Rhwydwaith Gweithredu Lleol Sir Benfro er Menter a Datblygu Pembrokeshire Local Action Network for Enterprise and Development

ADOLYGIAD BLYNYDDOL 2017/18 ANNUAL REPORT 2017/18 What is PLANED?

Pembrokeshire Local Action Network for Enterprise and Development We are a community led partnership, established as a social enterprise, a Development Trust, a charity, and a company limited by guarantee. Our Board is made up of representatives from Pembrokeshire communities, the public, private and voluntary sector.

A group of volunteers who TCRI chosen for LEADER Community-led methodo- PLANED celebrates 30 had worked successfully funding to extend methodology* logy extended to the whole years of community–led together to save Bloomfield across South Pembrokeshire as county as PLANED. work in Pembrokeshire. House in Narberth for South Pembrokeshire Action for PLANED confirmed as one Rural Poverty hub opens in community use formed the Rural Communities (SPARC). of seven LEADER groups in refurbished Old Victorian Taf and Cleddau Rural School Hall Initiative (TCRI). 1986 1991 2002 2018

1988 1995 2015 Taf and Cleddau Rural LEADER II funding PLANED appointed as Initiative registered as a confirmed. SPARC seen lead body for Arwain Sir company and move to as one of the top ten Benfro to run the the Old School Site in LEADER programmes in LEADER Programme. Narberth. Europe.

*The name LEADER comes from French abbreviation for ‘Liaison Entre Actions pour le Development de L’Economie Rurale’ which roughly translates to ‘links between actions for developing the rural economy’. Beth yw PLANED?

Rhwydwaith Gweithredu Lleol Sir Benfro er Menter a Datblygu Mae PLANED yn bartneriaeth a arweinir gan gymuned, wedi’i sefydlu fel menter gymdeithasol, yn Ymddiriedolaeth Ddatblygu, yn elusen, a chwmni cyfyngedig drwy warant. Mae ein Bwrdd yn cynnwys cynrychiolwyr o gymunedau Sir Benfro, y sector cyhoeddus, y sector preifat a’r sector gwirfoddol.

Gr p o wirfoddolwyr, a oedd TCRI wedi’i dewis ar gyfer cyllid ŵ Methodoleg a arweinir gan y PLANED yn dathlu 30 mlynedd o wedi gweithio’n llwyddiannus LEADER1 i ymestyn methodoleg* ar gymuned yn cael ei ymestyn waith a arweinir gan y gymuned gyda’i gilydd i arbed T draws De Sir Benfro fel Gweithredu ŷ ar draws y sir gyfan fel yn Sir Benfro. Canolfan Tlodi Bloomfield yn Arberth er ar gyfer Cymunedau Gwledig De PLANED. PLANED yn cael ei Cefn Gwlad yn agor yn Neuadd defnydd y gymuned, yn ffurfio Sir Benfro (SPARC). gadarnhau fel un o saith Hen Ysgol Fictoraidd sydd wedi’i Menter Wledig Taf a Chleddau grŵp LEADER yng Nghymru. ailwampio. (TCRI). 1986 1991 2002 2018

1988 1995 2015 Cofrestrodd Menter Cyllid LEADER II yn cael PLANED yn cael ei benodi Wledig Taf a Chleddau ei gadarnhau. SPARC yn fel y prif gorff ar gyfer yn gwmni a symudasant cael ei gweld fel un o’r Arwain Sir Benfro i gynnal y i Safle’r Hen Ysgol yn deg rhaglen LEADER Rhaglen LEADER. Arberth. orau yn Ewrop.

* Mae’r enw LEADER yn dod o’r byrfodd Ffrangeg ‘Liaison Entre Actions pour le Development de L’Economie Rurale’ sy’n cyfieithu’n fras fel ‘y cysylltiadau rhwng gweithredoedd i ddatblygu’r economi wledig’. Foreword

“As we celebrate our 30th year and reflect on our work and achievements over this time it’s also important to look to the future and PLANED’s evolving role.

The Wellbeing of Future Generations Act has been driving force for many to think and work differently. PLANED embodies the five ways of working that the Act outlines, and we are proud to say we already apply them in the course of our work:

We think long term, we have been active in Pembrokeshire for the last 30 years and are here for the long term. We support communities and volunteers to plan and to create their own plans for the future, through community visioning and action planning.

We work proactively, acting to prevent problems occurring or getting worse and we support innovation across the county.

We do not work in isolation. Integration is key, we consider how our organisational goals work together, how they impact on and work with the goals of others. We work in an efficient manner; we do not duplicate work.

Collaboration is key to PLANED’s success, we work with partners and stakeholders to deliver the best for Pembrokeshire supporting networks and partnerships. We work with public, private and third sector organisations.

We are community led. Involving people in development is the basis of sustainable, resilient communities.

Looking to the future PLANED will be leading on two new exciting initiatives. The first is the Pembrokeshire Community Cooperative Share project, which will identify and support communities with share offers to purchase land and buildings to retain existing services or develop new ones.

The second is the Community Wellbeing and Resilience project which will build capacity of communities so they can have a greater influence in decisions that affect them, particularly with regard to well-being, and support them to develop resilience to economic, environmental and social change.

From the Board and the whole of the PLANED team we would like to extend our thanks to everyone that has helped us get to this landmark of 30 years, and we look forward to working with you over the next 30.”

Lynne Upsdell Chair Rhagair

“Wrth i ni ddathlu ein 30ain blwyddyn a myfyrio ar ein gwaith a’n llwyddiannau dros y cyfnod hwn, mae hefyd yn bwysig i edrych tua’r dyfodol a rôl PLANED sy’n datblygu.

Deddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol fu’r grym pwerus i nifer fedru feddwl a gweithio yn wahanol. Mae PLANED yn ymgorffori’r pum ffordd o weithio a amlinellir gan y Ddeddf, ac rydym yn falch o ddweud ein bod eisoes yn eu defnyddio yn ein gwaith:

Rydym wedi bod yn weithredol yn Sir Benfro ers y 30 mlynedd diwethaf ac rydym yma ar gyfer y tymor hir. Cefnogwn gymunedau a gwirfoddolwyr i gynllunio a chreu eu cynlluniau eu hunain ar gyfer y dyfodol, drwy weledigaeth gymunedol a chynlluniau gweithredu.

Gweithiwn yn rhagweithiol, yn gweithredu i atal problemau rhag digwydd neu waethygu a chefnogwn arloesedd ar draws y sir.

Nid ydym yn gweithio ar wahân . Mae integreiddio yn allweddol, rydym yn ystyried sut mae nodau ein sefydliad yn cydweithio, sut maent yn effeithio ar nodau eraill ac yn gweithio gyda hwy. Gweithiwn mewn modd effeithlon; nid ydym yn dyblygu gwaith.

Mae gweithio ar y cyd yn hanfodol i lwyddiant PLANED, gweithiwn gyda phartneriaid a rhanddeiliaid i drosglwyddo’r gorau ar gyfer Sir Benfro gan gefnogi rhwydweithiau a phartneriaethau. Gweithiwn gyda sefydliadau’r cyhoedd, preifat a thrydydd sector.

Rydym yn gweithio dan arweiniad y gymuned. Mae cynnwys pobl yn y datblygiad yn sail i gymunedau cynaliadwy, gwydn.

Gan edrych tua’r dyfodol, bydd PLANED yn arwain dwy fenter newydd gyffrous. Y gyntaf yw prosiect Cyfranddaliadau Cydweithredol Cymunedol Sir Benfro, a fydd yn adnabod a chefnogi cymunedau gyda chynigion cyfranddaliadau i brynu tir ac adeiladau i ddal eu gafael ar wasanaethau sy’n bodoli eisoes neu i ddatblygu rhai newydd.

Yr ail yw prosiect Lles a Chydnerthedd Cymunedol a fydd yn adeiladu gallu cymunedau fel y gallant gael mwy o ddylanwad ar benderfyniadau sy’n effeithio arnyn nhw , yn arbennig o ran llesiant, a’u cefnogi i ddatblygu cydnerthedd i newid economaidd, amgylcheddol a chymdeithasol.

Gan y Bwrdd a holl dîm PLANED, hoffwn ddiolch i bawb sydd wedi ein helpu i gyrraedd y garreg filltir o 30 mlynedd, ac edrychwn ymlaen at gael gweithio gyda chi dros y 30 nesaf.”

Lynne Upsdell Cadeirydd Our Work Our work can be described under three broad headings:

PARTNERSHIPS AND ENTERPRISE AND REPRESENTATION LOCAL ACTION NETWORKS 01 02 03

We are committed to supporting communities to improve their quality of life by focusing on opportunities, harnessing potential and helping them to achieve their aspirations. This annual review highlights some of the work we have been doing over the last year. 01 | Partnerships and Representation BUILDING RESILIENCE INTO CATCHMENTS (BRICS) IS A NEW PARTNERSHIP PROJECT THAT WILL • Improve water, nutrient and habitat management on farms • Reduce the level of nutrients entering the Milford Haven Waterway • Create a nutrient trading scheme • Give potential for future investment opportunities in Pembrokeshire

BRICs is doing this by providing expert advice, guidance and support to farmers. Project partners include supply chain, land managers, industry, conservation organisations, farming unions, Welsh Water, farming cooperatives, authorities, Natural Resources Wales and communities all working together to build resilience into farm businesses and contributing to sustainable economic development.

