- Jûzops pasëjota bastuovis ont sûdiem padëngta ëðtëþosë snëiga terp va laukama. Oþvaizds sunkç pakëla no soulalë ër nosëjiemë keporë. dar smëlkstontiû nodegoliû, apdegosiu baldu ër drapanu. Ðërdës bo- – Sveiki, panie Juzef, maluono tamsta matîtë, – pasësveikëna va ligo apdergta. Ronkas, ont katrû bova apsvëlosës përðtënës, Liodvëka, tëisdama vîrou përðtënieta ronka, katron tas pavuoþnç tebspaudë kuobënë kuota. Staigç pajota, kuokës pavargosës îr paboèiava. ronkas, kuokës apsëlposës kuojës. Baimç nikstont, pruotou rims- – Bûkët pasveikinta, tamstas maluonîbë panelë kaðteliuonâtë. tont, pats sau ruodies ligo ëðgrëiþts skorlis – tëik svçkatas ër jie- Dþiaugous galiedams patarnautë. guos atiemë ta naktës. Dabar þvalgies, kuokë ëðkada ognës pada- Jûzops nosëdîvëjë, kad panelë linksmâ nosëjoukë. rë. Sopleðkiejë lig pamatum Rusteikë Juona truoba. Ið þida Ðan- – Rasiet oþteks vedom tuokçs aukðtâs þuodçs ðnekietëis, vë- derë Kërða budinka lëka tik apsvëlosës sëinas. Sodegë kopèiaus suokius tëtolus vardintë. Vadink moni panelë, ër tuo oþteks. Levëna Abravuoma magazins ër anuo sûnaus gîvenëms. Atsëmë- – Kâp ðvëisiuojë panelë pasakîs, – iðtarë bovës ûkvaizdis. në, kad tumet, vëskou ivertënës, so palengviejëmo atsëdoksiejë; – Vo, ër sosëtariem. Dabar aple rçkalus. Pasëkvëitiau tamsta noo- noostuolç galiejë bûtë daug baisesnë. Gerâ, kad viejë nabova. Gerâ, riedama paklaustë, ar nasotëktomi retkartçs palaikîtë monëi kom- kad anam pavîka þmuonis sotelktë, kad dërba vësë, kas gîvs – panëjës, ka juodëniejo. Gal nasi oþmërðës, kad tas oþsëjiemëms vîrâ, muotrëðkas, paaugën vaikiokâ. Þemaitç ër þîdelç stuoviejë mon patëka no pat vaikîstës. Bet bruolielis ne vësumet tor laika juo- vëins ðalëp këta, vëins këta naniekindamë, vëins këtam padie- të so monëm, vo vëinuos ëðleistë nanuor. Naëðmanau, kuo ons bë- damë. Matâ, nalaimë bova bëndra… Dabar jau vësë ëð- jë. Að ër vëina galietiuo juodënietë, bët nanuoro oþrûstintë bruolë. sëvâkðtiuojë puo sava kertës, svarstîdamë, kor gaisros prasë- Tad uþ palîduova notariau pasërinktë tamsta, ër bruolis tam naprieðë- diejë. Tuolëj ëiðkuotë nareikiejë – prasëdiejë Rusteikë truobuo. nas. Ar sotëktomi tamsta bûtë mona palîduovo? Matît, rodëni kamëna nabova ëðkrietës, oþsëdegë sûdis, vo no – Þënuomâs, sotëksio. Dþiaugous, galiedams pradþiogintë ma- anum natroka oþsëlëipsnuotë ðiaudënis truobuos stuogs. „Vo luoningoujë panelë. slunkius! – pîka puons Jûzops. – Pats kalts, tegol dabar ëiðka kerties pas gëmënës ar sosiedus. No, primesio keliuolëka tim- (Nukelta i 36 p.)

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 35 6/8/2009, 7:24 PM 36 LITERATÛRA

(Atkelta ið 35 p.) – Ak, puons Jûzapâ, patarëma mon rçk kuoþna dëina. Kuoks – Je puo pëitu bus graþi, bûk tamsta pasërëngës tam þîgiou. toðts atruoda dabar mona gîvenëms! Reikietom oþsëjimtë kou noors Atsiûsio Magdelë, kad pasakîtom, kumet ateitë pri arklium. rimtesnio, bet narondo kou. Lëka tik takielis i baþninèë ër siedie- Ër, pamuojavosi ronko, pasoka link paluociaus. jëms sava kertie, ligo kuokeme kliuoðtuoriou (vienuolyne). Puons Jûzops stuoviejë dîvîdamuos ër dþiaugdamuos. Anuo na- – Ar tik panelë namësliji vienuolë pataptë? oþmërða! Stebëna tik tas, kad ons pasëruodë rçkalings ne dvara – Na, na, tuo tëkrâ namëslëjo. Ëð monës prasta vienuolë teëðçtom. puonou Levuonou, vo panelç, so katrou sava darba metâs baveik Nuorio terp þmuonium gîventë. Nuorietiuo torietë kuokë noors vëita, kor nieka bëndra natoriejë. No, lioub noveþtë i Korða miestus, Platelius, galietiuo tvarkîtëis kâp oþsëmaniosi, naklausëniedama këtum valës. Kalvarëjë ër këtas vëitas, katruos bova natuolëj Salontum, bet tën Jûzops ðîpteliejë: lioub vaþioutë vësos polks kaðteliuonâtiu so tarnâs, vo kartâs ër so – Je, je, maþa bûdama panelë tëkra valiûkë mon atruodç. Bet Geradarë. Je reikiejë kou noors aptartë, tonkç prisakîmus lioub doutë augdamë þmuonis keitas, tad ër panelç tçp pat atsëtëka. vaikiokâ arba panelë Teoduora, pakuol bova Salontûsë. Liodvëka Abodo nakorem laikou pritëla, tëkriausç mëslîdamë ton pati: va- tarp þmuonium bova tîki, ðalënuos napaþîstamu, oþvës puo sava liûkavëma prisluopëna nalaimë. Liodvëka ëlgâ toriejë klausîtë dak- nalaimës, dël tuo daug kam ruodies pasëpûtosi ër namaluoni. „Matît, tarum, puo tuo buobotës, katra pratëna melstë stebûkla ar svçka- Geradarës smertis anon pakeitë“, – pamëslëjë Jûzops. Vësë ëð dvara tas, veþiuojë mergelë puo atlaidus ër ðvëntas vëitas, muokë ðelptë ëðlakstë, pajotën napagîduoma buobotës lëga. Tik Liodvëka pasë- pavargielius, gailietëis obagû. Jûzopou ruodies, kad panelë klausë lëka so Geradarë ër bova ðalëp anuos lig paskotënës gîvenëma va- Geradarës, bet këik i tuoki gîvenëma ana lioub ðërdëis idietë, tuo londuos. Vo dabar lëka vëina. Levuons – dvara gaspaduorios. Kas ons naþënuojë. Rasiet tik ëðmuoka apsëmestë. Tëkriausç ana jau- ëð tuo, kad bruolis? Pats natroks patë i Salontus parsëvestë. Lig ties noskriausta, kumet, puo tieva, anuo maluonîbës kaðteliuona ðiuol nateka gërdietë, kad so sesërë nasotartom, bet ar Liodvëka Gorskë Mëkuola, mërtëis, maþuosës seseris bova iðveþtas i Vëlnio sotars so bruolienë? „No ër kuo að rûpënous,– pertarë pats savi, – muokîtëis, tën galiejë bendrautë so sau lîgiuoms paneliems, lonkîtë jug dar nieka nier. Kuo èe rçk sërgtë puonu lëguoms mon, svetë- gëmënës ër paþîstamus, linksmintëis baliûsë ar soeiguosë lîgë dalë mam þmuogou?“ Tçp dûmuojë Jûzops, piedindams ont pëitu. Bova so vësâs. Panâ Liodvëkâ tuo nieks napasiûluojë. Ana bova paþën- oþmërðës, kad posrîtës dar navalgë. klinta nalaimës, ër artëmëijç nanuoriejë tuo garsintë uþ dvara sëinu. Po pëitu Juokûbs stuoviejë pri ûkënë këima vartu so panuos Liod- Tçp panelë parsërëta par tris deðimtis metu, ër kuokium noors pa- vëkas Bieroujë ër Ðërvio, katrou gobernatuorîstës metâs lioub juo- sëkeitëmu sava gîvenëmë vargo ar bagaliejë tëkietëis. Ar ne përma dënietë Kuèinskis Jûzops. Arklîs, pamatës bovosi gaspaduorio, pa- karta Kuèinskiou Jûzopou soskauda ðërdës dël tuokë mergelës sësveikëna tîkio þvëngëmo, no katruo Jûzopou apðëla ðërdës – lëkëma. Tad sogalvuojë primintë anâ kon noors linksma ëð jaunum gîvuolîs anuo naoþmërða. Senuokâ besiedës i balna, soabejuojë, ar dëinum. pavîks paduorç oþðuoktë ont arklë. Baisç nanuoriejë apsëjouktë prið – Rasiet maluoniuojë panelë naoþmërðâ, kâp so sesutiems ër Juokûba, sava bovosi tarna. Bet tas ligo niekor nieka prilaikë ðuo- bruolçs lioub vaþioutë i Korða miestus apsëpërktë ar pasëþmuonie- kontë i balna puona pieda, ër Jûzops laimingâ atsëdûrë ont þërga. të? Gal atsëmën, kâp Papës eþerë þvejuojë? Atskobiejosi pana Liodvëka strîkteliejë ont sava komelës, ër abodo – Atsëmëno, atsëmëno, – gîvâ atsëlëipë Liodvëka. – Mon pavîka par lonka pasëlçda i mëðka posë. Panelë prilaikë Bieroujë, kad ûk- sogautë namënka þuvi. Mëslëjo, kad tou karta mon vësë pavîdiejë. vaizdis susëgretintom so anou, matâ, nooriejë ðnekietëis. Klausë- Bet gal mon tik tçp ruodies, rasiet tçp nabova. Dar atsëmëno, kâp niejë, kâp ons dabar gîven, ar naskundas svçkato, kou oþsëjem, Margëninkûsë sotëkuom italu mozëkontus, anëi mums pagrëiþë kaþ- laika toriedams, ar nier smûtnç bûtë anam vëinam. Puons Jûzops kuoki ðuoki, dël tuo puonou Jûzapou teka pakrapðtîtë piningënë. atsakëniejë mandagç, pagarbç, bet trumpâ. Ûkvaizdis nosëjoukë: – Nasëstebiek tamsta, kad að tëik klausëniejo. Maþne vësa laika – Piningënë mon vësumet teka krapðtîtë, je tik so puonâtçs kor bûno vëina. Pats þënâ, kad draugës tamë dvarë natoro, tad puo noors ëðsëkeldavuom. Bet kon padarîsi. Tuoki bova tvarka ër anuos bobotës laiduotoviu nabier so kou ëðsëðnekietë, – miegëna atrëðtë maluonîbës Geradarës, tamstas babunelës, pariedîms. sava bendrakeleivë lëiþovi pana Liodvëka. – Vo tamsta, tëik metu Anoudo sostuojë ont tuo patëis opës skardë, kor vakar Liodvëka dërbës ðiuo vëituo, tëik ëlgâ tarnavës mona brongç buobotç, galie- ðnekiejuos so bruolio. tomi aple anuos gîvenëma daug kon papasakuotë. – Salontum apîlinkies gali atrastë ne vëina poikë vëita, – ligo pati Papasakuotë jaunâjç panelç aple Geradarës gîvenëma, kon ons sau pratarë Liodvëka. þënuojë ër kon pats galvuojë, puons Jûzops nikâp nasërîþa. Tad – Teisîbë sakâ tamsta, ne vëina vës këtçp poiki vëitelë îr Salon- nieka geresnë nasomëslëje, kâp apsakîtë sava graþi sapna ton va- tum dvara valduos. Jug panelë îr aplonkiosi vësus anum dvarelius. kara, ka grîþa ëð dvara puo atsëskaitîma naujçjem puonou. Katras daugiausç patëka? Liodvëka pradþioga – kuoks graþos sapnos ër kuoki maluoni ta- – Rçk pagalvuotë, – atëtarë Liodvëka. – Senç bebovau Margë- më sapnë anuos brongiuojë buobotë. ninkûs, Muosiedie, Koksënie. Kuo gera, vësks tën bus pasëkeitën. – Kap gailo, kad að dar ni vëina karta puo pakasînu anuos na- – Rçktom panelç i svetius novaþioutë, sosiedus, gëmënës ap- sapnavau, – pasëgoudë pana Jûzapou. lonkîtë. – Nasielvartauk, ðvëisiuojë panelë, sosapnoosi ër tamsta. Anuos – Esau so bruolio oþkvëistë pas puona Tarvîda Kajetuona i Lau- maluonîbë Geradarë pasëruodîs, ka tamstâ gîvenëmë reikies pagal- mium dvara. Tëkriausç novaþiousem. Vo gal tamsta paþinsti puona bas ar patarëma. Kajetuona?

ZZ 2009 2vidus.PMD 36 6/8/2009, 7:24 PM LITERATÛRA 37

– Þënau, kad îr tuoks puons, bet kuokiû noors rçkalû torietë so kontrëms ër vëskon duovënuotë, leistë pro ausis. anou nateka. Daktarë pati norëða no þaizduos tvarsti ër leida mergelç pasëvei- Pana Liodvëka nooriejë kou noors daugiau soþënuotë aple nau- zietë i zelkuorio. jouji paþînstama, bet tçrautëis nasërîþa. Kap tën bebûtom, puons Tuos muotrëðkas pabovëms dvarë kaþkap gerâ vësus noteikë, Jûzops nabova tas þmuogos, katram ana galietom iðsëpasakuotë kuoþnos gailiejuos, kad daktarë tor iðvaþioutë. Jûzops atsëmënë, sava spieliuonës ër abejuonës. Ana tikç atsëdoksiejë. Kap èe at- kad ons daktarç Skukuovâ ont keliuonës davë puora deðimtium timpu sëtëka, kad par trisdeðimti metu tëik maþâ teatsërada þmuonium, ni këik nagailiedamuos anû, noors ton vasara sunkç galus dorstë – kam ana galietom atsëvertë? Bûdama posmergelë, vëskon lioub vës lioub ëðlîstë kuokës noors nanumatîtas iðlaidas. ëðplepietë tarnaitç Gertrûdâ, katra patarnava anëdviem so Teoduo- Liodvëkâ gerâ bova ont ðërdëis, klausontëis Jûzopa prisëmënë- ro. Bet ka Liodvëka solaukë panuos metu, Gertrûda ëð dvara iðçjë. mu aple anuos vaikîstë. „Laimë, kad buobotç pasëtaikë torietë ða- Liodvëka ni dabar nagal ietom pasakîtë, ar anon atlçda buobotë, lëp savës pruotinga ër duora þmuogo, katras ne tik rûpënuos dvara ar mergë iðçjë sava nooro. Teisîbë, bova dar vëina muotrëðka – ûkio, bet ër anuos vâkâtiu rçkalâs ar bieduoms“,– mëslëjë dabar, daktarka ëð Klaipiedas. Ta dvarë pagîvena puora nadieliu ton va- juodama ðalëp bovosë ûkvaizdë. sara, ka Liodvëkas akis bova soþeista. Ër dabar ana atsëmën, kad – Panie Juzef, – pratarë ðirdingâ, – turietiuo parsëpraðîtë tams- so daktarë ðnekietëis bova maluonç. Bet, sotëkosi anou dabar, tas, kad lig ðiuol ni karta naso padiekavuojosi uþ dëdëli diemesi, kuo gera, nabipaþintom. Nabatsëmënë ni varda, ni pavardies. katrou ton sunkio laiko mon ruodç. Klausîdamuos tamstas pasa- Rçktom paklaustë puona Jûzopa. kuojëma, junto, ka darç vëskon ne ëð somduoma þmuogaus prie- – Puons Juzopâ, ar tamsta atsëmëni daktarka ëð Klaipiedas, kat- dermës, vo ëð duoruos ër atjautontiuos ðerdëis. Dëdlç tamstâ uþ ra gîvena mûsa dvarë ton vasara, ka að aki bovau sosëþeidosi? ton diekavuojo ër dþiaugtiuos, je kumet galietiuo kou noors gera dël – Vo kâp këtçp! – atsëlëipë Jûzops. – Parsëveþiem anon ëð Gargþ- tamstas padarîtë. dum – tën panelë so anuos maluonîbë Geradarë a tik ne puora mie- Panuos Liodvëkas kalba Jûzopa vuos ne lig aðaru sugriaudëna. nesiu stalavuojies pas puonus Vagnerius. Tçp palëipë daktars Ha- – Maloninguojë panelë, tëi padiekuos þuodç mon îr dëdliausis gans. Sakë, ka rçk ðalëp tamstas ëðmanontë þmuogaus, kumet bus atlîgënëms. Rûpesnis dël tamstas nalaimës nabova tuoks sunkos, noimts tvarstis no akëis. Reikiejë panelë pripratintë pri tum skau- kâp tamstâ gal pasëruodîtë. Pakuol darbavaus Salontum dvarë, îr dium pasëkeitëmu ër pamuokîtë puoni Geradarë tinkamâ apsëçtë bovën daug sunkiesniu dalîku. so Tamsta. Vo kon pati panelë atsëmën ëð tuo laika? – Induomo bûtom soþënuotë, kuokium? Rasiet tamstâ nabû- – Na kaþën kou, bet ðin ton atsëmëno. Mon ta daktarë bova tom skaudç anus prisëmintë ër mon papasakuotë? – paklausë pa- dëdlç maluoni. Vâkðtiuotë ër ðnekietëis so anou nikumet nalioub na Liodvëka. pakîrietë, tëik ana þënuoje vësuokium induomium ër nagërdietu – Vëins tuoks ðëndëin vës ið galvuos naëðçn. Prisëmëniau dalîku. Kuoþna þuolelë galiejë ivardîtë, aple kuoþna vabala ëlgâ pa- natîèiuoms Salontum gaisrus. Tëkriausç ër panelë anus atsëmën? sakuotë. Ër knîngu bova atsëveþosi, ëð katrum balso lioub skai- Anum bova bënt trîs. Paskotëni karta kelës deðimtis truobum sopleð- tîtë. Ër þmuonium vësuokium þënuojë, vës lioub pasakuotë aple kiejë, ër daugiausç þidu nomâ. Ka vësus soskaitiem, par dvejus metus anus, daugiausç aple sergontius, këntontius, bet muokontius Salontûsë sodegë ketorësdeðimt pënkë gîvenëmâ – dëdliuojë anû dþiaugtëis. Aiðko, að ne vëskon beatsëmëno ëð tum pamuokum. dalës bova þîdu kopèiu truobas ër magazinâ. Ni tuos daktarës varda nabatmeno. – Tad ar pavîka ëðsëaiðkintë, dël kuo tçp? – pasëinduomava – Torietom tamstâ majednç (keista) atruodîtë, bet að anuos var- Liodvëka. da naoþmërðau, rasi dël tuo, kad ons mon patëka. Ta puoni bova – Napavîka, noors tuos nalaimës sokielë ont kuoju ër valdiuos Estera, daktara Hagana gëmënaitë, þanuota so rusu dvarpuonio Sku- þmuonis. Ër ne dîvâ. Kor tatâ matîta, kad kuoþnâs metâs miesta kuovo, so katrou sosëtëka besëmuokîdama Prûsëjuo. Ana patëka ëðtëktom gaisrâ? Tad i Salontus ëð Raseiniu vëins par këta lakstë ne tik panelç, bet ër vësëms këtëms. Nikëik namondri, paprasta, tekûnâ, vëþâ, vaznç. Na tik lakstë, bet ër tîrëniejë, tardë, klausëniejë, lioub paðnekintë kuoþna sotëkta þmuogo, naveiziedama, kas ons kuoki èe tvarka tamë dvarë, kad gaisrâ tçp tonkç këlst: ar pëktada- bebûtom. Nieks nadîvëjë ër naapðnekiejë anuos, noors bova þîdel- rium padegieju tëik privësa, ar þmuonis patis îr þiuoplë ër apsële- kelë. Tuo panelë, rasiet, lig ðiuol naþënuojë. idën? Tçravuos vësum, bet përmiausç, þënuomas, monës, dvara Ton Liodvëka þënuojë – bova gërdiejosi ëð buobotës. Tumet ta gobernatuoriaus, ër tamstas maluonîbës buobotës – puoniuos Vai- þënë mergâtës ni këik nanustebëna. Keists pasëruodë tik vards – nç nienës, dvara savëninkës. lënkëðks, nç krëkðèiuonëðks. Buobotë aiðkëna, kad þîdëðks, ër pa- – Namanau, kad bobotë kou noors þënuojë, – soabejuojë Liodvëka. sakuojë kaþkuokë istuorëjë, apraðîta Bëblëjuo, katron Liodvëka grçtâ – Þënuomâs, kad naþënuojë. Kou ana, sena, lëguota muotrëðka, oþmërða. galiejë sosëgaudîtë tûsë þidu rçkalûsë ër miestiuoniu apsëleidëmû- Kuèinskis Jûzops aple ton daktarë atsëmënë daugiau. Përmiausç, së? Tçp ër paaiðkëna valdiuos þmuonëms, siûsdama vësus pas mo- kad soðaukosi i krûva Geradarë, Liodvëkas seseris, bruoli, dvartar- ni. Daugiausç valdç priskarþëjë (prisiskundë) þîdâ, oþvës baguotes- nius, papasakuojë, kâp rçktom apsëçtë so sergontë mergelë. Aiðkç në. Ontâ Ðanderis Kërða torta nateka uþ dvë tûkstontës do ðimtus pasakë, kad panelës akis nabëðgis; nabënt ivîktom stebûklos. Pa- muðtëniu taleriu. Matâ, sodegë ne tik truobas ër magazinâ so daugîbë muokë vësus, kad ðnekietom so mergelë tçp, ligo nieka ër naatsë- prekiu, bet ër skuolum raðtâ, katrëi bova gîvenamâjemë budinkë. tëka, nasëstebietom, naklausënietom, nagoudþioutom ër, gink Die- Pri tuo dar nokëntiejë ër anuo sûnos, katruo truoba sodegë prið vë, napajouktom. Je ana bus liûdna ar pëkta, sveikëisëms rçks bûtë (Nukelta i 38 p.)

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 37 6/8/2009, 7:24 PM 38 LITERATÛRA

Meistrus soëiðkuojau Kretinguo ër Klaipieduo. Plîtu përktë nareikie- jë – Salontûsë jau veikë plîtënë. Miediu mëðkûs bova i valës, par þeima anus kerta ër veþë dvara èinðëninkâ ër laþëninkâ. Kaþkon rei- kiejë përktë. Kalkës atsëveþiem ëð Korða degîklas, katron vadëna Pile Muiþa. Vinis ër këtuokius gelþius, rçkalingus pri statîbu, per- kuom Lëipuojie. Tëi dalîka brongiausç kaðtava, dël tuo, kad, kertont Korða konëgaikðtëjës sëina, reikiejë muokietë dëdëli moita. Èerpës stuogams nopërkuom Gintaliðkie. Gerâ nabatmëno, bet, ruoduos, ar ne ðimta timpu uþ tris tûkstontës ðtoku, kas tâs laikâs nabova brongç. Nalëngvë bova metâ, bet Salontâ atjauniejë, pagraþiejë. Ba- guotëijç þidâ pasëbodavuojë dëdëlius budinkus, vuos ne paluocius. Vo ër biedniesniu naujës truobas bova erdvesnës, so dëdesnçs longâs, so aukðtesnçs stuogâs. Matâ, maluoniuoji panelë, kad tei- singâ saka þmuonis: nier tuo bluoga, kas naëðeitom i gera, – oþ- bëngë puons Jûzops. Aple ton, këik reikiejë idietë jiegû ër svçkatas, këik naktum namëiguotë, këik vësë bova dërþus sosëverþë, pakuol vëskon padarë, ûkvaizdis panelç naaiðkëna. Liodvëkâ tas pasakuojëms sokielë daugîbë mintiû, bet anuos nabova skaudës. Ana pati tus metus nabluogâ atsëmënë, noors nikuokium napritekliu ar vargum napajota. Klausîdamuos puona Jû- zopa, galvuojë, kad þmuogos daug kon gîvenëmë gal noveiktë, je tik nier slinks ër nasied ronku sodiejës. Ër senîvamë omþiou, parþ- velgës noçtus metus, gal pasakîtë, kad ne toðtç anus praleida, kad aple anuo pruocë liûdëj matuomë dalîkâ. Basëðnekiedamis ni napajota, kâp saulelë ilinda i eglîna. Laiks Paminklos, skërts lietuviu tautuos kanèiuoms1941–1952 m., Salontû Ðvè. Mergelës Marijës Jiemëma i dongu baþnîèës ðvëntuoriou. D. Ramuonaitës bova soktë ont nomum. Anoudo juojë mëðka kelalio vëins paskou portëgrapëjë antra. Guojou bova tîko. Arklium þingsnius sluopëna nokrëtën lapâ. Paukðtiu nasëgërdiejë – vësë gëismininkâ senç jau bova iðliekën. (Atkelta ið 37 p.) Tik retkartçs eglinë kalë genîs.

metus par përma gaisra, bet ons jau bova spiejës pasëbodavuotë *** nauji gîvenëma. – Sakik, sesë, ar kontëna esi savo bendrakeleivio? – sosërinkos – Vo ar anëi namalava? Jug galiejë primëslîtë kaþën kuo, noo- pri veèerës, oþklausë Liodvëkas puons Levuons. riedamë daugiau piningum ëðpeðtë. – Diekou, bruolieli, eso kontëna. Puons gobernatuorios gana in- – Iruodims, kad namalava, bova muitëniu saraðâ, katrûsë pa- duomos paðnekuovs. ruodîta, këik par metus anëi priekiu atsëvëþ ër këik iðveþ. Teismûsë – No ër aple kon jodo ðnekiejuotav? tas iruodîms bova dëdlç svarbos. – Aple daug kou. Prisëmëniem omþënatëlsi buobotë, keliuonës i – Tad kâp bëngies ta bîla? Lëipuojë, pri Papës eþera, i Margëninkus. – Teismos nûtarë, kad Salontum savëninkâ tor atstatîtë sodego- – Ar napasëruodë tau puons Jûzops nalaimings ar liûdnos? sës truobas, kad stuogum nagal dëngtë ðiaudâs ar skëidruoms – Napasëruodë. Aple savi ons nadaug tepasakuojë. Nabent ton, (malksnomis), vo tik èerpiems. Prisakë do kartus par metûus kries- kad vëina nakti graþç sapnava buobotë, anuos mîlesta Geradarë. të kamënus, pasësomdont kamënkretius Klaipieduo. Oþ praþovosi – No, no, – nosëjoukë Lavuons. – Matît par tëik metu anoudo torta kopèems kaþkëik atlîgëna valdë, bet tum rçkalum að naþënau, gerâ bova sosëgrajëjosio, kad dabar sapnie sosëtink… anus tvarkë tamstas bruolis puons Stanisluovs. Liodvëka trokteliejë petçs ër pasëgailiejë prasëtarosi. Pana pa- – Tad, këik sopronto, gaisrum kaltëninkâ tçp ër lëka nanubaustë? mëslëjë, kad so Jûzopo ana gal daug ðërdingiau ðnekietëis, nago so – Tçp ër lëka, – atsëdoksiejë puons Jûzops.– Þmuonis ðnëbþ- sava bruolio. diejuos, kad kaþkas ëð pavîda padegë baguotûju þîdu magazinus. – Mëslëjo, ka leisi mon dar kumet noors so anou pajuodënietë. Naktës pasëtaikë sausa ër viejouta, tad natroka oþsëdegtë vësa ûlîèë. – Juodëniek i svçkata, miela sesë, je tik tau tink… Vo kas padegë – ar salontëðkis, ar kuoks atklîdielis pëktadarîs, ar Grîþosi i sava pakajo, pana atsësieda buobotës kriesla ër rîmuojë ons bova þîdielis, ar þemaitis – tçp nieks ër ðëndëin dar naþëna. anamë nadegdama ðvëisuos. Prisëmënosi daktarë Estera, Liodvë- – Ëð tëkrûju tamsta daug varga aptoriejç tou laiko, – pagoudë ka oþsëgalvuojë, so kou dar ana sava gîvenëmë îr ðërdingâ bëndra- Liodvëka puona Jûzopa. – Vo kâp bova tuoliau? vosi. Terp sava vëinmietiu tuokium narada. No, gal Teoduora. Bet ta – Par metus miestali atstatiem. Balondë mienesie dvarë dërba bova sesou, tad nasëskaita. Pri tuo sesers ðërdi ër mëslës sovësam anuo mîlesta puons Kobelëns, Þemaitiu konëgaikðtëjës kamarninks bova pripëldës grapâtis Pliuoteris ëð Ðateikiu dvara, so katrou Te- (matininkas), katron pasëkvëitë puoni Geradarë – tamstas buobotë. oduora bova soþadieta. Naþënë dël kuo ðin vakara oþplûda nalinks- Salontum degëmûs ons apmatava sklîpus naujuoms statîbuoms. më prisëmënëmâ. Liodvëka atsëmënë, kad ëlgâ jauties nalaiminga,

ZZ 2009 2vidus.PMD 38 6/8/2009, 7:24 PM LITERATÛRA 39

kumet i balio Viekðniûsë tievs veþies tik Teoduora, prið ton pastrajîta, ëðèiostîta, ëðcackîta. Sesou ëð tuo baliaus parvaþiava linksma ër laiminga, kelës dëinas naoþsëèiaupë, èiauðkiedama aple ton ëðeiga – kâp vaþiava, kon matë, so kou sosëpaþëna, kas kâp bova apsëda- rës, kas kon sakë, so kou ana ðuoka, kon valgë, kon gierë…Liodvë- ka toriejë klausîtëis, bet anuos ðërdës tçp gielë, tçp gielë… Jug anâ patç nateka tuo ni pamatîtë, ni patërtë. Ër dël kuo nier teisîbës ont svieta? Jug tievs galiejë ër anon veþtëis! Tik dvëjçs metâs uþ sesë tebova jaunesnë, vo augomo so anou vëinuokë. Ont kaktas nier pa- raðîta, këik metu ana tor, vo ðuoktë muok nabluogiau uþ Teoduora. Bet tuoki bova tieva valë, ër nieka èe napadarîsi. Galiejë tik dûsautë ër vakarâs aðaruotë i puodëðka, kad nieks namatîtom. So këtuoms paneliems, gëmënaitiu ar sosiedu doktërëmis Liod- vëka artëmiau nasosëdraugava. Je katruos lioub vëiðietë Salontû- së, vësas anâ atruodë pasëpûtosës arba þiuoplas. Anon jiemë pëk- toms, kad puonâtç – jaunëkâtç ðnekëna, ðonkëna, ganë akëmis tas þousis (tçp Liodvëka mëslies vadëna vëiðnës). Kumet buobotë puo anuos muotinelës pagraba këik atsëgava, okatnç vaþëniejë vëiðietë pas aplinkënius sosiedus ar tuoliau gîvenontius gëmënës i Vëikð- nius, Gintalëðkë, Oþvënti, Bërþovienus, veþiuodamuos vësa polka kaðteliuonâtiu. Liodvëka, narasdama bëndruos kalbuos so jaunû- menë, daugiau laikies ðalëp babusës ër augosiu muotrëðku. Dabar, ton prisëmënont, anâ ruodies, kad kaþkâp ëð gîvenëma ëðkrëta jaunîstë so vësuoms linksmîbiems – sosëþaviejëmâs, svajuoniems, paslaptëmis ër ateities vëltëmis. Ana bova nalaimës paþënklinta... Tëkriausç dël tuo buobotë tame laikë daugiausç diemesë skîrë anâ. Jaunesniems sesërims tuo nareikiejë – anuos auga svçkas, dailës, govës, oþvës Uona, katra daugiausç ëð vësû bova nosëda- vosi i omþënatëlsi sava muotinelë. Puo liûdnum laiduotoviu, i katras maþûju naveþies, prasëdiejos ðëltesniems dëinuoms, buobotë va- þëniejë puo atlaidus, katrëi vîka tuolëmesnies parapëjuos – Kalvarë- jou, Koliûs, Kretinguo – ër vësor so savëm jiemë Liodvëka. Ana oþpraðëniejë Mëðës uþ doktërëis dûðë ër anûkës svçkata, lioub doutë piningum Liodvëkâ, kad ta aukuotom baþninèç – nopërktom anâ kuokë noors duovëna. Atsëmënë, kâp përka mielëna ðëlka pierankeliems pri altuoriaus Kalvarëjës baþninèç ër sëdabrëni vuota

– ðërdelë Muosiedë Panelç Ðvënèiausç. Vo këik ðeðtuoku ër tre- Skulptûra „Rûpintuojielis“ Salontû Ðvè. Mergelës Marijës Jiemëma i dongu èiuoku Liodvëka lioub ëðdalîtë obagams, kas tën besoskaitîs. baþninèës ðvëntuoriou. Ramuonâtës Danutës portëgrapëjë Kartâs lioub veþtëis ër maþuosës, bet so dëdëlio polko prëklç bova keliautë. Tad anuoms so puoni Gracholskienë ër tarnaitiems nantë panelë Eliza, katra muokë kaðteliuonâtius ðuokiu, manieru ër toriejë oþtektë Salontum baþninèelës, i katron galiejë nasunkç no- dailë apsëejëma. Klavesino skombintë Liodvëka duorâ naëðmuoka, kolnioutë piestës. Prisëmindama tas keliuonës, Liodvëka nabga- vo ðuoktë anâ dëdlç patëka. Liodvëka, tëisi, klëina ër mëkli, muokîtuo- lietom pasakîtë, ar anuos bova maluonës. Þënuomâs, gerâ bova jës vësumet pagërta uþ þingsniu lëngvoma, ronku lonkstoma, ei- ëðtrûktë ëð nomum, siedietë so buobotë proncûzëðkuo poskarietie, sënas grakðtoma, tuos pamuokuos lioub jaustëis laiminga. Buobo- kad ër geruokâ aptrintuo, þvalgîtëis i pakelës, i þmuonis, klausîtëis të so puoni Gracholskienë apsëtarë, kon pavadintë i Uonënës, kad varguonu ar gëismium, atsësiedos klaupkuosë, itaisîtuos pri pat vësas panelës ðuokems torietom kavalierius. Soskaitios posbruo- altuoriaus, kad puona no muþëka atskërtë galietomi. Bet nomëi lius, vëina pritrûka. Tad notarë pakvëistë Nasrienu þemininka puona ana lioub sogrîþtë pavargosi, ëðalkosi, pasëjotosi kaþkuoki svetë- Dzekonskë sûno Peliksa. Muotrëðkas sotarë, kad nieka dëdlç napa- ma sesërims, katruos leida sava dëinas linksmâ ër narûpestingâ, pëktins, je kas ër soþënuos, kad Dzekonskë bajuorîstë ne tçp senç sovësam kontënas tuokio gîvenëmo, kuoki toriejë. përkta. Vo puonâlis Peliksos îr rimts jaunëkâtis, muokuos kaþkuo- Tçp prabiega dvë liûdnas vasaras. Treèiuojë nosëdavë linksmes- kemë Korða miestë ont liekuoriaus, tad tëkriausç gebies þmuoniesë në. Matâ, maþç Uonâ soçjë dvîlëka metu, tad buobotë pakielë prað- apsëçtë. Ba tuo, so Levuono draugaun, tonkç raitë juodënie puo matni balio. Duovënum Anskâ nopërka stuora maldaknîngë „Zlotî Salontum lonkas ër guojus. Liodvëka ðîpteliejë, prisëmënosi, kad Altarþ“. Soëiðkuojë kapelëjë so skripîèë, cimbuolâs ër trûbo, tad, tamë baliou puonâtis Dzekonskis nadrousç jauties terp napaþinsta- kas muokiejë ðuoktë, galiejë vësëms pasëruodîtë. Liodvëka ër anuos seseris tuo bova pamuokîtas: puora metu gîvena Salontûsë gover- (Nukelta i 40 p.)

