P a Ń Stwowy Instytut Geologiczny Objaśnienia Do

P A Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJA ŚNIENIA DO MAPY GEO ŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Arkusz KAMIE Ń KRAJE ŃSKI (202)

Warszawa 2007 Autorzy: JERZY KRÓL*, GRA śYNA HRYBOWICZ**, IZABELA BOJAKOWSKA***; ANNA BLI ŹNIUK***, PAWEŁ KWECKO***, STANISŁAW WOŁKOWICZ***,

Główny koordynator MG śP: MAŁGORZATA SIKORSKA-MAYKOWSKA*** Redaktor regionalny: JACEK KO ŹMA*** Redaktor regionalny planszy B: OLIMPIA KOZŁOWSKA*** Redaktor tekstu: MARTA SOŁOMACHA***

* - Przedsi ębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Wierzbowa 15, 50-056 Wrocław

** - Przedsi ębiorstwo Geologiczne POLGEOL SA, ul. Berezy ńska 39, 03-908 Warszawa

*** - Pa ństwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

ISBN 83

©Copyright by PIG and M Ś, Warszawa 2007 Spis tre ści

I. Wst ęp - Jerzy Król ...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza - Jerzy Król ...... 4 III. Budowa geologiczna - Jerzy Król ...... 7 IV. Zło Ŝa kopalin - Jerzy Król ...... 9 1. Gytie i torfy ...... 11 2. Kruszywo naturalne...... 11 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin - Jerzy Król ...... 12 VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin - Jerzy Król ...... 14 VII. Warunki wodne - Jerzy Król ...... 16 1. Wody powierzchniowe...... 16 2. Wody podziemne...... 17 VIII. Geochemia środowiska...... 20 1. Gleby - Anna Bli źniuk, Paweł Kwecko ...... 20 2. Osady - Izabela Bojakowska ...... 22 3. Pierwiastki promieniotwórcze - Stanisław Wołkowicz ...... 25 IX. Składowanie odpadów - Gra Ŝyna Hrybowicz ...... 28 X. Warunki podło Ŝa budowlanego - Jerzy Król ...... 34 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu - Jerzy Król ...... 36 XII. Zabytki kultury - Jerzy Król ...... 39 XIII. Podsumowanie - Jerzy Król ...... 41 XIV. Literatura...... 43

I. Wst ęp

Przy opracowywaniu arkusza Kamie ń Kraje ński Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MG śP) wykorzystano materiały archiwalne arkusza Mapy geologiczno-gospo- darczej Polski w skali 1:50 000, wykonanej w roku 2002 w Oddziale Geologii Morza Pa ń- stwowego Instytutu Geologicznego w Gda ńsku (Karger i in., 2002). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z Instrukcj ą opracowania i aktualizacji MG śP (Instrukcja..., 2005). Mapa geo środowiskowa zawiera dane zgrupowane w sze ściu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, geochemia środowiska i składowanie odpadów, warunki podło Ŝa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adresowana jest przede wszystkim do instytucji, samorz ądów terytorialnych i administracji pa ństwowej, zajmuj ącej si ę racjonalnym zarz ądzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej tre ści stanowi pomoc w realizacji postanowie ń ustaw o zagospo- darowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje zawarte na mapie mog ą być wykorzystywane w pracach studialnych przy opracowaniu strategii rozwoju wojewódz- twa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a tak Ŝe w opracowaniach ekofizjograficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowi ą ogromn ą pomoc przy wykonaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środo- wiska oraz planów gospodarki odpadami. W celu opracowania tre ści mapy zbierano materiały w nast ępuj ących instytucjach: Cen- tralnym Archiwum Geologicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie, w Urz ędach Wojewódzkich: Kujawsko-Pomorskim w Bydgoszczy i Pomorskim w Gda ńsku, Urz ędach Marszałkowskich: Kujawsko-Pomorskim i Pomorskim, Oddziałach Pa ństwowej Słu Ŝby Ochrony Zabytków w Bydgoszczy i Gda ńsku, Regionalnej Dyrekcji Lasów Pa ństwo- wych w Toruniu oraz Instytucie NawoŜenia i Gleboznawstwa w Puławach. Wykorzystano te Ŝ informacje uzyskane w Starostwach Powiatowych i Urzędach Gmin. Zostały one zweryfiko- wane w czasie wizji terenowej. Dane dotycz ące poszczególnych złó Ŝ kopalin zestawiono w kartach informacyjnych do bazy danych, ści śle zwi ązanej z realizacj ą Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000.