BRICs was developed and is funded through the Sustainable Management Scheme which is part of the Rural Communities – Rural Development Programme 2014-2020, funded by the European Agricultural Fund for Rural Development and the Welsh Government.

EUROPEAN RURAL PARLIAMENT, A VOICE FOR RURAL DEVELOPMENT. The European Rural Parliament (ERP) gives a voice to people in rural areas of Europe and promotes self-help and action by the rural people, in partnership with civil society and governments.

PLANED is the ERP national partner representing Wales and takes responsibility for the flow of information and ideas. As part of this we talk to interested parties about how to strengthen the voice of rural Wales locally, nationally and internationally. Ein Gwaith Gellir disgrifio ein gwaith dan dri phennawd eang:

PARTNERIAETHAU MENTER A A CHYNRYCHIOLAETH GWEITHREDU LLEOL RHWYDWEITHIAU 01 02 03

Rydym yn ymrwymedig i gefnogi cymunedau i wella ansawdd eu bywyd drwy ganolbwyntio ar gyfleoedd, diogelu potensial a’u cynorthwyo i gyflawni eu dyheadau. Mae’r adolygiad blynyddol hwn yn pwysleisio ychydig o’r gwaith yr ydym wedi’i wneud dros y flwyddyn ddiwethaf. 01 | Partneriaethau a Chynrychiolaeth MAE ADEILADU CYDNERTHEDD YN NALGYLCHOEDD (BRICS) YN BROSIECT PARTNERIAETH NEWYDD A FYDD YN • Gwella rheolaeth dwr, maetholion a chynefinoedd ar ffermydd • Lleihau’r lefel o faetholion sy’n cyrraedd Dyfrffordd Aberdaugleddau • Creu cynllun masnachu maetholion • Rhoi potensial i gyfleoedd buddsoddi yn y dyfodol yn Sir Benfro Mae BRICs yn cyflawni hyn drwy ddarparu cyngor, arweiniad a chefnogaeth arbenigol i ffermwyr. Mae partneriaeth y prosiect yn cynnwys cadwyn gyflenwi, rheolwyr tir, diwydiant, sefydliadau cadwraeth, undebau ffermwyr, Dwr Cymru, cydweithfeydd ffermio, awdurdodau, Cyfoeth Naturiol Cymru a chymunedau yn cydweithio â’i gilydd i adeiladu cydnerthedd ym musnesau fferm a chyfrannu at ddatblygiad economaidd cynaliadwy. Datblygwyd BRICs gan y Cynllun Rheoli Cynaliadwy a chaiff ei ariannu gan y cynllun sy’n rhan o Gymunedau Gwledig Llywodraeth Cymru – Rhaglen Datblygu Gwledig 2014-2020, a ariennir gan Gronfa Amaethyddol Ewrop ar gyfer Datblygu Gwledig a Llywodraeth Cymru.

SENEDD WLEDIG EWROP, LLAIS I DDATBLYGIAD GWLEDIG. Mae Wledig Ewrop (ERP) yn rhoi llais i bobl yn ardaloedd gwledig Ewrop ac yn hyrwyddo hunan-gymorth a gweithredu gan y bobl wledig, mewn partneriaeth â chymdeithas sifil a llywodraethau. PLANED yw partner cenedlaethol ERP sy’n cynrychioli Cymru ac yn cymryd cyfrifoldeb am y llif o wybodaeth a syniadau. Fel rhan o hyn rydym yn siarad â phleidiau sydd â diddordeb ynghylch sut i gryfhau llais cefn gwlad Cymru yn lleol, yn genedlaethol ac yn rhyngwladol. Representatives from PLANED attended the 3rd RURAL DEVELOPMENT CONFERENCE European Rural Parliament in October at the village - ENHANCING RURAL INNOVATION of Venhorst, in North Brabant, The Netherlands. PLANED staff attended the 11th Organisation for 250 people representing rural communities from Economic Co-operation and Development (OECD) 40 European countries called upon citizens and Rural Development Conference held in Edinburgh in policymakers in the Venhorst Declaration, to support April 2018. the vitality of rural areas. It also advocated a new era of “bottom-up” local development, based on local The conference brought together policy makers, action by rural communities, inspired by the rapidly private sector representatives and experts to discuss growing number of local initiatives in both towns and good practice on issues related to innovation in countryside. PLANED continues to forge links with UK rural areas. Discussion focussed on the 10 key and European partners to share ideas and good drivers of rural change, and making the most of practice, as well as strengthening the voice of opportunities for job creation, economic growth, rural communities. and service delivery.

European Rural Parliament Workshop LONG TERM PLANNING

PLANED, in partnership with Pembrokeshire County At the closing session of the Conference, the Council hosted a stakeholder engagement event in Edinburgh Policy Statement on Enhancing Rural 2018 to consider regional investment priorities for Innovation was adopted and recognised the work Wales after Brexit. The event also started the done at the conference to establish principles for conversation about what Pembrokeshire would want robust rural policy. in the future and how this might be achieved. Stakeholders from across Pembrokeshire gathered to discuss investment priorities for Wales’ future outside of the EU.

Rob Halford, Head of Planning and Strategy at the Wales European Funding Office (WEFO) said

“It’s vital that we bring together different perspec- tives, policies and investments to ensure Wales achieves the best possible return on future invest- ments.” Rob Halford, Welsh Government

Rob Halford, Welsh Government Mynychodd gynrychiolwyr o PLANED y drydedd CYNHADLEDD DATBLYGIAD GWLEDIG Senedd Wledig Ewrop ym mis Hydref 2017 ym – CYFOETHOGI ARLOESEDD GWLEDIG mhentref Venhorst, yng Ngogledd Brabant, yr Iseldiroedd. Mynychodd staff PLANED yr 11eg Cynhadledd Datblygiad Gwledig y Sefydliad ar gyfer Cydweithre- Gofynnodd 250 o bobl a oedd yn cynrychioli diad a Datblygiad Economaidd (OECD) a gynhaliwyd cymunedau gwledig o 40 gwlad Ewropeaidd i yng Nghaeredin fis Ebrill 2018. ddinasyddion a datblygwyr polisi yn Natganiad Venhorst, gefnogi bywiogrwydd ardaloedd gwledig. Daeth y gynhadledd â datblygwyr polisi, cynrychiolwyr Hyrwyddwyd hefyd oes newydd o ddatblygiad y sector breifat ac arbenigwyr ynghyd i drafod arfer lleol “gweithio o’r gwreiddiau”, ar sail gweithred dda ar faterion sy’n gysylltiedig ag arloesedd mewn leol gan gymunedau gwledig, a ysbrydolwyd gan y ardaloedd gwledig. Canolbwyntiodd y drafodaeth ar nifer cynyddol o fentrau lleol mewn trefi yn ogystal y 10 grym allweddol o newid gwledig, a manteisio’n ag yng nghefn gwlad. Mae PLANED yn parhau i ffurfio llawn ar gyfleoedd i greu swyddi, cynyddu’r economi, cysylltiadau â phartneriaethau DU ac Ewropeaidd i a chyflwyno gwasanaeth. rannu syniadau ac arfer dda, yn ogystal â chryfhau Gweithdy Senedd Wledig Ewrop llais cymunedau gwledig.

CYNLLUNIO HIRDYMOR Cynhaliodd PLANED, mewn partneriaeth â Chyngor Sir Yn sesiwn glo’r Gynhadledd, mabwysiadwyd Penfro, ddigwyddiad ymgysylltu rhanddeiliaid ym mis Datganiad Polisi Caeredin dros Gyfoethogi Arloesedd Chwefror 2018 i ystyried blaenoriaethau buddsoddi Gwledig a adnabyddodd y gwaith a wnaethpwyd yn y rhanbarthol i Gymru ar ôl Brexit. Dechreuodd y gynhadledd i sefydlu egwyddorion am bolisi gwledig digwyddiad y sgwrs ynglŷn â’r hyn y byddai Sir cadarn. Benfro ei eisiau yn y dyfodol a sut gellir cyflawni hyn. Ymgasglodd rhanddeiliaid o bob cwr o Sir Benfro i drafod blaenoriaethau buddsoddi ar gyfer dyfodol Cymru y tu allan i’r UE.

Dywedodd Rob Halford, Pennaeth Cynllunio a Strategaeth yn Swyddfa Cyllid Ewropeaidd Cymru (WEFO)

“Mae’n hanfodol ein bod yn dod â gwahanol bersbectifau, polisïau a buddsoddiadau ynghyd i sicrhau bod Cymru yn cyflawni’r adenillion gorau posibl ar fuddsoddiadau yn y dyfodol.” Rob Halford, WEFO

Rob Halford, WEFO PUBLIC SERVICES BOARD

As a member of Pembrokeshire’s Public Services Board (PSB), PLANED champions the Well-being of Future Generations (Wales) Act 2015 and the five ways of working. The PSB is a statutory strategic partnership established under the Act and together with members of the PSB, PLANED is working to improve the social, economic, environmental and cultural well-being of Pembrokeshire.