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 39 6/8/2009, 7:24 PM 40 LITERATÛRA

(Atkelta ið 39 p.) nium“, no senum laikum bûnonti dvarë so viro ër lëguoto sûno. Bet ëlgâ sërgtë buobotë natoriejë kontrîbës. Papokðiejosi, pagolëniejo- mu þmuonium. Ër aplink panas soktëis sovësam nagebiejë. Ðuokiu si, natroka këltë ont kuoju ër vâkðtiuotë kâp niekor nieka. Kad narçk- marðalka anon sopuorava so Liodvëko – abodo tuokëi tîlë, kaþkou tom mëslîtë aple lëgas, lioub prasëmanîtë kuoki linksmiesni oþsëjie- sosërûpënë, lai ðuok… mëma. Vaikis ëðtëisë panâ ronka sakîdams: Tuos linksmuosës vasaras pabaiguo somëslëjë pastrajîtë ma- – Duovënuok, panelë Liodvëka, bet ðuokies ëð monës tier prasts. þuosës kaðteliuonâtës. Tad pasëvadëna ëð Seduos þîdieli Mejeri, Liodvëka noþvelgë anon primerkto sava akë – puonâtis Peliksos slauna kriauèio, katros ër buobotç darbuþius siova. Medþiagas ap- bova ëðrauduonavës, anuo ëðtëista ronka bëðki vërpiejë. Mergâtç darams kriauèios atsëveþë pats. Vëina këta atraiþa buobotë soëið- anuo gailo pasëdarë. kuojë sava komodu stalèiûsë, kon ne kon parsiova ëð paneðiuotu – Nabaiminkës, tamsta. Stebiek mona þingsnius ër darîk tçp pat. paðvëtum. Na vëina dâktieli nopërka Salontum kruomeliûsë arba Ðuoktë að muoko. oþsakë pas meistrus. Kalvis Jorgis ëð minkðtuos druotëis nokalë Oþgrëiþos mozëkontams, Liodvëka vësa sava liûdnoma oþmër- lonkelius panieliu sëjuonams. Salontum auksakaliou Leizeriou buva ða. Kuojës patës këlnuojies. Ana tvërtâ laikë kavalieriaus ronka ër prisakîta padërbtë maþëisëms dvë puoras ðëlkëniu keliaraiðtiu, baisç vediuojë anon par vësas ðuokë figûras. Tad nieks napadîvëjë, kad mondrium – su sëdabrënçs pakabokâs. Matâ, atejë laiks jaunëk- anoudo prastâ ðuok. Pasëbëngos ðuokiou, Dzekonskioks padieka- lems ëðsënertë ëð pantaluonu ër apsiautë ëlguoms ponèekuoms. vuojë sava ðuokiejç, paboèiuodams anâ i ronka ër iðtardams: „Jei Maþûju dþiaugsmos par kraðtus lëjuos – vâkðtiuojë abëdvë, sëjuonâs panelë naprieðtarautom, að dar vëinam ðuokiou anon pakvëistiuo.“ siûboudamas, krîpoudamas ligo kuokës pîlës. Liodvëka veizieda- Liodvëka ðvîpsuodama linkteliejë galvo. Ðuoka ton vakara so Pelik- muos jouka nagaliejë sotorietë. Bet ër kaþkuoki apmauda jota ðër- so ne vëina karta. die, rasiet dël tuo, kad pati nikumet namuokiejë tçp dþiaugtëis. Vëi- Geruokâ ikaitën, ðuokiejç ëð salës sovertë i galerëjë prasëvie- na karta natîèiuoms ëðgërda, kâp buobotë spuorëjuos so puono dintë. Jaunëkâtç sosëspëitë i vëina bûri, panelës i këta. Vo Liodvëka Jûzopo dël oþmuokesnë kriauèiou. Gobernatuoriou ruodies, kad Me- nooriejë pabûtë vëina. Ana atsëstuojë atuokiau no vësum pri galerë- jeris brongç oþsëpraðë. „Að tam nakrëkðtou baveik dvë deðimtis jës tvuorelës ër isëveiziejë i vakarëni dongo. Saulë jau bova nosëlei- svaru jautienas soðieriau uþ 17 timpu ër ðeðtuoka, vo dabar dar dosi ër pazarâ oþgesën. Tuolëj tuolëj pamëgluojosemë dongaus pa- ðimta rçk pakluotë uþ anuo dîgsniavëma“, – bombiejë puons Jû- kraðtie naaiðkç joudava eglîna vërðûnës. Aukðtîbiesë spingsuojë vë- zops. Buobotë kontrç aiðkëna, kad ne tik uþ dîgsniavëma, bet ër uþ ina këta þvaigþdelë, vuos iveizama. Mergâtë petius bova apsësiau- medþegas rçk muokietë. Ont galû gala sopîkosi pareiðkë, kad panieliu tosi gaza ðaliko, bet anuo nareikiejë – meili ðëloma plûda ëð padon- kaðteliuonâtiu apdarâs rûpintëis îr anuos rçkals, vo svetëmum pata- giu gëlîbës ton vakara. Ruoduos, kaþkas gaubë anuos petius ër lëi- rëmâ ana narçkalingë. Kon atsakë puons Jûzops, Liodvëka nabgër- mëni, pripëldîdams ðërdi nanusakuomo saldîbë. Liodvëka pasëjota diejë – par premënë çdama Gertrûda novedë anon ðalën. ligo apgluobta naþënuomas galîbës, katra naprileida pri anuos ni- Tâs patçs metâs prið Kaliedas Salontum kailiadërbiou Leibâ bo- kuokiuos baimës, nikuokios liûdnuos mintëis, bet dþiogëna, laimë- va prisakîta apsiûtë lapiu ër zoikiu kailiokâs panieliu kaðteliuonâtiu na, pripëldîdama ðërdi naapsakuoma geroma. Tad stuoviejë najo- apsiaustus ër sëjuonus. Pertaisë dëdëiji proncûzëðka vaþi tçp, kad diedama, nanulçsdama akium no dongaus tuolîbiu, nasosëvuokda- galietom pakinkîtë tris arklius. Nagana tuo, pri vaþë gala pritvërtëna ma, kas èe so anou daruos. Bëjuojë nobaidîtë ton dþiaugsma. Þë- do þëbinto ër Gorskiu gëmënies þënkla, katron maliuorios nopaiðë nuojë, kad natuolej stuov Peliksos, bet tçp pat þënuojë, kad ne dël avietënë spalvo ont þîdra ðëlka atraiþuos. Liuokajos tou patio laiko anuo bovëma ðalëp ana naiprastâ jautas. Ta laimë plûda ligo ëð don- gava naujë keporë ër bekeða, apsiûta avëkailio, pamuðta vëlkëno. gaus. Kas tas bova – ër ðëndëin namuokietom apsakîtë ar paaiðkin- Naujo kailio bova pamuðts ër apkluots, skërts keleiviu kuojuoms të, bet tuo vakara naoþmërða vësa gîvenëma… apdëngtë. Matâ, panelës kaðteliuonâtës oþauga, tad reikiejë anas Paskiau paþintës so puono Pelikso ëlgam notrûka. Je ton vasara ëðveþtë i svieta, paruodîtë baliûsë ër soeiguosë. ons ër lioub pasëruodîtë dvarë, ëiðkuojë tik Levuona. Rodëni ëðva- Ta þëima paneliems kaðtelionâtiems napraëlga, bet pavasari þiava muokîtëis. I Nasrienus grîþa tik puo keturiû metu, apsëgîvena linksmîbës notrûka. Balondë mienesie buobotë sosërga geltlëgë. Ëð pas tieva ër gîdë þmuonis. Bova jau þanuots, toriejë vâkum. Tad so Klaipiedas parveþts daktars Hagans vësa nadielë slaugë lëguonë, Liodvëko sosëtëka tik tumet, ka anuo pagalbas prireikë sunkç ser- keravuodams anou no vësum, kad sveikëijç, vo oþvës jaunesnë gontç buobotç. þmuonis, naapsëkriestom. Naspiejë buobotë duorâ atsëgautë, kâp atejë þënë, ka mërë anuos þënts Gorskis Mëkuols, Þemaitiu kaðte- *** liuons. Ons jau bova pagîvenës vîrs, bet onkstiau svçkato naskun- Daktara Hagana i Salontus buobotë lioub pasëvadintë bënt karta dies. Krëta staigç ër natëkietâ, ðërdëi sostuojos. Pana Liodvëka na- par metus. Ons lioub atveþtë vaistum, apveizietë Liodvëkas aki, pa- galietom pasakîtë, kad bûtom skaudç sielvartavosi dël tieva mërtë- sëdþiaugtë, kad retîs maþie ër blunk. Paskiau, oþsëdarën saliuonelie is. Matâ, kelis metus pabovës naðlio, tievs apsëþanëjë ontra karta. so buobotë, aptarëniejë anuos svçkatas rçkalus. Ëðlçdosi daktara, Salontûse gîvenontius vâkus lonkë retâ, pavëiðietë Viekðniûsë buobotë lioub igoltë. Liodvëka, vo ër dvara þmuonims ruodies, kad mergâtës lioub novaþioutë tik karta ar do par metus. Tonkiau lon- buobotç tink sërgtë: anuos vësë gailiejuos, vâkðtiuojë ont përðtu kies tik Teoduora ër Stanisluovs so Levuono, kartâs tën anëi lioub galum, gluostë, kluostë, skaniesni kousni këða. Tuokiuoms dëinuoms pagîventë ëlgiau. Bet i laiduotovës ðin karta vaþiava vësas seseris, aple buobotë topëniejë puoni Gracholskienë, anuos kompanëjuonë, vësuoms tam rçkalou bova pasiûdintë naujë joudë apdarâ. Puo pa- rasiet ër tuolëma Vainium gëmënaitë ëð nosëgîvenosiu „gerûju þmuo-

ZZ 2009 2vidus.PMD 40 6/8/2009, 7:24 PM LITERATÛRA 41

graba pavargosi ër i rûpesnius poulosi buobotë viel pasëjota prastâ. – Kâp tamstâ atruoda, puons Peliksâ, – paklausë Liodvëka, – ar Liodvëka naþënuojë, ëð kor atçjë pariedîms maþuosës anuos sesë- gal þmuogos tëkietë, ka gîvenëms îr nolëmts dar anam nagëmos? ris ëðveþtë i Vëlnio muokîtëis. Gal tçp nosprëndë buolis Stanisluovs, Daktars siediejë krieslë atsëluoðës, ëðtëisës pastalie kuojës, no- jau soaugës ër þanuots vîrs, ar kas noors këts ëð Gorskiu gëmë- kuorës par toriekla kairë ronka: bova pavargës ër sovësam narûpë- nies. Aiðko, tuokë luoma ër këlmies panelës nagal iejë siedietë oþ- nuos, kad îr svetëmuo vëituo, panelës bajuorâtës draugëjuo ër kad kompie, laukdamas tinkamu jaunëkiu. Reikiejë, kad bûtom paduorç rçktom laikîtëis priimtum puoniðku manieru. ëðauklietas ër pamuokîtas, kâp ër vësas këtas bajuoru doktëris. – Sunkç îr teisingâ atsakîtë. Að mëslëjo, kad tuo nieks naþëna, Vësë matë, kad Vainienës Uonuos svçkata sëlpst, kad ana nab- rasi tik pati dëivibë, katra þmuogaus lëkëma noliemë. Këik sava prak- tories spieka rûpintëis sava vâkâtiu rçkalâs. Buobotë skundies tikuo eso sosëdûrës so þmuonium lëkëmâs, manau, kad lëmtëis skausmâs strienuos ër kuojuos, bet nanuoriejë vëina oþsëdarîtë dvara vësâ atmestë narçktom. paluociou. Tad prisakë Koèinskiou Jûzopou pataisîtë naujëijë pron- – Ar galietomi tamsta pagrîstë sava minti kuokçs noors atsëtë- cûzëðka poskarietë, kad bûtom patuogç ilëptë ër ëðlëptë novaþiavos këmâs? i baþninèë ar i svetius. Tou poskarietë Liodvëka so Teoduoro keliava – Ruoduos, vësus vëinuodâ gîdau,– ëlgâ tîliejës ëðtarë puons i Velnio sesërum aplonkîtë, miesta pamatîtë ar ne septînësdeðimtës Peliksos, – bet ne vësë vëinuodâ ëðgîn… Vëins, veiziek, jau smer- aðtontû metu rodëni. Anuos tën vëiðiejë cielus ketoris mienesius. tio vadoujës, vo ëðsëkapsta ëð lëguos ër tuoliau gîven. Këts, kad ër Griþosi i Salontus, Liodvëka rada buobotë jau rimtâ sergontë. napanaðos i sunkç sergonti, jem ër nomërðt. Natroka soþënuotë ër aple lëga. Prið Kaliedas maudîdamuos pere- – Ëðçtom, kad ër sauguotëis lëguos þmuogou narçk. Je tau ana nie (përtie), buobotë aptëka deðënie posie ont krûtënës skaudonti nier þadieta – naprikëbs. Jego þadieta – naëðsësoksi. gozieli. Nusëdîvëjë – kâp èe dabar tuokiuo vëituo skaudolîs ëðdîga? – Að tçp nasakîtiuo. Kas pats keravuojës, ton ër Dievs palaika. Puo Naujû metu dël aiðkoma parsëveþdëna daktara Hagana. Tas – Bet ar ton iðminti galietomem taikîtë mûsa buobotës atvejo? apgluostë, apspaudë, pasëtçrava, ar skaud. Þënuomâs, ka skaudie- Këik að atsëmëno, ana vësa gîvenëma rûpënuos sava svçkato. jë, bet ne tëik, kad nagal ietomi këntietë. Daktars pagoudë, sakîdams, – Kap èe pasakios, – paprîðtarava puons Peliksos. – Këik að kad torietom pribrinktë, pratrûktë ër ëðgîtë. Palëkës vaistum, ëðva- þënau aple puoniuos Vainienës gîvenëma, anâ prisiçjë rûpintëis ër þiava. Bet gozos pûties, bjaurç rauduonava ër gielë. Këta karta no- sielvartautë ne tik dël savës. Paskaièioukem, këik artëmum þmuo- vaþiavos i Klaipieda, ons priruodë veþtëis i Salontus daktara Tifen- nium par sava omþio palaiduojë. Këik rûpesniu ër atsakuomîbës reikie- bacha, katras aple tuokës lëgas daugiau ëðmana. Tas daktars, smol- jë prisëjimtë anâ ont sava galvuos, kumet tamstas motinelë pasëmërë. kos, praþëlës þmuogielis so smailë barzdelë, atvaþiava sausë galë, Kartâs tas ëð þmuogaus atem daugiau svçkatas, nago sunkiausë apveiziejë, priraðë muostës, paaiðkëna, kâp nauduotë, pasëjiemë darbâ laukûsë. Anuos maluonîbë tamstas buobotë daug meilës 50 auksënu ër sosëruoðë atgal, prisakës doutë þënë, je pageriejë- toriejë ëðdalîtë vësëms, vo anâ patç rasi vësa gîvenëma tuo trûka. ma naabus. Ruoduos, vësus daktara prisakus buobotë ër anon slau- Liodvëka soklosa ër sosëmâstë. Tëkrâ – tuoki mintis nikumet gontës muotrëðkas pëldë, bet gumbs dëdiejë, sërpa, krûtënë smarkç nabova atejosi anâ i galva. Pana atsëdoksiejë. sopota. Kuova mienesie viel bova atveþts tas pats daktars. Dabar – Mëslëjo, ka daug teisîbës îr tamstas þuodiûs. Vësë, katrëi aple muostës jau priraðë svarâs, mëgduolu aliejaus tepëmou botelkuoms, anon sokuos ðiûsë nomûsë, daugiausç mîliejë patis savi, að – tçp naðnekont jau aple këtus vaistus, geramus laðâs ar ðaukðtâs. Vo pat. Mon atruodë, kad buobotë pati savi tçp pat mîliejë. Bet, matît, kad narçktom anam tonkç vaþënietë, sosëtarë so Nasrienu liekuorio þmuogou savës patëis naoþtenk, rçk ër këtum meilës. Dzekonskio, kad ons lëguonë priveizies. Þaizda naoþëlgo atsëvers, Daktars pajiemë poudieli so arbeto, tîliedams pradiejë gertë anou tad anon reikies valîtë ër tvarstîtë. Tçp Dzekonskis Peliksos Salon- maþâs gorkðnelçs, kaþkon galvuodams. Liodvëka dëdëlç nooriejë, tum dvarë pasëdarë noolatënis svetîs, teisingiau sakont, baveik îno- kad anum pradieta ruoda nanotrûktom – juk dvarë natoriejë so kou mis, katras lioub ëðbûtë pri buobotës puo nadielë ar dvë. pasëðnekietë aple rimtesnius rçkalus. – Kâp dabar panelç atruoda,– tîkç paklausë daktars puo nako- *** riuo laika, – ar ana mîl sava buobotë? Ar çnont pri lëguonës narçk Saliuonielis ðalëp puoniuos pakajaus bova nadëdëlis, bet jau- iveiktë ðërdie prieðëðkoma, sokauptë kontrîbë? Ar atsëbodos rîtmetie kos. Vakarâs pro longa lioub ispîstë saulë. Kvapiejë vanilëjë ër ta- këlst noors noçtë pamatîtë lëguonë, pasëðnekietë so anou, ëðklausîtë buoko. Apveiziejës lëguonë, daktars Peliksos èe lioub atçtë atsë- anuos? pûstë ar oþkoustë. Liodvëka anuo lioub lauktë so karðto arbeto ër Liodvëka sosëmâstë. Toriejë pripaþintë, kad Peliksos skaita anuos pîragiokâs, tad abodo lioub pavakaruotë, pasëðnekietë. Liodvëka ðërdi ligo kuokë atversta knînga. jau þënuojë, kad buobotë serg napagîduomo lëgo, bova ëðklausë- – Duovënuok, gerbama panelë, je mona þuodç pasëruodë natin- niejosi, kas bus tuoliau ër këik ta lëga troks. Bova parspieta, kad rçk kamë. Tëkrâ ka nanuoriejau tamstas oþgautë. Tamsta paklausç – að kauptë kontrîbë dël tuo, kad troktë gal ëlgâ, kad tuoliau bus bluo- atsakiau. Bet gal atsakîms gavuos i pamuoksla panaðos… Tad dar giau. Puons Peliksos ne përma tuoki lëguona gîdë. Klaipiedas dak- karta praðau atleidëma. tarâ nasëruodë; þënuojë, kad nabipagelbies. Bet pati lëguonë ton – Na, puonë Peliksâ, na! – karðtâ oþginèëjë Liodvëka. – Napîksto pavasari dar nabova praradosi vëltëis ëðgîtë. ont tamstas uþ tuokius þuodius. Galvuojo aple anum prasmë, prita- Ðin vakara pana Liodvëka atsineðë kningelë aple paguonëðku ro tamstâ – anûsë îr daug teisîbës. dëivîbiu liemëmus þmuonium gîvenëmams, katron, buobotç papra- Këik patîliejosi Liodvëka pridûrë: ðios, ëð Varðovuos parveþë puons Ðencila. (Nukelta i 42 p.)

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 41 6/8/2009, 7:24 PM 42 LITERATÛRA

*** Bova þëima, kumet pana Liodvëka viel vakaruojë so daktaro Pe- likso, katron ðëndëina skobënâ parveþë ëð Nasrienu. Lëguonë ëðtë- ka kraujuoplûdis. Vësa posdëini ons naatsëtraukë no luovas, darë kou imanîdams, pakuol krauji pavîka sostabditë. Matîtë, pëkts auglîs pragriauþë stombë kraujegîslë. Daktars þënuojë, kad onkstiau ar vieliau tor tçp atsëtëktë. Bova perspiejës ër slaugîtuojës Juokûbienë so Braþienë, kad naëðsëgoustom, je prasëdies. Bet vës teik anuos bova ëðsegondosës, naðnekont jau aple pana Liodvëka. Ana laukë atçnont daktara, stuoviedama pri longa, ismeigosi akis i apsnëgta këima pri paluociaus. Kumet puons Peliksos pasëruodë ër abodo sosieda uþ stala, lëguonës pakajou viel pasëgërda kuosolîs, broz- desîs, muotrëðku balsâ. Puons Peliksos atsëstuojë, ligo ër ketin- dams tën çtë, bet vëskam aptîkos, atsësieda. Tëkriausç lëguonë oþmëgs ba anuo pagalbas, jug gava ramënontiu vaistum. Anuo pa- sëruodîms tik ëðblaðkîtom mëiga. Erþvilka ðv. Jorgë baþnîèë. Pruðinskë Konstantina portëgrapëjë Pana Liodvëka pëlstë arbeta. Ont stala stuoviejë ruopënelë so medo ër puora tauriu so vîno. (Atkelta ið 41 p.) – Nasëdîvîk, panelë, je að përmiausç vîna ëðgersio. Tamstâ pa- taro ton pati padarîtë. Rçk narimasti apmalðintë. – Ër pajiemë vëina – Teisîbë ne vësumet bûn maluoni. Bet að tamstâ eso dëdlç die- taurë. kinga, kad ðneki so monëm, kâp so sau ligio þmuogo. Mon vësumet –Sopronto, kou tamsta jauti ðën valonda,– atëtarë Liodvëka.– trûka tuokium paðnekesium. Paðalënems, rasiet, ruoduos, kad daktarâ nabëjë kraujë ar panaðium Puons Peliksos paþvelgë i panelë. Sveikuojë anuos akës bova dalîku. Bet tçp mosiet nier. ismeigta i arbetas poudieli. „Dar vëina këntonti dûðë ðiûsë nomû- – Panelë teisi. Pri tuo að dar napripratau. Tëkriausç ër napripra- së“, – pagalvuojë, bet nieka napasakë. Bënt jau dabar ons nanuoriejë sio pri þmuogaus konèiuos ër þënuojëma, kad anuo nabëðgelbiesi. bûtë panelës goudies. Këik metu praejë no tuos vasaras, kumet ons – Tçp, – atsëdoksiejë Liodvëka ër toliau svarstë tîkio balso, ligo bova pakvëists i Uonëniu balio? Sometë galvuo, kad daugiau nago pati so savëm ðnekiedama, – rasi rçktom oþgintë buobotç tabuoka deðimtës. Vadënas, panelë Liodvëka jau persërëta par tris deðimtis, vartuotë? Jug ðëndëina vëskas prasëdiejë no èiaudolë. Tik ar pa- bet vës dar tebier vëina. Kâp nanusëdevë anuos lëkëms! Na dîvâ, ka vîks ikalbietë? skaita knînga aple dëivîbiu liemëmus. Tik kon tas gal pakeistë? – Nabûtinâ. Lëguos eigâ tas nabtor reikðmies. Vo kam atimtë Daug tuokium pasësiediejëmu vakarâs dar pasëtaikë par dvejus ëð leguonës paskotëni maluonoma? Vo je ër paspartintom, – no- metus – tou laika, ka sergontë puoni Vainienë slaugë jaunâsis dak- konda þuodi, sopratës, kad pardaug atvërâ ðnek, – tas nieka nabi- tars. Liodvëkâ gëlç i ðërdi ikrëta daktara þuodç aple meilës apraið- pakeis. Ër kumet puoni Uona ijunka pri tuo maluonoma? – paklau- kas. Ana stëngies tonkiau noçtë pas lëguonë, bûtë meili, kontrç së patîliejës. klausîtëis anuos kalbum ër pati ðnekintë anon ar papasakuotë kou – Naþënau. Kumet mes atvaþiavuom i Salontus, ana jau bova noors, kad atëtrauktom anuos mëslës no liûdnum dalîku. Sosëëið- pripratusi, noors ër slapsties no vësum. Bet ar no vâkum ëðsës- kuojë senus kalënduorius, vësas dvarë esontës knîngas ër laikrað- lapstîsi? tius, nasvarbo, kuokium metu bûtom. Je buobotë geidava, lioub pa- Puons Peliksos gierë arbeta ër tîliejë. skaitîtë. – Vo dël kuo tamsta naklausi, kumet að pripratau pri tuo grie- Puo paskotënë daktara Tifenbacha vizita buobotë nomëðkems ka? – atmesdama galva paklausë pana. prisakë padërbtë oþuolëni graba. Liodvëka svarstë – nagi daktars – Teisîbë sakont, nadristo, – ðîpteliejës atëtarë daktars. – Nuors bûtom pasakës, kad lëga naëðgîduoma? Bet tuo paklaustë nadrîsa – spiejo, kad tumët, – notëla nabëngës. bëjuojë. Aple graba prabëla pati buobotë: – Tumet, ka lëkau posaklë? – doslio balso pratarë Liodvëka. – Nuorietomi soþënuotë, kam graba pasëdërbdënau? Þënau, kad Peliksos sogloma. Dël kuo ana uþvedë ton kalba, ðnek tuokio rîtuo dar gîva bûsio, bet jug atçs ta dëina, kumet toriesio ëðçtë. balso ër tuokçs þuodçs, ligo anon kaltintom dël sava bieduos? Pa- Vësëms atçs. Tad noorio atsëgoltë paduorç ër atruodîtë tçp, kâp þvelgës i Liodvëka, ons nieka nabsakë. Pana sosëzgrëba. prider bajuora patç, kaðteliuona ouðvç. Je pati pasërûpinsio, kë- – Ak, puonë Peliksâ, atleisk mon, atleisk. Jug tamsta èe nikou tëms galvum soktë nabrçks. Ër vëskas bus tçp, kâp noorio. diets. Jug að pati uþvediau ton ðneka ër siunto ont sava gîvenëma, – Gerâ, gerâ, babunelë, – pasakë Liodvëka, gluostîdama anuos ligo ðeðiuolëkënë bûtiuo… ronkas, – lai stuov tas grabs, ons nç tamstâ, nç këtëms nakliûn. – Gal nadraskîkem tamstas ðërdëis, panelë Liodvëka, – ðvelnç Mes vësë noorem, kad gîventomi dar ne vëinus metus. ëðtarë puons Peliksos. – Napîksto að ont tamstas. Ëð vësuos ðërdë- Buobotë spusteliejë mergâtës përðtus. Liodvëka matë, kâp anâ is noorietiuo padietë, tik naëðmanau kâp. Pakeistë nieka nagal io… ëð akium norëitiejë dvë aðaras. Ðneka viel notrûka. Daktars galvuojë, kad nabluogâ bûtom çtë i – Dabar, vâkâli, çk, paðauk Juokûbienë, noorio atsëkeltë. svetium pakajo, kor stuoviejë anam skërta luova. Bet pana nadavë ni mënkiausë þënkla, ka rçktom ton darîtë. Tad siediejë abodo tîliedamë.

ZZ 2009 2vidus.PMD 42 6/8/2009, 7:24 PM LITERATÛRA 43

– Naþënau dël kuo, – viel praðneka Liodvëka, – bet noorio tamstâ pasëtëisintë dël tuos sava îdas. Oþsëkrietiau anou daug vieliau, grîþosi ëð Vëlniaus, kor vaþiavau so Teoduoro aplonkîtë jaunesniûju sesë- rum. Tou keliuonë að baisiausç nosëvîliau. Þënuomâs, Vëlnios poikos miests, daug pamatiau, daug soþënuojau, daug naujum þmuo- nium sotëkau, sosëpaþënau so sava gëmënaitçs, katrum nabovau ni matiosi. Bet tarp anum jautiaus ligo bûtiuo sogauta – jug galiejau tik tîlietë kor noors kertiuo atsësiedosi. Ruodies, kad þmuonis veiz i moni so gailestio ar nodelb akis i ðali. Vësas muotrëðku kalbas sokuos aple anum patium gîvenëma, balius, ðuokius, pastrajus… Ap- kalbëniejë tus, katrû nabova ðalëp, vo sosëtëkën meilëkava vëinë këtëms, þënuodamë, kad malou… Að jug vaþiavau tën so dëdliau- sio ûpo, so geriausiuoms vëltëmis… Nuors pasëðuoksio, mëslë- jau, matâ, bovau isëtëkënosi, kad ton gerâ muoko. Bet, pasëruoda, kad ne – miestë ðuokç vësâ këtuokëi, ër vësas panas toriejë sava kavalierius… – Kâp gailo, – ðîpteliejë Peliksos, – kad monës tën nabova. Liodvëka nosëjuokë: – Dþiaugous, kad tamsta naoþmërðâ Uonëniu. Mon anuos bova vëinintelis linksmos balios par vësa omþio. – Tëkiekem, kad ne paskotënis, – daktars miegëna geriau no- teiktë panelë. – Grîþau ëð Vilniaus vëina, smûtna, ligo audruos debesës. Sesou Teoduora pasëlëka tën. Moni pamatiosi, buobotë nat ëðsëgonda – tçp baisç bovau nosëmënosi. Sotëkdama paklausë: „Ër kas tau tën, Liodvisë, atsëtëka? Benë sosërgâ?“ Að apsëkabënau anon pasës- veikindama ër apsëþliumbiau ligo bûtiuo maþa. Vo vakarë noejau i buobotës pakajo ër papraðiau, kad prið mëiga mon doutom tabuo- Þemaitëjë. Pruðinskë Konstantina portëgrapëjë kelë. „Kon to èe, vâkâli, kon to èe ðneki? Jaunuoms paneliems nap- ritink tas oþsëjiemëms. Sospiesi, kumet uþ vîra ëðçsi.“ „Vo je na- *** ëðçsio? Namatau nikuokiuos galëmîbës uþ vîra ëðçtë!“ Ër viel po- Po juodëniejima so panelë Kuèinskis Jûzops jauties pavargës. uliau i aðaras. Buobotë naëðmanë, kâp moni goustë. „No akðën, Çnont skaudiejë kolðis, nogara ruodies ligo sodordîta. Matâ, senuokâ akðën, pamiegink, – pratarë ont galû gala. – Moni tas vësumet liûd- bebova balnë siediejës. Ak, nab tëi metâ, kumet ëðtësas dëinas gana mënota pralinksmën.“ Tad ër pamiegënau. Oþsëtraukiau, nosë- liejë pralçstë ont kuoju. Nuors galva bova prikimðta dëdliesniu ar èiaudiejau ër pralinksmiejau. Buobotë padarë ton pati. Tumet abëd- maþiesniu rûpesniu, vakarâs lioub krëstë i mëiga ligo i kuoki vondë- vë galiejuov ramç pasëðnekietë aple vëskon. Tçp, kâp ðin vakara so ni, oþvës tumet, ka vësë darbâ kluosties sklondç. Vo ðin vakara, tamsto. Eso diekinga tamstâ uþ kontrîbë. Atsiûsio mergelë, je kuo noors ër gerâ nosëteikës, jauties pavargës ër nadëkts. Puo veèerës noors rçks, – këldama no kriesla pratarë Liodvëka. ðemînënie parpiedëna i sava bota, sieduos pri longa, bet par anon Çdama i sava kombari, jota, kad ðërdës pasëdarë daug lëngves- nieka nagal iejë iveizietë – jau bova tomsi. Mëiga dar nanuoriejë. në. Ont stalelë degë þvakë. Magdelë jau bova pakluojosi luova. Nu- Rodëni dëinas trumpas, vakarâ ëlgiausë. Tad davë valë mintims, stûmosi oþuolaidas kraðta, Liodvëka atsëstuojë pri longa ër isës- katruos liekë galvuo ligo paukðtç rodëni – bûrçs ër vërtëniems. Ðvîp- puoksuojë i þëimuos nakti. Dongos bova aukðts, pribarstîts teliejë, prisëmënës senus laikus, kumet stebiejë gondrus, stipënie- þvaigþdînu. Kuoks graþoms Dieva pasaulë! Nu stëkla, no apsnëgta jontius Salonta lonkuosë, bûrçs lakstontius ðpuokus, blezdingas, parka, no dongaus plaukë ðaltis. Liodvëka, sokriþiavosi ronkas, pati dailç sotûposës ont kanapëniu ðniûru, ëðtëmptum suodnë bieliznâ savëm apkabëna par petius. Atsëmënë Uonëniu nakti, kumet stuo- dþiaustîtë… Ëðlinda ëð atmintëis maluonos prisëmënëms aple tus viejë pri galerëjës baliustradas, apimta bagalënë geroma. Kas tas ðniûrus. bova? Dël kuo bova? Rasi dël tuo, kad natuolëj stuoviejë puonâtis Vëina karta pu pëitu, çdams parka pakraðtio, ëðgërda tën dërbo- Peliksos, noors ër naveiziedams i anon? Mergelë liûdnç ðvîptelie- siu vaikiu kvaknuojëma. „Ëð kuo èe anëi joukas?“ – pats savës pa- jë – pati nosëjoukë ið tuokiû sava mintiû. Naþadieta! Ëjë, praçjë vë- klausë. Apsëþvalgës pamatë dvara pruoèka (skalbiejë) Ruoþë bie- ins pruo këta… Bet kâp lengvç ðin vakara, ðërdi atvieros, ëðbieros lîzna badþiaustontë. Muotrëðka traukë ëð viedru druobolës, skuo- sunkius prisëmënëmus þmuogou, katras napasëjoukë, atjautë, ap- terkës, abrûsus, portëna paviejou ër pasëstëipdama metë anus ont ramëna… Jug laimë bûtom gîvenëmë kuoþna dëina tçp so kou noors kanapënë ðniûra, ëðtëmpta paluociaus pastuogie. Koujës bova ba- pasëðnekietë. Dëdliesniu pageidëmu pana Liodvëka sau nagal iejë sas, ronkuovës paraitîtas vërð alkûniu, vo vëins marðkënium ðuons leistë. Pasëriedë naktç, bet atgolosi ëlgâ naoþmëga… (Nukelta i 44 p.)

