ZBORNIK RADOVA SUSRET SPELEOLOGA I ISTRAŽIVAČA KRŠA BOSNE I HERCEGOVINE 4.–6. 5. 2012., Veliko Čajno, Visoko Izdavači: Speleološko društvo “Bosansko-hercegovački krš”, Sarajevo Centar za krš i speleologiju, Sarajevo Redakcija: Mirnes Hasanspahić, Ivo Lučić, Jasminko Mulaomerović, Simone Milanolo, Amila Zukanović Urednik: Jasminko Mulaomerović Prevodi na engleski jezik: Saba Risaluddin i autori DTP i štampa TDP d.o.o. Sarajevo SADRŽAJ Jasminko Mulaomerović UVOD................................................................. 5 Jasminko Mulaomerović SPELEOLOŠKI OBJEKTI KAO ATRAKCIJA “PARKA PRIRODE TAJAN” SPELEOLOGICAL FEATURES AS AN ATTRACTION OF THE TAJAN NATURE PARK .......................................... 7 Jasminko Mulaomerović SPELEOLOŠKA TRANSVERZALA “PEĆINE TAJANA” THE SPELEOLOGICAL TRANSVERSAL OF THE TAJAN CAVES.............. 19 Ferid Skopljak, Jasminko Mulaomerović KRAŠKA VRELA I INVERSNI PEĆINSKI KANALI KARST SPRINGS AND INVERSE CAVE PASSAGES ......................... 25 Jasna Friščić, Ivan Napotnik PREGLED KAVERNIKOLNE FAUNE PEĆINE HRUSTOVAČA, UGROŽENOST I ZAŠTITA SURVEY OF THE CAVERNICOLOUS FAUNA OF HRUSTOVAČA CAVE, THREATENED STATUS AND PROTECTION............................... 35 Jasmin Pašić, Ivan Napotnik, Jasna Friščić, Primož Presetnik,Marina Đurović PEĆINSKA FAUNA OKOLINE BANJALUKE THE CAVE FAUNA OF THE BANJALUKA AREA ........................... 43 Una Tulić, Roman Ozimec, Lada Lukić Bilela ŠPILJSKI TIPSKI LOKALITETI U BOSNI I HERCEGOVINI: NOVA ISTRAŽIVANJA TYPE LOCALITIES OF CAVE SPECIES IN BOSNIA AND HERZEGOVINA: NEW RESEARCH ....................... 52 Mirnes Hasanspahić TRADICIONALNI SISTEMI KORIŠTENJA VODE NA KRŠU U ZABJELAŠNIČKOM PODRUČJU TRADITIONAL SYSTEMS OF USING WATER IN KARST IN THE ZABJELAŠNICA AREA........................................... 61 4 Mirnes Hasanspahić KANALI ZA TRADICIONALNO NAVODNJAVANJE U DOLINI DREŽANJKE CHANNELS FOR TRADITIONAL IRRIGATION IN THE VALLEY OF DREŽANJKA ........................................ 83 Ivo Lučić DIPLOMSKI STUDIJ “ISTRAŽIVANJE I UPRAVLJANJE KRŠEM” U MEĐUGORJU THE GRADUATE STUDIES INITIATIVE FOR “KARST RESEARCH AND MANAGEMENT” IN MEĐUGORJE ............... 88 Ovogodišnji susret u Velikom Čajnom kod Visokog okupio je značajan broj speleologa i istraživača krša Bosne i Hercegovine i gostiju iz inostranstva. To je još jedan korak na putu druženja i plodne saradnje koja se odvija posljednjih godina. Kao i ranijih godina susret speleologa nije imao nekih velikih ambicija – on i jeste zamišljen kao mjesto susreta, mjesto na kojem smo u prilici da jedni drugima po- kažemo šta smo radili na polju speleologije i istraživanja krša, prenesemo stečena iskustva, da planiramo nove zajeničke akcije i istraživanja, da se još bolje upoznamo. Tako je bilo i ovoga puta. Bilo je i filma i zabave, razgovora, stručna ekskurija na Zvijezdu i Bijambare, ali i vrlo sadržajan stručni dio susreta. U stručnom dijelu 40 autora izložilo je 21 predavanje i 4 postera, a bila su pred- stavljena i 4 klupska postera. Iz oblasti speleoloških istraživanja Admir Bajraktarević, Damir Basara i Simone Milanolo predstavili su Rezultate dosadašnjih istraživanja sistema “Jama Atom- Ponor kod brvnare” i ponora “Novara” te