A Well-being Plan for Pembrokeshire has been produced, which sets out how the PSB will do this by thinking about the longer-term, work better together, and look to prevent problems before they happen. Pembrokeshire PSB is made up of representatives from organisations which deliver public services across the County.

SMARTER ENERGY PARTNERSHIP

The Smarter Energy partnership is exploring the feasibility of Smarter The Smarter Energy Partnership includes the Severn Wye Energy Energy grids including storage, direct supply, monitoring and controls Agency, the Green Valleys project, PLANED and Scottish Power for renewable energy projects that benefit communities and projects Energy Network. that can address fuel poverty. The Project is funded through the There are currently two projects based in Pembrokeshire, Cwn Arian Co-operation and Supply Chain and Transition Bro Gwaun. Scheme of the Rural Development The partnership has a growing list of projects across Wales and is Plan for Wales. developing detailed business plans, which will explore the feasibility of using Smarter Energy solutions for renewable energy projects. The feasibility studies will aim to identify new models of renewable energy generation and transmission that increase the viability of schemes in rural Wales, whilst also providing community benefits. There is also support for technical advice and for visits to relevant exemplar projects. BWRDD Y GWASANAETHAU CYHOEDDUS

Fel aelod o Fwrdd Gwasanaethau Cyhoeddus Sir Benfro (PSB), mae PLANED yn gefnogwr o Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol (Cymru) 2015 a’r pum ffordd o weithio. Mae’r PSB yn bartneriaeth strategol statudol a sefydlwyd dan y Ddeddf ac ynghyd ag aelodau’r PSB, gweithia PLANED i wella llesiant cymdeithasol, economaidd, amgylcheddol a diwylliannol Sir Benfro.

Mae Cynllun Llesiant ar gyfer Sir Benfro wedi’i gynhyrchu, sy’n amlinellu sut bydd y PSB yn gwneud hyn drwy feddwl am y tymor hir, gweithio’n well gyda’n gilydd, ac yn edrych ar atal problemau cyn iddynt ddigwydd. Mae’r PSB y cynnwys cynrychiolwyr o sefydliadau sy’n trosglwyddo gwasanaethau cyhoeddus ar draws y sir.

PARTNERIAETH YNNI DOETHACH

Mae’r bartneriaeth Ynni Doethach yn archwilio dichonoldeb gridiau Ynni Doethach gan gynnwys storio, cyflenwad uniongyrchol, monitro a rheolaeth ar gyfer prosiectau ynni adnewyddadwy sydd o fudd i gymunedau a mentrau a all fynd i’r afael â thlodi tanwydd.

Ar hyn o bryd mae dau brosiect wedi’u lleoli yn Sir Benfro, Cwm Arian a Transition Bro Gwaun. Mae gan y bartneriaeth restr gynyddol o brosiectau ar draws Cymru ac yn datblygu cynlluniau busnes manwl, a fydd yn archwilio dichonoldeb defnyddio datrysiadau Ynni Doethach ar gyfer prosiectau ynni adnewyddadwy. Mae’r Bartneriaeth Ynni Doethach yn cynwys Asiantaeth Ynni Severn Wye, prosiect y Cymoedd Nod yr astudiaethau dichonoldeb yw adnabod modelau newydd Gwyrdd, PLANED a Scottish Power Energy Network. o gynhyrchu a throsglwyddo ynni adnewyddadwy sy’n cynyddu Ariennir y prosiect drwy’r Cynllun Cydweithredu bywiogrwydd cynlluniau yng nghefn gwlad Cymru, wrth hefyd a Chadwyn Gyflenwi Cynllun Datblygu Gwledig Cymru. ddarparu manteision i gymunedau. Mae hefyd cefnogaeth ar gyfer cyngor technegol ac ar gyfer ymweliadau i brosiectau perthnasol sy’n cynnig esiampl dda.. | 02 Local Action Almost 700 people engaged via the CLYWED Clywed project have had their say on service Clywed, a five year lottery funded project, was delivered by PLANED and ran from 2012-2017 planning. It was part of the Community Voice portfolio of projects, managed by PAVS. The project brought together Pembrokeshire’s town and community councils to explore ways of delivering local services more efficiently. New methods of engagement were used to encourage a wider range of community members to get involved and have their voices heard. This included Over 200 the ‘video diary room’ shown in the film available on the PLANED website, online voting and people increased model making. the skills needed PLANED’s visioning and action planning activities were also used to engage communities of interest to contribute to including Pembrokeshire Access Group, Disability Wales and Pembrokeshire Young Farmers Clubs. planning services.

CONFLUENCE, A THREE-YEAR PROJECT WITH A VISION

Confluence was a creative collaboration between PLANED, spacetocreate, iDeA Architects, Pembrokeshire County Council and Transition Haverfordwest. It developed and tested new ways of working in Haverfordwest, bringing people together to inspire and shape the process of urban planning, design and regeneration. Since launching in the Spring of 2015, it’s been non-stop for the work on regenerating Haverfordwest through creative engagement with the community, as one of seven projects in Arts Council Wales’ Ideas: People: Places programme (IPP). The programme, based in The Lab is supported by Arts Council of Wales and Pembrokeshire County Council. Having consulted local people Confluence is working towards developing Haverfordwest as a model for arts led regeneration of small “In ten years’ time the ancient port towns in Wales. of Haverfordwest will have been The re-imagined as a vibrant and distinctive market town, reconnected Vision: with its river, in full flow and charged by the creativity of its people.” | 02 Gweithred leol Mae dros 700 o bobl a ymgysylltodd â’r phrosiect Clywed CLYWED wedi cael dweud eu dweud ar gynllunio Prosiect pum mlynedd a ariannwyd gan y Gronfa Loteri Fawr, a gyflwynwyd gan PLANED ac a gynhaliwyd o gwasanaeth 2012-2017.Roedd yn rhan o bortffolio o brosiectau Llais y Gymuned, a reolwyd gan Gymdeithas Gwasanaethau Gwirfoddol Sir Benfro (PAVS). Daeth y prosiect â chynghorau tref a chymuned Sir Benfro ynghyd i archwilio ffyrdd o gyflwyno gwasanaethau lleol yn fwy effeithlon. Defnyddiwyd ffyrdd newydd Gwnaeth o ymgysylltu i annog ystod ehangach o aelodau cymunedol i gymryd rhan a rhoi llais i’w hunain. dros 200 o bobl Roedd hyn yn cynnwys yr ‘ystafell ddyddiadur fideo’ a ddengys yn y ffilm sydd ar gael ar wefan gynyddu’r sgiliau PLANED, pleidleisio ar-lein a gwneud model. Defnyddiwyd gweithgareddau rhagweld a chynllun sydd eu hangen i gyfrannu at gweithredu PLANED hefyd i ymgysylltu â chymunedau o ddiddordeb yn cynnwys Grwp Mynediad wasanaethau Sir Benfro, Anabledd Cymru a Chlybiau Ffermwyr Ifanc Sir Benfro. cynllunio.

CONFLUENCE, PROSIECT TAIR BLYNEDD GYDA “mewn deng mlynedd bydd porthladd GWELEDIGAETH hynafol Hwlffordd wedi cael ei Roedd Confluence yn gydweithrediad creadigol rhwng PLANED, Y ail-ddychmygu fel tref farchnad fywiog a nodweddiadol, wedi’i ail-gysylltu â’i afon, spacetocreate, iDeA Architects, Cyngor Sir Penfro a Transition Weledigaeth yn llifo’n fyrlymus ac yn cael ei ysgogi Hwlffordd. gan greadigrwydd y bobl.” Datblygodd a phrofodd ffyrdd newydd o weithio yn Hwlffordd, gan ddod â phobl ynghyd i ysbrydoli a siapio’r broses o gynllunio, dylunio ac adfywiad trefol.

Ers ei lansiad yng ngwanwyn 2015, mae’r gwaith o adfywio Hwlffordd drwy ymgysylltu creadigol â’r gymuned wedi bod yn ddi-baid fel un o saith prosiect yn Rhaglen Syniadau: Pobl: Llefydd: Cyngor Celfyddydau Cymru (IPP). Mae’r rhaglen, sydd wedi’i lleoli yn Y Lab yn cael ei chefnogi gan Gyngor Celfyddydau Cymru a Chyngor Sir Penfro. Wedi ymgynghoriad â phobl leol, mae Confluence bellach yn gweithio tuag at ddatblygu Hwlffordd fel model ar gyfer adfywiad ar sail celfyddydau o drefi bach yng Nghymru. COMMUNITIES PLANNING FOR WELL-BEING AND RESILIENCE

PLANED continues to support communities to plan for a robust future. Community visioning activities and action plans are an effective way to engage local people to get involved in projects that make a difference to communi- ty well-being. Community plans are also a vital piece of evidence to support funding applications.

During the year, we worked closely with community leaders in Lamphey, Nolton & Roch and St Davids to design and run visioning workshops, to which every member of those communities were invited. These workshops led to the production of community place plans and action plans that set out the communities’ aspirations for projects over the next five years or so. In Lamphey, following the workshops in February, members of the community swung into action and A coffee morning in Lamphey set up a new fortnightly coffee morning to bring the community together in a relaxed social setting that ensures everyone in the community feels included.