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 43 6/8/2009, 7:24 PM 44 LITERATÛRA

ko oþsakënietë dvartarnems drapanu, lëipë pruoèkâ Ruoþç pasiûtë dvë kartûnënës ðlebës. Vakarë, griþës i raðtënë, paveiziejë puopie- riûsë, këik anâ oþmuok par metus. Tik pënkiuolëka timpu. Vo jug tris vâkus tor. Ër vîra, katros dvarë uþ pëimëni dërb. Alguos anoudom keltë naketëna. Pamëslëjë tiktâ: „þiuoplam vîrou tuoki mout- rëðka atëteka...“ Nu tuo rodëns ons vës lioub oþçtë i skalbîkla, kon natroka pa- tiemîtë dvara þmuonis. Bet kas galiejë ton ûkvaizdiou oþgintë? Anuo darbs tuoks – vësamë dvarë tvarka priveizietë. Ruoþë bova muot- rëðka, katruos ons geidë, pats nasoprasdams dël kuo. Dabar Jû- zops mëslëjë, kad tamë nabova nikuokë dîva. Jug svçks vîrs tuokiû- së metûsë nagal ba muotrëðkas ëðsëverstë. Ër tçp ons savi laikë këitâ, nabova kuoks pasëleidielis ar muotrëðku tvërkintuos, kâp kë- të dvariuonis. Rekiejë gera posmetë, pakuol Ruoþë nostuojë anuo baidîtëis. Sal- dos karðtis nosmelkë anuo ðërdi, atsëmënos ðëlta, stamontri muot- rëðkas kliebi, rauduonas lûpas, lîgius dontis ër pëlna savës atsëþa- diejëma sosëtëkëmu valonduoms… – Je to bûtomi naðlie, Ruoþelë, að tavi, kuo gera, uþ patë pajim- tiuo, – pasakë vëina karta. – Naso að naðlie ër nabûsio. Kaþën, ar vedom geriau bûtom, je puonalis moni uþ patë pajimtom… Þënuomâs, napajiemë ons Ruoþës uþ patë… Ana dar dvëjum Ðateikiu baþninèë. Pruðinskë Konstantina portëgrapëjë sûnum sosëlaukë, bet ons napaklausë, ar bënt vëins îr anuo. Tik (Atkelta ið 43 p.) paskotënem oþgëmos, pasiûdëna muotrëðkâ pas Muocko ëðeigëni sëjuona ër buovelnënë ðniûrelka so pamuðo. Vediuojies so anou praplîðës no paþastëis maþne lig sëjuona aprumba (jousmëns). I ton bënt septînis metus. Këtuos naëiðkuojë. Paskiau ër laika nabibova, plîði ër stebeilëjuos suodnë dërbou vaikç. Jûzops prisëmënë, kâp statîbuoms oþsëjiemë. Vo so metâs ër rçkals oþeitë dinga, vësa apðaukë beþiuopsontius ër lëipë oþsëjimtë darbo. Vo pats, çdams svçkata darbâ lioub ëðsunktë. Tçp ër lëka senvaikis ba vâkum... pruo ðali, paveiziejë i ton muotrëðka ëð artiau. Ana pasëruodë be- Dabar Ruoþës nabier, senç mërë. Rasiet ni ketorium deðimtium na- sonti naðpetna, nieka, kad apdrëskosi ër basa. Ëð puo koskelës, toriejë. Kor ëðsësklaidë anuos vâkâ, ons naklausëniejë. Tad ðëndë- sorëðtuos ont maumuonelë, kâp ër vësum þemaitiu muotrëðkûju, ina varë no savës mëslës, kad îr kaþkou kalts prið ton muotrëðka ër drîksuojë ëðsëpeðosi ðvëisium plaukum sruoga. Nuosës bova tëisi, anuos vâkus. Vo juk lëka kalts vësam gîvenëmou, lig paskotënës þondâ rausvë. Këta dëina ons oþsoka i skalbîkla bûk tatâ paveizietë, dëinuos. Atsëdoksiejës, stuojuos ëiðkuotë ðiepalie plieèkelës so mi- ar natrûkst tën kuo noors. Ruoþë mordies pri kobëlâtë so ðarmo, do. Vo paskiau, maþâs gorkðnelçs siorbstîdams mido, vës svarstë, atriemosi trëneklës lëntuos gala i jousmëni, glomþë kaþkuoki au- ar anuo darbâ Salontum valduosë gal atstuotë tâ muotrëðka pa- dekla. Pamatiosi anon, ligo ër nosëstebiejë, bet nieka nasakë. Pasë- darîta skriauda. Vo rasiet tuos skriauduos nier, rasiet ër anâ bova lënkë ër viel inëka i sava darba. Prisëçjë patem anon oþkalbintë. maluonë sosëtëkëmâ so svetëmo vîrëðko? Bënt jau ons stuoruo- – Sostuok valondelç. Atejau paveizietë, kuoki ta tava skalbîkla. jies, kad anëi bûtom maluonë. Þënuojë, kad ne ana vëina ëð laþënin- Rasiet trûkst kuo noors? kiu, èinðëninku patium ar dvara mergiu tçp gîven. Bet oþplaukë kaþ- Muotrëðka atsëtëisë ër pasësoka i anon tou ðuono, katras nabova kuoks sunkoms i ðërdi no tum prisëmënëmu. Vo ruodies, kad anëi soplîðës. Naatruodë ëðsëgondosi, tik besëstebonti. bus tuokëi maluonë. Rasiet geriau bûtom bovën, je bûtom soskai- – Je puonâlis noorietom, galietom naujë trëneklë itaisîtë. Ta so- tës, këik vësuokiu rçkalingu dalîku ons bova somëslëjës, këik Sa- vësam nodëla. lontum valduosë budinku pastatës. Ons apvâkðtiuojë skalbîklas kertës, apveiziejë peèio, ont katruo Gerâ atsëmën, kad përmuoji rimta statîba vika Margëninkûsë. stuoviejë þlaugts so ðuntontë bielizno. Tatâ bova dvarielis maþne patemë valdum pakraðtie, ont Skouda – Vo naujë þlaugta ar nanuorietomi? posës. Ëlgâ toriejë mëslîtë, no kuo pradietë, pakuol sogalvuojë, kad – Puona valë. Je itaisîtom, bûtom nabluogâ. pëgiausç atsëçtom pastatîtë viejënë melnînèë. Þmonis ëð Margë- Çdams pruo ðali, Jûzops nooriejë patapðnuotë ðuona pro sop- ninku ër këtum tuo kraðta suodum vaþiava maldintëis i Korða, i Ru- lîðosius marðkënius, bet tuokart ligo kas sotoriejë anuo ëðtëista ron- cavas malûnus, katrëi garsiejë no sena. Kartâs ër ëð Salontum dva- ka. Ëð artëi pamatë platës Ruoþës akis, kor ðmiesèiuojë ligo ëð- ra lioub reikietë veþtë kvëitius i Rucava, je nooriejë gerum petliavuo- goustis, ligo nosistebiejëms ar praðîms… tu mëltu. Ër veþë, naveiziedamë, ka tuolëj. Ëlgâ reikiejë itëkënietë – Marðkënius galietomi sosëluopîtë. anuos maluonîbë Geradarë, kad piningus, gautus uþ dvare ëðaugin- Pruoèka gûþteliejë petçs, atsëdoksiejë ër nosësoka pri darba. tus lënus ër audënius, ëðaustus ëð dvara verpalû, vëinus metus pa- Jûzops prisëmënë, kad ton patë dëina, noçjës pas kriauèio Muoc- skërtom melnînèës statîbâ. „Vo kam? – stebiejuos Geradarë, – kam

ZZ 2009 2vidus.PMD 44 6/8/2009, 7:24 PM LITERATÛRA 45

rçk naujuos melnînèës, je Salontûsë vëina pri vondëns jau stuov? liou. Ðiuokë tuokë Salontum plîtënë sogalvuojë ëðpliestë, kad statîbë- Ar anuos naoþtenk?“ Jûzops atsëmënë, so kuokë kontrîbë reikiejë nës medeguos oþtektënâ torietom patis ër pardoutë galietom. Tuo Geradarç aiðkintë, kad Salontum malûns jau pasenës ër ëðgverës, Kuèinskis Jûzops dëdëlç oþsëgeidë tumet, ka statont Margëninkûsë gërnas nodëlosës, sëitâ luopîtë parluopîtë. Rçk dëdëlë kaðta, kad kamëna uþ 11 tûkstontiu plîtu pliîtëninkou Kasperâtiou toriejë pakluo- anon kâp reikint pataisîtomi. Puoni rasiet ni naþëna, kad salontëðkç të 111 timpu. Pamëslîk tiktâ – tuokius piningus uþ muolë gabalus! èinðëninkâ vaþiou i Rucava maldintëis. Ër dvara kvëitius tonkç tën Diekou Dievou, muolë Salontum dvara valduosë natrûka. Tad naskundë maldën. Melnînèë Margëninkûsë nakaðtoutom brongç. Salontum piningum gerëms meistrams somdîtë. Përmâsis plîtininku meistros mëðkûs medienas statîbuoms îr pasërinktënâ. Druobë sparnams bova Peteruoèios Maksîms ëð Korða. Solîga anon uþ 100 muðtëniu galietom ëðaustë kad ër Eidëkis, miestalë atkuoèios (audies). Kana- taleriu arba 1000 timpu metams. Baisç dedëlë bova tëi piningâ, bet pëniu siûlu kaima muotrëðkas ër dvara mergas priverptom. Dëdes- meistros sava amata vertë þënuojë. Dërbtë plîtënie somdë miestalë në kaðta rçktom gelþënç îrongâ nopërktë ër meistrams oþmuokietë. vîrus. Prisakë Jûzops, kad laþëninku napriimtu, nas duorâ dërbtë Bet tëi kaðtâ natroktom atsëpërktë, dël tuo, kad viëjë no jûras posës anum naprivërsi. Vîrâ ëð dvara gava nabluogas algas ër pëitus, bet napritrûkst ni þëima, ni vasara. vësks tas par metus këtus atsëpërka so kaupo. Ðçp tçp ikosuojës Geradarë, pradiejë statîbas. Pakuol anuos vîka, Tou patio laiko bova atnaujints ër Salontum malûns. Malûnëninks pats siediejë Margëninkûsë ëðtësas nadielës. Dël ðvëntuos ramîbës Kriauza so gëþâs padërba naujus kaiðtius luoviou, nolçdontem toðti pasomdë draugëðkus sosiedus prûsus, kad pabûtom Salontûsë, pa- vondëni, atnaujëna apatënës malûna skrînës. Vësum galum meist- sauguotom miestali ër dvara. Vo prûsams kas? Tarnîba nasunki, ros Ivanuovs Mina ont ëðplûska (uþtvankas) itaisë tris naujus sokë- alaus atsëgertë doud, paðer, ðnapðelës stuopa vakarâs pastata. At- ma ratus. Akmëntaðç maskvienâ nokalë dvejës naujës gërnas. Pet- sëmënë Jûzops, kad tam rçkalou ëðleida ne vëina deðimti timpu, liaus itaisîmo pasërûpëna ons pats, naskûsdams piningum. Tad Sa- bet kon padarîsi, je vësa nadielë reikiejë statîba priveizietë. Oþ meistra lontum melnînèë natroka ëðgarsietë, ër dvara kveitium nabreikiejë pasëpraðë Rucavas malûnëninka Spuogi, gërnas nokalë meistrâ ëð maldintë këtor. Savë mëltâ dëdëlç pravertë dël tuo, kad miestalie Korða, gelþënës dalis padërbëna somdîtë kalvç ëð Rucavas ër Klai- atëdarë kepîkla – tën kepë dëdëlç skanius pîragus, beigelius ër ba- piedas. Tou patio isëbiegiejëmo, Geradarç nabaiðkindams, sorëntë ronkas; tou laiko Salontum torgûsë, katrei vîka do karto par nadielë, Koksënie karèema. Jug rçks atvaþiavosëms i malûna kartâs ër par- þmuonis galiejë lig valç prisëpërktë ðnapðës ër pîragu. nakvuotë, ne vëins vîrëðks ër alaus kauða ëðlenktë oþsënuories, je Basëdarboujint metâ slîda ligo kuoks vondou… Atsëmënë sun- tik bus kor oþçtë. Tad oþsakë Salontum meistrou Ëndriou padërbtë kë vasara puo dëdliûju gaisrum, kumet reikiejë atstatîtë miesta. At- nauji oþoulëni þlaugta bravuorou, baèkum, vanum, kobëlum, kobë- sëskaitës so meistrâs ër darbëninkâs, viel galiejë rûpintëis Margë- lioku ër këtuokium rikum, rçkalingu alou darîtë. Atnaujëna ër Þemîtës ninkâs, Koksënë, dvara paluociaus remonto ër këtâs kuoþnuos dë- karèema pri Korða kelë. Senç pastatîta budinka apipierëjë (apkalë) inuos rçkalâs. Sunkç sergonti Geradarë vës lioub praðîtë, kad bënt naujuoms lëntuoms, vo vëdou vërð dëdliuojë stala pakabëna gelþini këik aple anuos laiduotovës pamëslîtom. Þëima padërbta graba. Anou ðvëistova so ðeðiuoms þvakidiems, katrou nokalë tas pats kalvis ëð ëð vëdaus reikiejë ëðmoðtë dailçs audënçs, someistravuotë konta- Klaipiedas. Vësë tëi darbâ kaðtava vuos ne tûkstonti timpu. Matâ, pali, laiptelius ër soulelius pri anuo. Reikiejë pasiûdintë îkapës, somdîtëms meistrams nagal iejç pasakîtë „palauk“. Je sotarç uþ nopërktë jouduos gelumbies calûnou (katafalka uþtëisalou), audëk- darba uþmuokietë, piningus toriejç kluotë unt stala tujau pat, ka darbs lum skuoterkuoms ër dar vësuokiû daiktû, katrum ðëndëina Jûzops pabëngts. Salontëðkems lëka skuolings lig Naujë meta. Tçp pat ër ni nabatmënë. Jota, kad ton rodeni pavargst grçtiau nago lig ðiuol, Kretinguos malûnëninkou Vulfou, ëð katruo bova pasëskuolënës ðim- kad sopîkst dël nieku, kad vakarâs sunkç oþming, ka vësuokiausës ta taleriu uþ pruocëntus. Galiejë gautë i skuola ër pas Salontum þîdus, mëslës ramîbës nadoud. Vës sunkiau belioub atrastë laika, kad noors bet so tâs nanuoriejë prasëdietë. Margëninku pramuonë natroka atsëpërktë, tad këtâs metâs atëda- këik atsëpûstom. lëjë vësas skuolas, ër dël tuo pats dëdlç dþiaugies. Tad ðin vakara, rîmuodams pri tomsë longa, goudë pats savëm, Tou laiko prasëdiejë naramomâ. Lietovuos ër Þemaitiu bajuorâ kad dabar gal atsëgoltë kumet oþsëmanës ër dël nieka soktë gal- soðaukë konfederacëjë. Bûrç konfederatu rinkuos dvarûs ër mies- vuos narçk, je tik ne tas gielëms pakauðie, kuojuosë ër dëiglç srie- tûs. Atsëmën, kad vëins bûrîs, katram komandava kapituons Dig- nuos. Bûtom èe Ruoþë, vo kad ër këta muotrëðka, patrintom ðuo- mans, bova apsëstuojës nakvînç Joudeikiûsë, natuolëj Salontum. nus, pagluostîtom skaudës vëitas, linksmiesni þuodi pasakîtom. Alë Bûrë intëndata teka pamaluonintë – ikëðtë anam i kiðenë dvîlëka kad nier… Kap èe ons nogîvena ton sava ëlga omþio ër napasërû- timpu, kad ons sodraustom kareivius, je tëi oþsëmanîtom savëva- pëna savëm? Jug uþ sotaupîtas timpas ër muðtënius galietom no- liautë. Kaðteliuonâtis Levuons, jau aðtouniuolëktus metus ikabënës, sëpërktë nadëdëli palivarka ëð kuokë nosëgîvenosë ðliektas ër isë- tçp pat oþsëspîrë stuotë i konfederacëjë. Tievs nadraudë, buobotës kortë anamë. Bet kon dërbs vëins tën atsëdûrës? Pats nabdaug sîluos vaikis naklausë. Puo mûðë so rusu polko Ðiaulium ekanuomëjuo bator, vo svetëmâs napasërëmsi. Sava vâkum naoþsëaugënës, nagal daug kas ið konfederatu papoulë i nalaisvë. Puonâtis Levuons ëðt- rçkalautë ëð svetëmum, kad anou rûpintomës, kad anuo gailieto- rûka, bet korin laika toriejë slapstîtëis, pakuol Geradarë sotvarkë mës. Þënuomâs, uþ piningus tarnum deðimtëmis gali pasësomditë, anuo rçkalus, pakluodama tam 300 timpu. Tad Margëninku pinin- bet meilës ër atjautuos nanopërksi. Kad napradietom aðaruotë, viel gelç dëdëlç pravertë. isëpîlë midaus… Anuo patëis planâ ër tuoliau laimingâ pëldies. Atsëradosius pinin- gelius galiejë skërtë ne tik puonu rçkalams, bet ër Salontum miesta- (Nukelta i 46 p.)

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 45 6/8/2009, 7:24 PM 46 LITERATÛRA

nieta. Pakuol bova svçka ër nasostombiejosi, buobotë anou vëlkuos tik i svarbës ëðeigas vaþioudama. Liodvëkâ ons pasëruodë puot- rumpis, bet govi Magdelë sometë, kâp anon sosiaurintë ër paëlgin- të: rçk pridortë platiesni aprumba (jousmëni), vo tou padarîtë nabus sunkç, dël tuo, kad panelë îr klëina (liekna). Pri sëjuona pritaikë jouda aksuomëni kontuðieli ër dailç sokluostë gelsva ðëlkënë skepete- lë, katron galies sosegtë buobotës paduovënuoto sëdabrënë sagte- lë. Basëkrapðtëniejint pri siovënë, Liodvëkâ i galva smelkies mëslës – kaþën, ar buobotë bûtom kontëna, matîdama tçp napavuoþnç ap- sëçnont so dâktâs, katrus ana brongëna. Bet kon bepadarîsi. Jug dabar þmuogaus nabier, vo lëkën anuo gerë dâktâ tor tarnautë gîvë- isëms. Tçp bova no omþiu, tçp bus ër tuoliau. Panuos Liodvëkas jaunîstie pastrajçs nieks par daug nalepëna, vo dabar ni tuo tëik. Ana dël tuo nasielvartava, noors kartâs lioub pamëslîtë, kad bruolielis galietom kuoki nauji drabuþi ër anâ nopërktë. Apsëvëlkosi at- naujintâs ër pritaikîtâs pastrajçs, atsëstuojosi prið zelkuorio, toriejë pripaþintë, kad vëskas pritink. Je matîtom buobotë, rasiet pasëdþiaug- tom sava anûkës ðaunomo. Liodvëka pamëslëjë: vo rasiet tçp pa- sëðvëitosi igaus buobotës linksmoma ër ðarma – tçp nabaðtëkë va- dëna muokiejëma vësëms patëktë. Tad so palëngviejëmo tus praðmatnius pariedus sosëkruovë i keliuoniu skrînë, katruos vëita bova didliuojë vaþë galë. Ër liekë pana Liodvëka tame didlçjemë vaþie so Gorskiu herbo Ðviekðnas (Ðilutës r.) kapënës. Pruðinskë Konstantina portegrapëjë ont doru, ër naðë anou trîs arklç apsnëgto vëiðkelio par laukus, pro pakelie pasëtaikontius þmuonieliu gîvenëmus, pruo bërðtvînus so (Atkelta ið 45 p.) apðarmuojosçs alksnçs ër berþâs. Pana siediejë tëisi ër pasëtëm- *** posi. Kuojës bova îsoktas i kailio pamuðta sëjuona ër apkomðîtas ðël- Ëlguokâ prisëçjë lauktë pakvëitëma ëð puona Kajetuona, Lau- to gûnë. Apsëvëlkosi vuovërium kailënâtçs, apsëmuovosi tuokë pat mium dvara gaspadoriaus, pakuol tas prisëtaisë ëðpëldîtë sava pa- keporelë so prisegto plunksno, përðtënietas ronkas sosëkëðosi i mupta þada. Je puo sosëtëkëma rodëni Salontûsë pana Liodvëka dar torie- (mova), ðaltë najota, tik dþiaugies þemo þëimuos saulë ër namatîtuoms jë ðiuoki tuoki noora palaikîtë artëmesnë paþinti so tou vîrëðko, da- vëituoms. Senç babova kor noors tuoliau ëðsëkielosi ëð nomum, ër bar tou jau bova ëðmetosi ëð galvuos. Juodëniejë karts no karta so ðën mënota nikëik nagailiejuos, kad vaþioun i Laumius. Kuèinskio Jûzopo puo Salontum apîlinkës, ðnekiedamuos, dalîda- Tarvîda Kajetuona tievuonëjë, apaugosi miediu sëino, pasëmatë muos prisëmënëmâs, svarstîdama, kâp gîventom, je bruolis lçstom ëð tuola. Puonu paluocios pasëroudë besous medënis, þems bu- anâ isëkortë katramë noors Salontum dvara palivarkë. Bova dinks so apvalçs onþoulënçs stolpâs pri paradëniu doru. Këims oþ- noosprëndosi bûtënâ ten pasëvadintë puona Jûzopa, noors anam tektënâ platos, kad karietas ar vaþç ba varga galietom privaþioutë aple ton ketënëma vës dar nieka nasakë. Solaukosi pakvëitëma va- pri gonku, bet kuo noors praðmatnesnë anamë nabova matîtë. Pa- þioutë i Laumius, tuos keliuonës sovësam nageidë. Bet bova priþa- ðaliûsë palei parkana stërksuojë krûmâ. Liodvëka spiejë, kad tatâ diejosi bruoliou, vo ër napaduoro bûtom pasëdëdþioutë. Kuoks tas gal bûtë jazmënâ ar erðkietruoþës. Laumium dvarielis babûtom, bet bajuors Tarvîds Kajëtuons îr anuo Svetium pasëtëktë atskobiejë pats puons Kajetuons, apsëdarës ðeimininks. strielèiaus barvo. Ëðtëisë ronka noðuokosem no þërga Levuonou, Bruolis Levuons i vëiðnagë taisies dëdlç okatnç. Matâ, puons vo paskiau abodo priejë pri vaþë, kad padietom ëðlëptë panâ Liod- Kajetuons ne tik vaiðës, bet ër medþiuoklë bova prisiþadiejës sotai- vëkâ. Puo pasësveikënëma ceremuonëju uþ paronkës îvedë anon i sîtë. Þëmë jau iðalosi, snëiga dar nadaug, bet þvierium piedas gali nadëdëlës gonkas, ëð tën – i pakajo, kor svetium laukë këtë tum aiðkç matîtë. Levuons priðnekëna sesëri vestëis sava Bierë. Je pati nomum gîventuojç: stombi muotrëðka so balto kîko, ëðstîpës jau- ðaudîtë nanuories, galies pasëveizietë i vîru taikloma, mëkloma, ðau- nëkâtis ër daili panelë. Tatâ bova puona Kajetuona vâkâ – Muotiejos noma. Jug medþiuoklë ne tik tam, kad kuoki þvieri nogalabîtomi, bet ër Matilda so puoni Stanislava, mosiet gaspaduoriaus gëmënaitë, kad ër i këtus pasëveizietomi, ër savi paruodîtomi. Anam tçp pat katra dabar gluobuojë vâkus ër rûpënuos nomâs. Pasësveikënos bus maluono pristatîtë sesë, katra juodënie ni këik naprastiau uþ Liodvëka so Magdelë bova palîdietas i ðëlta kombarieli këtame no- vîrus. Tad tegol so Magdelë pasëtaisa tinkamus drabuþius juodë- mum galë ër palëktas pasëëlsietë ër apsëgerbtë puo keliuonës. Pa- niejëmou ër kou noorintâs praðmatnesë vakarou. kajava mergelë atneðë arbetas so oþkondo. Anon atvedosi puoni Vësa nadielë Liodvëka so Magdelë koities drabuþënie ër skrînie- Stanislava meldë pasëstëprintë. së, pakol vëskon sosëronkiuojë. Pana toriejë zoikënuoms pamuðta Vîrâ ðormoliava këimë, taisies i medë. Skalëjë ðonis, trîpë ër þvin- sëjuona, katrou lioub apsëvëlktë þëima, so buobotë i svetius vaþë- gava arklç, pajotën, kad gaus palënktîniautë. Varuovâ miegëna ra- niedama. Terp këtum pastrajum aptëka buobotës ëðeigëni rodouji gum ër tarðkîniu skardoma. Liodvëka pamëslëjë, kad rçktom pa- sëjuona, dar puoniuos Gracholskienës laikâs lapu raðtâs ëðsiovie- klaustë bruolë, ar bus tuo kavalkaduo muotrëðku. Jego na, ër ana

ZZ 2009 2vidus.PMD 46 6/8/2009, 7:24 PM LITERATÛRA 47

nanuorietom juotë: vîrâ bus oþsëjiemën, kon ana vëina tën veiks... Tus svarstîmus notraukë puoni Stanislava: – Rasiet panelë tçp pat pageidautom juotë i mëðka? Matâ, mûsa Matilda geid pamatîtë medþiuoklë. Mon bûtom drousiau, je anou ëðleistiuo ne vëina. Puons, anuos tievs, sakë, kad medþiuoklie bus puora puonium ëð sosiedu, bet tëkrâ tuo nieks naþëna. Að sakîtiuo, kad paneliems juotë rçktom par pëitus, ka mes veðem i medë maista. Tuoki tvarka tëka ër panâ Liodvëkâ. Kelës ðaltas valondas pralei- dos keliuonie, tçp gerâ bova pasiedietë jaukemë kombarelie. Tad pasëvaiðënosi arbeto, pakvëitë atçtë panelë Matilda pasëðnekietë. Klausëniejë anuos aple mëðka, kor vîrâ medþiuos, aple sosiedu dva- rus ër ðeimînas. Matilda pasëruodë besonti ðneki ër govi mergelë, nikëik nasëbaimënonti namatîtas vëiðniuos. Ana papasakuojë, kad medþiuoklës vëita îr natuolëj Barstîtiu, ton medë no senuovës vadën Poukës sengërë. Esonti ana dëdëlie ër tonki, tad tën gali rastë kuo tik noori: þvierium vësuokiû, vasara – ougu ër gribu i valës, dël tuo anum ðeimîna ër këtë sosiedâ tën sovaþioun grîbautë, ougautë ar Vëikðnç (Maþëikiu rajuons). Mukienës Danutës portëgrapëjë rëiðotautë. Potam nosëgaun pri opës ar kuokë noors eþeralë, pasë- iðalosi, viepûtiniu dar nier, tad þërgâ napavargs. I ton keliuonë pasë- mauda, pavalga, vo je pagada graþi, pabûn lig vakara. Liodvëka klau- ðuovë ër Tarvîdâtç so puoniuos Navidanskienës doktërëmis. Liod- sies ðvîpsuodama. Anâ patëka bajuora Tarvîda doktie. Daili pavei- vëkâ pasëruodë, kad atsësakîtë bûtom napaduoro. Tam pritarë ër zietë, govi paðnekietë, augosi terp gëriu, laukum, kalnum, svieta dar bruolis, dël vësa pëkta so iðvîkstontçs pasiûsdams ëð sava bûrë nasogadinta, pasakuojë vëskon no ðërdëis, dþiaugdamuos, kad puora vîru. Pakuol apveiziejë vësas vëitas, pana Liodvëka geruokâ anuos klausuos. Liodvëka jota, kad ta mergâtë sied so anou, lig pavarga – nabova pratosi tëik ëlgâ rëstë ont arklio juotë. Tad tuos ðiuol bovosë napaþîstamo muotrëðko, sovësam nasërûpindamua, iðvîkas pabaiguo papraðë, kad nabgrîþtom pri lauþa, vo soktom i kâp ana atruoda, nabëjuodama, kad anon ëðjouks ar prikëð kon Laumius. Tam pritarë ër puoni Izabëlë, spiedama, kad medþiuotuojç noors: mergelë bova patëkli ligo maþos vâks. ëð pamëðkies jau bus ëðjuojën. Vëdordëinie ëð dvara pajodiejë kelë vaþç. Vëinamë siediejë puo- Griþos i dvara, i ton ðëltouji kombarieli, pana Liodvëka pasëjota ni Stanislava so kamerdënerio, këtûsë – tarnâ ër vëriejç, apsëkruo- pavargosi ër no ðaltë sostîrosi. Uþejë dëliausis nors staigç atsërastë vën poudâs, katëlâs, kreþçs ër riðelçs, katrûs bova sodiets pravënts Salontûse, sava pakajou, nosëmestë kailënius ër vëso ûgio ëðsëtë- ër stuotkâ, kad medþiuotoujç ër këtë svetç galietom kâp reikint pa- istë luovuo. Pîkteliejë pati ont savës, kad oþsëgeid naëðpëlduomu sëstëprintë. Paskou vaþius juojë Liodvëka so puona Tarvîda vâkâs. dalîku. Magdelë laukë anuos, ëðtëisuosi ont krieslu ëðeigënius dra- Pamatën atvaþioujëntius, kelë vîrâ pasveikëna anus, ðaudîdamë ëð buþius. Notraukosi no panelës kuoju keliuoniu korpës, ðëltâs delnâs strielbu. Jau degë lauþielis. Ont snëiga drîksuojë eiliems sogoldîtë trînë sostirosës anuos piedas, pakuol tuos atsëlçda. Iveikosi savi, zoikç, lapës – medþiouklës laimikis. Raitelç noðuoka no þërgum, pana Liodvëka vëlkuos atsëveþtus pastrajus, avies lengvâs batelçs. natrokdamë isëmaiðiîtë i bûri. Puons Kajetuons pristatëniejë Liod- Magdelç atruodë, kad Liodvëkâ rçk ëð naujë soðokoutë plaukus, vëka sava kaimînams, terp katrum bova puoni Navidanskienë Iza- nas kouds puo keporë bova sosmegës ër ëðsedraikës. Liodvëka belë ëð Barstîtiu, puonâ Strumskç ëð Poukës ër këtë svetç. Vîrâ dûsaudama pasëdevë tarnaitës valç: „Rçk pakëntietë, rçk pakëntie- dþiaugies, kad medþiuoklë gerâ pavîka: krëta bënt poura deðimtium të, jug nagal io prið svetëmus stuotëis kâp kuoki laumë.“ Vuos anuos zoikiu ër lapiu, vëins dëdliausis ðerns, katros toriejë dëdëlës jouda spiejë apsëtvarkîë, kâp parsëbrazdëna Levuons so puono Kajetuo- iltis (tou ðerna paðuovë puonâtis Levuons, tad ons daugiausë ër no vestëis vëiðniuos pri stala. pagîrû solaukë). Bet bruolis bova laimings ne tik dël tuo. Ons pasa- Didçjemë pakajou, katron salë vargç ar galiejç pavadintë, svetç kuojë Liodvëkâ, kad matës brëidi so poikçs ragas, tik nieks i anon jau bova sosërinkën. Liodvëka so Levuono pasvadëna ðalëp no- napataikës. Maþa bieda, nas radës eglînë dëdliausius brëidë ragus mum gaspaduoriaus. Pri këta anuo ðuona siediejë puoni Izabelë so so vëso kaukuolë – matît, nabags rojuo bova sobadits, vo rasiet ëð kaimînâs ar gëmënaitçs, katrum Liodvëka napaþënuojë. Tuolëmâje- senatvës nosëgalavës. më stala galë sosëspëitë jaunûmenë – Tarvîdokâ so sava vëinmetçs. Pakuol vësë ðormoliava aple lauþa, tarnâ patëikë pëitus. Papras- Tarnâ zojë aplinkou stala, naðiuodamë valgius ër pëlstîdamë vîna, të valgç, sotaisîtë dvara kokuoriaus, Liodvëkâ pasëruodë dëdlç ska- stëpresnius gierëmus kuoþnam pagal noora. Përma ëðtarmë, þë- në, rasi dël tuo, kad valgë laukë, pri lauþa, rasi dël tuo, kad vësë èe nuomâs, pasakë nomum gaspaduorios, dþiaugdamuos ðën laimin- bova gera ûpa. Puons Kajetuons vîrus vaiðëna arielko, puoniuoms go dëino ër malounium svetium bûrio, pagerbosio anuo skrumnë pasiûluojë rauduona vîna, parveþta ëð Klaipiedas. Liodvëka stuo- boveinë. Liodvëka klausies nolçdosi akis ër idiemç sekë puona Ka- viejë pri lauþa, dþiaugdamuos sklindontë ðëlomo ër lëipsnum plas- jetuona kalba. Ana toriejë pripaþintë, kad ons ðnekiejë sklondç, þuo- tiejëmo, kumet pri anuos atçjë puoni Izabelë so Matildo ër pasiûluo- diu napritrûkdams ër napasakîdams nieka narçkalinga. Pabaiguo vë- jë pasëjuodënietë puo apîlinkës. Napartuoliausç esous didliesis sum papraðë pakeltë taurës ër ëðgertë. Këimë bova gërdietë pîðkë- Barstîtiu kûlis ër Alkas kalns so naoþðalontio ðaltënio, katrum pane- nont ëð strielbu – tatâ jiegerç, lauèëjç ër varuovâ ðaudë puonu garbç. lë Liodvëka tëkriausç dar nier matiosi. Þënuomâs, þëima tuo graþo- ma nadaug – medç ba lapu, laukâ puo snëigo. Bet þemë jau gerâ (Nukelta i 48 p.)

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 47 6/8/2009, 7:24 PM 48

(Atkelta ið 47 p.) tuokiuos naramiuos dëinuos. Pana viel diekavuojë, tvirtindama, kad ana nier pavargosi, tik noorietom ðëik tëik atsëpûstë. Ëðlçdosi Sta- Vëskas vîka kâp vësumet dvarieliu baliûsë. Svetç valgë, gierë, vëins nislava, soka galva, kâp priðnekintë bruoli, kad tas vaþioutom i Sa- këts, ðeimëninka papraðîts, sakë prakalbas, bet tuokiuos linksmîbës lontus. Levuona ketënëmu ana naþënuojë. Taisontëis keliuonç, ons ër laisvoma, kâp pri lauþa, èe jau nabibova. Pana Liodvëka ton jota naaiðkëna, ar nakvuos, sakîdams „bus matîtë“. Bet dabar Liodvëka vëso kûno, tad gûþies ër mëslëjë, kâp anâ èe rçks kelës valondas nooriejë kuo grçtiau ëðtrûktë ëð tuo toðtë ðormolë, ëð apsëgiërosiu ëðsiedietë so tâs svetëmâs þmuonëmis. Jug dël anuos ër bruolë bo- þmuoniû draugëjës. Þënuojë – jego ër atsëgols, vës tëik naoþmëgs. vëma vësë èe jautas ligo sogautë. Përma karta sosiedën uþ stala so Tad pasiuntë Magdelë soëiðkuotë ër atvestë bruoli. kaðteliuona palëkuonëmis, naëðmanontis ni kon ðnekietë, ni kâp ap- Levuons pasëruodë ëðrauduonavës ër linksmos. sëçtë pri tuokium vuoþnum svetium. Matit, kërb anum galvuosë bai- – Kap jautas mona guoduotëna sesë? më ër noolankoms prið aukðtesnius uþ savi, matît, spaud gieda dël – Puonë mona bruolieli, – rimtâ iðtarë Liodvëka, – bûk maluo- napertekosë sava gîvenëma ar nogastavëms, kad tas oþkompë nos, padarîk kou noors, kad að galietiuo iðvaþioutë nomëi. balios palëks prastus prisëmënëmus pakvëistëisëms. Anoudom – Þënuomâs, ëðvaþiousi, sesë. Vësë iðvaþiousem. Bet tçp onks- su bruolio rçktom palaikîtë bendra kalbas. Levuonou tas sekies tëi këltë napaduoro. Ëðgersem dar kafëjës so pîragâs, matiau, puo- nabluogâ, vo Liodvëka nagaliejë savës parlauþtë, tad tîliejë, akis i ni Stanislava tou jau rûpënas. turielka nodûrosi, valgi knëbiniedama. – Ak, Leo, – melstë meldë Liodvëka, – bûk tuoks gers! Mon Bet ëð palëngvo no këlnuojemu stëklum, ragum ër tauriu svetç oþteka tuos komedëjës pri stala. Nabnuorio nieka matîtë, nieka so- apkaita. Ëð palëngvo klegesîs pripëldë oþstalës toðtoma. Jau ðne- tëktë, so nieko ðnekietëis. Að pavargau… Tëik pavargau, kad galio kiejë terp savës puo do, puo tris, galvas sokëðën, kuo tuoliau, tuo apsëaðaruotë vësëms matont. To gebi patvarkîtë vëskon, tavës tronkiau. Liodvëka dabar atsëtëisë ër pruo primerktas blakstienas klausîs, tavës napasmerks, – ikalbëniejë sesou. stebiejë parauduonavusius veidus, soþëbosës akis, þiuopèiuojën- Matît, Levuonou anuos meldëms pasëruodë rimts. Pagalvuojës tës bornas. Kap tik tumet puons Kajetuons, atsëstuojës so pëlno atëtarë, kad papraðîs puoniuos Stanislavas saldës vaiðës atneðtë taurë, papraðë vësus aptëltë ër pradiejë tuokë ëðtarmë: èe, i kombarioka. Vo pats tou tarpo lëips pakinkîtë arklius ër ëðlçs i – Nuorietiuo ðin vakara þemâ nosëlënktë anuos maluonibç panelç Salontus abëdvë muotrëðkas. Dël vësa pëkta pasiûs puora raitum Liodvëkâ, diekavuodams, kad napabûga tuolëmuos keliuonës ër tei- vîru, strielbuoms ginkloutu, matâ, pakelie gal pasëtaikîtë vëlkum ar kies pagerbtë ðius nomus sava apsëlonkîmo. Dëdlç geistiuo, kad ðvë- kuokium razbaininku. Vo puonou Kajetuonou pasakîs, kad Liodvëkâ isiuoji panelë ëð Laumium ëðsëveþtom maluonius prisëmënëmus ër oþçjë migrena – îprasta bajuorëðka stuona muotrëðkûju lëga. atsëlonkîtom ðiûsë nomûsë tonkiau. Tad praðau guoduotënus svetius pagerbtë ðvëisiausë panelë ër ëðgertë i anuos svçkata. *** Pri stala siedou vîrâ ër muotrëðkas soskata stuotëis, brazdinda- Ër ðëtâ dëdiesis vaþis viel lek par baltus laukus, tik ðin karta jau më krieslus, tarðkindamë stuotkus. Vëins këts soðoka „Vivat!“ ont Salontum, vuos vuos sëikdams kieli pavaþuoms. Pana Liodvëka Klausîdamuos puona Kajetuona þosmies, Liodvëka rauduonava li- viel sied anamë, i sëjuona ër gûnë ivîniuotuoms kuojuoms, lig augo kuoki ouga, vo vësëms stuojëntëis pamëslëjë, kad bûtom laimë sum oþversto kailënâtiu apkaklë. Naktës tîki, dongos priþemiejës. prasmegtë puo kelmo ar bënt puo stalo. Bet ër anâ teka atsëstuotë Pruo skîstus debesis kumet ne kumet kîðtelie pëlnatës. Linksmîbiu dël tuo, kad puons Kajetuons tëisë sava taurë sosëdauþtë. Këtë svetç, ðormolîs ër ðaudîms notuola, aptîka. Tën lëka þmuonelç laimingë bovë artiau, sëikë tuo patëis. No ër kas anâ balëka? Reikiejë atsës- pagal sava laimës sopratëma, so sava medë, pëlaliems, kûlçs, ste- tuojos padiekavuotë nomum ðeimëninkou uþ pakvëitëma ër maluo- boklingâs ðaltënçs, pasakuoms aple laumës ër nalabûsius… Pana ni prijiemëma, uþ galëmîbë pamatîtë Laumium dvara ër poikës anuo Liodvëka ðërdie jota, kâp tvërtâ anëi ir prisërëðën pri tum vëitu, kor apîlinkës, uþ paþinti so maluonçs anuo vâkâs, îpatingâ so panelë gëmë, auga ër daug kas vësa sava omþio nogîvena. Kap anëms ër Matildo, kontrç draugavosë so anou, napaþinstamo vëiðnë, ëðtësa napakîrst tëi patis vaizdâ, tuos patës vëitas, tëi patis oþsëjiemëmâ? dëina. Liodvëkas þuodç davë dingsti viel pripëldîtë taurës ër ðin kar- Jug puonâtç Tarvîdâtç nier bovën ni Mintaujuo, ni Klaipieduo, nað- ta ëðgertë uþ jaunûmenës svçkata ër laimë. nekont jau aple Vëlnio. Bet klausîdamuos jaunuosës Matildas, Liod- Puo nakoriuo laika tvarka oþstalie pradiejë ërtë. Vëins ðaukë ðne- veka naëðgërda, kad ana dël tuo sielvartautom. Kad pri tuokë pa- kiedams, naadëdëlç beveiziedams, ar kas anuo klausuos, këts knap- diejëma priprastomi, matît, rçk gîventë ëlgâ vëinuo vëituo, nasokont siejë, galva vuos ne i turielka nolçdës. Ton stebiedams, puons Kaje- galvuos dël pasaulë, katruo to nasi matës. Pagalvuojosi aple savi, tuons pasiûlë vîrams rinktëis ðalëp esontemë pakajou parûkîtë ar Liodvëka toriejë pripaþintë, kad ana jau îr pagadinta. Ana truoðka tabuoka paðniauktë, vo rasiet ëðçtë i këima pagadas paveizietë. Tou tuo namatîta pasaulë. Tik bieda, kad tën papoulosi, pasëjota svetë- tarpo anuo maluoniuojë pagalbininkë puoni Stanislava pakvëitë ma, narçkalinga, tik pajoukuos verta… Lîgindama sava gîvenëma puonës, panelës ër vësus noorëntius pakaðtavuotë patiuos keptum so këtum þmuonium skrumno bûvio, peikë savi: kuo ana biedavuo- pîragu so arbeto ar kafëjë. Pasënauduojosi sombrûzdio, Liodvëka jës, kad Salontûsë pakîriejë, kad tën îr liûdnç ër prastâ? Ar ne pati sproka i anâ skërta kertë pas belaukontë Magdelë. Bet pabiegtë no kalta, kad þmuonium naëiðka, namuok so anâs draugautë, naapveiz vësum napavîka. Pribovosi puoni Stanislava pakvëitë anon pri arbe- artëi esontiû poikium, vësëms þënuomu vëitu? tas. Liodvëka diekavuojë ëðsësokëniedama, kad noor bënt mënotâ Keliuonë þëimëðko kelio atviesëna ikaitosë panuos galva, sluo- pabûtë vëina ër grçtâ atçs. Vo puoni Stanislava paþadiejë par ton pëna ër sklaidë oþplûdosës sunkës mëslës ër bjaurë nootaika. At- laika pakluotë panelç luova, kad galietom ëðsëtëistë ër paëlsietë puo sëmindama nasenç matîtus vaizdus puona Kajetuona dvarë, daug