3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Granice arkusza Kamie ń Kraje ński okre ślaj ą nast ępuj ące współrz ędne geograficzne: 17 °30′-17 °45 ′ długo ści geograficznej wschodniej oraz 53 °30 ′-53 °40 ′ szeroko ści geograficznej północnej. Pod wzgl ędem administracyjnym, północna cz ęść obszaru arkusza poło Ŝona jest w granicach województwa pomorskiego, natomiast wschodnia i południowa - w województwie kujawsko-pomorskim. Do województwa pomorskiego naleŜy południowa cz ęść gminy Choj- nice (powiat chojnicki) i niewielki fragment gminy Człuchów (powiat człuchowski). Do wo- jewództwa kujawsko-pomorskiego nale Ŝą fragmenty powiatów s ępole ńskiego (z gminami Kamie ń Kraje ński i S ępólno Kraje ńskie) i tucholskiego, z gminami K ęsowo oraz Tuchola i Gostycyn (niewielkie fragmenty). Zgodnie z fizycznogeograficznym podziałem Polski (Kondracki, 2002) omawiany arkusz w cało ści znajduje si ę w mezoregionie Pojezierze Kraje ńskie, który wchodzi w skład makroregionu Pojezierza Południowopomorskiego (fig. 1). Mezoregion ten okre ślony jest jako typ zdenudowanej płaskiej lub falistej wysoczyzny młodoglacjalnej z jeziorami i licznymi zagł ębieniami. Przebieg i charakter deglacjacji l ądolo- du u jego schyłku, miał wpływ na urozmaicon ą rze źbę terenu oraz ró Ŝnorodno ść form, zwi ą- zanych z jego zanikiem. Znalazło to wyraz w lokalnym nazewnictwie (Góry Obkaskie, Góry Karpaty, Góry Kozackie, Góra Ludwika). Na tym obszarze zaznacza si ę linia postoju czoła lodowca w recesyjnej subfazie kraje ńskiej ostatniego zlodowacenia. Obok moren akumula- cyjnych (rejon Obkasa i Bralewnicy) wyst ępują tu: kemy (na całym obszarze arkusza), ozy (rejon Ostrowitego, Kamienia Kraje ńskiego, Pami ętowa i K ęsowa), drumliny (na południe od Kęsowa) oraz formy wkl ęsłe: rynny lodowcowe (zaj ęte przez jeziora Grochowickie, śalno i Piastoszyn) oraz obni Ŝenia wytopiskowe. Najwy Ŝsze wzniesienia na obszarze arkusza wyst ępuj ą w strefie zdrumlinizowanych moren, tzw. moren obkaskich nale Ŝą cych do wi ęcbor- skich moren czołowych. Wzgórza morenowe ci ągn ą si ę od miejscowo ści Orzełek (tu Ŝ poza zachodni ą granic ą arkusza), poprzez Obkas, D ąbrówk ę i kontynuuj ą si ę w kierunku wschodnim (Gierszewski, 1995). Wysoczyzna urozmaicona jest dolinami cieków dorzecza Brdy - Kamionki (w południowej cz ęś ci obszaru arkusza), jej dopływu - Wytrycha oraz Strugi Cie- choci ńskiej. W dolinach rzek i ich dopływów wyst ępuj ą piaszczyste równiny (sandry) po- wstałe w fazie pomorskiej zlodowacenia wisły, natomiast sam trzon wysoczyzny Pojezierza Kraje ńskiego utworzony został jeszcze w okresie fazy pozna ńskiej. Wysoko ść wzgórz pomi ę- dzy Obkasem a Dąbrówk ą dochodzi do 188,8 m n.p.m. (Czarna Góra). Najni Ŝej poło Ŝony