“We have made substantial progress with many initiatives, all of which have Lamphey residents also organised a fundraising social evening at their local pub and raised £200 towards a happened as a result of the visioning workshops that PLANED ran which second defibrillator for the village and have planned brought community members together. These workshops and the follow-up other fundraising events to support village projects. activities that you have undertaken for us have revived a great deal of interest and community spirit in the area.” And with sponsorship from Valero, community members have published the first edition of a new Lamphey community newsletter to share news of events and Mike Ridout. activities that are taking place. Secretary, Lamphey Community Association. CYNLLUN CYMUNEDOL AR GYFER LLESIANT A CHYDNERTHEDD Yn Llandyfái, yn dilyn y gweithdai ym mis “Rydym wedi gwneud cynnydd sylweddol Chwefror 2018, aeth aelodau o’r gymuned gyda nifer o fentrau, a’r cwbl wedi digwydd Mae PLANED yn parhau i gefnogi ati i weithio a chynnal bore coffi bob pythefnos o ganlyniad i’r gweithdai gweledigaeth a cymunedau i gynllunio ar gyfer dyfodol cadarn. i ddod â’r gymuned ynghyd mewn sefyllfa Mae gweithgareddau gweledigaeth cymunedol gymdeithasol anffurfiol sy’n sicrhau bod gynhaliwyd gan PLANED a ddaeth ag a chynlluniau gweithredu yn ffordd effeithiol o pawb yn y gymuned yn teimlo’n rhan o bethau. aelodau’r gymuned ynghyd. Mae’r dynnu pobl leol ynghyd i gymryd rhan mewn gweithdy a’r gweithgareddau dilynol prosiectau sy’n gwneud gwahaniaeth i les y Yn ogystal, trefnodd drigolion Llandyfái hyn a gynhaliwyd gennych ar ein cyfer gymuned. Mae cynlluniau cymunedol hefyd noswaith gymdeithasol i godi arian yn eu tafarn yn ddarn o dystiolaeth hanfodol i gefnogi leol a chasglasant £200 tuag at ail ddiffibriliwr ni wedi adfywio diddordeb mawr a’r ceisiadau am gyllid. i’r pentref ac maent wedi trefnu digwyddiadau ymdeimlad o gymuned yn yr ardal.” codi arian eraill i gefnogi prosiectau’r pentref. Yn ystod y flwyddyn, rydym wedi gweithio’n Gyda nawdd gan Valero, mae aelodau’r Mike Ridout. agos gydag arweinwyr cymuned yn gymuned wedi cyhoeddi’r rhifyn cyntaf o Llandyfái, Nolton a’r Garn a Thyddewi i gylchlythyr cymunedol Llandyfái i rannu Ysgrifennydd, ddylunio a chynnal gweithdai gweledigaeth, newyddion o ddigwyddiadau a Cymdeithas Gymunedol Llandyfái. ac fe wahoddwyd pob aelod o’r cymunedau gweithgaredd. iddynt. Arweiniodd y gweithdai hyn at y cynhyrchiad o gynlluniau mannau cymunedol a chynlluniau gweithredu a oedd yn amlinellu dyheadau’r gymuned ar gyfer prosiectau dros tua’r pum mlynedd nesaf.

Bore coffi yn Llandyfái WORKING WITH TOWN AND COMMUNITY COUNCILS

PLANED continues to support community associations and town and community councils through the Community Forum Network. In June 2017, a Community Forum Network conference was held which looked at the future role of town and community councils, currently under review by Welsh Government. Since then Jessica Morgan of PLANED has sat on the WG Independent Review Panel which will be making recommendations to the Cabinet Secretary on the role and structures of local councils in the future. Welsh Government Officials have participated in our last three Community Forum Network meetings and are looking closely at how we are bringing community coun- cils and associations together with representatives of the Public Services Board and members and officers of the county council, to develop closer partnership working. Our work with local councils will develop further under a new Community Wellbeing and Resilience Project that is supported by LEADER funding and will commence in the summer of 2018 and through our work on the Pembrokeshire Public Service Board.

Peter Davies speaking at the Community Forum Network Conference 2017

INNOVATIVE HERITAGE. SUPPORTING, MENTORING AND TRAINING HERITAGE GROUPS.

Innovative Heritage has been equipping heritage groups with new skills and helping them to engage with a wider range of people to tell the stories of Pembrokeshire’s heritage. The project takes community heritage initiatives into the digital sphere and is making heritage tourism an area-based, year-round experience; harnessing digital technology to interpret collections and trialling new techniques, helping to create innovative, high quality tourism products. Innovative Heritage works closely with five communities to deliver training so that they feel able to develop their digital ideas into heritage tourism products. The communities are Coastlands, Llangwm, Pembroke Dock, Saundersfoot and St Davids. The project captures digital lessons learned and feeds into the Ecomuseum Toolkit. The project also facilitates the ‘Echoes Network’, sharing of ideas and peer-to-peer mentoring.

Innovative Heritage Visit GWEITHIO GYDA CHYNGHORAU TREF A CHYMUNED

Mae PLANED yn parhau i gefnogi cymdeithasau a chynghorau tref a chymuned trwy’r Rhwydwaith Fforwm Cymunedol. Ym mis Mehefin 2017, cynhaliwyd cynhadledd Rhwydwaith Fforwm Cymunedol a oedd yn edrych ar rôl cynghorau tref a chymuned yn y dyfodol, sydd ar hyn o bryd dan adolygiad gan Lywodraeth Cymru. Ers hynny mae Jessica Morgan o PLANED wedi gwasanaethu ar Banel Adolygu Annibynnol Llywodraeth Cymru a fydd yn gwneud argymhellion i Ysgrifennydd y Cabinet ynglyn â rôl a strwythurau cynghorau lleol yn y dyfodol. Mae swyddogion Llywodraeth Cymru wedi cymryd rhan yn nhri chyfarfod diwethaf y Rhwydwaith Fforwm Cymunedol ac maent yn edrych yn agos ar sut ydym yn dod â chynghorau cymuned a chymdeithasau ynghyd gyda chynrychiolwyr o Fwrdd y Gwasanaethau Cyhoeddus ac aelodau a swyddogion o’r cyngor sir, i ddatblygu gweithio’n agosach mewn partneriaeth. Bydd ein gwaith â chynghorau lleol yn datblygu ymhellach dan Brosiect Lles a Chydnerthedd Cymunedol newydd a gefnogir gan gyllid PLANED ac a fydd yn dechrau yn haf 2018 a thrwy ein gwaith ar Fwrdd y Gwasanaethau Cyhoeddus. Peter Davies yn siarad yng Nghynhadledd Rhwydwaith Fforwm Cymunedol 2017

TREFTADAETH ARLOESOL. CEFNOGI, MENTORA A HYFFORDDI GRWPIAU TREFTADAETH.

Mae Treftadaeth Arloesol yn cyfarparu grwpiau treftadaeth gyda sgiliau newydd a’u helpu i ymgysylltu ag ystod ehangach o bobl i adrodd straeon o dreftadaeth Sir Benfro. Mae’r prosiect yn mynd â mentrau treftadaeth cymunedol i’r cylch digidol a datblygu’r Rhwydwaith Echoes, gwaith ecoamgueddfa. Mae’r prosiect yn gymorth i wneud twristiaeth dreftadaeth yn brofiad ar sail ardal sydd ar gael trwy gydol y flwyddyn; diogelu technoleg ddigidol i ddehongli casgliadau a rhoi cynnig ar dechnegau newydd, helpu i greu cynnyrch twristiaeth arloesol o ansawdd da. Mae Treftadaeth Arloesol wedi bod yn gweithio’n agos gyda phum cymuned i drosglwyddo hyfforddiant er mwyn iddynt deimlo y gallent ddatblygu eu syniadau digidol yn gynnyrch twristiaeth dreftadaeth. Y cymunedau hyn yw Coastlands, Doc Penfro, Saundersfoot, Llandudoch a Thyddewi. Mae’r prosiect yn dal gwersi digidol a ddysgwyd ac yn cyfrannu at Becyn Adnoddau Ecoamgueddfa. Mae’r prosiect hefyd yn hyrwyddo’r ‘Rhwydwaith Echoes’, rhannu syniadau a mentora cymar-i-gymar.

Ymgysylltu â phobl i adrodd straeon treftadaeth Sir Benfro PEMBROKESHIRE COMMUNITY LAND TRUST (CLT) The 4 principles that guide them. 1. Not-for-private-profit organisation set up to benefit a specific community. 2. CLTs can own land and other assets which are important to a community – starting with affordable housing for local people. 3. CLTs hold those assets so that they are available and affordable for future generations. 4. A CLT is open to membership by anyone in the community supporting its aims.

Pembrokeshire Community Land Trust project started in November 2017 and has been busy making contact with communities across the county to establish interest for CLT projects. Sites have been identified and discussed with local communities, working in partnership with other stakeholders such as Pembroke- shire County Council, Pembrokeshire Coast National Park, land owners and agents. Pembrokeshire CLT now has a consultancy agreement in place with Wessex CLT, who have some outstanding CLT projects in rural areas of Somerset, Dorset and Devon and who will help to replicate similar success in Pembrokeshire. The establishment of a CLT can be used as a vehicle for taking on other projects too that are of benefit to help the community to remain sustainable, such as shops, pubs and post offices and indeed one CLT project is looking both at the provision of affordable local housing in perpetuity and the provision of a local community shop. There will be a public awareness event in September 2018 to explain more about the Pembrokeshire CLT and how it can help communities.