ZZ 2009 2vidus.PMD 48 6/8/2009, 7:24 PM 49

kou jau galiejë vertintë ramiau. No, kad ër ton sava ëðtarmë pri sta- – Eso priþadiejës puonou Kajetuonou pardoutë tau labum dëi- la. Dabar pamëslëjos, anâ nabatruodë, kad bûtom ðnekiejosi num ër padiekavuonë, kad apsëlonkç Laumiûsë, – vedë tuoliau ruo- navîkosç ar ne vëituo. Juk ne tas ðnekiejëms anâ ûpa pagadëna. da Levuons, ligo namatîdams sorûgosë sesës veida. – Þënuomâs, Vëskon sojaukë puona Kajetuona elgesîs. Pabëngosi sava kalba, puons Kajetuons apgailestava, kad tçp onkstëi ëðvaþiavâ ëð anuo pamatë, kad gaspaduorios, sojiemës par dëlbi anuos kairë ronka, nomum. Sakë ligo pasëjotës kalts, kad panelë tçp novarga, dël tuo kel aukðtîn. Ër, tik pajotosi oustu dîgoma ont përðtu, sosëvuokë, praðous atleidëma ër pasakë, kad noorietom pu Kaliedu atvaþioutë i kad ons buèioun anus. Pana sogniauþë përðtus ër vuos sosëlaikë Salontus mûsa aplonkîtë, þënuomâs, je pana Liodvëka priims tuoki so pëktomo naplieðosi ronkas ëð vîrëðkas letënas. „Tuo tik ër betrû- anuo pageidavëma. ka!“ – pamëslëjë, grçtâ siesdamuos. Kuoks nalabâsis moni pako- Liodvëka siediejë, akis nonierosi, ër tîliejë. siejë stuotëis? Jug galiejau siedietë kâp siediejosi. Paveiziejë sker- – No kuo to tuoki rimta, sesë, kuo nalinksma? – naatstuojë bruolis. suoms i bruoli. Tas ðvîpsuojë, noosi pakielës, ër laikies sava krieslë – Þënuok, kad tava apsëlonkîms puona Tarvîda dvarë vësëms bova ligo idëigts. Tiktâ tumet, ka oþstalie vësë ðëik tëik aprëma, Levuons dëdëlis îvîkis. Namaþâ gerum þuodiu ëðgërdau ëð puonium Izabelës atsëstuojë ër paaiðkëna, kad anuo sesë îr tîki ër skrumni asaba, ër ër Stanislavas. Vîrëðkuojë posë bova soþavieta tava apsëejëmo ër tuoki vësum pagarba anâ tëkriausç ruoduos napelnîta. Bet ons dþiau- ëðtarmë pri stala. gas, kad sesë pati pasakë þuodi këta garbëms svetems, kas ruoda, Liodvëka parauduonava ër dvejuodama paveiziejë i bruoli – ar tik kad vëiðnagë ðiûsë nomûsë anâ îr maluoni. ons naèîdëjës ëð anuos? Tas ligo anuos mëslës skaitë: Ton vëskon prisëmindama, pana Liodvëka joukies ëð sava pa- – Tau ruoduos, kad að prasëmanau ar narimtâ ðneko. Na, sesë, siotëma ër miegëna soprastë, dël kuo tas vësks tçp sojaukë anuos sakau teisîbë. Vo ruoda ëð tuo ivikë torietom bûtë tuoki: oþteks tau dûðë. Jug daugîbie baliu ër soejëmu, katrûsë anâ prisiejë bûtë, vë- par dëinum dëinas kiûtuotë sava pakajou. Rçk keistë gîvenëma, ton- suokium kalbum ër nosëðnekiejëmu bova gërdiejosi tëik ër tëik, ron- kiau þmuonëms pasëruodîtë. Puo Naujum metu puoni Navidanskie- kas – ër ne tik ronkas – buèiuojëntiu vîru tçp pat natrûka. Bet tën në sava dvarë kel balio. Esau oþkvëistë ër vedo abodo. Að priþadie- ana lioub stebietë tas komedëjës ëð paðalies, kartâs joukdamuos, jau, kad bûsiau, je tik naatsëtëks kas noors nanumatîta. kartâs pëktindamuos. Matâ, kâp nagal ëð þmuonium èîdîtëis. Da- Lëkosi vëina, Liodvëka ðërdie gailiejuos, kad napaklausë bruolë, bar pati tuokemë padiejëmë atsëdûrë! Vëskas dar bûtom posë bie- kas dar tamë baliou bus. Vësa lëkosë dëinuos dali ana prasiediejë duos, ale tëi dorou oustâ… Liodvëka atsëdoksiejë ëð gëlomuos. buobotës krieslë, spuoksuodama pro longa ër apmëslîdama bruolë Jug ne tuokë artoma ana truoðka. Atrëmtë galva i patëkema vîrëðka parveþtas naujînas. „Rçk keistë gîvenëma“. Kap keistë? Kon bruo- pieti, stuovint prisëglaustë… Ër jostë, kad tor apsauga vësûsë gîve- lis toriejë galvuo tçp ðnekiedams? Ar ëðeigas ë þmuonis? Ar sava nëma vargûsë… Ër þënuotë, kad nier vëina, kad nikumet nabûs pa- noora soëiðkuotë anâ jaunëki? Ar anon patë paakintë, kad sosëras- lëkta, apgauta… Tuo dabar nier. Rasiet, nikumet nabus. Bet kas anâ tom sau kuoki noors oþsëjiemëma? Bet kuoki? Kou oþsëjem anuos gal oþdraustë aple ton svajuotë? metu panas, dar natorëntës vîru? Gîvendama Salontûsë, kame par Tad ar verta bova trënktëis i Laumius? Mosiet, verta… Vën dël paskotënius dvejus metus baveik nieks svetëms napasëruodë, ana tuo, kad pajostom, kuokëi mîlë îr nomâ. Ðëtâ parvaþious i sava ker- maþne nieka naþënuojë aple sava vëinmetës. Ër aple sesërum gîve- të, iprastâ kvepontë, ðëlta, tîkë. Rîtuo atsëkielosi par parka þings- nëma tçp pat. Kas dël tuo bova kalts? Liodvëka toriejë pripaþintë, nious i baþninèë, rasiet pasëðauks puona Jûzopa pasëðnekietë. Ra- kad ër ana pati îr namaþâ kalta dël sava vëinatvës. Jug galiejë pa- siet atsësies pri klavesina, kad prisëmintom vëina këta jaunîstës me- raðîtë, aplonkîtë ar par bruoli daugiau soþënuotë, kâp kluostuos ar- liuodëjë. Ër tëkrâ pasëvaiðins tabuokas þiopsnelio, puo kam galies tëmiausiu gëmënium gîvenëmâ. Alë nç – topiejë Salontûsë no vë- paskaitîtë knînga ar naujëiji kalënduorio. sum oþsësklëndosi, vësa svieta kaltindama dël sava vëinatvës. Pa- mëslëjos, so kou daugiausç norietom sosëtëktë, ðërdës linka i Te- *** oduora. Ðçp ar tçp versi, vîresniuoji sesou anâ bova artëmiausë. Bjauros tingolîs par vësa dëina naapalçda panuos Liodvëkas. Ap- Rçktom so anou sosëtëktë. Kaþën, ar ana tonkç apsëlonka Ðatei- ðëlosi puo keliuonës ëð Laumium, mëiguojë lig pat pëitu, bet ër tam kiûs? Puo babunelës laiduotoviu bova sosëtëkosës tik par atmë- atçjos napaslinka keltëis. Varties, rouþavuos puo patëlâs, pakol Mag- nus, praejos ketoriuoms nadieliems pu pakasinu. Sakë, kad vasara delë atçjë paklaustë, rasiet maluoniuojë panelë prisakîs pëitus at- kaþkëik pabus vîrâ dvarë. Rasiet ër bova, bet Salontûsë naapsëlon- neðtë i luova. Matâ pri stala nieks naatçs, dël tuo kad vîrâ parsërada kë. Liodvëka sosëtëkëma naëiðkuojë, tad pati kalta îr. Jug pavîdiejë nomëi nasenç, ër puons Levuons noçjë ëlsietëis. Liodvëka nikuo- seserëi, kad ta þanuota, kad vâkus augën, kad gal ëðvaþiuotë i svie- kiuos okatas valgîtë natoriejë. Tad papraðë tik arbetas. Nutarë dar ta, keliautë i tuolëmus miestus, prijimtë sava nomûsë svetius. Jug nasëkeltë, bet patîsuotë luovuo ër apmëslîtë, kas bova vakar ër kas anâ nareikiejë slaugîtë sergontës buobotës, kuoþna dëina bëjuotë gal bûtë rîtuo. anuos smertë ër tou patio lauktë anuo... So bruolio sosëtëka tik ontra dëina pri pëitu stala. Levuons bova Rasi përma karta pana Liodvëka pamiegëna pamatîtë savi ëð linksmos ër ðnekos. Nuþvelgës apsëniaukosë seseri, pasëtçrava aple ðalëis. Ar so tuokë sosëraukosë, pëkto, pavîdë asabo, kuoki ana îr anuos svçkata. ëð tëkrûju, kam noors galiejë këltë noors ðërdingâ pasëðnekietë? – Diekou, bruoli, eso svçka, atsëëlsiejosi, nieks naskaud. Dþiau- Bet juk graþç ana rokavuos so puono Jûzopo ër so Tarvîdo. No, ër gous laimingâ nomëi sogriþosi ër sava kertiuo atsëradosi. Mëslëjo, so bruolio kartâs, noors anuo kalbas Liodvëkâ ne vësumet lioub kad nabnuorietiuo niekor ëð nomum vaþioutë, bent jau artëmiausio patëktë. Na, rçk sosëtëktë so Teoduoro. Ëðkluotë anâ vësas sava laiko. (Nukelta i 50 p.)

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 49 6/8/2009, 7:24 PM 50 LITERATÛRA

Levuons bova ðnekiesnis: – Svçka bûk, sesërelë, dþiaugamies tamista matîdamë. Napîk, kad oþgriovuov ont galvuos, bet jug naþënuojuov. Sveikënau ëð vë- suos ðërdëis, tëkau, kad ëðçtës bus laiminga, vo mûsa ðiuogeris puons Karuolis apduovënuots dar vëino grapâtio. Teoduora ðîpteliejë: – No, bruolieli, to nikëik napasëkeitç, nikâp nagal i sorimtietë. Bet praðuom siestëis ër papasakuotë, kâp gîvenat. – Diekou, vertamies kâp vësumet. Dëdëlium pasëkeitëmu mûsa gîvenëmë nier. Bënt jau pakuol kas, – pridûrë, þvëlgteliejës i tîkç siedontë seseri. – Tavi pamatîtë dëdlç nooriejë Lodvëka. Mëslëjo, kad ana ër ëðkluos, kuokëi rûpesnç spaud ðërdi. Liodvëka pîkteliejë ont bruolë, bet notîliejë. – Leo, ar tau naatruoda, kad muotrëðkas tor sava rûpesniu; vîrâ juk tçp pat slaptus rokundus aptar vëinë. Tamsta aiðkënâ, kad mon reikies keistë sava gîvenëma bûda. Tad noorio pasëtartë so sesë, kâp ton geriau padarîtë. Liuokajos tou tarpo praneðë, kad stals padëngtas, ër Teoduora vësus pakvëitë i valguomouji. Par pëitus sotarë, kad Liodvëka puora dëinum pavëiðies Ðateikiûsë.

*** Trëjum þvakiu lëipsnelës plastiejë vërð stala, apdëngta narto ser- veto. Teoduora siediejë pri klavesina, laibâs përðtâs ronkiuodama liûdnus akordus. Mozëka sklaidies puo pakajo, pripëldîdama vësas kertës skombontës gîvîbës, vo Liodvëkas ðërdi griaudë ëlgesë, katros naðë mergës mintis i tuolëmus laikus Salontum dvarë, kumet tën vërë gîvenëms. Bëngosi skombintë, Teoduora nolçda ronkas i Senuojë dvara parka aliejë. Pruðinskë Konstantina portegrapëjë skreita ër pasësoka i seseri. Liodvëka pagalvuojë, kad rçktom anâ (Atkelta ið 49 p.) kon noors moluonë pasakîtë, bet sovësam nanuoriejë ðnekietëis – abejuonës, papraðîtë patarëmu. Vo përmiausç ëðsëklausënietë, kâp þuodç bûtom soardën ton nanosakuoma sesës pakajaus geroma. sesou gîven, jug ðëndëina nieka aple anuos dþiaugsmus ar rûpes- Anâ dingteliejë mintës pakëltë no kriesla, priçtë pri Duorisës, apka- nius naþëna. Nutarë praðîtë bruolë, kad pakvëistom Teoduora apsë- bintë ër tçp padiekavuotë uþ ðërdinga prijiemëma, uþ ton ðvëisë va- lonkitë Salontûsë. Èe, ðemë pakajou, kor prabiega anëdvëms londa, patërta ðalta þëimuos vakara, bet nasërîþa tuokem þingsniou. onkstîvuoji jaunîstë, galietom sosiestë ër ðërdingâ pasëðnekietë. Matë, kad sesou îr oþsgalvuojosi, liûdna, ligo kaþkas anâ golietom Liodvëkas praðîms bruolë ni këik nanustebëna. Ons priþadiejë ont ðërdëis. Lîstë i këta þmuogas dûðë Liodvëka namuokiejë. Ër pati rîtuojaus dëina i Ðateikius pasiûstë þmuogo so laiðko. Esous gër- naapsëkëntë, je kas noors so anou tçp darë. Bet juk atvaþiava pas diejës bûk tâ sesou Kalieduoms þadiejosi parvaþioutë i vîrâ tievuo- sesëri so sava klausëmâs ër abejuoniems, reikies kumet noors vës nëjë. Þmuogos laiðka palëks ër papraðîs ekonuoma doutë þënë, ka tëik anas pasakîtë. Tik no kuo pradietë? tik puoni tën pasëruodîs. Pradiejë Teoduora. Þënë atçjë ontruo advënta nadieliuo. Puoni Pliuoterienë pageida- – Kap gerâ, Liu, kad atvaþiavâ ër kad paselëkâ pavëiðietë. Nuors va, kad bruolis so sesërë aplonkîtom anon Ðateikiûsë. að nabëjau bûtë vëina, bet vës tëik maluono jaustë ðalëp artëma *** þmuogo. Ër dar tuokë sopratinga mozëkas klausîtuojë. Grapa Pliuoterë tievuonëjë nabova dëdlç praðmatni. Medënis Liodvëka pasëjota, ligo anuos ðërdie kuoki uþtvanka bûtom sog- paluocius so platio priebotio, no katruo i abodo ðuonus notîsën riovosi. Pasëpîlë þuodç, katrum nareikiejë ëiðkuotë, apmëslîtë, so- budinka sparnâ, kuoþnos a tik ne so aðtounçs longâs. Iþëngos i torietë. erdvë premënë, Liodvëka apgaubë jauki ðëloma, persësmelkosi – Ak, Duorisë, mona geruojë sesërelë, kuokë ðvëisë valonda to no sena paþinstama kvapa. Nuvëlkës vërðotënius drabuþius, liuo- mon paduovënuojç. Givenëmë nabovau gërdiejosi tçp skombon- kajos abodo svetio novedë i kombari, kor anum laukë Teoduora. tiuos mozëkas. Naëðmanau, kas èe diejuos so monëm, kor ana muni Kumet sesou pakëla no kriesla anum pasëtëktë, Liodvëka soprata, naðë – ar atgal i jaunas dëinas, kumet abëdvë posmergës bovuov, dël kuo ana nanuoriejë apsëlonkîtë Salontûsë. Duorisë laukies. Pla- ar i ateiti, katruos nagal io pruoto parmanîtë, bet lauko kaþkuokium tos drabuþis jau nabgaliejë noslieptë anuos padiejëma, bova matîtë, ðvëisium parmainu ër ligo junto anas. Að tëik daug noorio tavës kad dëinum gals nabtuolëj. Rasiet dël tuo atradëma, vo rasiet dël paklaustë. Bet përmiau noorio tau ëðpaþintë vëina grieka, katron ëlga nasëmatîma Liodvëkas ðërdi oþplûda tuoks griaudolîs, kad senç ont ðërdëis naðiuojo ër nagalio anuo nikâp atsëkratîtë: vësa akis pasriova aðaruoms. Þuodë natardama, atsargç ër meilç glau- gîvenëma tau vëskuo pavîdiejau: tava dailoma, lëpðnoma, gîvoma, dë sesëri, boèiuodama i abodo þondo. þmuonium prielonkoma, tava vîra, vâkum ër galëmîbës keliautë, bû-

ZZ 2009 2vidus.PMD 50 6/8/2009, 7:24 PM LITERATÛRA 51

të terp þmuonium, linksmintëis. Vo ðin vakara, klausîdamuos mozë- kas, pamëslëjau, kad rasiet ba rçkala. Mon pasëruodë, kad ër to tori sava rûpesnius, katrëi uþ monûsius rasiet daug dëdlesnë. Bet je apsërinko, duovënuok. Ër ton duovënuok, kad drinsau spieliuotë. Teoduora sunkç pakëla no sava kriesla ër priejosi apkabëna sava seseri. – Akðën, sieskiavuos abëdvë ont kanapkelës ër pasëðnekiekiav aple vëskon atvërâ, kâp kaþkumet senç senç. Ar baatmini? Liodvëka pamiegëna, bet ne kaþën kon baprisimënë. Ruoduos, kad pasakuojë sesou, kâp aptëka buobotës stalèiou tabuokerka. Ra- siet ton, kâp skarþëjë (iskundë) bruoli Stanisluova, kâ anou pamatë buèioujint ër glaustont pakajava Uonelë. Ruoduos, goudies, kad Le- vuons sokarpë anuos margouji kaspëna. Bet èe bova tuokëi niekâ. – Þënâ, Duorisë, að didlç maþâ kou baatmëno. – Tçp ër tor bûtë, jug ðnekietë daugiausç lioubo að. Vo to tik klausçs, kartâs joukdamuos, kartâs dîvîdamuos. Þënau, kad no ma- þëns bovau plepi, matît, tuoki mona prigimtës. Dabar supronto, kâp lioubo ëðkoltë tau galva bepasakuodama aple balius, paþintis so kavalierçs, keliuonës ar sosëtëkëmus so sava bûsëmo viro. Ak, aple savi pasakuotë mon nikumet nalioub pakîrietë. Dabar sopronto, kâp kartâs tavi skaudënau, ër apgailestaujo dël tuo. Liodvëka pagluostë sesers plaðtaka. – Að napîksto, Duorisë, dabar tëkrâ dël tuo ðërdie nieks nabkërb, tik pasëjouktë ëð tuo galeu. Bet ðin vakara to tçp pat gaosi pasakuotë aple savi. Mon tëkrâ ka napakîries klausîtëis. Juk jau kelë metâ to esi grapienë. Mëslëjo, kad tuokium asabu gîvenëms nabûn toðts ar pëlks. – Tçp, Liu, to teisîbë sakâ. Grapieniu gîvenëms îr pëlns ër margs. Tik ta pëlnîbë ne vësumet dþiogën. Liodvëka noþvelgë sesëri stebiedamuos. Ont lûpu kërbiejë klau- sëms: „Sesë, ar tamsta esi laiminga?“ Bet sosëtoriejë ër paklausë këtkuo: – Nuorio paklaustë, dël kuo tamsta dabar, tuokemë padiejëmë, esi Ðateikiûsë vëina? – Dël tuo nasielvartauk. Èe að atvaþiavau sava valë, nieks mo- Senuojë dvara parka aliejë. Varna Sigita portëgrapëjë ið RKIC arkîva nës navarë. Puons, mona vîrs, dabar îr dëdlç oþsëjiemës tarnîbas – Narçk persëprðënietë, jug að pati ton kalba uþvediau. Sakiau, rçkalâs. Metu pabonguo iþdëninkou rçk daug vaþënietë puo pavie- Liu, kad mon tink aple savi pasakuotë. Dabar, ka torio tuokë patëke- tus, tëkrintë pavaldënius ër patem atsëskaitîtë. Kalieduoms ons at- ma klausîtuojë, tas mona noors dar dëdliesnis. Gerâ, kad to ðin va- keliaus i Ðateikius so vâkâs ër polko dvariuoniu. Að naso vëina. So kara pasëtaikç, torio kam dûðë ëðlëitë. monëm atvaþiava daktars, mona mîlëmas tarnaitës. Vakûtelë ate- Duorisës balsë Liodvëka taries gërdonti aðaru gaidelës. Ta patîlie- jëms mon jau nabier naujîna, jau ketvërta laukous. jë mënota ër ramç kalbiejë tuoliau. – Ketvërta? – nosëstebiejë Liodvëka. – Jug to do vâkus tetori. – Tëkriausç þënâ, kad ne vësas mûsa luoma panelës þanëjës ëð – Tçp. Torio do augontius. Tretiesis nomërë ni oþgimtë naspie- meilës. Að bovau vëina ëð tum baltum varnu, katruos bûn isimîliejo- jës. Tatâ bova mona skaudiausis pargîvenëms. sës sava bûsëmus virus ër isivaizdou bëndra gîvenëma dvëjau, kâp – Tad ar to nabëjç, kad tçp viel gal atsëtëktë? pasakuo: „gîvena ëlgâ ër laimingâ“. Puo veselës að greitâ sopratau, – Naatsëtëks. Dël tuo að èe ër eso. Ramîbie ër valiuo. kad sava vîrâ sovësam napaþinsto. Nieks jaunuoms panuoms na- Teoduora pajiemë sesers plaðtaka ër oþdiejë onou ont papëlnie- aiðkën aple vîru prigimti. Napaþënau ër tuo gîvenëma, katramë to- josë sava lëimënëis. riesio bûtë vësa omþio, naþënuojau ër bendravëma pluonîbiu, sava – Junti, kâp balduos? Vadënas, îr givs ër tvërts. Að eso ðvëntâ prievoliu, veidmainîstës, katruo sviets îr lig ausum iklimpës. Na- isëtëkënosi, kad ons i ðin pasauli atçs laimingâ. maþâ laika toriejë praçtë, kol parpratau – vîrs torietom bûtë ne tik Liodvëka puo delno jota minkðtus dunksteliejëmus. Tas puojûtis mîlëms, bet ër gerbams. Vo je nier uþ kon gerbtë? bova tuoks napaprasts, logo kuoks stebûklos. – Natrokau pajostë, – atsëdoksiejosi ër patîliejosi tuoliau kalbie- – Ar tau naskaud? Ar navargën? jë sesou, – kad að naso anam mieliausë, graþiausë, brongiausë. – Na, tas mon teik tik dþiaugsma. Þënau, kad îr gîvs. Eso tik muotrëðka, katruos rçk ðalëp savës i svieta çnont, katra tor – Vo kas atsëtëka, kad tas tretiesis naatçjë? – tikç paklausë Liod- anam vâkus gimdîtë, anuo nomus laikîtë, svetius priimtë ër oþimtë. vëka, bet grçtâ pridûrë: – Je tamstâ tas sukel skausma, gali mon Tuo vëskuo að ëðmuokau, tik naëðmuokau sosëtaikîtë so tou, kas napasakuotë. Duovënuok uþ tuoki þingeidoma. (Nukelta i 52 p.)

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 51 6/8/2009, 7:25 PM 52 LITERATÛRA

– Sesë, – viel apkabëna anon Teoduora, – tik naoþsëmanîk mo- nës gailietëis. Að tëkrâ nasëjauto nalaiminga. Torio vâkus, torio nomus, eso svçka, aprûpinta, dûðiuo laisva. Sogalvuojau atvaþioutë i Ðateikius – atvaþiavau. Dël tuo, kad noorio pailsietë no svieta so anuo veidmainîstiems, apkalbuoms ër toðtîbë. Atsëveþiau knîngu,

Ðateikiu baþninèë natum. Padedo gaspadënautë akmistrënç Ontuosç. So dvara mer- XIX omþiou. gëkiems taisau kraitieli sava bûsëmam vâkûteliou. Nuorietiuo solauk- Ordas të mergelës, bet bus gerâ, kas bebûtom, kad tik svçks oþgimtom. No Napaleuona pieðinîs. ër kuo mon batrûkst lig pëlnuos laimës? Jug ër ton meilë, aple katrou Iliustracëjë ið pasakuos prisëskaitiem, ëso patîrosi, kas ne vësuoms pavîkst. RKIC arkîva Teoduora pakëla ër viel atsësieda pri klavesina. Ëð puo liaunum përðtu pasëpîlë linksma ðuokë meliuodëjë. Bet puo mënotas i anon (Atkelta ið 51 p.) pradiejë bërtë liûdnë akordâ, paskiau pavëinç garsâ, tikë, skaudë, ligo aðaras. natroka ëðlîstë i dëinuos ðvëisa. Puons, mona vîrs, nabova mon ëðtëkems. *** Liodvë klausies apstolbosi: kuo kuo, bet tuo nasëtëkiejë ëð Rîtuojaus dëina, gorkðnuodama so sesë arbeta, Liodvëka apsa- Teuoduoras ëðgërstë. Siediejë sostingosi, bëjuodama anuos kalba këniejë gîvenëma Salontûsë. Aple vëskon ðnekiejë ligo pasëjoukda- partrauktë, vo sesou pasakuojë tuoliau. ma ëð savës, jug anuos dëinas ër notëkëmâ sesërç gal atruodîtë – Reikiejë tik indiemiau pasëþvalgîtë aplinkou, kad soprastomi, sovësam nainduomë. Nanosliepë itarëma, kad bruolis ëiðka anâ jau- ka daug aukðtûmenës puorû gîven tçp pat. Að dar nabovau ont tëik nëkë. Apsakë sosëtëkëmus so puono Tarvîdo Salontûsë ër Laumiû- pruotinga. Tad ëðdrinsau anam papriekaiðtautë. Tçp elgdamuos së. Ëðkluojë kuo smolkiausç aple sava naktënë keliuonë ëð Lau- padariau dëdliausë klaida. Ëðgërdau ton vakara, kuo nagërdiejosi. mium ër sava mintis aple sotëktus þmuonis, aple Levuona ër savi Bet tau tum þuodiu nakartuosio, par daug skaudë anëi bova. Ër te- patë. bier. Bieda bova ta, kad að tou laiko vaikelë laukiaus. Tuokemë pa- Duorisë klausies ðvîpsuodama, kartâs kuo noors paklausdama, diejëmë ëðgërstë, kad meilës nier, kad anuos rasiet ni nabova, mo- kartâs nosëjoukdama. Bet Liovëkas tas naþeidë. Ana jauties links- siet par daug sunkos smûgis jaunâ, patëklç muotrëðkâ, kuoki að ma, ont ðërdëis bova lengvç, ligo bûtom apvaliosi anon no narçka- tumet bovau. Vësas sava mintis ër pajiegas sokaupiau savie, kad linga ðlamðta. Ton sesërç ër pasakë. noþodîtiuo meilë sava vîrou. Bet tuoks mona nosëteikëms þodë ër Teodora sorimtiejë. dar nagëmosi vaikieli. Ons gëmë nalaiko, nagîvs. Ër pati vuos vuos – Nasakîk tçp, Liu. Vësks, kon þmuogos pamata, ëðgërst, pa- ëðsëkapstiau. Gal puonou mona vîrou tas bova pamuoka. Atsëpra- junt, kaupas anuo galvuo ër ðërdie kâp oþgîvents torts. Tas mumis ðëniejë, rûpënuos, daktarams piningum naskundë, lonkë muni maþne dara pruotingesnçs. Këik sopratau, nadëdëlç tetruokðti pataptë puoni kuoþna dëina. Rasiet ë prið þmuonis jauties napatuogç, rasiet pra- Tarvîdienë? þovosë sûnelë gailiejuos, rasiet ëð tëkrûju sava kaltë pripaþëna. Ak, – Teisingâ sopratâ, sesë,– nosëjoukë Liodvëka, – sovësam tuo tas jau naabie svarbo. Vo að palengvo kieliaus ëð lëguos. Daugiau natruokðto. Gal ër bruolis rimtâ aple tou namëslëj, gal ër puons Ka- galvuojau aple givûsius vâkus – kâp anëms rçktom augtë ba muoti- jetuons tuo nasëtëk. Èe gal tik toðtë mona itarëniejëmâ, tad niekam nas. Anëi natoriejë tuokiuos babusës kâp mûsuoji. Je monës nab- napasakuok. Að savës nikâp namatau so puono Tarvîdo kâp so vîro. lëks, kas anus mîlies ër prigluobs? Ta mintës bova kâp ëðtëista ron- Tuoki mintës mon îr atgrasi. Tad ar îr kuo vaþioutë i puoniuos Navi- ka skëistontem. Pakëlau ont kuoju ër apsëramënau. So vîro ðneki- danskienës balio, kor viel sosëtëksio tou þmuogo? ejau vieþlîbâ, kâp so svetëmo þmuogo. Pati nosëstebiejau, kad ga- – Îr ðimtâ iðmuoniu, kâp muotrëðkas gal vîrams paruodîtë sava lio, ligo sava vëdou bûtiuo no kaþkuo ëðsëvadavosi. So laiko atçjë puoþiûri i anus, þënuomâs naoþgaunont, naiskaudënont. To anum, sopratëms, kad ëðsëvadavau no sava naiviuos ër ëð dalëis sava- matît, dar naprirçks. Bet je tonkiau pabëndraosi so þmonëmis – ëð- naudëðkas meilës. Stebiedama aplinkënius sopratau, kad svietë daug muoksi. Þënuomâs, jego tuo prirçks.

ðeimû tçp gîven. Naretâ pasëtaika, kad ër puonës sosëëiðka sau Liodvëka nolçda galva. . vîru, katrëi anuom paivairën gîvenëma – To teisîbë sakâ. Mon tuo nabiprirçks. Kas bepastebies mona – Bet kâp to viel... – riþuos oþklaustë Liodvëka, bet naëðtarë lig gala. omþiaus pana terp jaunum ër svçkum? – Kap að viel vâka laukous? – ðîpteliejë sesou. – Nagalvuok aple – Duovënuok, Liu, að mosiet nosëðnekiejau, – sosëzgrëba Te- muni bluogâ, Liu. Tas vaikelis îr grapa. Að galiejau oþsluopintë sava oduora. – Bet apsvarstîkem tava galëmîbës ðalto pruoto. Përmiausç, meilë, bet nieks monës naatleida no þmuonuos pareigum. Sakiau, rçk ëðmestë ëð galvuos minti, kad esi luozuorios. Je pati aple ton kad puons, mona vîrs, praðë atleidëma. Ruoduos, kad eso anam uþmërði, ër këtëms tas narûpies. Ontros dalîks: apsëprask so teisîbë, duovënuojosi. Këtep sakont, dabar mon tas pats, kou ons oþsëjem, kad jaunë kavalierç tava palonkoma vargo ar sëiks. Tau, sesërelë, kumet naso ðalëp. Matau, kad tëi dalîka tavi stebën. Patëkiek, kad rçks pasëþvalgîtë i augesnius uþ savi. Naoþmërðk tçp pat, kad ap- daugelis puorû tik tçp ër tegal ëðtvertë vëins ðalëp ontra. Vo këik linkou besisokou naðlç ër senvaikç matîs aplink tava galva vainëka svieta muotrëðkûju pragîven sava omþio, tçp ër napaþënosës ëð- ëð dvëjum brongium dalîku – Gorskiu këlmies ër namënka kraitë. svajuotuosës meilës. Tad kelk galva, Liu. To gali pataptë geidþiamiausë nootako Þemaitiu – Tad ar to galietomi atsakîtë, ar esi laiminga? konëgaikðtëjuo.

ZZ 2009 2vidus.PMD 52 6/8/2009, 7:25 PM LITERATÛRA 53

Liodvëka klausies sesers þuodiu vuos ne prasëþiuojosi; tuokiuos plëkuos teisîbës i akis dar nieks anâ nabova sakës. Paskotënç Duo- risës þuodç abëdvëm sokielë skani jouka. – Bet að noorietiuo, – puo nakoriuo laika rimtâ pratarë Teoduo- ra, – að noorietiuo ðalëp tavës matîtë pruotinga ër duora þmuogo. Ons gal nabûtë jauns ër ëðvaizdos, ons gal nabûtë dëdlç baguots. Bet ons tor bûtë ëðtëkëms, stëpros sava vëdou, verts þmuonium ër tava pagarbuos. Priþado, kad viel sogrîþosi i svieta, pasëþvalgîsio. Je rasio, tëkrâ sotaisîsio jodom sosëtëkëma. Aple ton dabar, laika toriedama, ër pasvajuok. Tçp ðnekiejuos seseris, apveiziedamas Ðateikiu paluocio, vartîda- mas Teoduoras ronkdarbius, sklaidîdamas spintuos apdarus, vartîdamas knîngas ër natas. – Þënâ, ka atvaþious Levuons, að paakinsio anon sosërûpintë tava paðvëitâs ër tualetâs. Matâ, þmuonis panas përmiausç ver- tën pagal apdara. No, pruota pati toriesi sobrondintë. Skaitîk, kon Ðateikiu baþninèë. Þelvë Jorgë portëgrapëjë notverdama ër diekis i galva, isëklausîk i muokîtu þmuoniû kalbas. Ar dar nasi uþmërðosi proncûzëðkâ? Prisëmink, vartîdama pran- klausîtëis, nago ðnekietë ër, gink Dievë, nagalvuotë, kad esi pras- cûzëðkas knîngas, dousio kelës parsëveþtë nomëi. Pliuotkëninkë tiausë kompanëjuo. Je kam tçp ër atruoda, tas tau nator rûpietë. pataptë vargo ar sugebietomi. Ta îda tau nagres, jug vësumet muo- Tad pana þvalgies i þmuonis, sosërinkusius pri stala. Anum bova kiejç patîlietë. Patëkiek, ta muotrëðkas savîbë îr dëdlç vertinga, – vësuokiû ër ëð vësor, tçp pat ër gëmënaitiu pagal Ðemetum ar Gors- muokë Duorisë. kiu lënëjë ëð Berþienu ar Pavëntium. Na vësus ana bapaþëna, matâ – Að eso nostebinta tava mozëkënçs gebiejëmâs, – pagîrë sese- dëdlç senç babova sosëtëkosi. Puoni Izabelë, nomum laikîtuojë, ap- ri Liodvëka. – Kumet ër kâp to ëðmuokâ? Atsëmëno, tau mozëkas sëtaisiosi tomsç mielëno apdaro, apvediuoto sëdabrënçs narënçs pamuokas lengvç sekies dar vaikîstie. Bet skombintë tçp, kâp va- pri kakla ër ronkuoviu galum, dailç sokeltâs ðvëisçs plaukâs, linksmâ kar, tegal tik talëntings mozëkonts. ðnekiejuos so ðalëp siedontçs vuoþniausçs svetçs ër vëiðniems. Kë- – Mosiet að ër eso talëntinga, – nosëjoukë Teoduora. – Mozëka tuo stala posie, baveik prið pat Liodvëka, siediejë Tarvîds Kaje- mon vësumet patëka – ër klausîtëis, ër muokîtëis. Ton natroka pa- tuons so puoni Stanislavo. Pri anuos patiuos ðuona bruolis Le- stebietë aplinkënç. Tad pu tuo, ka graps îvedë muni i svieta, bovau vuons ðnekëna Aleksandravièâtë Teopilë ëð Gondingas, katra bo- pripaþinta kâp mozëkontë. Kad pateisintiuo ton varda, papraðiau vîrâ va Gorskems gëmënie ër dël tuo paþinstama no sena. Kâp gailo, pasomditë mon gera muokîtuoji, ëð katruo dëdlç daug kuo ëðmuo- kad nier Duorisës. Par kelës dëinas, pralçstas Ðateikiûsë, Liodvë- kau. Tas gîvenëmë mon daug kartu pravertë. Mozëka padiejë ër ka pajota, ka tor ne tik sesëri, bet ër ðërdinga draugë, katrâ galiejë iðgîtë ër grçtiau oþmërðtë liûdnus dalîkus. patëkietë vësas paslaptis ar tikç bûtë ðalëp, juntont abëposi pri- – Kâp gaila, kad að kuo noors darîtë gerâ tçp ër naëðmuokau, – lonkoma, skaitont vëina këtuos mintës. pasakë Liodvëka. Rçk pripaþintë, kad kelë þanatvës metâ seseri dëdlç pakeitë. Je – Dël kuo nieka? To poikç juodënieji, ðuoki. Atsëmëni, kâp tavi përma vakara Liodvëka stebëna ar ðëik tëik þeidë tëisë Duorisës lioub aukðtintë mamzelë Salontûsë? Mëslëjo, kad tuo naoþmërðâ. þuodç aple þmonis, gîvenëma tvarka, anuos patiuos îspûdius – pa- Bet muokîtëis nikumet nier par vielâ. Puoniuos Izabelës baliou pa- bovosi ëlgiau, so tou apsëprata: jug anuos tuokës artëmas, kad nier sëstënk paruodîtë, kon gali. Mëslëjo, kad kavalieriu ðuokiûsë pa- kuo sava mintiû dongstîtë ar notîlietë, kas vësumet bova svieta þmuo- nelç Gorskâtç napritrûks. nium bëndravëma taisîklë. Kam sakîtë ton, kuo ëð tëkrûju nagal vuoji – Ak, Duorisë, liaukis ðaipîtëis. Jau darâs panaði i bruoli. – geriau jau patîlietë. – Duovënuok, sesë, mona joukâ napëktë. Nuorio, kad to ëðmuok- Bet svieta soçjëmûsë reikiejë ðnekietëis. Ðëtâ puons Sëlvestros, tomi daugiau pasëtëkietë savëm. Iðmesk ëð galvuos abejuonës. Je katron ðin vakara gava i puora, tçraujës, ar ana îr kumet noors bovosi patëksi pati sau, patëksi ër këtëms. Opîtie, gal tor tën paþinstamu. Pana Liodvëka tor ðvîpsuotëis ër vieþlîbâ atsakënietë: na, tën nabova, paþinstamu nator. Rasiet guoduotëns *** puons Sëlvestros soves anon i paþinti so sava kraðta þmuonëmis, je Natroka prabiegtë tarpuðvëntis, ër ðëtâ pana Liodvëka, atsëdû- anum ðin vakara îr terp puoniuos Izabelës svetium. Ana naþënuojosi, rosi puoniuos Izabelës baliou, siediejë oþstalie ðalëp naujë paþins- kad puoni Izabelë Opîtie tor gëmënaitiu. Vo rasiet ana îr këlosi ëð tum tama, dvara savëninkës posbruolë puona Straðevièë Sëlvestra ëð vëitu. Puons Sëlvestros veiziejë i Lidvëka maluonç, ðnekëna tîkç, tad Opîtës pavieta. Stals bova apkrauts valgçs ër gierëmâs. Aplinkou pana pasëjota vësâ nabluogâ, siediedama ðalëp tuo skrumnç atruo- zojë liuokajç, svetems pateikdamë vës naujës patruovas, pëlstîda- dontë vîrëðka. Pastebiejë aplink mielënas anuo akis sosëmetosës rokð- më i taurës brongi vîna, i kupkelius vësuokius trunkus (svaigiûsius lelës; matît, ne jaunëklis jau. Rasiet jau ë plaukâ praþëlën, bet galva gierëmus). Pakajou tvîruojë lengvos ðormulîs. pridëngta nadëdëlio pudrouto peroko. Ðçs laikâs paplëtosi tuoki ma- Liodvëka gëlç isëdiejë i galva sesers pamuokîmus siedietë nieka da tarp vîru, oþvës tum, katrëi tor valdëðka urieda (tarnîba). Bet tuo nasëbaimënont, namëslëjint, kad i tavi kaþkas stebeilëj, nasvarstont – tinki ar natinki aplinkou esontëms, patç vësus stebietë, daugiau (Nukelta i 54 p.)