4 punkt (104,0 m n.p.m.) znajduje si ę w południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, w gł ę- boko wci ętej dolinie Kamionki. Jeziora wyst ępuj ące w tym terenie genetycznie reprezentuj ą typ rynnowy, a pod wzgl ędem hydrologicznym typ przepływowy. Cz ęść istniej ących niegdy ś jezior zanikła, przekształcaj ąc si ę w obszary bezodpływowe i równiny torfowe. Dominują tutaj kompleksy upraw polowych, którym towarzysz ą niewielkie kompleksy le śne.

Fig. 1. Poło Ŝenie arkusza Kamie ń Kraje ński na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granice mezoregionów, 2 – wi ększe jeziora Podprowincja: Pojezierza Południowobałtyckie Makroregion: Pojezierze Południowopomorskie Mezoregiony Pojezierza Południowopomorskiego: 314.67 – Równina Charzykowska, 314.69 – Pojezierze Kraje ń- skie; 314.71 – Bory Tucholskie, 314.72 – Dolina Brdy, 314.73 – Wysoczyzna Świecka

Pojezierze Kraje ńskie nale Ŝy do południowo-pomorskiej dzielnicy klimatycznej. Cha- rakteryzuj ą j ą cechy klimatu przej ściowego, pomi ędzy chłodn ą i wilgotn ą dzielnic ą pomorsk ą (z pewnym wpływem Morza Bałtyckiego) oraz nadwi śla ńsko-Ŝuławsk ą, stanowi ącą stref ę po średni ą mi ędzy klimatem kontynentalnym a oceanicznym. Przejawia si ę on wyst ępowa- niem łagodnych zim i do ść krótkiego, niezbyt gor ącego lata (Wo ś, 1999). Temperatura stycz- nia waha si ę od –0,5 °C do 1,0 °C, lipca od 13,5 °C do 14,0 °C, a średnia temperatura roczna wynosi 7,0ºC. Opady s ą tu niewielkie, średnie sumy roczne wynosz ą od 540 do 600 mm (w okresie wegetacyjnym: 300-360 mm). Pokrywa śnie Ŝna zalega na tym terenie 60-70 dni,