COMMUNITY OWNERSHIP AND BENEFIT PLANED supported the community of Rosebush to save their local Pub Tafarn Sinc, since then demand locally increased for communities to take on more assets. Support was given in Rosebush to develop a Community Share offer in July 2017 and by October 2017 over £410,000 had been raised through community shares and a community loan scheme. The pub was saved from closure and now employs over Torth y Tir - Heritage wheat growing 12 local people many of whom are young and developing their life skills. The new cooperative has over 350 members and promotes the culture, heritage and of the area. PLANED has also supported the community of Boncath to explore the possibility of buying their local pub that had been closed for 2 years.

During 2017 PLANED supported another cooperative to clinch a £139,000 grant from the Coastal Community Fund. Torth y Tir is a community heritage wheat growing cooperative and thanks to the grant will now develop a community bakery at St Davids. The wheat grown at site will be used in the bakery and allow visitors to take part in the growing and baking of local produce. YMDDIRIEDOLAETH TIR CYMUNEDOL SIR BENFRO (CLT) Y 4 egwyddor sy’n eu harwain: 1. Sefydliad nad yw er elw preifat wedi’i osod i fod o fudd i gymuned benodol. 2. Gall CLTs fod yn berchen ar dir ac asedau eraill sy’n bwysig i gymuned – gan ddechrau â thai fforddiadwy i bobl leol. 3. Mae CLTs yn dal eu gafael ar yr asedau hyn fel eu bod ar gael ac yn fforddiadwy i genhedloedd y dyfodol. 4. Mae CLT yn agored i aelodi unrhyw un yn y gymuned sy’n cefnogi ei nodau.

Dechreuodd prosiect Ymddiriedolaeth Tir Cymunedol Sir Benfro ym mis Tachwedd 2017 ac maent wedi bod yn brysur yn gwneud cysylltiad â chymunedau ar draws y sir i sefydlu diddordebau ar gyfer prosiectau CLT. Mae safleoedd wedi’u hadnabod a’u trafod gyda chymunedau lleol, gan weithio mewn partneriaeth â rhanddeiliaid eraill megis Cyngor Sir Penfro, Parc Cenedlaethol Arfordirol Penfro, tirfeddianwyr ac asian- taethau. Bellach mae gan CLT Sir Benfro gytundeb ymgynghoriaeth yn ei le gyda CLT Wessex, sydd â phrosiectau CLT rhagorol yn ardaloedd gwledig o Wlad yr Haf, Dorset a Dyfnaint ac a fydd yn helpu i ddyblygu llwyddiant cyffelyb yn Sir Benfro.

Gellir defnyddio sefydlu CLT fel cerbyd i ymgymryd â phrosiectau eraill sydd o fudd i helpu’r gymuned i aros yn gynaliadwy, megis siopau, tafarndai a swyddfeydd post ac yn wir mae un prosiect CLT yn edrych ar ddarpariaeth tai lleol fforddiadwy am byth yn ogystal â’r ddarpariaeth o siop gymunedol leol. Bydd digwyddiad ymwybyddiaeth y cyhoedd ym mis Medi 2018 i egluro mwy ynghylch CLT Sir Benfro a sut all helpu cymunedau. Gwenith Torth y Tir, becws cymunedol

PERCHNOGAETH A BUDDION CYMUNEDOL Cefnogodd PLANED gymuned Rosebush i arbed eu tafarn lleol, Tafarn Sinc. Ers hynny, cynyddodd y galw lleol i gymunedau ymgymryd â mwy o asedau. Rhoddwyd cefnogaeth yn Rosebush i ddatblygu cynnig Cyfranddaliad Cymunedol ym mis Gorffennaf 2017 ac erbyn mis Hydref 2017 casglwyd dros £410,000 drwy gyfranddaliadau cymunedol a chynllun benthyciad cymunedol. Arbedwyd y dafarn rhag cael ei chau a bellach mae’n cyflogi dros 12 o bobl leol, a llawer ohonynt yn ifanc ac yn datblygu eu sgiliau bywyd. Mae gan y gydweithfa newydd hon dros 350 o aelodau ac mae’n hyrwyddo diwylliant, treftadaeth ac iaith Gymraeg yr ardal. Yn ogystal, mae PLANED wedi cefnogi cymuned Boncath i archwilio’r posibilrwydd o brynu eu tafarn lleol a oedd wedi cau am ddwy flynedd.

Yn ystod 2017, cefnogodd PLANED gydweithfa arall i ennill grant o £139,000 gan y Gronfa Cymunedau Arfordirol. Mae Torth y Tir yn gydweithfa dreftadaeth tyfu gwenith cymunedol a diolch i’r grant byddant nawr yn datblygu becws cymunedol yn Nhyddewi. Bydd y gwenith a dyfir ar y safle yn cael ei ddefnyddio yn y becws a chaniateir i ymwelwyr gymryd rhan yn tyfu a phobi cynnyrch lleol. DATRIS Digital Assets and Training for Rural Innovative Solutions, or DATRIS is a new mentor training programme, providing IT and digital support services within community halls and outreach across Pembrokeshire, run by PLANED and funded by the Big Lottery fund. Computers, Websites, Mobile Phones and Information Technology are a part of our daily lives and yet many of us have difficulty using them. The DATRIS project will train people across Pembrokeshire who can then help others in using Information Technology. Training and support is offered to anyone who might want to become an IT mentor. John, the outreach officer dedicated to the project has so far spoken to just over thirty halls in the County and has made contact with many more. As part of the project the pembrokeshirehalls.org.uk website has been redesigned and relaunched so that halls will have the ability to maintain their own pages as well as share experience and information via a private forum. Training and support has alread been delivered in Mynachlog Ddu, Penally, Ludchurch, Newport, Llanddewi Velfrey and at the POINT centre in Fishguard.

EIN CYMDOGAETH WERIN – PRESELI HEARTLANDS COMMUNITIES Funded as part of the Great Place scheme, this project will allow Preseli Heartlands communities to explore how The their unique cultural heritage can help create a successful future and contribute to tackling wider issues such as £218,000 project poverty, employment, health and education. in Pembrokeshire Communities will be supported to connect with heritage creatively can contribute to health and wellbeing and is funded by the provide opportunities for young people through ‘hands-on’ heritage and cultural learning in an informal setting Heritage Lottery and working with partners. The project will place heritage, culture and landscape at the core of local strategies, Fund. plans and policies. The £218,000 project in Pembrokeshire is funded by the Heritage Lottery Fund through the Great Place Scheme. RURAL POVERTY HUB The old Victorian school hall in Narberth is the new home for PLANED and has been refurbished and given a fresh lease of life to provide a hub of activity to help address poverty, improve wellbeing and services.

PLANED will be able to offer a ‘one stop shop’ for activity and information to help combat rural poverty. The hub will support digital connectivity in the county, at the same time offering skills and training in IT and local knowledge sharing. The hub will host a range of projects, organisations and facilities. The building was opened by Eluned Morgan AM on 15th June 2018.

Eluned Morgan AM opening the rural poverty hub DATRIS Mae Asedau Digidol a Hyfforddiant ar gyfer Datrysiadau Arloe- sol Cefn Gwlad, neu DATRIS, yn rhaglen hyfforddiant mentor newydd, yn darparu gwasanaethau cefnogi TG a digidol o fewn neuaddau cymunedol ac yn estyn allan ar draws Sir Benfro, a gynhelir gan PLANED ac a ariennir gan y Gronfa Loteri Fawr. Mae Cyfrifiaduron, Gwefannau, Ffonau Symudol a Thechnoleg Gwybodaeth yn rhan o’n bywyd bob dydd, ac eto mae llawer ohonom yn cael trafferth eu defnyddio. Bydd y prosiect DATRIS yn hyfforddi pobl ar draws Sir Benfro i helpu eraill ddefnyddio Technoleg Gwybodaeth. Cynigir hyfforddiant a chefnogaeth i unrhyw un sydd eisiau bod yn fentor TG. Mae John, swyddog estyn allan sy’n ymroddedig i’r prosiect, hyd yn hyn wedi siarad â dros deg ar hugain o neuaddau yn y Sir ac wedi gwneud cysylltiad â llawer mwy ohonynt. Fel rhan o’r prosiect mae’r wefan pembrokeshirehalls.org.uk wedi’i hail-dylunio a’i hail-lansio fel bod gan neuaddau y gallu i gynnal eu tudalennau eu hunain yn ogystal â rhannu profiadau a gwybodaeth drwy fforwm preifat. Mae hyfforddiant a chefnogaeth eisoes wedi’u trosglwyddo ym Mynachlog Ddu, Penalun, Yr Eglwys Lwyd, Trefdraeth, Llanddewi Felffre ac yng nghanolfan POINT yn Abergwaun.