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 53 6/8/2009, 7:25 PM 54

(Atkelta ið 54 p.) ëðgertë arbetas. Liodvëkâ atruodë, kad nomum laikîtuojë tëkrâ ðër- dingâ dþiaugas, priimdama sava nomûsë Þemaitiu kaðteliuona vâkus. jug napaklausi. Pana novarë ðalën nagraþës mintis. Rçk dþiaugtëis, Anuos elgesie pana napastebiejë nikuokë apsëmetëma, natëkra noo- kad ðalëp îr þmuogos, katros nieka bluoga anâ nageid – tas matîtë ëð lonkoma ar padlaiþiavëma. Ðnekiejuos so vësâs kâp lîgi so lîgçs, akium ër ëð kalbuos. Ðvîpsuos anâ, paruodîdams svçkus dontis. Ër, kas Liodvëkâ dëdlç patëka. Tuo draugëjuo bova ër puons Sëlvest- Dievou diekou, puo dëduoko noosë oustu nier. Tuos mintis vuos na- ros. Kalba sokuos aple gîvenëma Opîtie, aple puona Sëlvestra bruo- privertë Liodvëkas balso nosëjouktë ëð savës, bet sospiejë oþgniauþ- lë Jûzopa svçkata ër rçkalus. Ðeimëninkë naklausëniejema paaiðkë- të tou staigç këlosi noora ër ana maþâs gorkðnelçs pradiejë smuoka- na Gorskems, kad puonâ Sëlvestros ër Jûzops îr tëkrë anuos pos- vuotë brongvîni, katruo karts no karta vës lioub pasiûluotë puoni Iza- bruolç. Mata, anuos mamâtë Straðevièâtë Elzbieta ër Straðevîèë belë ar katras noors ëð svetium. Ðvëisi sesers nosëteikëma natroka Juons, posbruoliu tievs, îr bovën bruolis ër sesou. Tad tonkç noo- pastebietë ðalëp siedous Levuons. Ons, matît, paþënuojë puona Sël- rietom sosëtëktë so gëmënaitçs, tik ne vësumet galinti, nas tuolëj vestra, tad abodo linksmâ karts no karta lioub parsëmëstë þuodçs. vëins no këta gîven. Ëð anum kalbuos pana Liodvëka soprata, kad Liodvëka dþiaugies, kad tas soejëms îr kor kas maluoniesnis, nago puons Sëlvestros ër Izabelë îr naðlç. Muotrëðka tçravuos aple Sël- puona Tarvîda balios. vestra sûnus, katrëi, matît, bova geruokâ jaunesnë uþ paaugosius Vo dar dëdlesnë linksmîbë prasëdiejë pakëlos no stala. Dëdliuo- anuos patiuos vâkus. jie salie soskombiejë mozëka, ër nomum ðeimëninkë vësus pakvë- Besëvaiðënont arbeto puoni Izabelë pakvëitë Levuona ër Liod- itë tën. Puonës ër panelës sosieda ont pasëinçs ëðrëkioutu krieslu. vëka lëktë naktç; juk anëi îr vëinë ëð tuolëmiausiu svetium. Kas ar- Liodvëka apsëdþiaugë, pamatiosi toðtë vëita ðalëp Teopilës – galies tiau gîven, ëðsëvaþënies, vo lëiktontëms vëitas anuos nomûsë pasëðnekietë so paþinstamo. Puons Sëlvestros, pasvadënës pana, vësëms atsëras. nasëtraukë, laukdams, kumet galies anon pakvëistë bûsëmam ðuo- kiou. Tou tarpo vëins ëð svetium, matît, puoniuos Izabelës papraðîts, *** pradiejë rëkioutë puoras katëljuonou, ër puons Sëlvestros papraðë Blîðki þëimuos saulë greitâ rëitiejë paþemë, vo dar greitiau liekë Liodvëkas paduovënuotë anam ton ðuoki. Balëka tik linktelietë, ëð- dëdliesis Gorskiu vaþis. Ðin karta Liodvëka siediejë vaþie ðalëp bruo- tëistë ronka ër atsëstuotë i eilë kâp ër këtas puoras. Ðuokiou rëkia- lë. Levuons matë, kad sesë îr nosëteikosi gerâ, tad ðin karta napra- vuos ër senë, ër jaunë. Stuojë puoni Izabelë so Liudvëkâ namatîto lçda pruoguos anon paerzintë. vîro, puons Kajetuons ðonkëna sava doktërelë, Levuons pakvëitë – Matau, sesërelë, kad naujiesis kavalierios maluoniesnis uþ guo- pana Teopilë. Eilie sosëdarë par vësa salë. Mozëkontâ grëiþë ont duotëna puona Kajetuona. skrëpîtiu, pûtë trûbus ër klernetus, þvongëna cimbuolâs, dundëna Liodvëka lçda bruolë þuodius pro ausis ba pëktoma. Nier kuo bûgnâ, tad mozëka ëðejë linksma ër tronki. Liodvëka vediuojema ðuokë pîktë, jug Levuons saka teisîbë. figûruos pasëjota bënt deðimti metu atjauniejosi, tad plauktë plaukë. – Ër sopronto dël kuo, – tuoliau puostringava Lavuons. – Lîgë- Aplink robranta (apatini sëjona so lankelçs) dailç siûbava naujuojë ak- nont tas dvë persuonas, puons Straðevîèë tor daug privalomu. Jau- suomënë perlu spalvuos manta (muotrëðku ëðkëlmiu drabuþis, panaðus niesnis, baguotesnis, tonkiau pasëruoda svietë, tad anuo apsëejëms i apsiausta) ër rosva damasta sëjuons, nierënium ronkuogalç gluostë so þmuonëmis kor kas prijëmniesnis. liaunas ronkas, kuojës lengvç këlnuojë tîma batelius þemâs kol- – Ak, liaukis, bruoli, – naëðkëntë Liodvëka. – Dël kuo to noori niokâs. Ak, kâp gerâ, kad Teoduora papruotëna bruoli nagailietë ëð- sogadintë mon dëina? Pats tëmpç i ton balio, vo dabar ëðkalbënieji. laidu anuos naujem apdarou, tinkamam pagal stuona svietë. Puons Ruoduos, ðin karta natorietomi dël kuo priekaiðtautë? Sëlvestros ba varga vediuojë sava ðuokiejë, stebiejuos anuos þings- Levuons noþvelgë ðalëp siedontë sesëri: no ðaltë iraudën þondâ, niu lëngvomo, jodesium grakðtomo ër pats sau mëslëjë, kuo ta pana lig tuokiuos pat spalvuos papûstas lûpas, tëisi nooselë, primerktas akis ðiuol uþ vîrâ naëðçjë, oþsësiediejë oþkompie, vo jug baguota, geruos puo juodâs ontakçs, ont galvos – sabala keporelë so plunksno pri gëmënies. Paruodîk tuokë ðuokiejë miestë – kavalieriu naatsëgins. ðuona. „Naðpetna ta mona sesë, naðpetna, – rasiet përma karta Tamë baliou Liodvëkâ kavalieriu tëkrâ ka natrûka. Ðonkëna anon pamëslëjë aple Liodvëka ons kâp aple muotrëðka. – Trisdeðimti metu ne tik bruolis, puons Kajetuons, bet ër lig ðiuol dar namatîtë virâ. Bet vargo ar kas anâ doutom. Ðçp ar tçp, merga tebier, dar nasovarga daugiausç anâ patëka ðuoktë so puono Sëlvestro. Puora kartu sos- vîrou patarnaudama, vâkâs rûpindamuos. Ëð tëkrûju rçk anâ ton- tuojën salës pasëinie atsëpûstë, gîvâ ðnekiejuos. Liodvëka soþë- kiau terp þmuonium bûtë.“ Bet balso tuo napasakë. nuojë, kad puona Sëlvestra bruolis Straðevîèë Jûzops îr Opîtës pa- – Duovënuok, Liu. Nanuorio sogadintë tava nosëteikëma. Ma- vieta pakamuorë, kad ons pats tamë kraðtë tor dvara ër valdëðka tau, kad terp þmuonium tau bova maluono. Matiau, kad vësëms so urieda, kad îr paþinstams so Tîzenhauzo Ontuono, dëdlioujo Lieto- tavëm bëndrautë patëka. Tad galvuokiau, kor vaþiousiau këta karta. vuos pramuonëninko, kad îr daug keliavës ne tik puo Lietovuos ër – Að labiausç noorietiuo aplonkitë Duorisë, soþënuotë, kâp ana Lënkëjës miestus, bet aplonkës ër Prûsu konëgaikðtëjë, ër Ringa. jautas, rasiet jau sosëlaukë. Liodvëka indiemç klausies ër napabëjuojë pasëgoustë, kad ana, – Ër papasakuotë aple balio, paðnekietë aple ðuokius, vaiðës, pragîvenosi bene posë þmuogou skërta omþiaus, tëik maþâ kou dar pariedus, kuoþna vëina, tën bovosi, – miegdþiuojë seseri Levuons. tier matiosi. Puons Sëlvestros ramëna, sakîdams, kad panelç dar – No, kad ër tçp, – sopîka Liodvëka. – Kas gal mon oþgintë so daug metu prið akis ër kad ton padarîtë ana tëkrâ ka dar sospies. seserë ðnekietëis aple kon noorio? Bet so tavëm nier kuo aiðkin- Mozëkontams pavargos, svetç bûrelçs pabëra puo paluocio. Puo- tëis– esi napataisuoms. ni Izabelë Liodvëka so bruolio pakveitë i nadëdëlë jaukë svetainë – Gerâ, gerâ, Liu, napîk. Atsëëlsiesi puo keliuonës ër uþ puo-

ZZ 2009 2vidus.PMD 54 6/8/2009, 7:25 PM 55

ruos dëinum galiesi liektë i Ðateikius. Nuors gal reikietom atsëk- pasëþmuoniejëms pas gëmënës ër paþinstamus. Kveitëmu natrûka, laustë Duorisës? noors Salontûsë anëi patis ni vëina baliaus nasotaisë. Liodvëkas Þmuogos, këta dëina pasiûsts i Ðateikius so laiðkelio, parneðë paþinstamu ratsî geruokâ padëdiejë. Terp anum bova jaunas puoras palonki atsakîma. ër Liodvëkas vëinmetës oþsësiediejosës panas, sobrëndosës þa- „Atvaþiouk, seserelë, pakol að nasogriovosi. Tëkous, kad rîtuo natvç. Pasëtaikë vëins këts vîrëðks, pavielavës apsëþanintë arba dar bûsio ont kuoju. Lauko.“ naðlîs, bet Liodvëka nagal iejë pasakîtë, kad kas noors ëð anû bû- Atsëdûrosi Ðateikiûsë, pana Liodvëka bova maluonç priimta, bet tom ikrëtës i ðërdi. Tuoks napasëtaikë, bet dël tuo pana nasoka sau oþsëbûtë naþadiejë. Matë, kad sesou dar daugiau apsunkosi, kad galvuos. Vo ër laika tam nabova. Nuoriedama atruodîtë ne bluogiau nagal ëlgiau ëðsiedietë vëinuo vëituo. Geront arbeta so medauninkâs, uþ këtas, Liodvëka dëdëlç rûpënuos sava ëðvaizdo. Mëiguojë këik Teoduoras pasëtçrava, kâp Ðateikiusë praçjë ðvëntës, ar bova atva- nooriedama, prausë borna vësuokçs vondënëmis, kuoþna dëina ejë þiavës puons graps. pasëvâkðtiuotë i parka, je tik nabova speiga ar pûguos. Vakarâs mie- – Þënuomâs, bova. Atvaþiava so abodom vaikiokâs ër so gero gëna prisëmintë mozëkas pamuokas, noors ëð tuo – rçk pripaþintë posë ðeiminîkðtiu. Bova rûpestings, kontros ër maluonos. Prið ke- – nadaug nauduos tabova. Skaitë proncûzëðkas knîngas, parsiveþtas lës dëinas vâkus iðveþë i sava muotinas dvara natuolëj Korða. Pats no Duorisës. Vo oþvës daugiau laika lioub noplauktë besërûpënont dar tor rçkalum Vëlniou, bet puo dëinuos këtuos grîð i Ðateikius – paðvëtâs, katrum ne tëik daug ër tetoriejë. Bet verties so tou, kon nanuor monës palëktë vëinuos. Tou að eso kontëna. Kâp vëskas bova nopërkës bruolis, kon lioub atrastë omþënatëlsi babunelës dra- besosëkluostîtom, gerâ ðalëp torietë þmuogo, katros bieduo vësu- buþënie ar komoduos. Matâ kuoþnuo soeiguo apsëvëlktë ton pati met atras iðeiti. Bet að bieduos nalauko, eso tëkra, kad vëskas praçs drabuþi svieta akëmis veizont bova napaduoro. Tad soka galvas abëd- laimingâ. Vo dabar to pasakuok, ar linksmos bova puoniuos Navi- vë so Magdelë, derindamas ðamerliokus, palatënës, palaidënius, danskienës balios? ðalikus pri sëjuonu ar mantu, katrum dabar jau toriejë dvë, bet tatâ Liodvëka pradiejë pasakuojëma, stëngdamuos naëðsëpliestë, kad bova ëðkëlmiu drabuþis, katron deriejë vëlktëis tik i balio çnont. Terp nanovargintom seserëis. Apsakë sava naujus drabuþius, katrus so- këtum panum Liodvëka iðsëskîrë tou, kad muokiejë pasërinktë pa- sëtaisë tâ soeigâ, papasakuojë aple þmuonis, so katrâs sosëpaþëna pouðalus pri sava apdarum. Nikumet nalioub apsëkrautë blëzgontçs ar ðnekiejuos. karuolçs, sagtiems ar këtuokçs niekniekçs. Teisîbë pasakios, nadaug – Bet daugiausç noorio padiekavuotë tau, seserelë, kad patarç anum ër tatoriejë, kas anâ ëðçjë tik i nauda. Sviets ëð puo lëngvo mon, kâp rçk þmuonies nosëteiktë ër so þmuonim apsëeitë. Ruo- patiemëjë, kad kaðteliuonâtë Gorskâtë Liodvëka îr ëðnaði, bet skrum- duos, kad mon tas pavîka. Ton vakara bovau uþmërðosi sava nagal ni, rimta panelë, verta pagarbuos ër pasëtëkiejëma. Këik tûsë kom- ë. Rasiet apsërinko, bet atruoda, kad ër këtë tuo napastebiejë. Vo plëmëntûsë bova apsëmetëma, vo këik teisîbës, pana Liodvëka nagal muokiejë apsëmestë, bet að tou narûpënaus. Nabova svarbo, soka sau galvuos. Ana nastuoruojies bûtë vësum matuoma ër pa- kuoki að atruodau këtum akiesë. Prisëðnekiejau ër prisëðuokau kâp gërta. Tad, ka pavasari viel sosetëka Teoduora, bova sesers pama- nikumet gîvenëmë. Ër nomëi parvaþiavau linksma. Dabar mëslëjo, luoninta gerâs þuodçs aple sava ëðvaizda ër apsëejëma. kad nabluogâ bûtom dar i kuokë noors draugëjë papoltë. Þëimâ bëngontëis Teoduora ëð Ðateikiu iðvaþiava i Vëlnio. Matâ – Papolsi, Liu, papolsi, ër dar ne vëina karta. Ër îspûdiu prisë- Ðateikiu dvarë þadiejë vasaruotë puona Karuolë bruolç. Teoduora sëmsi i valës, no, gal ne vësumt tuokium maluonium, kâp ðin karta. mëslëjë, kad anâ so maþo vâkonabus ramîbës tamë ðormolie, noors Bet ëð onksta nier kuo spieliuotë. Þënâ, kumet að ëðsërëðio no sava maþuojë grapâtë, katron pakrëkðtëjë Marijë Karuolino, auga kâp ont naðtuos ër pakëlsio ont kuoju, aptarsiau tava rçkalus ër daugîbë mëilium, bova vësum mîlëma, lepënama, tame tarpë ër sava tieva, dalîku, katrëi muotrëðkuoms rûp. Teisîbë, vuos naoþmërðau, puons puona grapa. Sesëris sosëtëka gegoþës vëdorie Bërþovienûsë, ku- mona vîrs atveþë laiðkieli no mûsa Uonuos, puoniuos Menþinskie- met diedëna Juzefa, atvaþiavosi vasarâ i ton dvara, sokvëitë vësus nës. Praða pasveikintë tavi ër Levuona. Raða, kad gîven ba biedum. artëmesnius gëmënës ër sosiedus i „sezuona atëdarîma“. Þë- Ër aple Kuotrîna pasakuo. Ta laimingâ ontra sûnaus sosëlaukë, dël nuomâs, pakvëitëma gava ër grapâ Pliuoterç. Labiausç tou apsë- tuo niekor ðën þëima naëðjodies ëð tuos Godum þemës. Dîvâ, ka dþiaugë Teoduora, dëdlç nooriejosi sosëtëktë seseri ër këtus salon- pamëslëji, kâp platç ëðsësklaidë mûsa dëdëlë ðemîna. Naþënë i kuokë tëðkius, katrum namatë no þëimuos. pasvietë to notekiesi... Liodvëka tçp pat laukë tuo sosëtëkëma. Seseris apsëkabëna tëkrâ – Kaþin, Duorisë, ar að ëð vësâ notekiesio. ðërdingâ ër nabnuoriejë skërtëis ni mënotâ. Diedëna Juzefa, grçta, – Notekiesi, tëkrâ ka notekiesi Atmink mona þuodi, kad ni posës govi muotrëðka, katrâ nieks nadavë penkium deðimtium, noors jau metu napraçs, kâp ëisi pri altuoriaus. senç bova uþ tuos rëbuos, vëiðnium natrokëna. Tçp abëdvëm bejoukoujint napajota, kad vakars jau èe pat. – Matau, mergelës, kad noorëtau pasëðnekietë. Ëkëtau i parka, – Bûk svçka ër tvërta, seselë, tegol Dëivalis laimën tava dëinas. sosëëiðkuokëtau kuokë ramë vëitelë ër èiolbiekëtau. Pëitâ – ketvër- Atsiûsk þenë aple didliouji pasëkeitëma tava gîvenëmë, – pasakë ta valonda. Tam laikou maluoniekëtau pasëruodîtë. atsësveikindama Liodvëka. Liodvëka matë, kad Teoduora îr atjauniejosi, ëðskaistiejosi, gerâ Þënë i Salontus atçjë puo nadielës ër bova gera: puoni grapienë nosëteikosi, laiminga ër vëskou kontëna. Dël tuo ër dþiaugies, ër sosëlaukë svçkuos doktërelës. stebiejuos: kas dabar galietom pasakîtë, kad sesës gîvenëmë bova *** tuokiû baisiû dalîku... Sosëtëkosi Duorisë, Liodvëka klausë pati sa- Vësa þëima Liodvëka so bruolio vaþëniejë i svetius – tû ëðeigu vës, ar ana gebietom puo tuokiû gîvenëma lûþiu, kuokius patîrë bova vuos ne kuoþna nadielë: èe balios, tën medþiuoklë ar ðçp kuoks (Nukelta i 56 p.)

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 55 6/8/2009, 7:25 PM 56

(Atkelta ið 55 p.) dainiu, këts – puons Nargiela Juons ëð Vëlniaus. Teoduora naoþ- Duorisë, vëskon oþmërðtë ont tëik, kad gîvenëms viel atruodîtom mërða sava paþada sesërç, douta preita þëima. Tëi jaunëkâtç, noors kâp ruojos, kad ðërdi so vësam oþvaldîtom dþiaugsmos ër laimë. abodo jau ne përmuos jaunîstës, bova gerë Pliuoteriu ðemuos Savëm ana abejuojë. Bet Teoduora vësumet bova këtuoki, daugiau draugâ, abodo slauniuos gëmënies, abodo bengën muokslus ër da- panaði i omþenatëlsi babunelë, dël tuo anâ gîventë terp þmuonium bar tarnaujëntis pri Lietovuos konëgaikðtë dvara. daug lëngviau. Sostuojosës parka galë pri Laumës ðaltënë, plau- Po pëitu linksma kompanëjë pasësklaidë puo parka. Vëinë kontë ëð puo kalna, ðnekiejuos. vâkðtiuojë Vërvîtës pakrontiems, këtë patraukë i Pëlalës kalna. Liod- – Korin rîtmeti rçks atçtë nosëpraustë tuo ðaltënë vondënio, – vëka laikies artiau Duorisës, aplink katron sokëniejuos ër puons Ka- pratarë Duorisë. – Rasi teisîbë þmuonis ðnek, kad ons sogrouþën ruolis so sava draugâs. Nuors vësë bova linksmâ nosëteikën, kalba jaunîstë ër svçkata. sokuos aple rimtus dalîkus – keliuoniu îspûdius, skaitîtas knîngas. – Ak, sesë, tau jaunîstës dar narçk vondënie ëiðkuotë. To dabar Liodvëka idiemç klausies ër tou patio stebiejë sava naujûsius pa- mon atruodâ tuoki atjauniejosi ër skaisti, kuoki ni prið ðliûba na- þinstamus. Ðnekiesnis uþ vësus bova puons Juons. Ons bierë þuo- bovâ, – joukies Liodvëka. dius kâp þërnius, vuos naoþspringdams, pasakuojë, kor pernâ ke- – Oþ ton að torio diekavuotë sava maþâjç doktërelç. Kuoþna vâka liava, kuokius miestus aplonkë, so kou sosëtëka. Sava îspûdius pa- laukëms ër gëmëms tëik pastëprën îgimtas muotrëðkas galës, kad graþëna anekduotâs ar linksmuoms istuorëjuoms, tad klausîtuojç ana ligo ëð naujë praþîst. Rçk tik vëina dalîka – jauna muotina tor ne vëina karta skanç joukies. Puons Lasëckis Kazëmiers klausies bûtë laiminga. Èe jau ne apþavâ, vo tuoks pasaulë soriedîms. Ton tîliedams ër ðvîpsuodams. Veiziedama i anon, pana Liodvëka pa- pripaþîst ë dëdlëijç svieta pruotâ. Je isëstebiesi i muotrëðkûju gîve- mëslëjë, ar ons ëð vësa muok kuoki þuodi ëðtartë. nëma, ton tëisa patvërtins daugîbë lëkëmu. Po gera posvalondë tuokiuos linksmîbës Teoduora prisëgretëna – Bet, seserelë, juk tau prisiejë tëik pargîventë!.. pri tîkiuojë puona Lasëckë ër oþklausë, kâp gîven gerbama anuo – Anus palëngvo ëðtrën laiks ër naujë notëkëmâ. Nalaikau ðërdie muotinelë ër sesou Amelëjë, ar jau ðiou vasara persëkielë i dvareli pëktoma ni ont vëina þmuogaus. Ka atleidau sava þmuogou, pasau- pri Kedainiu. Ëðgërdosi svetë ðneka, pana Liodvëka soprata, dël kuo lis ligo pasëðvëitë. Sopratau, kad tçp mon bova þadieta. Kumet pa- ons lig ðiuol tîliejë: puons Kazëmiers ðnekiejë oþsëkërsdams, sunkç miegënau pasëprieðintë tam lëkëmou, gavau skaudë pamuoka. Ku- tardams kai kurius þuodius. „Vargdëinis, matît, tor bieda no prigë- met so anou sosëtaikiau, tas atsësoka i moni ðvëisioujë posë. Jug mëma“, – soprata pana ër jau gailiejuos nagraþç pamëslëjosi aple pasakîta, kad lëkëms liousâ ved noorënti ër navalë temp nanuorënti. naujëiji paþinstama. Teoduora patraukë takelio i parka vëdori, nosë- Mëslëjo, kad tëi þuodç îr teisingë. vesdama svieti ër seseri tuoliau no këtum. Pakuol kalba sokuos ap- – Prisëpaþink, Duorisë, kad to ne pati tus þuodius sogalvuojç. le gëmënës ër paþinstamus, puons Kazëmiers atsakëniejë trumpâ. – Þënuomâs, ne pati. Skaitiau knînguo, katron gavau no vëina Tik tumet, ka Duorisë oþðnekëna anon aple parskaitîtas knîngas, pruotinga þmuogaus. aple mozëka, aple matîtus paveikslus, Liodvëka galiejë isëtëkintë, – Nu puona sava vîra? kuoks ëðkalbos îr tas jaunëkâtis, këik daug ons þëna, kâp paprastâ – Na, no këta. Ons rîtuo atvaþious i Bërþovienus karto so Karuo- ër aiðkç muok papasakuotë aple sodietingus dalîkus. Matît, anam lio, ër að tavi so anou sopaþindinsio. patem dëdlç patëka so Duorisë ðnekietëis, tad þuodç bëra maþne Kumet sesëris sogrîþa ëð parka, salie aple stala bûriavuos aple naoþkliûdamë, dël kuo Liodvëka ër nosëdîvëjë, ër pradþioga. Ana dvë deðimtis þmuonium. Diedëna Juzefa bova isëtaisiosi stala galë, klausies, vëskon diejuos i galva, ðërdie apgailestaudama, kâp maþâ tad ër vësë këtë natroka sosiestë. Pëitâ pasëruodë napraðmatnë, tier matiosi ër tëik maþâ tçpaþinst ton aplinka, katruo sokas anuos bet skanç sotaisîtë. Diedëna navargëna sava svetium prakalbuoms sesers gîvenëms. ar ragënëmâs. Valgë kas kon nooriedams, ðnekiejuos, kam so kou Pasëðnekietë vëinëdvë seseris rada laika tik vakarë, kumet drau- patëka, vësë jauties patuogç ër maluonç. Tuoki ðium nomum tvarka gëjë ëðsëvâkðtiuojë puo anëms skërtus kombarius. traukë daug kou, oþvës jaunesnius þmuonis, tad Bërþovienûsë va- – No vo dabar, sesë, pasakîk, ar patëka tau naujëijç paþinstamë? saruotuoju nalioub pritrûktë lig pat rodëns. Puo vakarënës arbetas – paklausë Teoduora. svetç pasësklaidë kas kor: vëinë sosieda salës pasëinie, këtë gale- – Þënuomâs, ka patëka,– nosëjoukë Liodvëka.– Ëðvaizdë ër ëð- rëjuo, tretë laukë ant suolieliu puo þidontçs bezum (alîvu) krûmâs. kalbë vîrâ, nieka naprikëði. Ton sombrieðkas valonda Teoduora sieduos pri klavesina. Salës doris – Atsimëni, að tau dar þëima sakiau, kad sopaþindinsio so bûsë- i galerëjë bova platç atlapuotas. Mozëka plaukë i atslenkontiuos nak- mo jaunëkio. Katron rinktomîs? tëis viesoma, vëinus ðëldîdama, dþiogindama, priversdama atëtrûktë Liodvëka soklosa: no liûdnum mësliu ar rûpesniu, këtëms keldama naapsakuoma, ðvëisi – To rimtâ ðneki? ëlgesi. Liodvëka stuoviejë, pasëriemosi i galerëjës tvuorelë, pasken- – Aiðko, rimtâ. Vakar sakiau, kad suvesio i paþinti so þmuogo, ëð dosi sava mëslies, ligo josdama, kad kaþkas dëdlç gers îr èe pat – katruo gërdiejau ëðmintinga pasakîma aple lëmti. Spiek ëð katruo. tik ëðtëisk ronka ër pasëiksi. Kâp gerâ, kad Duorisë muokën anon – Mëslëjo naapsërëksio, sakîdama, kad ëð puona Kazëmiera. ramç, ba skundu priimtë sava lëmti, padiekavuotë anâ, lçdosç gîventë – Naapsërëkâ, sesërelë. Ons vëins ëð tum jaunum ðvëisuoliu, pasaulie, pëlnamë gruoþë ër geroma. katrus iduomaunas vëskou, kon þmuonis ir sokûrën ar atradën vë- Rîtuojaus dëina i Bërþovienus pribova graps Karuolis ër atsëve- sûsë pasaulë muokslûsë. Paklausk anuo kuo noors aple bi katruos þë karto so savëm puora vîru, so katrâs sopaþindëna vësa draugë- tautuos istuorëjë, muokslëninkus, menëninkus, aple lëgas ar anum jë. Vëins bova bajuors Lasëckis Kazëmiers Vëlems, këlëma no Ke- gîdîma, aple gamtuos soriedîma, aple bi kuoki miedi ar þuolelë, –

ZZ 2009 2vidus.PMD 56 6/8/2009, 7:25 PM 57

tujau pat ëðgërsi vësa paskaita. Je natëki, rîtuo pati paklausëniek. keltus joudus plaukus isësegosi kelis baltus þëidelius – ar tik ne – Að par maþâ teþënau, kad galietiuo so tuokio þmuogo palaikîtë parkë no kuokë þîdontë krûma noskuobtus – iraudosio veido, no kalba,– atsëdoksiejë Liodvëka. katruo nodëla ðîpsnîs – puona Vëlëma akims ruodies uþ vësas gra- – Palaikîtë kalbuos narçks, tiktâ indiemç klausîtëis. Përmam kar- þesnë. „Je pakvëis dar bënt puorâ dëinum pabûtë Berþienûsë, bû- tou bus gerâ, je oþvesi kalba aple Kedainius, anuo gimtuosës vëitas. tënâ pasëlëksio“, – mëslçjë ganîdams akëmis ðuokontë pana. Ruoduos, kad ten dar nasi bovosi. Tad ëðklausiosi Vëlëma, pasëjo- Gailo, bet pasëlëktë bent keliuoms dëinuoms puonâtë Vëlëma si, ligo pati vëskon matç. nieks napakvëitë. Graps Karuolis i Vëlnio grîþtë toriejë oterninkë, Pana Liodvëka nosëjoukë: tap puonams Juonou ër Vëlëemou rçkiejë ëðvaþioutë karto. Jau- – Tad ðëtâ kuoki þëniuoni to mon perði. Rasiet vësuo Lietovuo nëkâtis dëdlç nooriejë paklaustë panuos Liodvëkas, këik ana bus vëins tuoks ër tier? Vo dël kuo to anon vadëni Vëlëmo, tuokio ma- tamë dvarë, bet pats nasoprata, dël kuo nadrçs. Nutarë geriau pa- jednio vardo. sëtçrautë Teoduoras, katron senç paþënuojë. Apîlonkuoms pradiejë – Tçp anon vësë artëmë þmuonis no vaikîstës vadën. Tame kraðtë sava ðneka, lig tatâ noorietom þënuotë, kumet puons graps viel va- tçp ðauk Vilhelma. Ton vuokëðka varda to tëkrâ ka þënâ. þious i Berþienus. Teoduora atsakë, kad ons torietom atvaþiuoutë Nedielës dëina i Bërþovienus atkaka Levuons ër Stanisluovs so puo mienesë. Toukart, ligo terp këtkuo, pasëtçrava, ar pana Liodvë- sava patë puoni Uono. Ta dëina bova pati praðmatniausë par vësa ka vëiðies Berþienûsë par vasara. Teoduora sakies naþënonti, bet Liodvëkas vëiðnagë. Diedëna Juzefa jauties dëdëlç pamaluoninta mëslëjonti, kad puora nadieliu dar pabus. Veiziedama i sosërûpëno- Stanisluova atsëlonkîmo – jug tatâ gëmënaitis, apdalîts tuokçs si sava svetë veida, muotrëðka ðîpteliejë. aukðtas uriedâs pri konëgaikðtë dvara, naaplënkë senuos diedënas, – Ar tamista noorietomi, kad ana èe pabûtom? napasëdëdþiava sava tortâs ër stuonâs. Tad stuoruojies kâp imanîda- Nu tuokë tëisë klausëma jaunëkâtis parauduonava. Bet tuos muot- ma ont greitûju sotaisîtë kou skanesnës vaiðës, vo pavakarie – ër rëðkas anuo tîliejëms nasostabdë. ðuokius pri klavesina mozëkas. Terp panieliu atsërada vëina këta – Je tamsta dar noorietomi pamatîtë mona sesë, gali atvaþioutë dainiuojënti ar skombënonti, tad Teoduora tçp pat galiejë pasëlinks- vëins. Að pamieginsio anon oþlaikîtë iki tamstas atvîkëma. mintë. Vo Liodvëkas nosëteikëms bova naapsakuoms. – Bûsio dëdlç tamsta diekings,– apsëdþiaugë puons Vëlems, së- Abëdvë so sesërë aptarë sosëtëkëmus vasara. Rîtuo anoudo so ikdams paboèioutë grapienës ronka. grapo Karuolio vaþious aplonkîtë gëmënium Ðateikiûsë. Pakeliou oþ- soks ër i Salontus, jug tçp senç bier bovosi sava jaunîstës dvarë. *** Bruolienç Uonâ pakvëitos, bërþelë mienesie Teoduora so vësâs vâkâs Bërþovienûsë ons atsërada puo deðimtëis dëinum. Seseris kon þadiejë atsëkraustîtë i Oþvënti ar Berþienus ër pagîventë tën lig ro- tik bova grîþosës ëð parka puo pasëvâkðtiuojëma so Teoduoras vai- dëns. Tuo oþvës daugiausç rçk vaikiokams ër maþâjç Karusç. Tad kiokâs, ka içjës liuokajos praneðë, kad svetainie lauk puons, katros priþadiejë Liodvëkâ doutë þënë, kumet kor ana bus, ër kvëitë anon noor pamatîtë grapienë. Pamatiosi svieti, Teoduora nimaþ nanosës- tën apsëlonkîtë. Kompanëjë bus daugiau muotrëðka, dël tuo, kad tebiejë. Stanisluovs daug laika tor pralçstë Vëlniou, graps Karuolis tçp pat – – Tëkiejaus, kad tamista pasëruodîsi, bet namëslëjau, kad tçp vîrams tarnîstës rçkalâ bova svarbesnë uþ nomus ër ðeimîna. greitâ. – Dovënuok, maluoninga puoni, mona nakontroma, ar panelë *** Liodvëka dar naëðvaþiava? Berþienûsë Liodvëka so Levuono atsërada prið Sekmënës. Ont – Na, na, ana tebier èe. tuos ðvëntës ëð Vëlniaus þadiejë pribûtë ër puonâ vîrâ so sava Paðaukosi pakajava, Teoduora prisakë atneðtë arbetas trims per- draugâs. Tçp pat bova oþkvëistë sosiedâ ër gëmënaitç ëð aplinkë- suonuoms ër pakvëistë i svetainë pana Liodvëka. niu dvarum. Vaiðës bënt posðimtiou þmuonium taisë ëð onksta. Tad – Duovënuok, tamista, kad trumpam palëksio vëina, torio dar Liodvëka viel sosëtëka so puono Vëlëmo. Ons ðin karta atruodë maþoujë pasërûpintë, – atsëpraðë ëðçdama. drousiesnis, pats sokuos aple Liodvëka, ðnekindams, lîdiedams par Puo kelium mënotu i svetainë içjë Liodvëka. Pamatiosi, kas anuos pasëvâkðtiuojëmus puo parka ar paopi. Liodvëka patiemëjë, kad ons lauk, sostuojë stabiedamuos, idûrosi i svieti sava svçkoujë aki. Bet namiegën meilintëis, namuok sakîtë komplimëntu, bet ana tuo ër puons Vëlems jau lënkë galva pasësveikindams, tad panâ belëka nageidava. Anâ bova maluono klausîtëis rimtum pasakuojëmu aple ëðtëistë ronka, katron jaunëkâtis pajiemë pavuoþnç, ligo kuoki ðvënta daugeli lig ðiuol nagërdietu dalîku. Jaunam þmuogou matît patëka dâkta, ër, priglaudës lûpas pri përðtu, anum ëlguokâ napalçda. Pana bendrautë so Liodvëko. Ana bova gera klausîtuojë, napartraukënie- pasëjota nç ðçp, nç tçp. Gerâ kad tarpdorie pasëruodë Duorisë, vo jë sava paðnekuova toðtçs klausëmâs ar këtuokio plepiejëmo. Bruo- anâ ëð paskuos mergelë so arbeto. Tad sosiedën galiejë ramç pa- lienës puoniuos Uonuos valë ër pri stala anoudo vës lioub atsëdortë sëðnekietë aple Vëlniaus naujînas, aple puona Vëlëma keliuonë i vëins ðalëp këta. Sekmëniu vakarou bova pakvëistë mozëkontâ, tad Berþienus, aple îvîkius, katrëi notëka par tas kelës dëinas, pralçstas tëi, katrëi nooriejë, galiejë pasëðuoktë. Tuokium atsërada namaþâ, atskërâ. Puons Vëlems îsmeigë akis i Liuodvëka, mëslîdams, kâp þënuomâs, terp anûm ër pana Liodvëka. Puons Vëlems rasiet nadë- par ton deðimti dëinum anam trûka tuos muotrëðkas bovëma ða- dlç ðonkos tabova, nasëtaikë soktëis kuoþnamë ðuokie, bet pana lëp, tîkë diemesë anuo pasakuojëmams, lëngvum þingsniu parka Liodvëka puora kartu pakvëitë. Ðçp jau daugiau siediejë, stebiedams takeliûsë. Matît, panelë tçp pat jauties najaukç, këlnuojë pri palënkta ðuokontius, vo oþvës Liodvëka, katrâ kavalieriu natrûka. Apsëvël- veida arbetas poudieli, ðvîpsuodama þvelgë i paðnekuovus primerk- kosi lëngva, kinëðka melsva, nierënes pagraþinta sëlka soknë, i so- (Nukelta i 58 p.)