5 cho ć w ostatnich latach, z uwagi na bez śnie Ŝne zimy, okres ten ulega skróceniu. Okres wege- tacyjny trwa tu ponad 200 dni. Dominuj ą wiatry z kierunków zachodnich i południowo- zachodnich. Znaczna cz ęść obszaru arkusza jest wykorzystywana rolniczo, a w śród areałów rolnych dominuj ą gleby brunatnoziemne (wykształcone na glinach zwałowych i piaskach naglinowych) oraz bielicowe piaskowe (wykształcone na piaskach wodnolodowcowych). S ą to grunty orne przewa Ŝnie o średniej przydatno ści rolniczej, cho ć w wielu miejscach wyst ępuj ą gleby zakwalifikowane do wy Ŝszych klas bonitacyjnych. U Ŝytkowane s ą one głównie do upraw Ŝyta i ziemniaków. W obni Ŝeniach terenu i dolinach cieków wyst ępuj ą ponadto czarne ziemie i gleby mułowo-bagienne, torfowe i murszowe. W rejonie K ęsowa stanowi ą one podło Ŝe uŜytków zielonych o wysokiej warto ści produkcyjnej i unikatowej warto ści ekologicznej. Na omawianym obszarze dobrze rozwini ęty jest równie Ŝ chów trzody chlewnej, bydła mlecznego i rze źnego oraz drobiu (fermy kaczek i g ęsi). Du Ŝe znaczenie ma sadownictwo (wi śnie, śliw- ki) i warzywnictwo (truskawki, szparagi, marchew, buraki ćwikłowe). Stosunkowo niewielk ą cz ęść obszaru arkusza porastaj ą lasy, których wi ększe kompleksy zlokalizowane s ą w zachodniej i wschodniej jego cz ęś ci. Zajmuj ą one niewielkie obszary, głównie wokół jezior, rzek i na terenach nienadaj ących si ę pod upraw ę. W rejonie Obrowa, w zlewni rzeki Wytrych, wyst ępuje obszar cz ęś ciowo zmeliorowanych torfowisk. Omawiany obszar jest słabo zurbanizowany. Jedynym miastem jest Kamie ń Kraje ński (2,4 tys. mieszkańców), zlokalizowany w południowo-zachodniej cz ęś ci arkusza. W śród innych miejscowo ści najwi ększe znaczenie maj ą: K ęsowo (siedziba gminy) oraz du Ŝe wsie: Ogorzeliny i Silno. Pełni ą one rol ę lokalnych o środków handlowo-usługowych. Miejscowa ludno ść poza rolnictwem znajduje zatrudnienie w usługach budowlanych, rzemio śle, handlu i w drobnym przemy śle terenowym, głównie przetwórczo-spo Ŝywczym. Przemysł wydobywczy ma znaczenie marginalne i reprezentuj ą go niewielkie zakłady eksploatacji kruszywa naturalnego zlokalizowane w rejonie Moszczenicy, Kamienia Kraje ń- skiego i K ęsowa oraz nawozów mineralnych w Piastoszynie. Warunki komunikacyjne na obszarze arkusza s ą korzystne. Droga krajowa nr 25 Ole- śnica-Bobolice ł ączy Kamie ń Kraje ński z Człuchowem i przez Koronowo z Bydgoszcz ą. W południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza znajduje si ę fragment drogi wojewódzkiej nr 241 z Rogo źna do Tucholi, a w północno-wschodniej - drogi nr 240 - ze Świecia do Chojnic. Dro- gi lokalne o utwardzonej nawierzchni ł ącz ą pozostałe miejscowo ści. Przez zachodni ą cz ęść obszaru arkusza przebiega linia kolejowa Działdowo-Grudzi ądz-Chojnice ze stacjami w Pia-

6 stoszynie i Silnie, a wzdłu Ŝ zachodniego fragmentu arkusza - nieczynna linia kolejowa Wi ęc- bork-Chojnice.

III. Budowa geologiczna

Budow ę geologiczn ą obszaru arkusza przedstawiono na podstawie Szczegółowej Mapy geologicznej Polski 1:50 000, arkusz Kamie ń Kraje ński (Studencki, 2006). Obszar obj ęty granicami arkusza Kamie ń Kraje ński poło Ŝony jest w południowo- wschodniej cz ęś ci antyklinorium pomorskiego (antyklina Chojnic), na skraju synklinorium brze Ŝnego. Gł ębokie wiercenia osi ągn ęły tu utwory starszego paleozoiku, reprezentowane przez iłowce graptolitowe ordowiku oraz piaskowce kwarcytowe, mułowce, iłowce, dolomity i wapienie dewonu. Brak osadów karbonu i dolnego permu jest wynikiem waryscyjskich ru- chów górotwórczych. Powy Ŝej zalega mi ąŜ szy kompleks osadów cechszty ńsko-mezozo- icznych. Sole, anhydryty, dolomity cechszty ńskie osi ągaj ą mi ąŜ szo ść 323 m. Osady triasu tworz ą piaskowce, mułowce i iłowce z anhydrytami, a jury - mułowce, piaskowce, iłowce, zlepie ńce i wapienie. Utwory kredowe reprezentuj ą mułowce piaszczyste i margliste, piaskowce, iłowce, margle i wapienie. Wypi ętrzone na przełomie kredy górnej i paleogenu antyklinorium pomorskie powodowało stopniow ą regresj ę morza kredowego. W paleocenie trwa jeszcze sedymentacja morska w spłycaj ącym si ę zbiorniku (margle piaszczyste i wapienie), a eocen był na obszarze arkusza okresem l ądowym (brak osadów). Kolejna transgresja morska zaznacza si ę piaszczysto-mułowcowymi, brakicznymi utworami oligocenu o mi ąŜ szości 44-57 m (warstwy czempi ńskie). Po wycofaniu si ę morza, na obni Ŝonym obszarze sedymen- towały osady rzeczno-jeziorne i bagienne neogenu. Reprezentuj ą je dolno- i środkowomio- ce ńskie piaski drobnoziarniste, mułkowate, mułki ilaste oraz iły szare i zielonkawe tworz ące seri ę o mi ąŜ szo ści od 60 do 83 m. W osadach tych powszechnie wyst ępuj ą wkładki w ęgla brunatnego grubo ści od kilkudziesi ęciu cm do 2-6 m (w rejonie Wieszczyc). W górnomioceń- skim, śródl ądowym, rozległym zbiorniku tworzyły si ę warstwy serii pozna ńskiej, wykształ- cone jako zielone, seledynowe i szare iły oraz mułki z rozproszonym pyłem w ęglowym i szcz ątkami ro ślin. Mi ąŜ szo ść tego kompleksu jest zmienna i miejscami przekracza 50 metrów. Powierzchnia podczwartorz ędowa le Ŝy na gł ęboko ści od 25,0 m w rejonie Jele ńcza do 110,0 m w rejonie Obrowa. Cz ęść nieprzewierconych osadów mioce ńskich (znanych z otwo- rów archiwalnych) stanowi zapewne odkłute kry glacitektoniczne, zalegaj ące w śród młod- szych osadów czwartorz ędowych. Rozprzestrzenienie i skala zaburze ń glacitektonicznych na omawianym obszarze nie s ą dostatecznie rozpoznane. Osady czwartorz ędowe (plejstocenu i holocenu) pokrywaj ą cały obszar arkusza (fig. 2).