dalje perspektive istraživanja, Simone Milanolo i Nevio Preti stanje istraživanja Pećine Govještice i Mračne pećine u ka- njonu Prače, Aleksandar Pegan Speleološka istraživanja u Gusinjsko-plavskim Prokletijama (Crna Gora), Simone Milanolo, Nevio Preti i Giandomenico Cella Speleološke objekte na planinama Visočica, Bjelašnica i Treskavica te Jasminko Mulaomerović o Speleološkom kompleksu Ponikva – kamenolom Stijene. Na če- tiri klupska postera predstavljena su speleološka istraživanja koje su speleolozi iz Italije zajedno sa speleolozima iz nekoliko društva BiH istraživali na planinama u okolici Sarajeva. Speleolobiološke teme su bile zastupljene radovima Lade Lukić Bilela, Romana Ozimeca i Brune Pleše o Bakterijskim zajednicama u vodenim kavernikolnim sta- ništima dinarskog krša, Jasne Friščić i Ivana Napotnika koji su dali Pregled kaver- nikolne faune pećine Hrustovača, ugroženost i zaštita, dok su Jasmin Pašić, Ivan Napotnik, Jasna Friščić, Primož Presetnik i Marina Đurović predstavili Pećinsku faunu okoline Banjaluke, a Una Tulić, Roman Ozimec i Lada Lukić Bilela Špiljske tipske lokalitete u Bosni i Hercegovini: nova istraživanja. Uskospecijalistički rad iz ove oblasti The biogeochemical role of actinobacteria in Altamira cave, Spain predstavila je Lejla Pašić sa saradnicima S. Cuezva, A. Fernandez-Cortes, E. Porca, 6 V. Jurado, M. Hernandez-Marine, P. Serrano-Ortiz, B. Hermosin, J.C. Cañaveras, S. Sanchez-Mora, C. Saiz-Jimenez. Rezulateti speleobioloških istraživanja bili su pred- stavljeni i na posteru Međunarodni studentski eko-kamp “Bijele vode 2011” na Bjelašnici kod Sarajeva Marjana Komnenova, Borisa Šajtegelja, Une Tulić i Maje Hodžić. Una Tulić je također predstavila rad svoje kolegice Emine Šunje (koja je bila spriječena da dođe) o Prenjskom daždevnjaku. Unapređenje gospodarenjem krških oblasti i speleološkim objektima, odnosno njihovom zaštitom bavili su se Admir Bajraktarević: Speleološka dimenzija projek- ta T.A.J.A.N., Mirnes Hasanspahić Tradicionalni sistemi korištenja vode na kršu u Zabjelašničkom području i Kanali za tradicionalno navodnjavanje u dolini Drežanjke, Dražen Kotrošan: Uloga kraških polja u sistemu zaštite ptica u Bosni i Hercegovini, Jasminko Mulaomerović u dva referata: Speleološki objekti kao atrakcija “Parka prirode Tajan” i Speleološka transverzala “Pećine Tajana”. Hidrologija je bila zastupljena sa tri referata: Ferid Skopljak i Jasminko Mulaomerović: Kraška vrela i inversni pećinski kanali, Emir Trožić i Edin Smajić: Konsumpciona krivulja ponora Jelašinovačkog polja prema izvorima Zdena i Dabar te Emir Trožić i Edin Smajić: Estavela Bušljenica. O aktivnosti speleoloških društava govorili su Mehmed Prelić: Speleološke aktivnosti udruženja “Eko viking” Visoko i Jasminko Mulaomerović: Aktivnosti Centra za krš i speleologiju posljednjih godina. Najstariji tragovi kultura predstavljeni su na dva postera: Dženan Aganović i Jasminko Mulaomerović: Speleološki potencijal Vlašića te Jasminko Mulaomerović: Paleolitsko nalazište Vijaka u dolini rijeke Krivaje. Na kraju treba spomenuti značajno nastojanje uspostavljanja sistematskog stu- diranja krša i speleologije u radu Ive Lučića: Diplomski studij Istraživanje