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 57 6/8/2009, 7:25 PM 58 LITERATÛRA

Nuors gîvenëmou pasëkeitos, kartâs ër þmuogos pasëkeit. Belëikt kuoþnam atsëdietë ont savës ër sprçstë, këik kas îr pasëtëkiejëma verts. Mon ruoduos, kad dabar jodom rçk pasëvâkðtiuotë puo parka dvëjau. Tori atjaustë þmuogo, so vargo atsëbeldosi i tuokës tuolîbës tavës pamatîtë. – Ak, Duorisë, kumet to nostuosi ðaipîtëis? – pasakë Liodvëka ër, nomuojosi ronko, ëðçjë pro doris i parka. Natrokos anon prisëgënë svetîs ër anoudo noþingsniava vëins ðalëp këta. Reikiejë kâp noors pradietë kalba, tad Liodvëka sogal- vuojë paklaustë, kumet ons lonkies Kedainiûsë. Puons Vëlems pa- sëgoudë, kad nikâp nagal ëlgesnem laikou ëðtrûktë ëð Vëlniaus, kad pavëiðietom pas sava motinelë gimtâjeme Krakium dvarelie. Bet tëkrâ pasëstëngs tën novaþioutë kuo grçtiau. – Ëð tamstas pasakuojëmu þënau, kuoks poikos miests ir Kedainç. Gailo, kad tën naso bovusi. Vo jug ruoduos ne tçp jau tuolëj îr. – Panelë Liodvëka, tëkrâ nabûtom sunkç mums tën novaþioutë, – praðneka oþsëkërsdams svetîs. – Kaþën, ar katras noors bruolis panuories. Anoudo tën îr bovën. Vëlems pajiemë panuos ronka ër ðvelnç sojiemë anuos përðtus. – Naliûdiek, panelë, að priþado tamsta tën noveþtë. Liodvëka nostebosi paþvelgë i vîrëðka ër pajodëna përðtus anuo delnë. Puons Vëlems grçtâ atëtraukë ronka, kaltuoms akëmis pa- þvelgë i pana ër uþsëkërsdams, pradiejë kalbietë: – Duovënuok tamsta, að, atruoda, naderamâ elgous. Bet noorietiuo, kad nalaikîtomi monës narimto. Að jau senç nagal io atsëk- ratîtë mintëis, kad mona tuolëmiesnis gîvenëms ba panelës bûtom sovësam toðts. Liodvëka pajota, kâp karðtis plûsteliejë i veida. Ðîpteliejosi pasë- Vëikðniû (Maþëikiu r.) baþninèë. Mukienës Danutës portëgrapëjë soka i bendrakelëivi. Tas atruodë liûdnos ër dëdlç sosërûpënës. – Puonë Vëlemâ, að vësumet so maluonomo klausiaus tamstas (Atkelta ið 57 p.) kalbum ër pasakuojëmu. Anëi moni þaviejë sava aiðkomo ër tëkslo- tuoms akëmis pro tonkës blakstienas. Vëlems þënuojë, kad vëina mo. Dabar tamsta praðnekâ kaþkuokiuoms oþuomënuoms, katrum panuos akës îr soþaluota, bet tas anam natrokdë gierietëis dailio mon rasiet naderietom klausîtëis. mergës veido, tëisë nooselë, rîðkiuoms anuos lûpuoms. Ër dar ont Vîrëðks viel notvierë Liodvëkas ronka: kairiuojë anuos þondelë puons Vëlems jau onkstiau bova patiemë- – Panelë Liodvëka, bûk maluoni, napasmerk monës, je ðnekie- jes þavinga doubelë, katra ðvîpsont tâ lioub atsërastë, tâ ëðnîktë. sio ba oþuolonku. Að... að praðau tamstas bûtë mona ëðrinktuojë Dabar, spuoksuodams i panuos veida, vîrëðks pajota noora pabu- muotrëðko vësam gîvenëmou. Douk tamsta þuodi, kad sotëksi çtë èioutë i ton idobëma ar bënt vëino përðto pagluostîtë anou. Þë- uþ monës. Praðau ëð vësuos ðërdëis. nuomâs, tçp napruotingâ pasëelgtë ðën mënota nikâp nagal iejë, tik Puons Vëlems pajota, kad èe anuo graþbilîstë pasëbëngë, bet pamëslëjë: „Tuo dar batrûka. Nagi bûtiuo apþaviets?“ Atsëdoksiejë pasëjota tçp, ligo akmëni bûtom norëtënës no ðërdëis. tîkç, somesdams galvuo: „Aiðko, ka apþaviets. Ruoduos, përma karta Nokaitosi Liodvëka palënkë galva ër tîkç pratarë: par trisdeðim tris sava gîvenëma metus.“ – Tëkriausç nadîvuosîs tamsta, soþënuojës, kad tuokius þuodius Teoduora pakvëitë pakajava ë palëipë paruodîtë svetiou komba- gërdo përma karta. Maloutiuo sakîdama, kad anëi mon îr namaluo- ri, katramë ons bus apnakvidints. Jaunëkâtiou ëðejos, ana linksmâ në. Ër napasakîsio, kad nagal io sotëktë. Bet mëslëjo, kad mon rçk nosëjoukë: pamëslîtë, vo ër tamstâ tçp pat. – No ðëtâ ër atçjë ta mënota, katruos að laukiau. Matît paukðtie- Ër, pakielosi galva, noþvelgë vîrëðka platç atmerkto svçkoujë akë. lis papoulë i këlpas. Tumet nosësoka ër ëð palengvo noþingsniava link paluociaus. Puons – Kon to èe ðneki, Duorisë? I kuokës këlpas? Vëlems – anâ ëð paskuos. – I tavuosës, mona mieliausiuojë sesërelë, i tavuosës. Pasakîk Rîtuojaus dëina prið pëitus Vëlems ëðtaikë valondelë pasëðne- mon dabar, ar to gali isëvaizdoutë puona Vëlëma sava vîro? kietë so Teoduoro ër liûdnç anâ papasakuojë aple sava vakarîkðti Staigç nokaitosi Liodvëka trokteliejë petçs: puokalbi so Liodvëko. – Aple ton dar nagal vuojau. Teoduora tëisç paklausë: – Tad pagalvuok, seserelë. Je ons bënt kou noors tau patrauk- – Ar að galio mëslîtë, kad tamsta pasëpërðâ Liodvëkâ? los, nanuoriek anou nosëkratîtë. Þënuomâs, nagal ietiuo dabar pa- – Þënuomâs, mieluojë grapienë, tik bëjau, kad pana Liodvëka sakîtë, kuoks ons bus vîrs sava ëðrinktâjç ër tievs sava vâkams. Bet mona pasiûlîma gal atmestë. këik paþinsto anon kâp þmuogo, þënau, kad îr pruotings ër duors. – Tad kon ana tamstâ atsakë?

ZZ 2009 2vidus.PMD 58 6/8/2009, 7:25 PM LITERATÛRA 59

– Pasakë, kad dar tor pagalvuotë. Ër mon ton pati pasiûluojë padarîtë. – Pagalvuotë? – Pagalvuotë. Ër dëdlç rimto veido. – Ër veiziedama tëisç i akis? – Veiziedama. Bet ëð kor tamsta tçp gerâ þënâ? Teoduora nosëjoukë: – Mieliausis puonë Vëlëmâ, að gerâ paþînsto sava seseri. Mëslëjo, ana nooriejë, kad tamsta aiðkç pamatîtomi anuos bieda ër dël tuo pagalvuotomi. Tou ëðgërdos, jaunâjem puonou ðërdës atsëlçda. – Ton að senç þënau. Anuoki èe ne bieda. Pasaulie îr daug dëdlies- niu nalaimiu. Ta bieda mon naklioda þavietëis panelë Liodvëko. Rasi ana pati napastebiejë, kad ont kairiuojë anuos skruosta îr tuoki þa- vinga doubelë, kuokiuos nator ni vëina mona paþinstama. – No, no, – nosëjoukë Teoduora, – ðneki tamsta tçp, ligo bûtomi tëkriausis ðërdium jiedëks. Dël sesëreis sotëkëma gali tamsta bûtë ramos, að so anou paðnekiesio. Dabar pats torietomi notartë, ku- Vëikðniû (Maþëikiu r.) ðvëntuoriaus vartâ. Mukienës Danutës portëgrapëjë met sosëtëksi so mûsa bruolçs ër papraðîsi Liodvëkas ronkas pagal vësus prijimtus papruotius. sëms pasëlëiktontëms. Jug panelë Liodvëka aple dvara þmuonis natoriejë bluogû mintiû ër anëi Liodvëkâ gîvenëmë naisëprëklëjë. *** Dabar panelë i sava naujouji gîvenëma karto pasëjiemë tik Magde- Þënuomâs, puons Lasëckis Kazëmiers Vilhelms natroka pasë- lë, ba katruos paskotëniems dëinuoms prið veselë nagaliejë ni më- përðtë panâ Liodvëkâ Gorskâtç. Ana vësam gîvenëmou isëmënë notas apsëçtë. Kap beðnekietomi, ëð dvariuoniu ons, puons Jûzops, ton ðvëisë mënota, kumet soþadietënis, oþmuovës ont përðta þë- bova panelç artëmiausis. Þënuomâs, ðën vasara anoudo najuodë- ida, përmouji anuos gîvenëmë, ëðbuèiava ronkas ër ëðdrinsa pri- niejë. Panelë toriejë so kou vâkðtiuotë ër ðnekietëis. Bet ana rada glaustë lûpas pri tuos istabiuosës doubelës ont kairiuojë anuos laika aplonkîtë Jûzopa þëima, kumet bova sosërgës, ër vasaras pa- skruosta. Nu tuo prisëglaudëma oþrauda ne tik panuos veids, bet bonguo, kumet atçjë papraðîtë, kad ons sotëktom parsëkëltë i Ker- ër saldus karðtis noplaukë par vësa anuos kûna. „Vieðpatie, kâp num palivarka, katron bruolç paskîrë Liodvëkâ i kraiti. Panelë sa- þmuogos gal bûtë laimings!“ – smëgteliejë mintës anâ galvuo. Da- kies, kad pasëtëk anuo pruoto ër ëðmanîmo, kad tas dvarielis bû- bar anoudo galies sosëtëkënietë Salontûsë, Ðateikiûsë ar Berþie- tom gerâ tvarkuoms ër vësumet paruoðts, kad prijimtom anon so nûsë, nabëjuodamë svieta kalbum, ðnekietëis këik nooriedamë ër vîro vasara, kumet atvaþious tievëðkës aplonkîtë. Puons Jûzops pa- aple kou nooriedamë. Panuos gîvenëms bova perpëldîts dþiaugs- diekavuojë ër apsëjiemë, noors ðërdie abejuojë, ar oþteks tëms dar- ma no tuo þmuogaus bovëma ðalëp, ëlgesë, kumet ans bova kor bams svçkatas. Puo lëguos nabibova tuoks dëkts, kâp onkstiau. Ale noors ëðvîkës, svajuoniu aple bëndra anoudoms gîvenëma. Bova mëslëjë, kad toriedams oþsëjiemëma sotvërties ër galies ëðpëldîtë ër paprastiesniu rûpesniu. Reikiejë sotaisîtë kraiti, kuoþna dâkta panelës valë. Ton ër pasakë anuo maluonîbç kaðteliuonâtiou Levuo- paþîmietë siovënieto Gorskiu gerbo. Pri tuo ëðtësas dëinas siedie- nou, kumet ons bovosi ûkvaizdi pasëvadëna ont ruodâ. Rasiet ër jë Magdelë ër dar kelës dvara mergës. Reikiejë nopërktë stuotkus puons Levuons abejuojë tuokio sesers pasërinkëmo, bet anâ napri- ër daugîbë vësuokiû rakandu naujem gîvenëmou, kad sava vîra eðtarava. Lai bovës gobernatuorios pamiegën. Je bus sunkç, atsiûs nomûsë pana Gorskâtë napasëruodîtom biedniuokë. Reikiejë so- kou noors pagelbietë. Ër pats tamë dvarelie tvarka priveizies. taisîtë ër ðliûbënius paðvëitus. Tuos dëinas Liodvëkâ bova ligo Puona Jûzopa gîvenëms pradiejë tvarkîtëis lîgç tçp, kâp ka ons kuokiuo mëgluo, ër maþa tebova nauda ëð anuos tûsë þemëðkûsë ër svajuojë, geidë tus dvejus metus, tûnuodams anam priskërtamë rçkalûsë. Tou toriejë pasërûpintë kaþkas këts. Tad vësos Salon- botë – rûmu oficinuo, kâp kuoks karðinèios ont ëðimtënës. Nagalie- tum dvara gîvenëms dabar sokuos aple ton dëdliouji îvîki. Spalë jë tou skûstëis, bet ër dþiaugsma najota. Jug pasakîta, kad þmuo- pabonguo bova atðuokta Vëlhelma ër Liodvëkas Lasëckiu veselë. gaus noorams gala nier. Ðliûbavuojuos anoudo Viekðnium baþninèiuo – tuo nooriejë bruo- Dabar, stuoviedams gerâ paþinstamu bovosiu sava pavaldënium lis Stanisluovs. Linksmîbiu pabaiga vîka Salontûsë. bûrie, puons Jûzops svarstë, dël kuo ons ðëndëina nadþiaugas, ka tëi anuo noorâ pëlduos? Kaþkuoki abejuonë kërbiejë ðërdie, katruos *** nikâp napavîka novîtë ðalën. Bova gailo ëðvaþiuojëntës panelës. „Kap Kuèinskis Jûzops stuoviejë dvariuoniu bûrie, veiziedams, kâp jau- gervelë rodëni pakëla ëðliektë i tuolëma kraðta. Kâp þmuonium îr nuoji puoni siedas i karieta, ðeðeto pakinkita, kad ëðvaþioutom i vîra sakoma, duok, Dëivali, anâ ëlgum ër laimingu metu. Kuokë ëlgoma tievuonëjë kaþkor vëdorie Lietovuos, pri Nevieþë opës. Bova ðvëisi tëi metâ bus, kas noors oþraðîs knînguos ar ontkapie. Vo këik lai- rodëns dëina. Priþemiejosi saulë rëtuos parka pakraðtio, auksinda- mingë, kas tën beþënuos. Bet lai bûn laimingë“, – ëð vësuos ðërdë- ma gelstontës miediu vërðûnës. Puons Jûzops, nosëtraukës no gal- is sava minties palinkiejë puons Jûzops, oþsëvuoþë keporë ër pasoka vuos keporë, nosëlënkë pravaþioujëntç karietâ. Liodvëka pamuoja- ruoðtëis keliuonç. Anuo laukë Kernû palivarks... va anam përðtënieto ronko, no, rasiet ne tik anam, tëkriausç vë-

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 59 6/8/2009, 7:25 PM 60

rakâs ðieriau – tas apsilonka, vo tas iðpëstints – ne.“ Jûkas, patinkinta senuoji, sulaukusi vâkû: – Kamë tas sûris supuvielis – ateja svetîs nebuvielis? Ruoduos, kû tik keþiniejom pu asla, tik kû uþaugom, tû tarpu TIEVÂ Ë VÂKÂ mûs Mamalis plaukâ jau pabala, þingsnelis paëlsa. Runkas – kap ledâ. Sulauki þmogus septîneðdeðimtîs – ë kabakðt i þemi. Ain vâkâ apsukû mamatis kapa ë kruvinuoms aðaroms riek. Par vis garsiau sriûbava mûsa Kazi. Praaji kîk èiesa ë ana saka: STEPUONAVÎÈË ALEKSOS – Dabarèiûs turu tamstoms pasakîti, ka vësi tî, so katrâs liû- bam jaunîstelî suaiti, vësi jau iðmiri. Taisîbi pasakius, ë mums jau tîk barondas. Kaþi kâp kitçp pirmesnçs laikâs liûb bûti. Þmuo- nis sunkç dirba ë sveikesni bova. Pasiotis bigëms tû dînû... Tçp nesenç dâ bovuom ðeðiuolikinç Dabarèiûs pasiklausîket, kun apei sava jaunîsteli ë gîvenëma – visâ durniukâ – maniem visa pasauli pargalieti, ale nieka ið tuo pasako bovusi kaima graþuoli Kazi. Þënuomâs tas paskuojëms naiðeja. Jegut onksèiau liûbam sakîti – nubiegsma, tâ dabarèiûs bus aplei meili ë gîvenëma... baraktiniuojam: – Þinâ, jauna buvau. Nuoriejau pamîþauti puo vakarëlius. Tçp –Pajies, pasiedies ë nuçs. ë baldaðijomies par naktis – tokîms tik baldaðîtîs. Vuo puo puo- Jauns bûdams nusitver uþ mîlema, vo sens uþ kuo nusitvers, snaktç, kumet pamëiguoti reikieja, nieks tuo nedari. Tik joukâ, je ne uþ Dieva. tik kërkinimuos, visuokëi anikduotâ, mergiu nubarzdavëms ë Nu sena þmonis gîvena ðçp tçp. Liûb anî sakîti: þvîgavims. – Je tori pajiesti, gali pasilënksminti, ë senatvi – nepokam. Teisîbi pasakius, tâs laikâs margiems liûb nepatikti, liûb anas Muotina vîna pinkis vâkus liûb uþaugins. Dabâ – pinki vâkâ erzintë bernû iðgieriniejëms ainunt i vakarëlius. Blaivus pri mer- vînuos motinas neuþlaika. giu nadrens lîstë, vo kumet jau pajem, tûkart ðuokems ë dainia- – Kâp tin bova, kâp nebûva, vistîk mas asam didlç turtingi – vëmams par vësa nakti – ka net vësus Pavëntîs skleidas. turiejom graþi vaikîsti, jaunîsti i puoiki sveikata. Mësliju – nieks Tousîkçs senîjç liûb tauzîs: tas auksus ë sëdabrus prið dînas jaunîstas – pasakuo buvusi – No ë dergëmuos, sarmatas naturiejëms. Këta karta mamâti kaima primadona Kazë. iðdieji moni vësâp: Nu sena anuos tievâ gîvena aplei Kurðienus. Tumet Paventie – Tu ðiuoki, tuoki, anuoki ë dar këtuoki. Vo jau kumet nutëla, bova keles karaputkes – ë vësus miestçlis. Truobikes maþas – tumët niekam negërdunt að anâ pamoviau vësa teisîbi i akis: ligo kiðenes; pasiosti reik tokiuo unkðtumuo. Këta karta ë nelai- – Na këtuoki ë Tamsta bovâ. mi unt slenksèe vis liûb stovies: ðvîtiejç uþsnûda, skala iðkrëta – – Kâp tin bova, kâp nabova, tëisç sakau, nedaug tuo jaunîste- troba ë uþsidegi. Sunkç gîvena þmonis: bulbîneli – kas dîneli. Kâp lësd laika praëja, vo að isimîliejau. Tas mona iðrinktâsis – aukðts, liûb sakîs: bulbîneli ëðvalgç – ligo ðvënta ogneli aplonkç. iðvaizdos, ëð vësa vakarëlë iðskërams, tçp sakont, graþiuos iðvaiz- Kazës ðeimîna geriaus gîvena. Anuos tievs bova dëdlç druks: das vaikis bova – mergës liûb seilës rîtë i anon veiziedamas. Vo vîina runka pënkis liûb apgalies, ale bova baisç negers: varîs ið soejuov i paþinti vedo tâp: siedu vîna vakara puo unþûlu, ëlsûs nu kîma ubagus, baisiausç balsa pakielis, vo pats dëdliausius tortus tonciaus, veizu: pri monës atsëstuoji kâp tik tas vaikçzos. Suðne- kruovies. Ons kiaurâ liûb juosçs pu tus vësuokius torgus. kuom. Isidronsënës ðalëp monis atsisieda. Vuo puo tam kâp að Muotineli bova meilesni – tuoki puiki, apolborni. Jegut va- anon mîliejau – liûbam buèiûsemuos, glumþûsemuos abudu. þiûs mama i torgu, jem ë Kazë lîgç. Teisîbi pasakius, unt muoti- Vîna karta mama muni uþtëka su tun vaikiu. Pajemi pagali ë nelis peèiû ë laikies vësus ûkis. aptalþi – ligo su ðûdëno ûdëgo; tuoks neunuors. Tum tarpu mer- – Mona mama liûb ibiegusi skobënç uþvalgîs ër vielek i darba gi so vaikiu bliblikt akiemis i vîns këta ë tîl ið pasiutëma. Ruoda iðlieks. Puo teisîbç rçktum gerâ pajiesti, jug dërb ne tâp sau, vo vîna: vaikis kalts, kam lend, merga – kam negîniuojas. puo prakaitu. Kâp kumet ið darba liûb parsineðtë tik „Diekû!“. Buobas suoduo pradiejë vombrîtë, ka merga jau apibiegiuo- Kâp þemaitç saka, pareis gruoba pûtusi. Tum tarpu nomëi – ta, ka tas vaikis tujaus iðvaþiûs, anuos neims. Ale iðeja këtâp. pënki vâkâ ë vësi pameèiû sukritën. Su tun vâkun vedþiuojëmûs Dvideðimtâs metâs þanijaus ë parëjau i Suodëki. Tumet buobas muotineli liûb bûti praþuvusi – bûrçs vedina liûb vis ais. Ale be dâ daugiau zlastijuos: „Ið kaþin kor atsipluovë velnieni ë, vei- dainû niekor – ni pri darbun, ni pri linksmîbiu. Jegut jau uþgrîð ziek, kuoki vîra susigrëibë.“ valsos, kor benusëdiesi. Tou tarpu anuos vîrs mërka ë mërka Tikrenîbie moni akloms abþanëndëna – ligo kuoki pûda uþ- ðnapðie, vazuojuos pakertçs. Diel tuo nabnuorieje mama su anum muovi. Ale vistîk, dîkou Dîvaliou, apsiþanijau – negerâ, negraþç rokûtîs. Jau dëdlç baisus plioðkis bova: iðpliorps visîms vëskû, juk îr, ka merga palîkt rugînuoms griebstîti. bova ba juokiuos uþtûras – maunelë tonkç liûb ont jûka pastatîti. Dëdlç maluono prisiminti sava veselë. Unt ðliûba vaþevuom Ajë laiks, mas rituomies aukðtîn kap tëi apînuojç, greitâ uþ- su graþçs ratâs. Kâp jau buvom artëj nomû, pasimaiði ligo kas: augom, sava tievû numelius palikuom. Sied ont prigrinda mo- komeli pasibaidi, kû neuþmoða. Vo jau kumet kraitveþç mona tina, vës veiz ë veiz pru lunga, lauk sava vâkun – grîþkët, tik torta parviedlava – arklç bova vînuo plûdie. sugrîþkët. Vo kartâs dar ë sau paprîkaiðtaun: „Tû jûdâs ab- Tçp tat ë prasidiejë mona ðeimîninis gîvenims. Ainunt pri dar-

ZZ 2009 2vidus.PMD 60 6/8/2009, 7:23 PM 61

bun, liûbu pridietë sava gaspaduoriou abrîna svîsta, dûnas pa- sis skausmus parvieri visa kûna – nu tuo krëtëma net saldo palëka. pënti, sûre; nasvîrava mona þmogus vaguo. Agnos vîrs bova – Ka praaje kîk èiesa, ðçp tçp atsikieliau, apsigraibiau, apsiveiziejau, ligo þëborîs. Ale turu pasakîti – naëlgâ troka ta laimi. Paaiðkiejë, a vësks sava vîtuo. Skausmus vës tuoks, ka net vërpu ligo apuðis ka tas mona vîrçlis – boblauþa jetau gvoltas ë gerkli pasiotosi tor laps. Naujës kelnës parplîðuses, ronkas kraujâs apejoses. Tuoks – gierë viedrâs, ligo kuoks arklîs vondëni. Teisîbi pasakios, ge- siutinîs uþeja, ka pradiejau net keiktîs: riau bûè varlë ðuokiniejusi, ne ka i tuoki pekla parëjusi. Ë dabar- – Fu, tu ðpietvnîbi, ka tavi vels nutrënktu, kërmënâ sugriauþ- èiûs dar negalio veizieti i tus pijokus – puortën vësa, vos tik pri- tu. – Rûpûþevau ë ðaukiau, ka net þemelë linka. – Ðauku, vo pati gierusi pamatau. Parein liûb monâsis numî nu darbun ë tupu tu- aple savi galvuoju: „Par tavi vësas pijuokîstës ë paleistovîstës, pu i sîna, tupu tupu nu sînas – ajergutielaitis, iðporpis ligo kuoks zlastës, numûs najiedi vâkâ. Par tavi vësas biedas ë lëgas.“ rëdëks. Vo këta karta liûb ë draugû parsives. Mëslëju – að tus Matâ þmuogû kartâs rçk didele sukrietëma, ka uns suprastu, kuoks pijokus iðkaburkðtinsiu greitâ – pajimsiu pagaikðti, ë dûsiu i kra- tas anuo gîvenëms ë kû negerâ dara. mi – galva ne galva. Ainunt ið meðka vësa suoda i moni veizieje, këts dar ë jûktîs Kontrîbis reik maiðus turieti su tâs pijuokâs. Ka ne tas gierëms, nadruovijuos. Ajau ë mëslëjau: „Jegut anîms tçp truopîtomes- ar ðis, ar tas, gerâ. Turu tamstoms pasakîti, ka igierë vîrâ baisç nukrëstë, ne kou këtuokëi bûto.“ dëdlë plepç, blevîzgas pasidara. Unt monis tçp ðitâ liûb sakîs: „Ta Parcincënau vësa drebiedama ë pëkta. Tuoks bëzus tû dîna buoba – ne i subini spirama. Îr tvarkinga, îr gaspadëni.“ bova uþëjis, ka pagatava buvau kû nuors sudraskîte; veliejau pati Numalðiau tumet vîrus – siedieji ligo pabuèiûti. Nesizlastijau ëlgâ savi uþ tû sava netëkusi gîvenëma. Vuo dar tuos runkas – niekam unt anû. Muotrëðka vîrëðka vësumet pasigailies, vo tas – komelîs. nanuoriejau anû ruodîte; kas nasuþënuotu, kas mon nutëka, dël Klausîkities tuoliau. Tas mona vîrs linksminuos ë linksminuos. kuo i tû medi kuoriaus. Unt galû gala vîno laiko mon tas pravuojëmuos su pijuokâs pra- Ka vâkâ suþënuojë aple mamas nalaimi, parskuitë numëi, ka diejë patëktë ë moni patë ta ðnapðelë patraukë. ë kulnis i subini muðuos. Þiûr Kazi i sava vâkus – nusiporvini, O tçp að suëjau su tuokë kaima valkatelë – susidraugavau su nusibovi, dukters kaklos – nors ruopes siek. Bernâ saka, ka anî anû, ka baimë. Ba vîna kituos – niekor. Aisiau abidvi i kuokës su tievu kû tik nesçnç pirtie bova. Kuokë tën përtës, je nu gal- dirvas, pasiimsiau pusbuteli, sosiesiau, otëniesevuos ë ger- vos lig kuoju vëns puorvs, je mergâtç ruilç joudë nu kakla ain – siau. Vo puo tam – tik ðmîkðt, paðmîkðt. Darba nikatra nadër- senç tas kaklus vondëns namatës. buov, nomû naþiûriejuov, vuo tik lakstiev. Vuo jau kumet su- Nailgâ trokus i nomus parvîtava ë gaspaduorius. Suþënuo- sipîksiau, aisiau vîna pru këta ligo kuoks mîts pru mîta. Ka jau jis, kas kâp, uþrieki: susitaikîsiau, abidvi pakriuoksiau apsikabinuses. No ë, kanëènç, – Ka pradiesu aidinte vësus su ðlûta! Susirinkët vesus tus vielek pajemau... sava matarai ë keliaukët pas sava muotina. Buobas suoduo pradiejë zambîtë: soejëmâ rûp, ne gaspa- Baisç dëdelis akirieþa tas tievs jau tou laiko bova pasidaris – dënîstë, iðspruogs anî badu, iðsigarksies. Tum laiku mûsa vâkâ nepatëka kas, ë maun tîsç i akis. Bova tuoks jau bjaurus, ka jau blazgatëjë tâp, kâp këta karta ë vîrâ liûb sarmatîtëis. Nekas kartâs net tuoki mësli liûb mon uþeiti: „Uþdûèiau tuokëm padlâ tâs metâs bova tîms mûsa vâkams – nomëi tonkç naliûb bûtë kuokiû grîbikiu, ligo kuoks ðou patvuorie nugaiðtu.“ kuo jiestë. Jegot gaus kor dûnelis, diekû pasakîs ne vîna kar- Pu tuo nalaimis, vîra iðvarîta, aple mienesi su vâkâs ëðbovau ta... Uþ pajiedëma vâkâ pri svetëmû ligo prisisiovë pri karviu pri muotinelis. Natikietâ ið numû atskombieje þini, ka tas mona ûdëgû liûb vazuotîs. Sausa a ðlapi, pîmënelis laukë – kas par vîrçlis jau apgîduots – pu veliena. kuojieliu suaiþiejëms, soskërdëms! Vuo jau kumet ganîti nareikies, Tou laiko jau bova iðgaravosës vësas mona pijuokîstës, iðpur- par kiauras dînas ba juokë darbelë – ë muð dindas Paventçs. tiejë vësë nikç. Parvaþiavom i Suodini – ë tîsç pri Vëntuos, kor Kâp tin bova kâp nabova, vîna dîna mon uþeja nuors pasi- pagal kaima muotrëðku kalbas ë nuskënda mona pijuokielis: brë- darîti alaus. Þinuojau, ka alus ið salîklas lunkus liûb plieðîs. Vo da par Vënta, diejë kuojë i duburki, ondëns lig kakla, ë priburbu- puota – kalnâs. Reik daug laika pri alaus sugaiðti, daug darba liava. idieti, ka tuoki puota bûtu. Buvau girdiejusi, ka alus be apîniû – Valog buobu ðnekû, puoikç anû palaiduoje, krîþeli pastatë. mîþals. Tâ nuajau i mëðka, sosëradau dëdlç veðli apînuojo, apsi- Praeis metelç, këtë, vâkâ uþaugs, iðsiþanîs, ë palëks numus, – sokusi aple medi, ë jau taisaus skinti, bet pasiek, tu, þmogau, je graudënuos Kaziûni. mondrus tû anû vërðûni, palëpk tën, aukðtâ. Po përmo pradiejau Tum tarpu anuos prietelka atitarë: tam apîniou gerintîs: – A tamsta jau, ka jauna buvâ, dëdlç pri muotinas lakstç? – Ið tavës, apînieli, vësus linksmoms, skrûstu rauduonoms, puo- Paveiziejë Kaziûnë i sava vâkus, ë aðara nubrauki. Dukreli, iki svçkata, ið tavës graþiausës dainas, puoikeusë ðuokç ë unt galû graþitelâti mergiki, ligo kuoki lielie. Gaus vîra na unt jûka. Ka tik ne gala – vësuokës ðtokas. Mëslëju: „Greitâ prisëskinso ë nomëi spau- pijuoks bûtom ë ne mergininks. Tuokemë rûpestî ta Kaziûnë tû sio. Vakarîkðtç bova palînuojusi. Bova uþejusi tuoki parkûniji, tuoks laiko ë bova. Këik ana atsëmëni, visâs laikâs anuos gimines muot- davëms, ka net baisu. Dabarèiûs bova puiki dîna. rëðkas apsiþanëjosës liûb puoltë i varga par tus sava pijokus vîrus. Nailgâ trokus, apsiveiziejusi, að – kabarai, kabarai unt tuo me- Iðsiskërstë kaima muotrëðkas. Vo Kaziunë vës nu longa naat- dë ër jau aukðtîbies. Skainiuoju tus spurgelius ë dþiaugûs. Ale sëtraukë. Mintis neðë vës i praeiti. Tçp vësus gîvenëms pru akis nailgâ – pasiruoda, ka tas medis bova patrçðis ë slîdos. Kamiens prabiega. Tçp, i tus prisëmënëmus nugrimzdusi, nepastebiejë, triokðt, vo að – dudulkt unt þemis, ka ë kuojës pakeþieje. Baisiau- kâp briekðma uþeja. Nç þëburë degtë, nç be þëburë siedietë...