EIN CYMDOGAETH WERIN – CYMUNEDAU PERFEDDWLAD PRESELI Bydd y prosiect hwn, a ariennir fel rhan o’r cynllun Lle Arbennig, yn caniatáu cymunedau Perfeddwlad Preseli i archwilio sut all eu treftadaeth ddiwylliannol unigryw helpu i greu dyfodol llwyddiannus a chyfrannu at daclo materion ehangach megis tlodi, cyflogaeth, iechyd ac addysg. Cefnogir cymunedau i gysylltu â threftadaeth yn greadigol, gan gysylltu ag iechyd a lles a darparu cyfleoedd i bobl ifanc drwy ddysgu treftadaeth a diwylliannol ymarferol. Bydd y prosiect partneriaeth yn gosod treftadaeth, diwylliant a thirlun wrth wraidd strategaethau, cynlluniau a pholisïau lleol. Ariennir y prosiect sydd werth £218,000 yn Sir Benfro gan Gronfa Dreftadaeth y Loteri drwy’r Cynllun Lle Arbennig.

CANOLFAN TLODI CEFN GWLAD Neuadd yr hen ysgol Fictoraidd yn Arberth yw cartref newydd PLANED. Mae Ariennir wedi cael ei ailwampio ac wedi cael bywyd newydd i ddarparu canolfan o y prosiect sydd weithgareddau i fynd i’r afael â thlodi, gwella lles a gwasanaethau. werth £218,000 yn Gall PLANED gynnig ‘canolfan bopeth’ am weithgareddau a gwybodaeth i Sir Benfro gan Gronfa fynd i’r afael â thlodi cefn gwlad. Bydd y ganolfan yn cefnogi cysylltedd Dreftadaeth y Loteri digidol yn y sir, ac ar yr un pryd yn cynnig sgiliau a hyfforddiant mewn TG a drwy’r Cynllun Lle rhannu gwybodaeth leol. Bydd y ganolfan yn cynnal ystod eang o brosiectau, Arbennig. sefydliadau a chyfleusterau. Agorwyd yr adeilad gan Eluned Morgan AC ar 15 Mehefin 2018.

Eluned Morgan AC yn agor canolfan tlodi cefn gwlad 03 | Enterprise And Networks

PLANED supports a range of networks, including: Community Buildings Network in partnership with PAVS held three events over the last year in Monkton, Letterston and New Hedges. Helping those involved with the management of halls and community buildings. Community Forum Network brings together community forums, associations, and com- munity and town councils to discuss issues of common interest and concern, share their ideas and learn about successful community initiatives. One event has been held over the past year, with a focus on community asset transfer. Community Heritage Network runs events including heritage days bringing together those interested in the varied heritage of Pembrokeshire, including an event to tie in with the 2018 European Year of Cultural Heritage with a focus on the walled towns of Pembroke and Tenby. PLANED Network Meeting PEMBROKESHIRE SUSTAINABLE AGRICULTURAL NETWORK (PSAN) Facilitates meetings for farmers and landowners to discuss sustainable agriculture. Each meeting usually includes a guest speaker on a relevant topic. Five events this year, which included a guest speaker on BREXIT. PSAN also runs sub-groups:

• PSAN Food and Farming Schools Project: dedicated to promoting food and farming with young people, and raising awareness about where their food comes from. Five meetings this year and a day to help food producers engage with young people. • PSAN Wildfire Group: working with landowners and communities to help reduce outbreaks of wildfires, including practical land management to help minimise potential damage. Six meetings, working on initiatives to encourage safe burning and safety awareness.

RURAL CRIME BOARD FOR PEMBROKESHIRE. PLANED is working with Dyfed Powys Police to help establish the first Rural Crime Board for Pembrokeshire.

VALUING THE ENVIRONMENT NETWORK Helps communities to develop the skills they need to design and implement projects that help and enhance the environment. This included the Plastic-free Pembrokeshire event in 2018 focussed on marine litter, with over 40 attendees. 03 | Menter a rhwydweithiau

Mae PLANED yn cefnogi ystod o rwydweithiau, gan gynnwys: Rhwydwaith Adeiladau Cymunedol yn helpu’r rheiny sy’n ymglymedig â’r rheolaeth o neuaddau ac adeiladau cymunedol. Cynhaliwyd tri digwyddiad dros y flwyddyn ddiwethaf yng Nghil-maen, Treletert a New Hedges. Rhwydwaith Fforwm Cymunedol yn dod â fforymau cymunedol, cymdeithasau, a chyn- ghorau cymuned a thref ynghyd i drafod materion sydd o ddiddordeb a phryder cyffredin, rhannu eu syniadau a dysgu ynghylch mentrau cymunedol llwyddiannus. Cynhaliwyd un digwyddiad dros y flwyddyn ddiwethaf, a oedd yn canolbwyntio ar drosglwyddiad asedau cymunedol. Rhwydwaith Treftadaeth Gymunedol yn cynnal digwyddiadau gan gynnwys diwrnodau treftadaeth yn dod â’r rheiny sydd â diddordeb yn nhreftadaeth amrywiol Sir Benfro ynghyd.

Yn ddiweddar, cynhaliwyd digwyddiad i gyd-fynd â Blwyddyn Treftadaeth Ddiwylliannol PLANED Network Meeting Ewrop 2018 gan ganolbwyntio ar drefi muriog Penfro a Dinbych-y-pysgod.

RHWYDWAITH AMAETHYDDIAETH GYNALIADWY SIR BENFRO (PSAN) yn hwyluso cyfarfodydd i ffermwyr a thirfeddianwyr i drafod amaethyddiaeth gynaliadwy. Mae pob cyfarfod fel arfer yn cynnwys siaradwr gwadd ar bwnc perthnasol. Cynhaliwyd pum digwyddiad eleni, a oedd yn cynnwys siaradwr gwadd ar Brexit. Mae PSAN hefyd yn cynnal is-grwpiau: • Prosiect Ysgolion Bwyd a Ffermio PSAN: ymroddedig i hyrwyddo bwyd a ffermio ymysg pobl ifanc, a chodi ymwybyddiaeth ar darddiad bwyd. Pum cyfarfod eleni a diwrnod i helpu cynhyrchwyr bwyd i ymgysylltu â phobl ifanc. • Grwp Tanau Gwyllt PSAN: gweithio gyda thirfeddianwyr a chymunedau i helpu lleihau achosion o danau gwyllt, gan gynnwys rheolaeth tir ymarferol i helpu i leihau’r difrod posib. Chwe chyfarfod, gweithio ar fentrau i hybu llosgi diogel ac ymwybyddiaeth o ddiogelwch.

BWRDD TROSEDD CEFN GWLAD SIR BENFRO Mae PLANED yn gweithio gyda Heddlu Dyfed Powys i helpu i sefydlu Bwrdd Trosedd Cefn Gwlad cyntaf Sir Benfro.

RHWYDWAITH GWELD GWERTH YN YR AMGYLCHEDD Yn helpu cymunedau i ddatblygu’r sgiliau sydd eu hangen arnynt i ddylunio a mewnosod prosiectau sy’n helpu a chyfoethogi’r amgylchedd. Roedd hyn yn cynnwys digwyddiad Sir Benfro Di-blastig yn 2018 a oedd yn canolbwyntio ar sbwriel morol, gyda dros 40 o fynychwyr. PLASTIC-FREE PEMBROKESHIRE

Individuals, community groups, businesses and public bodies came together to discuss the plastic-free activity already going on across the county and look at what more could be done. Over 50 people met in the Regency Hall in Saunders- foot, which demonstrated the appetite to do more.

The event explored what was already going on and what could happen next to coordinate and join up the plastic free activity in Pembrokeshire. Speakers included Pauline Davies, from Amroth Community Council who spoke about local action and marine litter pledge. Peter Davies, who spoke about develop- ing a Wales Clean Seas Partnership, Cllr Laurence Blackhall who spoke about the journey of Plastic-Free Tenby and Morag Embleton who shared her experience of Plastic-Free Aberporth- the first of its kind in Wales. PLANED is supporting the development of a network to support this work and share good practice.

Marine Litter Project

HOW TO DO THINGS .... THE PEMBROKESHIRE WAY 30 visitors from Finland explored Pembrokeshire at the end of 2017 as part of their journey to learn about sustainable development in Wales. Members of village associations, Nature Conservation groups and interested individuals vis- ited PLANED, to learn new techniques in engagement and sustainable project planning. The participants enjoyed a practical workshop and shared experiences in supporting local villages and rural communities. As part of their learning journey, the Finnish visitors also explored the Canolfan Her- mon Community Resource Centre and Lammas Eco Village and stayed at the Preseli Venture Eco Lodge, where they saw practical examples of how to run a tourism business with sustainability in mind. Finnish visit panoramic SIR BENFRO DI-BLASTIG

Daeth unigolion, grwpiau cymunedol, busnesau a chyrff cyhoeddus ynghyd i drafod y gweithgareddau di-blastig sy’n bodoli eisoes ar draws y sir ac edrych ar beth arall ellir ei wneud. Cyfarfu dros 50 o bobl yn Regency Hall yn Saundersfoot, a ddangosodd yr awch i wneud mwy.