i uprav- ljanje kršem. Ovo je prvi put da se referati sa stručnog dijela susreta speleologa Bosne i Hercegovine publikuju u Zborniku. U ovaj Zbornik su ušli radovi koji su stigli do roka koji je postavio organizator susreta. Autori koji svoje radove nisu stigli na vrije- me da pripreme za štampu bit će publikovani u nekom od narednih brojeva časopisa Naš krš. Jasminko Mulaomerović SPELEOLOŠKI OBJEKTI KAO ATRAKCIJA “PARKA PRIRODE TAJAN” SPELEOLOGICAL FEATURES AS AN ATTRACTION OF THE TAJAN NATURE PARK Jasminko Mulaomerović1 Sažetak Na području Tajana istraženo je do sada ukupno 60 speleoloških objekata od čega 44 pećine i 16 jama. Dimenzije se kreću od nekoliko metara do preko 1.000 m. Veliki broj speleoloških objekata omogućava zaokruživanje specifične turističke ponude kroz prepoznatljivu osobitost prostora “Parka prirode Tajan”. Osim pejsažnih vrijednosti Park ima, speleološki objekti su svakako dominantna turistička atrakcija kojom se ovaj prostor izdvaja u području Centralne Bosne. Paleontološke i arheološke vrijednosti pojedinih pećina predstavljaju sigurno regio- nalnu znamenitost. Što se tiče estetskih vriejdnosti Pećine u Srednjoj stijeni, ona spada u sam vrh bosansko-hercegovačke speleoturističke ponude. U skladu sa kriterijem dostupnosti i vrijednosti, turistički se mogu valorizirati sljedeći spe- leološki objekti: “Izron” vrelo Suhe, Ukrasna pećina, Kameni most u Suhoj, Pavlova pećina, Pećina u Dubokoj Tajašnici, Pećina u Dubokoj Tajašnici, “Atom” jama-ponor, Kameni most na Mašici, Lukina pećina, Pećina u Srednjoj stijeni, Pećina Ćup, Mala pećina sa keramikom. S obzirom na položaj speleoloških objekata njihova turistička ponuda može biti samo u okviru specifičnih tematskih itinerera. U sklopu “Parka prirode Tajan“ predviđena su četiri itinerera: 1) “Speleoturizam - Pećina u Srednjoj stijeni“ 2) Speleološka transverzala “Pećine Tajana“ 3) “Tragom prvih ljudi“ 4) “Oaza krša - endemska fauna“ 1 Centar za krš i speleologiju, Sarajevo 8 Jasminko Mulaomerović Summary Sixty speleological features have so far been investigated in Tajan – 44 caves and sixteen pot- holes – ranging in size from a few metres to over 1,000 m. Many speleological features are a significant addition to the specific tourist attractions of the Tajan Nature Park in Central Bosnia, with its magnificent landscapes. Some of the caves are undoubtedly of regional im- portance in paleontological and archaeological terms, while the cave at Srednja stijena is with- out peer among the caves of Bosnia and Herzegovina for its aesthetic value. The following speleological features constitute tourist attractions in terms of accessibility and interest: Izron at the source of the Suha, Ukrasna (Decorative) cave, Kameni most (Stone Bridge) on the Suha, Pavlova cave, the cave in Duboka Tajašnica, the “Atom” pothole-swal- lowhole, the Stone Bridge on the Mašica, Lukina cave, the cave at Srednja stijena, the Ćup cave, and the Small Cave with pottery. On account of their location, these speleological features can be regarded as tourist attrac- tions only as part of a specific thematic itinerary. The Tajan Nature Park includes four such itineraries: 1) Speleotourism – the cave at Srednja