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 61 6/8/2009, 7:23 PM 62 FOLKLUORS

Iki 1985 m. 7 ekspedicijos surengtos Kelmës rajone ir viena ekspedicija Akmenës rajone. 1985 m. þiemà vykome á Upynà, tø paèiø metø vasarà – á Pajûrá, o 1986 m. þiemà – á Kaltinënus. Ðias ekspedicijas Ðëlalës rajone mums padëjo organizuoti ðilaliðkis krað- totyrininkas Vladas Statkevièius, folkloro ansamblio „Visi“ ansam- blieèio Gedimino Vaiðvilos dëdë. Upynoje vyko devintoji folkloro anasamblio „Visi“ ekspedicija. Daugelis ansamblieèiø jau buvo ága- væ nemaþai patirties ir tautosakà rinko ið tikro gana gerai. Visos trys ekspedicijos laikytinos sëkmingomis. Uþraðyta per 1 000 dai- nø, taip pat ðokiø melodijø ir ðokiø apraðymø, pasakø, másliø ir kitø tautosakos kûriniø. Upynoje susipaþinome su kraðtotyrininku, muziejininku Klemensu Lovèiku ir jo ðeima. Sveèiavomës jo namuose, apþiûrëjome jo Amatø muziejø. Muziejaus ákûrëjas ne tik detaliai, su didele meile ir pagarba papasakojo apie kiekvienà eks- ponatà, bet ir iðmokë droþti paukðèiukus ið drebulës medþio. K. Lovèikas mums pasakë, jog Ðëlalës kraðte dar galima uþraðyti mal- deliø ugniai, kai ði vakarais uþklojama pelenais. Paraginti ieðkoti ðiø savitø maldeliø, áraðëme jø net keletà. Ðioje plokðtelëje skamba dvi maldelës ugniai [...]. Ðëlalës rajone mes labai intensyviai klau- sinëjome paukðèiø ir visokiø kitokiø garsø pamëgdþiojimø, tad jø pavyko uþraðyti gana daug. Keletà jø skamba ðioje plokðtelëje [...]. Ðiose plokðtelëse skamba ávairiø þanrø dainos: daugiausiai yra ÐËLALËS vestuviniø, nemaþai kariniø-istoriniø, viena kita darbo (ðienapjû- tës, rugiapjûtës, medþioklës), ðeimos, jaunimo, vaikø ir kt. Labai retà vaikø dainà „Oþeli, oþeli tu cinarageli“ padainavo S. Vëlienë, vaikø (gal buvusià Uþgavëniø?) dainà „Augo miðke medelis“ pa- KRAÐTA DAINAS dainavo mokytojas, kraðtotyrininkas A. Girèys ið Nemakðiø (kilæs ið Ðëlalës r.) Ðios retos, savitos dainos variantus padainavo ir dar keletas dainininkø. Be mûsø ekspedicijose uþraðytø dainø, èia ádëtos ir 6 Stanisla- vos Vëlienës ið Gulbiø kaimo dainos, uþraðytos sûnaus Norberto 2009 m. pradiuo iðleists Ðëlalës kraðta (Pëitû Þemaitëjës) tra- Vëliaus 1988 m. Ðiø dainø þodþiai ir melodijos iðspausdintos dicëiniu dainû kompaktiniu pluokðtieliu komplekts (dvijû daliû). „Laukovos“ monografijoje (2008, „Laukuva“, II, p. 411–461). S. Përmuo dalie (përmamë CD) îr pateiktë autentëðkë tuo kraðta Vëlienæ, tuomet jau gyvenusià Laukuvoje, buvo aplankæ ir mûsø þmuoniû padainioutu dainû îraðâ, vuo këtuo dalie (ontramë CD) ekspedicijos dalyviai. Kalbëjosi su ja, buvo mielai priimti ir pavai- – VISI (Vilnius) folkluora ansamblë idainioutas Ðëlalës kraðta dai- ðinti, bet S. Vëlienë nedainavo, sakydama, jog jos dainas jau uþra- nas.(ansamblie dainiou: Gasperâtis Gîtis, Jocienë Rasa, Matule- ðæs sûnus. N. Vëlius, beje, buvo vienas ið tø, kurie ansamblio veiklà vièienë Saulë, Jocîs Virginijos, Juravîèios Algis, Sereièkienë Eg- palaikë nuo pat pirmo pasirodymo 1980 m. Ir vëliau visada nuo- lë, Vaginis Raimuds, Vaicenavîèienë Dalë, Vîèinienë Daiva, Vîèins ðirdþiai domëdamasis klausdavo, kaip sekasi, kur ruoðiamës va- Evalds, Þilinsks Saulios. þiuoti rinkti, kà dainuojame [...]. Ákvëpti N. Vëliaus mitologijos tyri- Leidënë îvadë raðoma: „Ðis leidinys galëtø bûti pirmas ið seri- nëjimø, ilgø pokalbiø su juo, esame parengæ ir keletà specialiø jos leidiniø, kuriø tikslas gràþinti þemaièiams tai, kà ið jø kaþkada folkloro programø: „Pasaulio medis dainose“ bei „Auðrinës ávaiz- uþraðëme. Gràþinti ir jø paèiø ádainuotas graþiausias dainas, ir fol- dis dainose“ (jos buvo atliktos, komentuojant paèiam N. Vëliui). kloro ansamblio „Visi“ Þemaitijoje uþraðytas ir iðmoktas dainas. Tarp daugybës „Visi“ ansamblio dalyviø aplankytø dainininkø Garso áraðø leidiniø, skirtø vienam rajonui, apylinkei ar valsèiui, iðsiskyrë A. Bugenienë, Z. Milaðienë, P. Vaicekauskienë, M. Auð- Lietuvoje dar nëra daug iðleista, o leidinys, kuriame skamba ne tik kalnienë, Z. Seneckienë, J. Bielskienë ir kiti. Minëtos dainininkës kaimo þmoniø, bet dar ir paèiø rinkëjø ádainuotos dainos, yra ið padainavo daugiausiai dainø. Ðëlalës kraðto dainininkës ir daini- viso pirmasis. Folkloro ansamblis „Visi“, ásikûræs 1980 m, 1981 ninkai dainuoja iðlinguodami melodijà, savotiðkai „iðtampydami“ m. pradëjo rinkti tautosakà Þemaitijoje. Á folkloro ekspedicijas an- jà, patæsdami arba pabrëþdami atskirus skiemenis. Bene charak- samblieèiai vaþiuodavo du kartus per metus: þiemà, per studentø teringiausiai dainuoja S. Vaitkienë, Ambrozø ðeima ir J. Bielskienë atostogas, ir vasarà. Þemaitijà kaip folkloro tyrinëjimo vietà pasiû- bei S. Vëlienë. J. Bielskienë, beje, dainuoja lyg reèituodama, lyg lë ansamblio seniûnas kelmiðkis Valdas Rutkûnas, kuriam rûpëjo kalbëdama – ypaè tai bûdinga jos padainuotiems vestuviø apdai- daugiau suþinoti apie savo gimtàjá kraðtà. Vëliau jam tai labai pra- navimams ir vaiðiø bei humoristinëms dainoms, pvz., „Plungëj gë- vertë bedirbant Kelmëje mokykloje ir vadovaujant ávairiems Kel- riau, Plungëj valgiau“ (jà þemaièiø persirengëliai dainuodavo per mës folkloro ansambliams. Uþgavënes).

ZZ 2009 2vidus.PMD 62 6/8/2009, 6:37 PM FOLKLUORS 63

Tik nedaugelis dainø uþraðytos dainininkams dainuojant dviese, beveik neteko uþraðyti dainuojant trise ar didesnei grupei. Tad koks yra ðio kraðto kiekvienos konkreèios dainos pritarimas, iki ðiol tebëra ðiokia tokia paslaptis. Vis dëlto ir ið dviese padai- nuotø dainø galima susidaryti gana neblogà daugiabalsës daina- vimo tradicijos vaizdà. Tokie charakteringi duetai yra S. Kinderienë ir J. Aurylienë, Ambrozø bei Rièkø ðeimos. Ðiø duetø dainavimas daugeliu atveju tapo pavyzdþiu „Visi“ ansambliui, kaip reiktø pri- tarti vedanèiajam dainø melodijas. Plokðtelëje skambanèios dainos, kaip ir dauguma mûsø uþraðytø þemaièiø dainø, daugiausiai yra daugiabalsës. Vienbalsë tëra J.Ambrozos padainuota „Trys se- selis þlugtà skalbë“ ir, þinoma, senosios vaikø dainos.“

Grupelë VISI ansamblë nariû koncertoun Vilniou 2009 m. geguþës 30 d. KOMPAKTËNIÛS DISKÛS PATEIKTAS ÐËLALËS vîkosemë koncertë Sereikiðkiu parkë. Mukienës Danutë portëgrapëjë KRAÐTA TRADICINIU DAINÛ PATEIKIEJU DAINAS • Padainiava Macijauskienë Barbora, gim. 1919 m. Galvîtiu k. (autentëðkë îraðâ ër idainioutë VISI): (Upînas apîl., Ðëlalës r.): „Nusieisu i turgeli“, „Tîkus vakars be vieje“. • Padainiava K. Miknienë, gim. 1907 m. Orvidiðkiu k. (Kaltinënu • Padainiava J. Ambroza, gim. 1908 m. Kutimu k. (Ðëlalës r.) ir J. apîl., Ðëlalës r.): „Kregþdës, mëðkënë balondë ër këtû paukðtiu pa- Ambroza su B. Ambroziene, gim. 1919 m. Jucaitiûs (Ðëlalës r.): „Trîs mëgdþiuojiëmâ“. seseles þlugta skalbë“, „Ojoj oj oj guldams“. • Padainiava Zosë Milaðienë, gim. 1908 m. Dirgeliu k., gîv. Dvar- • Padainiava M. Auðkalnienë, gim. 1902 m. Teneniu k. (Ðëlalës tiû k. (Kaltinënu apîl., Ðëlalës r.): „Klîki gulbeli ant mariu“, „Oi gieriau r.): „Dainiûket, mergelis“, „Augin tievas du sûneliu“, „Oja ja ja jai, gieriau“, „Iðdîga darþi þuoleli“, „Kur þib þiburëlis“. strazdas dejava“, „Pasiejau linelius“, „Per ðileli juojau“. • Padainiava M. Musvidienë, gim. 1920 m. Laukovuo (Ðëlalës • Padainiava Bielskienë Joana, gim. 1918 m. S. Obelînë (Upînas r.): „Atjuo bernçlis, atjuo jaunasis“, „Ðiâ nakteli par nakteli“. apîl., Ðëlalës r.): „Plungiej gieriau, Plungiej valgiau“, „Svoèios stalas • Padainiava A. Rabiza, gim. 1920 m. N. Obelînë (Upînas apîl., pariedîtas“, „Jei gerat gerkit“, „Uþgerk moni“, „Neturiu dvara nei tie- Ðëlalës r.): „Oi namo namo, ðelmi berneli“, „Þalia pîva, ne kelmînë“, viðkelis“, „Ðventa Gabieta“ (maldelë), „Kregþdës pamëgdþiojimas“. „Aa-apa pa, vilks papjovë buliukâ“, „Kur bobute înumâva“. • Padainiava J. Bielskis, gim. 1914 m. Skaudviliðkiu k. (Upînas • Padainiava Rièkus Juozas, gim. 1923 m. Petkalnë k. (Upînas apîl., Ðëlalës r.) ir J. Bielskienë, gim. 1918 m. S. Obelînë (Upînas apîl., Ðëlalës r.), ir Rièkienë Cecilija, gim. 1926 m. Upînuo (Ðëlalës r.): apîl., Ðëlalës r.): „Vuo kame tu buvai, vuoþeli mona“. „Vai ko pakirðuot, balti bruoleliâ“, „Stuovi þirgelis kîmi pabalnuotas“, • Padainiava A. Bugenienë, gim. 1903 m. Uþventî (Kelmës r.), „Diekui tau, muotineli“. gîv. Kaltinënûse, (Ðëlalës r.): „Augin mani maþa“, „Aisim i kalna“, • Padainiava Straukienë Stasë, gim. 1904 m. Vajotu k. (Jurbarka „Iðgrauð puonams ir uriedams“, „Ein paneli par kîmeli“, „Auga kiemi vlsè., Tauragës apîl), gîv. Upînoj (Ðëlalës r.): „Ir iðdîga apînëlis“, dagilëlis“, „Einu par kîma“, „Kol jaunas buvau“, „Oi tu rûta rûta“, „Ðokam ðokam tû meðkutë“, „Ðventa Jagoba“ (maldelë), „Varpû pa- „Þalus miðkas berðtvînelis“, „Sermiegeli pilka“, „Jau sauleli leidos“, mëgdþiojîms“. „Vuo ko verki, ko dejûji“, „Praded gaideliâ gîduoti“, „Að pasirinkau • Padainiava Ðemetienë Stasë, gim. 1915 m. Gudû k. (Namâkðtiu tave mergeli“, „Ei pûèdame pûèdameli“, „Privaþiavo pilnas kîmas“. apîl.), gîv. Juðkaitiûs (Ðëlalës r.): „Augina moèiuti mus tris kaip vîna“. • Padainiava O. Gaidauskienë, gim. 1898 m. Amerikoj, gîv. Pajûrî • Padainiava J. Ðimkienë, gim. 1922 m. Pakoplîtë k. (Upînas apîl., (Ðëlalës r.): „Numî numî, svetukâ monâ“, „O kur vedum eisma“. Ðëlalës r.): „Èiûèia liûlia, að pats maþas“. • Padainiava A. Girèîs, gim. 1929 m. Prapîma k. (Kvëdarnas apîl. • Padainiava D. Taujanienë, gim. 1908 m.Bilioniu k. (Ðëlalës r.): (Ðëlalës r.), gîv. Nemakðiûs (Raseiniu r.): „Auga miðke medelis“. „Cingu lingu vis aplinkû“. • Padainiava Gudauskienë Paulina, gim. 1905 m. Kiaukû k., Upînas • Padainiava Vaièiakauskienë Paulina, gim. 1908 m. Bilioniu k. apîl. (Ðëlalës r.): „Auga duleli þalioj gireliej“ (Kaltanënu apîl., Ðëlalës r.): „Smûtna sesuti“. • Padainiava Jakðtaitë Julijona, gim. 1901 m. Galnës k. (Vainuta • Padainiava S. Vaitkienë, gim. 1906 m. Jokûbaitiu k. (Jûcaitiu parapija): „Motuðeli numirdama“, „Kada nuoru verkiu“. apîl., Ðëlalës r.): „Vaikðèioje motuði“, „Siejau rûteles“, „Að iðdaina- • Padainiava Kasiliauskienë Julijona, gim. 1903 m. Pakarèemë k. vau visas daineles“. (Poðkos apîl., Ðëlalës r.): „Nediekui tievui, nei muotinelei“. • Padainiava Vëlienë Stasë, gim. 1914 m. Gulbiu k. (Laukovuos • Padainiava A. Këkla, gim. 1912 m. Labardiu k., gîv. Bîtlaukë k. apîl., Ðëlalës r.): „Oþeli oþeli, tu cinaragi“, „Eisim vedu abudu“, (Ðëlalës r.): „Mergeli mona“, „Pjovë lankoj ðîna“. „Vâkðèiojau vâkðèiojau“, „Atein þiemeli“, „Par kîmeli ëjau“, „Kakarîku • Padainiava J. Këkla, gim. 1904 m. Brokðtënu k., gîv. Tûbiniûs gaideliai“. (Ðëlalës r.): „Parðelis“, „Spragilø pamëgdþiojimas“, „Ðuo“. • Padainiava Joana Zakarienë, 1896 m. Mankaitiu k. (Upînas apîl., • Padainiava Kinderienë Stefanija, gim. 1926 m., ir Juzë Aurîlie- Ðëlalës r.): „O að dainuorius að dainuorelis“. në, gim. 1923 m.: „Oi dûdû dûdû ðiaudai be grûdû“. • Padainiava Kulikauskienë Ona, gim. 1914 m. Galvîtiu k. (Upînas Teksta pagal inpormacëjë, skelbiama CD „Ðëlalës kraðto dainos“, apîl., Ðëlalës r.): „Auga kîme klevelis“. parengë ÞELVÎTË DANGUOLË

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 63 6/8/2009, 6:37 PM 64 ÞEMAITIJOS MOKYKLOSE

105 METAI NUO LIETUVIÐKOS SPAUDOS LOTYNIÐKAIS RAÐMENIMIS DRAUDIMO PANAIKINIMO Paslëptas þodis

Toks ðiltas þodis tartum saulë ÞODI, Kaitrioj pavasario dienoj! Toks ðiltas þodis tartum meilë Á Jausmais rusenanèioj ðirdy manoj! PASIBELSK Á niekà jo að neiðkeisèiau – Brangus jis man kaip dovana! Tà þodá að iðrëkt galëèiau, MANO ÐIRDÁ... Jei tik prireiktø man kada.

Girdþiu að já nuo pat vaikystës, Kai bardavo mane mama. AUDRONË ANULIENË – Dël jo iðauk gera mergytë! – Sakydavo ji visada.

Gaivus pavasaris prikëlë þemæ, iðbudino ir þmogaus jausmus Að vaikðtau po graþiausia saule – bei mintis... Galbût todël pavasará þmogus ne tik jautrus, bet ir Kita erdvë man svetima! budrus, energingas, net herojiðkas... Ðtai prieð 105 metus aktyviø mûsø tautieèiø pastangomis buvo Ðis þodis atstoja man pasaulá, iðkovota lietuviðko þodþio laisvë, todël kasmet geguþës 7-àjà Lie- Jis vienas – LIETUVA! tuvoje minima Spaudos atgavimo, kalbos ir knygos diena. Ji mums primena savojo kraðto istorijà, sunkius iðbandymus: baisias rusø Ervina Kieþaitë, Tauragës ,,Versmës“ gimnazijos carinës valdþios represijas, kuriomis buvo varþomi tautos gyvavi- moksleivë mà liudijantys þenklai – laisvë, gimtoji kalba, menas, knygø leidyba, spauda, laisvas þodis. Per 40 spaudos draudimo metø paaiðkëjo, kad mûsø tauta la- mà buvo aktyviai ásitraukæ dvasininkai, gydytojai, spaustuvininkai, bai gyvybinga ir sàmoninga – ji sugebëjo iðsaugoti tai, kas reika- studentai, kultûrinio judëjimo bei knygø platintojø draugijø nariai ir linga tautai iðlikti. Knygneðiai, rizikuodami savo laisve ir net gyvy- daug kitø susipratusiø mûsø tautieèiø. Spaudos draudimo panai- be, platino lietuviðkas knygas, net organizuodavo nelegaliø peri- kinimas turëjo didelæ átakà laisvos Lietuvos valstybës ir modernë- odiniø leidiniø prenumeratà. Á lietuviðkø knygø nelegalø spausdini- janèios jos kultûros atsiradimui bei raidai.

Tauragës ,,Versmës“ gimnazijos renginio, skirto lietuviðkos spaudos lotyniðkais raðmenimis draudimo panaikinimo 105-osioms metinëms, dalyviai. Inesos Anulytës nuotraukos

ZZ 2009 2vidus.PMD 64 6/8/2009, 6:38 PM 65

PAVASARIO KVAPAI

KRISTINA KAZLAUSKAITË, Tauragës „Versmës“ gimnazijos treèiokë

Kvepia. Kvepia! Uþuodi? Laikas. Jau laikas! Ateina pavasaris. Vi- si judantys organizmai transformuojasi, apsigaubia kvapu. Pa- vyzdþiui, vakar mano kieme, prie ðulinio, þolë uþsidengë kvapu – ðvelniu kaip moèiutës pyragas su razinomis ir traðkia plutele, ga- ruojantis ant baltos palangës. Gal net geresniu kvapu... Maloniu. Á ðá kà tik nupjautos þolës kvapà dëmesá atkreipë visi mano uos- lës receptoriai. Þolës kvapas tikriausiai ðaukë labai garsiai. Jis stip- rus. Jis, susikovæs su deguonimi, prasispraudë pro siaurà orlaidës plyðá. Maþomis kojytëmis nubëgo palange, su skëèiu nuðoko ant stalo. Ðaukë. Nieko... Tada nematomomis kopëtëlëmis uþlipo man ant peties. Lipo kaklu ir galiausiai, pasiekæs mano riestà nosá, pra- dëjo ðaukti visa gerklyte, kiek tik leido plonytës balso stygos. Ir jam pavyko! Tada stipruolis á laiðkà ádëjo nervinius impulsus, padavë laiðkininkams – jauèiantiesiems neuronams, o ðie laiðkà iðsiuntë á centrinæ nervø sistemà... Pabaigà tikriausiai þinote ar suþinosite per biologijos pamokà. Jei neþinote, tai nereikëjo þiûrëti á dangø pro ne- valytà langà, kai mokytoja bandë paaiðkinti niekam nesuprantamus, nereikðmingus, nereikalingus (èia tik kai kuriø nuomonë) dalykus. Paminklas Martynui Liuteriui (1483–1546) Tauragës evangelikø liuteronø baþnyèios niðoje. K. Pruðinsko nuotrauka Jis – nuostabus, spalvotas, jautrus, dëmesingas, dþiuginantis. Jame nëra blogø dalykø. Dangus yra geras. Pats graþiausias dangus (bent jau man) yra pavasará, po þiemos. Akys pavargsta, nes Taigi pavasaris – ne tik suþydëjæ sodai, saulës buèiniai, þalu- beveik tris mënesius matë tik pilkà, liûdnà, susiraukusá dangaus vei- ma, gaivus ievø ir alyvø kvapas! Tai ir dþiaugsmas, kad kaþkas dà. Ir kur èia nebûsi liûdnas, kai tave pradeda keikti, sakyti jog tu gero ávyko tiek anksèiau, tiek dabar... Ryðys tarp praeities ir da- kaltas, kad atidarai dëþutes „Sniegas“, „Lietus“ bûtent tada, kai þmo- barties – tiesiog bûtinas! Ryðys tarp kartø bûtinas taip pat! Kaip gus nepasiima árenginio, apsauganèio nuo dëþuèiø turinio. Taèiau dabartinis jaunimas orientuosis klaidþioje dabartyje, jei neþinos, pavasará viskas keièiasi, kaip jau minëjau, transformuojasi, vieni kas vertinga ir saugotina?! Jam reikia priminti ir parodyti, kas mums keièia iðvaizdà, kiti – kvapà, treti pasikeièia kaukæ... Taip daro dan- visiems turi bûti brangu... gus. Jis paleidþia ðiltus spindulius, spalvotais pieðtukais nuspalvina Ko gero, ðiuo tikslu kolegë Vilija Sabutienë ðiemet á ðventæ ir dangø, paleidþia pasilakstyti visokiausias baltas figûras. Ir tikriau- pakvietë kurianèià ir kûrëjams prijauèianèià gimnazijos bendruo- siai pavasará esate minkðtai iðsidrëbæs pievoje ir kaip maþas vaikas menæ. Ðventëme originaliai – skaitëme savos kûrybos eiles, pro- ið plunksniniø ar kamuoliniø debesëliø dëliojæs tik tau vienam su- zos ir publicistikos tekstø iðtraukas, dainavome savos kûrybos dai- prantamas figûras. Kartais meðkiukà, kartais sagà ar ðakutæ. Ir panas. Taip buvo pagerbtas laisvas lietuviðkas þodis. stebëjai, kaip tavo veidà tada nutvieskia ðypsena, kai kas nors ið Nustebino ir ypatingai nudþiugino vieðnia Birutë Normantienë ið aplinkiniø supranta iki tol tik tau matytà figûrà. Tada atrodai kaip èempionas, áveikæs penkiø kilometrø maratonà. Arba kai antrasis Pagramanèio. Ji – garsi Tauragës kraðto tautosakos pasakotoja, stebëtojas nesupranta tavo ásivaizduojamos sagos, tada jam atro- kalbanti vietine dûnininkø ðnekta. Ði pasakotoja ir ðmaikðtavo, padai kvailys, o tu stebëtojà apkaltini, kad jis neturi vaizduotës... sekë keletà pamokanèiø pasakø, þemaitiðkø anekdotø, ir rimtai Esi matæs stebuklà? Þinai, kas yra stebuklas? Spëju – ne. Tada pakalbëjo. Ji vis porino: „Vaikeliâ, tik kurkiat tuoliau ir bûtinâ greitai nubëk á artimiausià prekybos centrà ar sëklø parduotuvæ, uþraðîket, kad turietumiet, kan sava vaikam papasakuoti...“ nusipirk keletà bet kokiø sëklø. Parbëk, ákiðk jas á þemæ, laistyk, Buvo smagu gauti ir dovanø – gimnazijos direktorë Albina mylëk ir... lauk. Lauk, kol iðdygs... Stebuklas. Pasirodo, kad ste- Senkuvienë visiems padovanojo po raðiklá su uþraðu: „Tauragës buklø bûna ne tik per Kalëdas, bet ir pavasará, kai ið sëklos iðauga „Versmës“ gimnazija“, o ðventës rengëja mokytoja Vilija – po uþra- gëlytë, pomidoras, þirnis ar dar koks stebuklas. Pavasaris – ste- ðø knygutæ, kad bûtø, kur uþsiraðyti naujai gimusias ir nenorinèias buklø metas. Manau, taikliai Kristijonas Donelaitis apibûdino pa- nukeliauti uþmarðtin kûrybines mintis. Tuo ðventë nesibaigë – juk vasará: „ Jau saulelë vël atkopdama, budino svietà ir þiemos ðaltos gera pabûti kartu su bendraminèiais, pasivaiðinti ir pasiðnekuèiuo- triûsus pargriaudama juokës“. Jis budina, þadina, atgaivina... Pa- ti – laisvai ir lietuviðkai... kvimpa, praþysta, pradeda èiulbëti... Pavasaris...

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 65 6/8/2009, 6:38 PM 66

skaitæs ir ëmë klausytis. Ir að klausiausi ir laukiau, kas èia áeis taip vëlai. Priemenëlëje kaþkas ðiugþdëjo, pûkðtë, bet á trobà nëjo. Tëvas pakilo ir, atidaræs duris á priemenæ, ëmë þiûrëti, kas ten yra. Ir tada, tyliai kaþkà murmëdamas sau po nosimi, per aukðtà trobos ÞEMAITËÐKAS slenkstá ásirito maþas þmogeliukas. Pirmiausia pamaèiau jo batus, didþiulius, purvais aplipusius. Kelnës taip pat buvo ne pagal já, dugnas vos ne uþkulnius siekë, ir ruda sermëga… Ðita sermëga gaubë visà tà maþà þmogø, o jau ISTUORËJËS verbos, kybanèios jam prie ðonø, tikrai, rodos, þeme vilkosi. Bet galva, galva… Ji buvo visai kaip suaugusio þmogaus. O jo veidas man priminë beþdþionæ: maþos akelës giliai palindusios po iðsiðovusiais antakiø kaulais, noselë maþutë, lyg kokia ðpyga, per BAUÞIENË BERNADETA vidurá giliai álinkusi, platoka burna uþsibaigë ilgu atsikiðusiu smak- ru su retais barzdos plaukais. Stirblys… Maþas neuþauga elgeta, kurá matydavau nuo pat vaikystës turgaus dienomis ir per atlaidus paðventoriuje. – As laukiau, laukiau benë nustuos lîtë ër sutema… Nieks ne- nuor monës priimtë… Saka, kad eso slaps ër smirdiesio… Gaspa- duoriau, rasintâs turi avieliu… Mon bûs sëltâ kûtelie, as papratës Stirblys mëiguotë su aveliems… Priimk… Pasakë ir, sugriebæs tëvo rankà, pabuèiavo. Rudens vakaras jau seniai buvo sutemæs, lynojo ðaltas lie- – Nu, nu að ne klëbuons, – pasakë tëvas, skubiai iðtraukdamas tus. Mes jau buvome pavalgæ vakarienæ, að skutau bulves ryto- rankà ið kibiø ir purvinø ubago nagø. – Nagi nakvuok svçks. Kur jau jaus koðei, tëvas prie stalo skaitë laikraðtá, mamytë kaþkà tvar- èe benuëisi nakti, vo ër kas tavës lauk tuokë. kë kambaryje. Mamytë tik pasiþiûrëjo ir suaimanavo: Iðgirdome, kad kaþkas paklebeno duris ið lauko. Tëtis nustojo – O, Vieðpatie!

BAUÞIENË BERNADETA (1921–1998) – vëina ið përmûju „Mon anû i graba nesodies, o vâkams tû mona raðtu nereikies...“ laikraðtë „A mon sakâ“ ir þornala „Þemaitiu þemë“ bëndradarbiu. Ragëna neðtëis, bet jotau, kad je anuos paklausîtiuo, atimtiuo Ana bova gëmusi Trumplaukës kaimë, kurî laika gîvena Îlakiûs paskotënë vilti dar ðëik tëik tou gîvenëmo pasëdþiaugtë. Tëi anuos (abëdvë gîvenvietës – Skouda rajuonë). Gîvenëma saulielîdë sâsvënç bova anuos gîvenëms, tad jotau, kad anëi tor lëktë karto sulaukusi, isëkûrë Kaunë, vieliau – Vëlniou. so Bernadeta lig paskotënës dëinuos. Tou karta sotariev, kad ana Bernadeta nu pat maþëns sosëdraugava so knînga. Dëdliausis mon idous tik kelis sâsvënelius, katrus, sosëdarios galëmîbç, anuos dþiaugsmos bova, sorados laika, siestë pri stala ër raðîtë. redakcëjuo paruoðem spaudâ ër iðspausdinsem. Vësë këtë raðtâ Kûrë, gîvenëma dienoraðti raðë nu jaunîstës dëinû. Iðejusi i pënsëjë lëka pas anou. Këik vieliau aplonkios Bernadeta, viel ana pradiejë vësus tus sava raðtus sotvarkë, perraðë i sâsvënius ër sokrovë i kalba aple tus sava raðtus. Tou laiko „Þemaitiu þemës“ þornala dëdliausë dieþë („èemadana”). Ka përma karta anou aplonkiau redakcëjë netoriejë galëmîbës tus anuos raðtus uþbëngtë sotvarkîtë, Kaunë, aple Bernadetas talënta jau þënuojau. Prið kurî laika kelis atrinktë tas, kas îr geriausë, ër iðleistë. Gal kumet nuors vieliau... sava darbelius ana bova atsiuntusi i redakcëjë, tad toriejau galëmîbë – Bet kor tus raðtus dietë dabar, juk dar nedielë, këta ër iðeisio, – anus perskaitîtë ër ivertintë. Uþteka vëina, ontra kûrënelë, ka klausë Bernadeta. soprastumi, kad Bernadeta toriejë ne maþeisni talënta kâp Þemaitë. Sotariev, ka pruotingiausç bûtom, je tas „èemadans“ atsëdortom Bieda tik ta, kad sava laiko ana nesotëka Viðinskë a kuriuo nuors Þemaitiu moziejou „Alka“, juk tën, tûs sâsvëniûs, – vësa Þemaitëjës këta i literatûras pasauli anou galiejosi iðvestë þmuogo. istuorëjë, pradedant nu Ontruojë pasaulinë kara iðvakariu. Kaunë Bernadeta jau bova stëprç pasëlëguojusi – tumet daktarâ Paskombënau i mozieju, papasakojau, kuoks rçkals, pasakiau anâ tik metus, ontrus beþadiejë. Karðintëis atvaþiava i Vëlnio, kor Bernadetas adresa. Bet... Telðëðkç moziejininkâ atvaþioutë pas gyvena anuos do sûnâ, ëð katrû vëns – tas pats traukënë maðinists Bernadetas nebspiejë. Ana iðejë, sava „èemadana“ palëkusi vâkams. Bauþys, katram 1994 m. pavîka sostabdîtë traukini „Rîga–Vilnius“ Kuoks bova tuoliau tû raðtu lëkëms, neteka gërdietë. Nuorietiuo ir tçp iðvëngtë dëdëlies nelaimës, katra bova planoujema lig ðiuol tëkietë, ka vâkâ tuo sava mamas dëdliausë torta lauk neiðmetë. neiðaiðkintëms diversantams sospruogdënos tëlta par Braþuolës No vo ðiou pavasari, laisvesnë valanda radusi, tvarkîdama opieli. Kelis kartus aplonkiau Bernadeta Vëlniou, koklemë sûnaus redakcëjës arkîva, atsëvertiau redakcëjuo saugoma Bernadetas nupërktamë vëina kombarë botelie Naujemiestie, ðeimînënemë îdouta sâsvëniu rîðulieli ër prisëmëniau anâ douta paþada – bëndrabutie. Vëina dëina ana iðtraukë ið pu luovas tou sava sosëdarios galëmîbç parëngtë anuos kûrinieliu pluoðtieli ër „èemadana”, atëdarë anou ër papraðë, kad paimtino tus sâsvënius: paskelbtë „Þemaitiu þemie“. Tou sava paþada ðëndëin ër pëldau.

ZZ 2009 2vidus.PMD 66 6/8/2009, 7:22 PM 67

O man jis buvo baisiai ádomus, ðitas pusiau vaikas, pusiau vyras. – No, kuo stuovi? Kou padarîsi maþiausem mona bruoliui – mon Nenuleidau nuo jo akiø. Jis ásitaisë kertelëje prie peèiaus. Ten, palei padarîsi. Ar ne tçp to muokîta? O kor jau berasi uþ tou þmuogo ma- peèiaus sienelæ, buvo platus suolas, bet ubagëlis nesëdosi ant jo, þiesn? – pasakë juokdamasis tëvas. – Oi, tu varge, no ër davë Dëivalis jam suolas buvo vos ne iki peèiø. Jis nusikabino savo terbas ir pa- svieti. Mam, douk to anam vodëns – tegol nosëplaun kuojës, kad jau stûmë jas po suolu, o pats, ant jo uþsikniaubæs, sunkiai alsavo. truobuo nakvuo su þmonëmis, vo ne su avimis, – pasakë tëvas. – Stirblî, siekis, kuo to stuovi, – pasakiau jam. Paþvelgë Stirblys á Su pasibjaurëjimu, dviem pirðtais paëmiau purvinà batà, bet jis mane savo maþutëmis lyg rudos sagelës akelëmis ir nusiðypsojæs buvo sunkus ir teko suimti su visais penkiais. O paskui su pagaliu- pritûpë ant grindø. ku gramdþiau purvà nuo ubago batø ir patyliukais vis murmëjau: Man buvo neaiðku, kaip jis ten atsisëdo ar atsitûpë; viskà dengë – Tuo betrûka… ta ruda sermëga. Tëvas áneðë ðienikà (ðiaudø prigrûstas èiuþinys) ir padëjo ant to – Tikriausç valgîtë nuori? Musintâs be veèerës tebesi? – paklau- plataus suolo palei peèiø. O að stovëjau ir þiûrëjau, kaip mama së mama. taiso guolá. Pamatæs mane, tëtis juokdamasis pasakë: – As, as dounelës valgiau, – pasakë ubagëlis. Tuo tarpu mama – No, çk goltë, neveiziekis. Stirblîs sarmatënas tavës, ons mat jau pylë á bliûdelá baltà kruopynæ, kurios buvo likæ nuo vakarienës. kavalierius dar, vo tu jau beveik pana. Padëjo bliûdelá ant suolo prieðais ubagëlá ir jis tuoj ëmë srëbti, O „kavalierius“ ið tikrøjø dëpèiojo á mane ir vypsojo. „Kaþi koks alkûnëmis uþsigulæs ant suolo. jis atrodo plikas?“ – Pagalvojau ir pati susigëdusi nubëgau á lovà. Að pakilau nuo maþo krëslelio, ant kurio sëdëdama skutau bul- Ryte mama paþadino mane, kai jau ir koðë buvo iðvirta. Pir- ves, ir, nuneðusi já prie sveèio, pakiðau po nudribusiø kelniø dugnu. miausiai prisiminiau vakarykðtá mûsø sveèià, Stirblá, ir paklausiau, –Sieskis Stirblî. ar jau iðëjo. Bet ubagëlis nesisëdo. Dar minutë, kita ir jis jau srëbë paskuti- – Kâp iðleisem þmogo be pusrîtiu? – pasakë mamytë. nius ðaukðtus… Að paskubom prausiausi, ir staiga girdþiu: –Ar benuori? – paklausiau. – Gaspadënelë… Mon si nakti kazëkas kësenë prisëka. –Benuorio, benuorio, dëdëlç skani potrelë. Ant virtuvës slenksèio stovëjo maþasis ubagas, atkiðæs savo Iðvalgë jis ir antrà bliûdelá (dubenëlá), rasit (gal kartais) bûtø maþà rankelæ, kurios pirðtai buvo aplipæ ruda koðe. Mama, iðgirdusi valgæs ir treèià, bet kruopienës daugiau nebebuvo. tuos þodþius, atsigræþë á já: –Gaspaduoriau, a turi avieliu? As, as, eiciuo i kûtelë parnakuotë. – Plepiek èe! Kas jau tuoks gabos bûtom atsëradës? – Ir, dël visa Su aveliem sëltâ…“ – miknojo maþasis þmogelis. Tëvas ëmë juok- ko, suëmusi uþ ubago rankos, kilstelëjo rankovæ sau prie nosies. tis: – Tâ juk èe douna! Ak to, bjaurîbë, tçp negraþç ðnekiesi aple –Bene to avëns, Stirblî, kad aviû ëiðkâ? Nakvuok truobuo, bene dounelë! Musintâs so tou sermëiego meiguojç, tâ ër sotrînç soðla- èe tau ðalta? posë dounas rëikë këðenie. No, ëðkabink, ëðkabink dabar tou kuo- Tëvas liepë jam nusivilkti tà rudà sermëgà ir nusiauti batus, bet ðë ër mesk va èe, i viedra kiauliems. þmogelis sermëgos nenusivilko, tik ëmë krapðtinëti purvinas vir- Að þiûrëjau ir raièiojausi ið juoko: „Kazëkas kësenë prisëkës…“ vutes, kuriomis buvo suvarstyti tie jo batai. Jis niekaip negalëjo jø Oi tu, Stirbly, Stirbleli! atriðti, jo maþi kaip vaiko pirðteliai negrabiai nypriojo uþsiverþusius Paskui valgëme pusryèius. Ubagëliui koðës bliûdelá padëjo ant mazgelius. suolo, nuo kurio jau buvo nuimtas gultas. Tëtis kalbëjosi su Stirbliu, – Padiek atrëðtë, matâ, kad þmuogus negal, anuo ronkos tebier ragino já vesti – galës tada abu su þmona vaikðèioti po atlaidus, abu soustîrosës nu ðaltë, – paliepë man tëvas. Labai nenorom pritûpiau ir nakvos ant vieno suolo ir nebereikës apie avis galvoti. Mama tëtá prie tø jo batø, man suvis nesinorëjo liesti purvinø, ðlapiø, susimaz- subarë, o að juokiausi. Dar tëtis paklausë, ar jis moka poterius giusiø. Bet tëvo þodþiai buvo pasakyti grieþtu tonu, o tai reiðkë, kad kalbëti, o Stirblys pasakë, kad moka ne tik poterius kalbëti, bet ir paklausyti bûtina. Tuoj mano pirðtai aplipo purvais, bet, kad ir kaip giedoti. knebinëjau, o atriðti nesisekë në man. Tada tëvas iðsitraukë savo – Nagi, pagëiduok mums uþ tou kuoðë, ni puoteru kalbietë neb- kiðeniná peilá ir perpjovë vieno bato mazgà, jau norëjo perpjauti ir rçks, – juokdamasis pasakë tëvas. Ir Stirblys, uþsikniaubæs ant suo- antrà, bet Stirblys abiem rankom ásikibo á savo batà: lo, nedràsiai, tyliai, tyliai „uþgiedojo“: – Negal pjaustîtë, negal, – kartojo iðsigandæs. Ir jis tik tada atitrau- kë rankas, kai tëvas paþadëjo duoti naujus raiðèius jo batams. As uzgimiau obagelio – Neðkis i vërtovë ër novalîk, – vël sukomandavo mane tëvelis. Ër paaugau vargdëinelio. „To betrûko! Kad að ubagui batus valyèiau“, – uþpykau. Pasiju- Eino pu svieta vargdamas, tau uþgauta ir, tarsi negirdëjusi paliepimo, toliau þiûrëjau, kaip Stir- Geradiejus garbindamas. blys vynioja skarmalus nuo savo kojø. Jie buvo ðlapi – kur tik pastatydavo pëdà, ten ant grindø ir likdavo ðlapias lopas. Torio terbû dëdë gaujë: – Nusiauk, nusiauk, iðsidþiiuovinsi par nakti. Negal vâkðtiuotë vësa Pënkës senas, sestâ naujë laika ðlapiuoms kuojuoms, – kalbëjo tëtis. Varë sagtei spind is tuola, Man buvo ádomu, ar jo ir kojos tokios pat maþos, kaip rankos. Kap zvaigzdie pri generuola. Pasirodë nedidelës pëdelës, mano turbût buvo didesnës, raudonos ir gerokai purvinos. Vargðelis! Kaip jis pavelka tokius batus ant ðitø Þiûrëjau á já, maþutá þmogø su didele galva, á mus droviai pakreiptu maþø kojeliø? (Nukelta i 68 p.)