Archwiliodd y digwyddiad yr hyn a oedd yn bodoli eisoes a beth ellir ei wneud nesaf i gydlynu ac ymuno â’r gweithgaredd di-blastig yn Sir Benfro. Roedd y si- aradwyr gwadd yn cynnwys Pauline Davies, o Gyngor Cymuned Amroth, a siara- dodd ynghylch y gweithredoedd lleol a’r addewid sbwriel morol. Peter Davies, a siaradodd ynghylch datblygu Partneriaeth Moroedd Glân Cymru, Cyng Laurence Blackhall a siaradodd ynghylch y daith o Ddinbych-y-pysgod Di-blastig a Morag Embleton a ranodd ei phrofiad hi o Aberporth Di-blastig – y cyntaf o’i fath yng Nghymru. Mae PLANED yn cefnogi’r datblygiad o rwydwaith i gefnogi’r gwaith hyn a rhannu arfer dda.

Llun: Draenog y Môr, Bertie, yn cael ei ddadorchuddio yn Amroth

SUT I WNEUD PETHAU .... FFORDD SIR BENFRO Yn niwedd 2017 daeth 30 o ymwelwyr o’r Ffindir i archwilio Sir Benfro fel rhan o’u taith i ddysgu mwy ynghylch datblygiad cynaliadwy yng Nghymru. Aeth aelodau o gymdeithasau’r pentref, grwpiau Cadwraeth Natur ac unigolion â diddordeb i ymweld â PLANED i ddysgu technegau newydd mewn ymgysylltu a chynllunio prosiect cynaliadwy. Mwynhaodd y cyfranogwyr weithdy ymarferol a rhanasom brofiadau o gefnogi pentrefi lleol a chymunedau cefn gwlad. Fel rhan o’u taith ddysgu, archwiliodd yr ymwelwyr Ffinneg Ganolfan Adnoddau Cymunedol Canolfan Hermon a Phentref Eco Lammas. Arosasant mewn Llety Eco ym Mhreseli Venture, ble gwelsant enghreifftiau ymarferol o sut i gynnal busnes twristiaeth gyda chynaliadwyedd mewn golwg. Ymwelwyr Ffinneg yn Sir Benfro LEADER Arwain Sir Benfro Local Action Group

PLANED administers the LEADER fund and the Local Action Group (LAG) for Pembrokeshire, Arwain Sir Benfro. The LAG is made up of representatives from the public, private and third sector.

Stella Hooper, External Funding Manager at the Port of Milford Haven has been a member of the LAG since it was formed in 2015.

Here she shares her experience of being part of the LAG.

“I represent the Port of Milford Haven on the LAG and Sub-LAG. As a Trust Port and a unique player in the local economy, we are committed to contributing to the local community where we can best add value and improve opportunities for our ultimate stakeholders – future generations. Representation on the LAG is one example of this.“

“The Sub LAG is one of the most interesting parts of being involved with LEADER, as this is where all the projects are discussed and assessed in detail.”

“Over the next few years I’m looking forward to see how the projects progress against targets and want to see a comprehensive review of all projects so that we have a clear picture of what has been achieved together with recommendations for the future. We have approved many good projects that will leave a legacy of benefits to the county.” Grŵp Gweithredu Lleol Arwain Sir Benfro LEADER

Mae PLANED yn gweinyddu’r gronfa LEADER a’r Grwp Gweithredu Lleol (LAG) dros Sir Benfro, Arwain Sir Benfro. Mae’r LAG yn cynnwys cynrychiolwyr o’r sectorau cyhoeddus, preifat a’r trydydd.

Mae Stella Hooper, Rheolwr Cyllid Allanol ym Mhorthladd Aberdaugleddau, wedi bod yn aelod o’r LAG ersei ffurfio yn 2015.

Yma, rhanna ei phrofiadau o fod yn rhan o’r LAG.

“Rydw i’n cynrychioli Porthladd Aberdaugleddau ar y LAG a’r Is-LAG. Fel Porthladd Ymddiriedolaeth a chwaraewr unigryw yn yr economi lleol, rydym yn ymrwymedig i gyfrannu at y gymuned leol ble gallwn ychwanegu gwerth a gwella cyfleoedd i’n rhanddeiliaid yn y pendraw – cenedlaethau’r dyfodol. Mae cynrychiolaeth ar y LAG yn un enghraifft o hyn.

“Yr Is-Lag yw un o’r pethau mwyaf diddorol o fod yn rhan o LEADER, gan mai dyma ble mae’r prosiectau yn cael eu trafod a’u hasesu’n fanwl.

“Dros y blynyddoedd nesaf rwy’n edrych ymlaen at gael gweld sut mae’r prosiectau yn gwneud cynnydd yn erbyn y targedau a gweld adolygiad cynhwysfawr o’r holl brosiectau fel bod gennym ddarlun clir o’r hyn sydd wedi’i gyflawni ynghyd ag argymhellion ar gyfer y dyfodol. Rydym wedi rhoi cymeradwyaeth i nifer o brosiectau da a fydd yn gadael etifeddiaeth o fuddion i’r sir.” LEADER funding

Over £3,300,000 of LEADER funding was secured to support projects which test new ideas that benefit and contribute to a competitive, productive and sustainable economy in Pembrokeshire.

60 projects have been funded including two cooperation projects which work with partners outside of Pembrokeshire.

LEADER principles align with the goals of the Wellbeing of Future Generations Act.

LEADER is based on seven principles:

01 02 03 04 05 06 07 LOCAL AREA BASED COMMUNITY INTEGRATION INNOVATION NETWORKING CO-OPERATION PUBLIC-PRIVATE LOCAL PARTICIPATION PARTNERSHIP DEVELOPMENT ‘BOTTOM-UP’ (LOCAL ACTION STRATEGIES IMPLEMENTATION GROUPS) OF STRATEGIES Cyllid LEADER

Diogelwyd dros £3,300,000 o gyllid LEADER i gefnogi prosiectau sy’n profi syniadau newydd sydd o fudd i economi gystadleuol, gynhyrchiol a chynaliadwy yn Sir Benfro ac sy’n cyfrannu ati. Hyd yn hyn mae dros 60 o brosiectau wedi’u cyllido gan gynnwys dau brosiect ar y cyd sy’n gweithio â phartneriaid y tu hwnt i Sir Benfro. Mae egwyddorion LEADER yn cyd-fynd â nodau’r Ddeddf Llesiant Cenedlaethau’r Dyfodol.

Mae LEADER wedi’i seilio ar saith egwyddor:

01 02 03 04 05 06 07 PARTNERIAETH STRATEGAETHAU CYFRANOGIAD INTEGREIDDIAD ARLOESEDD RHWYDWEITHIO CYD-WEITHIO GYHOEDDUS-PREIFAT DATBLYGU CYMUNEDOL LEOL (GRWPIAU LLEOL GWEITHREDU AR SAIL ARDAL LLEOL) Some of the projects supported by LEADER funding:

1. A PROSPEROUS PEMBROKESHIRE St Davids Peninsula Tourist Association – St Davids Social Media City: Mobile App a local news and information mobile app that gathers content from social media activity Pembrokeshire Coastal Forum - Feasibility Study for the development of Marine Equipment Testing Areas (META) as part of a new marine energy market. Tir Coed - LEAF project. Creating opportunities for people to access woodland skills training and recreational woodland activities in Pembrokeshire, Powys and Ceredigion.

2. A RESILIENT PEMBROKESHIRE Farmer Cooperative First Milk Ltd. First Milk - Agri-environment Quality Indicators, development of a mobile app to report and manage diffuse pollution incidents. Project Dynamo. Funding to establish a renewable energy hub for the local community.

FRAME - FRAME OF MIND: Development of a new well-being centre and employment of a project co-ordinator.

3. A HEALTHIER PEMBROKESHIRE Bloomfield Community Centre. Narberth Community Fridge, surplus food is provided by local businesses or members of the public and is then available to members of the community. Reconnect in Nature - nature connections & well-being course, introducing participants to the proven therapeutic benefits of engaging in nature based activities Solva Care. The PIP (Prevention, Integration, Partnership) project, which will develop and implement a new, comprehensive model of care.

4. A MORE EQUAL PEMBROKESHIRE Clynfyw Care Farm - Researching and developing a Natural Therapy Centre. Hiraeth Hope - Community Settlement. Researching how to offer support to refugees. Women of West Wales, Narberth Museum. A project to redress the balance in recorded history, ensuring that women are fairly and accurately represented. Rhai o’r prosiectau a gefnogir gan gyllid LEADER:

1. SIR BENFRO LLEWYRCHUS 3. SIR BENFRO IACHACH Cymdeithas Dwristiaeth Penrhyn Tyddewi. Canolfan Gymunedol Bloomfield. Oergell Gymunedol Arberth, Dinas Cyfryngau Cymdeithasol Tyddewi. Ap newyddion a gwybodaeth leol i bwyd dros ben a ddarperir gan fusnesau lleol neu’r cyhoedd sydd yna ar gael ffonau symudol sy’n casglu cynnwys o weithgaredd cyfryngau cymdeithasol. i’r gymuned. Fforwm Arfordirol Sir Benfro - Ailgysylltu drwy Natur Astudiaeth ddichonoldeb ar gyfer y datblygiad o Ardaloedd Profi Offer Morol Cwrs cysylltiadau natur a lles, yn cyflwyno cyfranogwyr i’r manteision therapi- (META) fel rhan o farchnad ynni morol newydd. wtig sydd wedi’u profi o ymgysylltu â gweithgareddau ar sail natur. Prosiect Tir Coed - LEAF. Gofal Solfach. Creu cyfleoedd i bobl gael mynediad at sgiliau hyfforddi coetir a gweithgared- Y prosiect PIP (Atal, Integreiddio, Partneriaeth), a fydd yn datblygu a mewno- dau hamdden coetir yn Sir Benfro, Powys a Cheredigion. sod model gofal newydd, cynhwysfawr.