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 67 6/8/2009, 7:22 PM 68 LITERATÛRA

(Atkelta ið 67 p. – To pats vëinas plunksnas! Gaidîs kap avës, vo anam – vëinas plunksnas. veidu ir ausyse vis skambëjo jo þodþiai: „As uzgëmiau obagelio…“ – Ui, gaidîs nikumet nebus kap avës, – greitakalbe murmëjo þy- Vieðpatie Dieve, vargðas vargdienis ubagëlis, kur naktis, kur kita, delis ir, paèiupæs gaidá, pradëjo já vartyti rankose. Tarðë jo plunks- tvarte ar kokioje trobos kertëje, purvinas, suðalæs, maþai valgæs… Ir nas, pûtë þemiau uodegos ir þiûrëjo, ar geltonuoja riebi papilvë. taip visà amþiø, visà amþiø… Þemaitis, nutaikæs progà, griebë savo gaidá ið þydo nagø. Bëgau purvina gatve á mokyklà, vos matydama sau po kojo- – Nû – lits ir aðtounesdeðim cëntu, – derëjosi toliau þydelis. mis – aðaros temdë man akis. – Pasakiau – do lito ër ni krust nebûs. – Ui, tu titnags ne þmogus! – ir vël pagriebë mirtinai iðsigandusá STIRBLIO POTERIAI gaidelá. Jiedu plëðë vienas kitam ið rankø tà gaidá, vienas árodinë- damas, kad per brangu uþ toká nupiepusá paukðtelá du litus mokëti, Tievë mûsa, nevesk i Prûsus. kitas atkakliai laikësi savo: Tën jouda douna ër tuos nedouda, –Do litâ ër ni cënta maþiau! Apleid merguom, apkabën terbuom Þydas matë, kad gaidys vertas ne tik dviejø litø – jis buvo stam- Ër rëtën pakalniou. bus ir sunkus, matyt, pas gerà gaspadinæ (ðeimininkæ) augæs. – Ui nû… Biednus þîdelis visad tur nuostalio, – ir, iðëmæs ið se- Uþraðë Bernadeta Navickaitë. 1934 m. nos, nutrintos piniginës baltà pinigà, ádëjo já á pajuodavusá þemaièio delnà. Tuo metu gaidys dar kartà pasimuistë, ir, pajutæs, kad jo kojos laisvos (betampant ir bevartant paukðtá, nusmuko kaspinëlis, ku- ÞÎDELË GÎVENËMS riuo buvo suriðtos jo kojos prieð iðveþant á turgø), mostelëjo sparnais. Taigi nors gaidþio galva ir nedidelë, gerokai apkvaitusi nuo ÞEMAITIÛS besilygstanèiøjø sukelto triukðmo ir tampymø, jo sàmonë visà lai- kà buvo budri, todël dabar þinojo, kà dartyti... Kai þydelis, sumokëjæs þemaièiui du litus, iðtiesë rankas á savo pirkiná, gaidys jau plasnojo rudais sparnais prieð pat persigandusio Seniau þemaitç anekduotu neliuob pasakuotë. Ið lûpu þydelio nosá ir, kiek paskridæs, atsitûpë ant netoliese buvusios veþi- i lûpas ejë linksmë pasakuojëmâ, katrûs – liaudës mo bûdos. Þydas puolë prie gaidþio, o ðis metësi á ðonà ir po sekun- iðmintës, pastaboms, svçks jumuors ër gîvenëmëðkas dës jau pergalingai stovëjo ant kito veþimo. patërtëis apibëndrënëms. Tonkç tëi pasakuojëmâ liuob – Ui, laikîkit, laikîkit! – ðaukë þydelis, stengdamasis kaip nors bûtë panaðë i pasakas, legendas, kartâs – i mûsu dëinû nutverti gaidá. O þmonës, matydami, kas èia dedasi, dþiaugësi, kad anëkduotus. Temas lioub bûtë ivairiausës. Tonkç tûs ir trumpa gaidelio pergale, ir kiekvienà jo skrydá vis ant naujo veþi- pasakuojëmûs þemaitis joukies ið savës – þemaitëðka mo palydëdavo pritarianèiais ðûksniais ir juoku. nerongoma, nevalîvoma ër kt. Vëina ið puopolereusiu – Ui, að tavi i sûda padûsiu, atidûk mona pinigus! – rëkavo temu – þemaitiu ë þîdu santîkç, þemaitems vësumet þydas, vydamasis gaidá ir per petá vis atsisukdamas á þemaitá. bovës iduomus þîdu gîvenëma bûds, bëndravëms so – A to regi, að matâ kalts, kad anam gaidîs pabiega, – vos juokà sulaikydamas atsiðaukë þemaitis ir dël viso pikto atsargiai apsi- artëmiausçs þmuonimis. Kelis tuokius pasakuojamus dairë. Niekas á já neþiûrëjo. Visi sekë gaidelio gaudynes. Tuo tarpu îr uþraðiusi ër mums palëkusi BAUÞIENË BERNADETA. þemaitis, pamaþu, nuo veþimo, prie veþimo, patraukë link Gliauber- Do ëð anû spausdënam ðemë þornala numerie. Karto so to restorano… tâs pasakuojëmâs – ër nedëdëlis tekstielis aple tou, dël O gaidelis, pajutæs, kad já gali suèiupti bet kuri ant veþimo sëdinti kuo mosç pas þemaiti îr gerâ gîventë... þmogysta, nërë þemyn ir dabar puldinëjo tarp ratø tekiniø ir arkliø kojø. Po kurio laiko já vis dëlto uþspietë prie bûdos sienos. Þydas kaip vanagas krito ant gaidelio, suëmë já uþ kojø, sparnø ir ëmë purtyti. – Ui, tu Ðeitonas! Ui tu Liuciferis! Ui tu… – ir, pagaliau ágrûdæs á Þemaitis, gaidys ir þydas narvà leisgyvá gaidá, nusispjovë. Turgaus vidury kilæs ðurmulys pasiekë ir pakraðèius. Þmonës vienas per kità klausinëjo: Maþo Þemaitijos miestelio turgaus aikðtë buvo pilnut pilnutëlë – Kas tën nutëka? veþimø, prekiautojø bûdeliø ir eilëmis susëdusiø ubagø. – Saka, vagës nu puolicininka pabiega... Prie vieno veþimo, prikrauto narvø ir narveliø, stovëjo þydelis ir – Ajergoteliau! A to matâ, kas daruos, dëinuos vëdurie grçb atkakliai lygo gaidá. Prieð já stovëjo kresnas plaèiapetis þemaitis, þmuogou i kiðenë… po paþastimi pasikiðæs didelá raudonmargá gaidá. Tà dienà tarp veþimø stovëjo mergaièiukë ir, pirðtelá ásikandusi, – Pasakiau, do lito ër ni cënta pëgiau, – kaip kirviu kirto þemaitis. viskà matë… Ir jai buvo gaila þemaièio, gaidelio ir þydo. Kodël? – Ui nu, tegul bus litas ir ðeðiasdeðimt cëntu… Tas gaidîs – Todël, kad þemaitis, nuëjæs á restoranà, pragers tuos du litus ir jo vëinas plunksnas.

ZZ 2009 2vidus.PMD 68 6/8/2009, 7:22 PM 69

þmona negaus bëliznai (skalbiniams) plauti muilo ar „Trejø devyne- mauroti meðka? O gal èia ne meðka? Gal kokia pikta dvasia já baido? riø“ nuo pilvo skaudëjimo. Todël, kad þydas gaidelá kur nors nusiveð O gal èia patsai Ðeitonas, meðka pasivertæs? Taip ir bus. Tokiame ir papjaus. maþame eglynëlyje meðkø bûti negali, o ir niekas niekada nekalbëjo, Ir þydo buvo gaila: kai jis gaudë tà gaidá, veidas buvo iðpiltas prakai- kad èia meðka gyventø,“– viena mintis keitë kità. tu, paraudusios akys aðarojo, o ádubusi krûtinë sunkiai kilnojosi… – Að tavi paþástu, tu Ðeitonas! Prapulk, prapulk, – greitakalbe pusbalsiu pasakë Leibelë, – prapulk, Leibelë geras, Leibelë laikosi koðerio… Niekas nepadëjo, Ðeitonas neprapuolë, o tik dideliais ðuoliais, keturpësèias ðoktelëjo pro eglaites. Þydelis, baisiausios baimës Siuvëjas ir meðka apimtas, prisiminë, kad Ðeitonas bijo krikðèioniø kryþiaus, tai, vos kvapà beatgaudamas, puolë prie seno apsamanojusio kryþiaus ir abiem rankom apsikabino já. Apsikabino ir þiûri, kà meðka darys. O Trumplaukës kaime pas vienà gaspadoriø dirbo siuvëjas Leibelë. ði valandëlæ pastovëjo ir pamaþu atbula, atbula ëmë trauktis á eglynà. Visà savaitæ to gaspadoriaus ðeimynai Leibelë siuvo ávairiausius Leibelë atsiduso ið visø plauèiø. rûbus, o, atëjus penktadienio vakarui, pradëjo ruoðtis namo, á – Aha, pabûgai! – ðnibþdëjo jis, didþiai patenkintas, nes buvo miestelá – jam artëjo ðabas, maldø metas, ir niekas þydo negalëjo ásitikinæs, kad meðka visam laikui pasitraukë – prapuolë tamsiuose priversti sulauþyti tradicijø, elgtis taip, kaip nepridera per ðabà. eglyno ðeðëliuose. Leibelei ruoðiantis kelionei, á trobà áëjo gaspadoriaus sûnus. Þydelis paskubomis, bet vis dairydamasis á miðkà, puolë link – Nu, Leibele, uþbaigei siûti mano kelnes? keliuko. Bet, vos tik pasuko link vieðkelio, vël pasigirdo maurojimas – Ui, në… Nebëra kada, miestelis toli, galiu pavëluoti á ðabà. ir tarp egliø sujuodavo meðka. Siuvëjas ið visø jëgø metësi á prieká, – Kur tu eisi, Leibele, tokiu oru! Paþiûrëk kiek sniego privertë, norëdamas kiek ámanoma greièiau pasiekti vieðkelá, bet ið baimës juk tu nuskæsi pusnyse. Verèiau uþbaik mano kelnes siûti, man jam susipainiojo kojos ir vargðas Leibelë pargriuvo á pusná. Baisiai sekmadiená jø labai reikës. Leibele, bûk þmogus. maurodama meðka puolë link jo. Siaubo apimtas Leibelë paðoko. – Ui, nëë, ðabas yra ðabas. Dievas nubaus mane, jei já sulauþysiu. – Tu pasitrauk, pasitrauk! – suriko jis ir vël metësi prie kryþiaus. – Tamsu jau, Leibele, per miðkà einant tave dar vilkai papjaus, Tada meðka vël ëmë trauktis á elgynà. Praëjus kiek laiko, Leibelë dar kas pabaidys ties Markapiais. Rytoj pareisi. dar du kartus mëgino prasiverþti prie vieðkelio, taèiau, kai tik Leibelë – Ui, nëë… – ir Leibelë uþsimëtë ant peèiø kailinius. Bernas pajudëdavo, kiekvienà jo judesá sekusi meðka, baisiai maurodama, susirûpinæs krapðtësi pakauðá. puldavo prie jo. – Nepareisi tu, Leibele. Pamatysi, kad teisybæ sakau. Uþpuls Nusikamavæs, suplukæs, prakaite mirkdamas, Leibelë pasuko tave kas nors. atgal ir, priëjæs gaspadoriaus sodybà, papraðë priimamas á trobà. O – Nu, ponas Dievas apgins, – atsakë þydelis ir, susiverþæs virvele meðka... Ji, pamaèiusi, kad þydelis gráþta á sodybà, dar kartà kailinius, gerai uþsimaukðlinæs kepuræ, iðëjo. sumaurojo, bet jau toli, kaþkur miðke. Nuo sodybos iki vieðkelio buvo galiukas kelio. Takas, vedantis Siuvëjui nusirengus, po kurio laiko troboje pasirodë iðkaitæs ið sodybos link vieðkelio, buvo vos prabrauktas. Jis suko pro senà gaspadoriaus sûnus. Jis ràþësi ir þiovavo. Pamatæs siuvëjà, nustebo: kluonà. Toliau reikëjo pereiti maþo upeliuko brastà, jau uþðalusià ir – Va – Leibelë! Tai tu nebëjai namo? – paklausë didþiai sniego priverstà. Nuo èia takas vingiavo per jaunà eglynëlá. Ið sniego stebëdamos. kyðojo tik maþø eglaièiø virðûnëlës, o miðke jau juodavo vakaro – Ui ne… Reikia tau tas kelnes uþbaigti siûti... ðeðëliai. Prie pat tako stovëjo senas, apsamanojæs kryþius. – Na tai jau aèiû tau, Leibele. O að taip skaniai pasnaudþiau ant Siuvëjas maknojo per gilø sniegà, vis galvodamas, kaip èia peèiaus. Einu gyvuliø ðerti. – Pasakë vyrukas ir nusisuko, vos greièiau iðeiti ant vieðkelio, kur eiti jau kur kas lengviau – sniege valdydamas nevalingai besiverþiantá juokà... vëþës áspaustos. Vos tik Leibelë praëjo pro kryþiø, staiga miðkelyje pasigirdo baisus Uþraðyta 1985 metø vasario mënesá riaumojimas. Siuvëjas iðsigandæs sustojo. Riaumojimas buvo tiesiog neþmoniðkas ir jau èia pat. Net nesuspëjæs pagalvoti, kà èia reiktø daryti, persigandæs þydas tarp jaunø eglaièiø pamatë didþiulæ juodà meðkà. Ji judëjo kaþkaip keistai, ðonu, ðonu, nuo eglaitës prie Dviejø musiø pokalbis eglaitës ir vis artëjo prie jo. – Ui, tu bjaurybë! Eik ðalin! Eik ðalin! Pasitrauk Leibelei nuo Susitiko dvi musës ant kelio, ten, kur baigiasi Þemaitija ir prasi- kelio, prapulk! – vapëjo drebanèiomis lûpomis siuvëjas. Bet meðka deda Aukðtaitija. neprapuolë ir net nesiruoðë pasitraukti. Kai Leibelë suprato, kuo tas – Labas, sesele, tai kur skrendi? susitikimas su meðka gali baigtis, jam net plaukai ant galvos – Svieto pamatyti. O ið kur tu tokia nugybusi, tarsi ësti neturëtu- pasiðiauðë. Tuo tarpu meðka, grësmingai maurodama, pamaþiukais mei ko? vis artëjo – dar eglaitë, kita ir ji iðropos ant keliuko. – Tai jau… mûsø þmoneliai nekaip mus maitina. O tu, sesele, ið Leibelë apsiþvalgë. Jei sniego bûtø maþiau, pabandytø pasiekti kur tokia nusipenëjusi? vieðkelá, bet dabar, negi pabëgsi, kai kojos iki keliø grimsta á sniegà. O meðka jau èia pat, ir mauroja kaip devyni jauèiai. „Kaip gali taip (Nukelta á 70 p.)

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 69 6/8/2009, 7:22 PM 70

(Atkelta ið 69 p.) viena pusë susmegusi á þemæ ir apaugusi dilgëlëmis, kitos visai nebebuvo; gal kam prireikë, tai pro ðalá vaþiuodamas ir nusiveþë, vis lentgalis, bent jau gyvulio gardui. – Að – nuo Þemaièiø. Mums ëdesio tai jau niekas negaili. Pasike- Naktimis ta tuðèia durø anga baugiai juoduodavo. Ëjo laikas, o lia þmonës papusryèiavæ ir iðskuba, kur jiems reikia, o mums palie- þmonës vienas per kità vis pasakodavo, kad vienas matæs kipðà ka bliûde (dubenyje) koðës. Ir taukø, nulaistytø ant stalo, pakanka- toje angoje, o kitas pastebëjæs, kad jo akys – lyg deganèios þarijos, mai randame, ir rûgusio pieno. Kertame, kiek norime – ligi pat pietø. o didumo – kaip torielkos (lëkðtës). Visokiø visokiausiø kiaulysèiø Po pietø – vël tas pats. Neapëdame, kiek visko turime. buvo pridaræs tas jaujos kipðas. Ne tik naktá, bet ir dienà visi, kas – Matyt, matyt… Todël tu tokia stora. Vos pilvelá paneði. tik galëdavo, ið tolo lenkdavo tà griûvantá pastatà, nes niekada – O kas tau neleidþia bûti tokiai? Ësk ir bûsi pilna, o dabar, per- negalëdavai þinoti, kà sumanys ten gyvenantis ánamis. karusi lyg kokia bitë, kuri tik dulkëmis minta. Vienà sekmadienio vakarà sodyboje susirinko kaimo jaunimas. – Bepigu tau pasakyti – ësk. Pas aukðtaitá trupinio nerasi në po Mergës susëdo ant suolo, stovëjusio palei darþelio tvorà, vaikiai stalu, o jei kartais pavyksta prasibrauti prie barðèiø lëkðtës, tai… susimetë ant prieklëèio ir ëmë garsiai pasakoti apie savo nuotykius. suvalkietis iðtrauks, suëmæs uþ sparneliø, ir dar nuèiulpës. Vaikiai stengësi pasirodyti kuo ðaunesni, o mergelës, klausydamosi – Agergoteliau! – su þemaitiðku akcentu nusistebëjo storoji musë. jø, tik kikeno, sakydamos, kad netiki, jog ðie tokie dràsûs. – Kai mes áklimpstame á koðæ, tai þemaitis iðkabina su visu ðaukðtu – Jûs giriatës, giriatës, o kuris ið jûsø nueitumët vidurnakty á koðës ir nudrebia po stalu; visà dienà paskui gali ësti su visa ðeimyna. senàjà jaujà? – paklausë viena. – Koks geras gyvenimas pas tave! Gal, sesele, priimk ir mane – Ot, imsiu ir nueisiu! O kà man uþ tai duosit? Pabuèiuosit? – pavieðëti? ðûktelëjo vienas dràsuolis. Ir susilaþino tas vaikinas su mergina. – Gali skristi, nepavydþiu, uþteks visoms. Tikriausiai ta mergelë bernui labai patiko, kad jis pasiryþo uþsidirbti tà buèká, o draugø akyse pasirodyti nieko nebijanèiu? Bernas, gal Senas pasakojimas, uþraðytas 1984 m. birþelio 4 dienà save dràsindamas, sakë, kad jokio kipðo ten nesà, visas tas jo baikas (iðdaigas) iðsigalvojæ kaþkokie skystablauzdþiai, kurie ir savo ðeðëlio iðsigàsta, kai naktá tenka paëjëti uþ kûtës… Dël tikrumo, kad kaimo jaunimas neabejotø, jog jis buvo jaujoje, paþadëjo parneðti ið ten kokià lentà. Atëjo vasaros vidurnaktis ir dràsuolis vienas pats patraukë keliuku SENË PADAVËMÂ prie jaujos. Buvo ðviesi mënesienos naktis. Bernas þygiuoja keliuku apsidairydamas, atidþiai ásiklausydamas. Taip eidamas jis prisiminë, kad maþas bûdamas girdëjo senas bobutes ðnekant, jog velniui Kas ið þemaitiu, gëmusiu ër augusiu kaimë, vasaras neduota teisë þinoti þmogaus minèiø. Ta þinia já ir stiprino, nes bijoti leidusiu tën pas sava babunëlës, nier gërdiejës aibës tai jis bijojo. Iki ðiol jis dar nebuvo susitikæs jaujos kipðo, bet kad vësuokiausiu pasakuojamu aple velnius, laumës ër tokie gali gyventi apleistuose pastatuose, jis buvo girdëjæs ne kartà. këtuokius sotvierëmus, katrëi þmuogou nedoud ramîbës Jauja, kaip senas arklys, perlinkusi per vidurá, paskendusi aukðtose gîventë, kielë ër tebkel baimë maþëms ër dëdëlëms. varnalëðose, kieèiuose ir dilgëlëse, atrodë labai nejaukiai. Aukðtai Ne vëina tuoki atsëtëkëma, pasakuojema îr uþraðiusi ër pakilæs mënuo apðvietë maþà plotelá palei durø angà, toliau – juodþiausia tamsa. Bernas sustojo durø angoje, pasiklausë ir garsiai iðtarë: BAUÞIENË BERNADETA. Kelis anus spausdinam sava – Lentø mat prireikë gaspadoriui, – ir þengë link pasienio, kur þornalë. Lietovëðkâ anëi soriedîtë, bet so þemaitëðko buvo sukrautos lentos. Jis jø pakëlë kiek apkabindamas ir, atitempæs oþsëvedëmo paraðîtë. iki ðviesos rato, triukðmingai numetë jas ant þemës, po to garsiai atsikvëpë ir lyg tai pats su savimi ëmë kalbëtis: –Na ir sunkumëlis! Kaip að jas partempsiu? O ko man plëðytis, paimsiu kiek pakeliu, o likusiø ateisiu kità kartà. Po to bernas, uþsivertæs ant peties porà lentø, iðëjo ið jaujos. Kai Kaip apgauti velnià? jis kalbëjo, balsas drebëjo, o dabar drebëjo ir kojos. Atrodë, kad tuoj, tuoj kaþkas jam èiups uþ nugaros. Bet neèiupo niekas, Prie maþo keliuko á sodybà kiurksojo sena, apleista jauja. Vëjai nesukrebþdëjo net pelë kampe. „Turbût tikrai þmonës prasimanë tà buvo nudraskæ jos stogà, lietus baigë pûdyti þaliomis samanomis kipðà, nei jis èia yra, nei kà“, – pagalvojo bernas. apþëlusius ðiaudus tarp kuriø lyg pajuodavæ ðonkauliai stirksojo gegnës. Parneðë vaikinas lentas ir numetë palei trobos sienà. Visi Seniai jau èia nebeveþë javø, nebedþiovino ir nebemynë linø. stebëjosi jo dràsa ir tuo, kad jam jaujos kipðas nepasirodë. Visi Jauja buvo tuðèia, tik viename jos kampe stovëjo sulûþæ ratai, o suëjo á trobà, gaspadorius dràsuolio garbei pastatë ant stalo alaus kitame – krûvelë kaþkokiø ràstigaliø, lentø. Bet senoji jauja turëjo àsotá. Kai tà mënesienos naktá visi, susëdæ apie stalà, gërë alø ir ánamá. Kai jà apleido þmonës, èia apsigyveno kipðas. Visaip jis apkalbinëjo jaujos kipðà, kad jis, arba pramiegojæs bernà, arba apie save þmonëms primindavo. Kam tik tekdavo vëlai naktá eiti buvæs iðëjæs þmoniø prie grieko vesti, netikëtai baisus trenksmas pro jaujà, iðgirsdavo ten visokius garsus, tarsi kas bûtø letenomis sudrebino trobos sienas ir visi iðgirdo þodþius: muðæs á kubilà. Velnias trepsëdavo lyg arklys, bliaudavo lyg oþys ir – Ðá kartà tu mane pergudravai, bet nemanyk, kad að neatsiimsiu ðëtoniðkai kvatodavo. Tai iðgirdæs, ið baimës apmiræs praeivis uþ tai keleriopai. leisdavosi bëgti kiek kojos neða. Jaujos durys buvo iðvirtusios, Kai troboje sëdëjæ vyrai atsipeikëjo ir, vieni kitus dràsindami,

ZZ 2009 2vidus.PMD 70 6/8/2009, 7:22 PM 71

iðdráso iðeiti á laukà, prie trobos pamatë gulinèias numestas lentas, kuriø pasiimti bernas, garsiai kalbëdamas jaujoje, buvo þadëjæs sugráþti. O trobos sienoje, greta lentø, juodavo áspausta velnio plaðtaka su trimis pirðtais ir ilgais nagais. Kieme dar nebuvo iðsisklaidæ dûmai, ið tolo dvokë peklos smala.

Gudrus bernas

Vienà sekmadienio rytà gaspadorius (ðeimininkas) pasakë, kad visus iðleidþia á baþnyèià. Jis negaluojàs ir pabûsiàs namiðkiu. Didysis bernas pats pirmas iðëjo, pasiraitojo kelnes, per petá persimetë suriðtus batus. Ëjo ir galvojo, kad gaspadorius visai neatrodo apsirgæs, tad kà jis èia sugalvojo? Kas nors turi ávykti, juk ne ðiaip sau jis iðvaro visus ið namø... Kai keliukas pasisuko ir ið namø nebebuvo matomas, bernas ðmurkðtelëjo á pakelës krûmus ir, padaræs gerà vingá, atsargiai ëmë artintis prie namø. Áëjæs á darþinæ ir pasilipæs ant ðieno, paþvelgë pro lentø plyðá. Visas kiemas ir troba buvo kaip ant delno. Kieme stovëjo ratukai ir á juos jau ropðtësi gaspadinë (ðeimininkë) su vaikais. Gaspadorius pasiliko vienas kieme. Jis ilgokai stoviniavo vienoje vietoje, o po to, dar kiek pasiklausæs ir nieko átartino neiðgirdæs, nuëjo á trobà. Po valandëlës vël iðëjo, po paþastimi spausdamas kaþkoká ryðuliukà. Tada pasiëmë kastuvà ir, neramiai dairydamasis, pasuko link darþinës. Bernas net apmirë: „Na ir nujautimas mano, kad tave kipðas! Èia bus ádomiø dalykëliø.” Tryðkiø (Telðiø r.) kaimo varpinë. Danutës Mukienës nuotrauka Gaspadorius áëjo á darþinæ ir stipriai pritraukë duris, tada kiek atokiau pasidëjo ryðulëlá ir, atmatavæs nuo durø penkis þingsnius, ábedë á plûktà aslà kastuvà. „Èia“, – pasakë pats sau, ir, apibadæs nejauku bûti arti kipðo. keturkampá, pradëjo kasti. Gaspadorius skubëjo, plûkta asla buvo Kai iðëjo, iðgirdo tolimà baþnyèios varpø skambëjimà – garsas kieta, tad veidas greitai iðraudo, taèiau darbo jis nemetë ir po kurio sklido ið miestelio. laiko duobë jau buvo gilumo iki keliø. „Per paèià sumà pakasiau. Dabar tai jau tikrai jis saugos“, – pasakë „Uþteks“, – iðtarë jis, nuëjæs prie ryðulëlio, pakëlë já, iðvyniojo ið pats sau. audeklo nedidelæ dëþutæ, pavartë jà rankose, apþiûrëjo ið visø pusiø O bernas nusijuokë, pasiraivë ir nuvirto ant ðieno numigti pokaièio. ir, susukæs á tà patá audeklà, nuleido dëþutæ á duobæ, tada uþkasë, Praëjo kiek laiko ir kaime vienas po kito ëmë kaþkur dingti gaidþiai. gerai suplûkë ir sumindë aslà. Uþbaigæs darbà, atsitiesë, árëmë – Lapë ájunko, – kalbëjo gaspadinës ir dþiaugësi, kad gali atsipirkti kastuvà á uþkastos duobës þemæ ir iðkilmingai prabilo: gaidþiais, o ne dedeklëmis. – Kol nepadës èia dvylika galvø, niekas neiðkas tø pinigø. Tuo tarpu didysis bernas staiga pradëjo negaluoti, ëmë skøstis – Bet gaidë, – netikëtai pasigirdo balsas. Gaspadorius krûptelëjo viduriais, vis gulinëjo, sakësi nebegalás nieko dirbti. Gaspadorius ir apsidairë. Aplinkui nieko nebuvo, taèiau gaspadorius suprato, raukësi, raukësi, pagaliau pasiûlë jam vaþiuoti á lazaretà (ligoninæ) ir kad èia jis ne vienas… Kas tai, nespëliojo, nes buvo girdëjæs, kad gydytis, nes ûkis – ne lazaretas ir nëra kada èia berno gulinti. Atsiskaitë uþkasant brangenybes visada netoli bûna velnias... jis su susirgusiu savo darbininku ir atsisveikino. – Kol nepadës èia dvylika galvø, niekas neiðkas tø pinigø, – Tuo tarpu bernas linksmas ir laimingas apsisuko ir nuëjo á savo antrà kartà iðtarë uþkeikimà. klëtá pasiimti mantos. – Bet gaidë, – vël pasigirdo balsas, atëjæs tarytum ið virðaus, Praëjus kuriam laikui, þmonës ëmë ðnekëti, kad to „sergantis” tarytum ið visø jaujos kampø. Gaspadoriaus tai nestebino, nes buvo bernas netikëtai iðvaþiavo á Amerikà. girdëjæs, kad velnias gali bûti visur ir keliose vietose ið karto. – Ið kur jis gavo tiek pinigø, kelionei á Amerikà? – stebëjosi – Kol nepadës èia dvylikà galvø, niekas neiðkas tø pinigø, – gaspadorius. Ir staiga jam á galvà lyg koks þaibas trenkë. Tada treèià kartà uþkeikë savo lobá þmogus. pasigriebë kastuvà ir puolë darþinën, stipriai uþdarë duris ir – Bet gaidë, – treèià kartà pasigirdo tie keisti þodþiai. drebanèiomis rankomis ëmë kasti þemæ. Veikiai prikasë audeklà, á Gaspadorius, galutinai patikëjæs, kad tai velnias, pagalvojo: „O kurá buvo suvyniojæs dëþutæ. Kai jà iðkëlë, tai… vietoj skrynutës su kà að jam padarysiu, jei uþsispyrë ir bûtinai nori gaidþio?” pinigais ið jos pabiro dvylika aptreðusiø gaidþio galvø. – Tegul bus ir gaidë, – pagaliau sutiko jis su savo lobio tariamu – Na ir gudrumas to vaikio! – garsiai iðtarë gaspadorius, pats vis „globëju”. dar negalëdamas patikëti tuo, kas ávyko. Tada gaspadorius, iðtraukæs saujà ðieno, uþbarstë jo ant ðvieþiai sukastos þemës ir susigûþæs iðnërë ið darþinës; ðiaip ar taip, o Uþraðyta 1989 metais

ÞEMAIÈIØ ÞEMË 2009 / 2

ZZ 2009 2vidus.PMD 71 6/8/2009, 7:22 PM 72

Tumet „sargs-vargs“ îr pastatuoms kampë ar uþ kokiû nuors Þemaitis ër vëlks duru, kad ons nematîtom ër negërdietom, kas anam siunt tus „plakëmus“, vo anus prijem ër anam perdoud þëidëlë dalintuos. Vëlks kapuo ðakaliokus. Iein þemaitis. Sâmuojç îr prijemamë ne paeiliou, vo ið vësuokiû vëitu. Paskiau, – Vilkieli kû èe dirbi? ka jau „sargs-vargs“ îr kâp reikint nubausts uþ þiuoploma, uns ein – Medelius kapuojo. þëidelë dalintë. – Kor tus medelius diesi? – Ognelë korsio. *** – Vu kor tou ognelë diesi? Varna, tupiedama unt kvëitiû gubuos, kranksiejë: – Katilieli kaisio. Ðchûts, ðchûts… – Vu kû á tou katilieli diesi? Atejë þëima. – Undinieli pilsio. Dabar varna, radusi arkleðûdi, – Vu kor tou undinieli diesi? Skelb, kad tas îr Vëlks smarkç paðuoka ër pëktâ, garsç uþriekë: – Pyrachs, pyrachs, purachs… – Tava vâkus tvilkîsio! Þemaitis, tçp pat garsç iðriekë: Uþraðîta 1985 m. – Vo kû tau mona vâkâ padarë? – Popas, þirnius nujiedë! *** – Kas matë?! Þemaitëðka talaluðka – Pats matiau! Mienou ðveitë... Iðejë Pumputis i mëðka, – Malouji! Ka mienou ðveit, mona vaka mëigt. Uþsëkëðës kërvieli uþ joustas. Nukërta berþieli traðkunti, Pasëdërba luovelë gergþdontë, Þeidelë dalënëms Pasëgoldë mergelë perdontë. Uþraðë Bauþienë Bernadeta ið sava tievelë Vësë sosied unt soulo, vo vëns ið þaidieju stuov – ons ronkuo tor þëidieli. Tëi, katrëi sosied unt soulo, soglaud delnus ër lauk þeidelë. Tas, katros tor tou þëidieli, ein ëð eilies pro siedontius ont soulo ër Uþraðë BAUÞIENË BERNADETA 1985 metâs vaidën, kad kuoþnam ëð anû i delnus îspaud þëidieli. Ein ont on saka tuokius þuodius: – „Ðe tau auksa þëidieli, bet nesakîk në jie, në ne.“ Dokrelë mona Ðalëp anuo ein „oustîtuos“. Anuo rçkals pastebietë, i katruo delnus tas þëidielis ëð tëkrûju îr ispraudams, atspietë, pas katrou ëð þaidieju Dokrelë mona, jaunuoji mona, tas þëidielis atsëdûrë. Kam iðtekiejç nog motoðelës? (2 k.) Apëjës visus ër vësëms „davës“ þëidieli, dalintuos klaus „uostîtuojë”: Kû to tën rasi, pakol priprasi –„Sargë-vargë, kor þëlë þëids?“ Daþniausç „sargs-vargs“ neatspie, Tuokiuos vëgadas jau nebatrasi. (2 k.) „neuþoud“, tâ uns îr uþ tou baudams visuokiausiuom bausmiem. Baudas gal sogalvuotë kuoþnus þaidies. Pvz., paklaustë „A to parlipi Rasi ouðvieli nenulënkama, par ðiauda?” „Sargs-vargs“ atsaka : „Parlëpo, kuo èe neparlëptë par Jauna vîrieli neparkalbama. (2 k.) ðiauda?“ Bet èe îr ðtoka – ðiauda pagolda palei sëina... No, bûk tuoks mondros ër parlëpk. Këlsîs rîtieli neþadënama, Kartâs papraða atimtë degtoka: do þaidiejç uþ galioku isikond Kursi ognelë neragënama. (2 k.) degtoka ir stengas iðtrauktë anou vëns këtam ið dontû. Nevalë nukoustë. Ronkas anodo abodo tor laikîtë susidiejë uþ nogaras. Je Prausîs bornelë su aðareliem, pasitaika i puora mergâtë ë vaikënoks, tâ jau sovëso induomo... Atsiðloustîsi i kvartûgieli. (2 k.) Dar îr „plakëms“, arba pletku klausîmuos. Tas îr daruoma tçp: Kuoþnos ið jiemusiûju þëidieli, tor teisë pasakîtë arba „rieþtë“ Verks kûdikielis, þvëigs parðilielis, kuokius nuors þuodius. Þaisdams gali ëðgërstë : „Kad tau vîþas Dar tavi bars luocnos vîrielis. (2 k.) atsërëðto!“ „Kad tau klumpis parçnont soskëlto!“ „Kad to unt katëna apsëbrëstumi ë nuosë sosëmaltumi!“ ër vësuokiû vësuokiausiu, kuo Uþraðë Bauþinë Bernadeta Trumplaukës kaimë (Skouda r.) ðmaikðtiesniu pasakîmu, kas kou sogalvuo.

ZZ 2009 2vidus.PMD 72 6/8/2009, 7:22 PM