2. SIR BENFRO GWYDN 4. SIR BENFRO MWY HAFAL Cydweithfa ffermwyr, First Milk Ltd. Fferm Ofal Clynfyw - Dangosyddion Ansawdd amgylchedd amaethyddol, datblygiad o ap ffonau Ymchwilio i Ganolfan Therapi Naturiol a’i datblygu. symudol i adrodd a rheoli achosion o lygredd gwasgaredig. Hiraeth a Gobaith. Anheddiad Cymunedol. Prosiect Dynamo. Ymchwilio i sut gellir cynnig cefnogaeth i ffoaduriaid. Cyllid i sefydlu hwb ynni adnewyddadwy i’r gymuned leol. Merched Gorllewin Cymru, Amgueddfa Arberth. FRAME - FRAME OF MIND: Prosiect i unioni’r cydbwysedd mewn hanes cofnodedig, gan sicrhau bod Datblygiad o ganolfan les newydd a chyflogi cydlynydd prosiect. merched yn cael eu cynrychioli’n deg a chywir. 5. A PEMBROKESHIRE OF COHESIVE COMMUNITIES Saundersfoot Community Council - Saundersfoot Bay Community Land Train benefitting local communities and visitors, highlighting tourism, heritage and culture, linking communities and amenities. Span Arts will create Span Digidol - a pilot project to develop a new way of delivering cultural services via digital technology to rural communities across the whole of Pembrokeshire Pembrokeshire Community Co-operative Share Offers Scheme. Identify- ing and supporting communities to buy or retain local amenities and services.

6. A PEMBROKESHIRE OF VIBRANT CULTURE AND THRIVING WELSH LANGUAGE Community Heritage Partnership Group - Sharing Local History, develop- ing and strengthening heritage links between communities creating a deeper awareness of a sense of place. Coast Lines Drawn together Coast Lines - ‘Drawn Together - Creu ar y Cyd’ a participatory arts project exploring how the shared creative activity of draw- ing can celebrate identities and contribute towards community cohesion. Menter Iaith Sir Benfro - Y Digwyddiad. Welsh Language youth music pilot project, helping to build capacity for Welsh language music and event man- agement.

7. A GLOBALLY RESPONSIBLE PEMBROKESHIRE Pembrokeshire Remakery at the Green Shed Project. Workshops and repair cafes for the local community focused around re-use, repair, repurposing and environmental awareness.; Adders are Amazing! Working in partnership to develop a National Adder Conservation Strategy to prevent this iconic, but vulnerable native snake from slipping into extinction in large parts of England and Wales. Amroth Community Council - ‘Marine Litter/Clean Seas’ project. Bertie the Sea Bass, an iconic steel sculpture filled with plastic litter helping to raise awareness and change behaviours to reduce marine litter. 5. SIR BENFRO Â CHYMUNE 6. SIR BENFRO Â 7. SIR BENFRO SY’N GYFRIFOL DAU CYDLYNOL DIWYLLIANT BYWIOG A YN FYD-EANG LLE I’R IAITH GYMRAEG Cyngor Cymuned Saundersfoot - Trên Tir GAEL FFYNNU Ailwneudfa Sir Benfro ym Mhrosiect y Cwt Cymunedol Bae Saundersfoot o fudd i gymunedau Grŵp Partneriaeth Diwylliant Cymunedol Gwyrdd. Gweithdai a chaffis atgyweirio ar gyfer y lleol ac ymwelwyr, yn tynnu sylw at dwristiaeth, Rhannu hanes lleol, datblygu a chryfhau gymuned leol sy’n canolbwyntio ar ail-ddefnyddio, treftadaeth a diwylliant, yn cysylltu cymunedau a cysylltiadau diwylliannol rhwng cymunedau gan atgyweirio, ail-bwrpasu ac ymwybyddiaeth chyfleusterau greu ymwybyddiaeth ddyfnach o naws am le. amgylcheddol. Bydd Celfyddydau Span yn creu Span Digidol - Llinellau Arfordirol. Mae ‘Drawn Together Gwiberod Gwych! Gweithio mewn partneriaeth Prosiect peilot i ddatblygu ffordd newydd o ‘Creu ar y Cyd’ yn brosiect celfyddydol cyfranogol i ddatblygu Strategaeth Cadwraeth Gwiberod drosglwyddo gwasanaethau diwylliannol drwy sy’n archwilio sut all y gweithgaredd cyfrannol o Genedlaethol i atal y neidr eiconig, ond bregus hon dechnoleg ddigidol i gymunedau cefn gwlad ar ddylunio ddathlu hunaniaethau a chyfrannu at rhag diflannu yn rhannau eang o Gymru a Lloegr. draws Sir Benfro gyfan. gydlyniad cymunedol. Cyngor Cymunedol Amroth - Prosiect sbwriel Cynllun Cyfranddaliadau Cydweithredol morol/Moroedd Glân. Draenog y Môr, Bertie, Cymunedol Sir Benfro. Menter Iaith Sir Benfro, Y Digwyddiad. Prosiect peilot cerddoriaeth ieuenctid Gymreig, yn helpu cerflun dur eiconig yn llawn sbwriel plastig i helpu i Adnabod a chefnogi cymunedau i brynu neu dal godi ymwybyddiaeth a newid ymddygiadau i leihau eu gafael ar gyfleusterau a gwasanaethau lleol. i adeiladu lle i gerddoriaeth Gymraeg a rheoli digwyddiadau. sbwriel morol. Who we work with

Action with Rural Communities Farmers Union Wales (FUW) Pembrokeshire Coast National in England (ACRE) Park Authority The Green Valleys Arts Council of Wales Pembrokeshire County Council Heritage Lottery fund Big lottery Fund Pembrokeshire Coastal Forum Keep Wales Tidy Cadwyn Clwyd Pembrokeshire Tourism Lantra Coleg Sir Gar Prince’s Countryside Fund LEADER / Welsh Government Community Energy Pembrokeshire Puffin Produce Mid and West Wales Fire and Rescue Community Energy Wales Service Tir Dewi Destination Pembrokeshire Partnership Milford Haven Port Authority Tir Coed Development Trust Wales Menter A Busnes Transition Bro Gwaun Dyfed Archaeology National Trust Smarter Energy Dwr Cymru Welsh Water Natural Resources Wales SRUC (Scotland’s Rural College) Echoes National Farmers Union (NFU) Wales Co-operative Centre European Parliament Pembrokeshire Agricultural Society Wye and Usk Foundation Pembrokeshire Association of The Wildlife Trusts Wales Voluntary Services (PAVS) Woodland Trust Gyda phwy yr ydym yn gweithio

Action with Rural Communities Undeb Amaethwyr Cymru Awdurdod Parc Cenedlaethol in England (ACRE) Arfordir Penfro Y Cymoedd Gwyrdd Cyngor Celfyddydau Cymru Cyngor Sir Penfro Cronfa Dreftadaeth y Loteri Y Gronfa Loteri Fawr Fforwm Arfordirol Sir Benfro Cadwch Gymru’n Daclus Cadwyn Clwyd Twristiaeth Sir Benfro Lantra Coleg Sir Gâr Cronfa Cefn Gwlad y Tywysog LEADER / Llywodraeth Cymru Ynni Cymunedol Sir Benfro Puffin Produce Gwasanaeth Tân ac Achub Canolbarth Ynni Cymunedol Cymru a Gorllewin Cymru Tir Dewi Partneriaeth Cyrchfannau Sir Benfro Awdurdod Porthladd Aberdaugleddau Tir Coed Ymddiriedolaeth Datblygu Cymru Menter a Busnes Transition Bro Gwaun Ymddiriedolaeth Archeolegol Dyfed Yr Ymddiriedolaeth Genedlaethol Ynni Doethach Dŵr Cymru Welsh Water Cyfoeth Naturiol Cymru Coleg Cefn Gwlad yr Alban (SRUC) Echoes NFU Cymru Canolfan Cydweithredol Cymru Senedd Ewrop Cymdeithas Amaethyddol Sir Benfro Sefydliad y Gwy a’r Wysg Cymdeithas Gwasanaethau Gwirfoddol Ymddiriedolaethau Natur Cymru Sir Benfro (PAVS) Coed Cadw

Darluniad y clawr gan / Cover illustration by Graham Brace www.grahambrace.com

Argraffwyd gan / Printed by Forrest Print www.forrestprint.co.uk Cysylltwch â ni / Contact us:

PLANED Yr Hen Ysgol, Heol yr Orsaf, Arberth, Sir Benfro, Cymru SA67 7DU The Old School, Station Road, Narberth, Pembrokeshire, WALES, SA67 7DU +44 (0)1834 860965 [email protected] www.planed.org.uk

Rhif y cwmni / Company No. 2705081 Rhif yr elusen / Charity No. 1047268