Fig. 2. Poło Ŝenie arkusza Kamie ń Kraje ński na tle szkicu geologicznego regionu wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej, red. (2006) Czwartorz ęd, holocen: 1 – piaski, mułki, iły i gytie jeziorne; 2 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły; plejstocen: 3 – piaski eoliczne, lokalnie w wydmach, 4 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 5 – iły, mułki i piaski zasto- iskowe, 6 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 7 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 8 – gliny zwałowe, ich zwie- trzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe; ci ągi drobnych form morfologicznych: 9 – kemy; 10 – ozy, 11 – drumliny; 12 – wi ększe jeziora

Głównymi osadami plejstoce ńskimi s ą tu gliny zwałowe, które w wielu przypadkach tworz ą niemal cało ść osadów czwartorz ędowych, osi ągaj ąc mi ąŜ szo ść 70 m. Transgresja l ą- dolodu zlodowace ń południowopolskich (Narwi i Sanu) zapocz ątkowała glacitektoniczne fałdowanie si ę osadów neoge ńskich. Utwory zwi ązane z najstarszymi zlodowaceniami – w postaci płatów gliny zwałowej oraz pod ścielaj ących j ą piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych, zachowały si ę tylko w gł ębszych obni Ŝeniach powierzchni podczwartorz ędowej. W czasie transgresji l ądolodu zlodowace ń środkowopolskich doszło do lokalnego usuni ęcia utworów starszego czwartorz ędu i glina zwałowa tego wieku (mi ąŜ szości do 30 m) miejscami wyst ępuje bezpo średnio na utworach neogenu. Osadziły si ę równie Ŝ serie mułków zastoisko- wych oraz piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych. Osady te korelowane s ą ze zlodowaceniem warty.

8 Lądolód zlodowace ń północnopolskich (wisły) pozostawił po sobie dwa poziomy glin zwałowych, miejscami rozdzielone mi ąŜ sz ą, piaszczysto-Ŝwirow ą seri ą wodnolodowcow ą. Ni Ŝszy poziom zwi ązany jest wiekowo z faz ą leszczy ńsk ą, wy Ŝszy - z faz ą pozna ńsk ą. More- ny czołowe akumulacyjne fazy leszczy ńskiej powstały w rejonie Radzimia-Dro ździenicy. W tym okresie powstały te Ŝ ozy (Ostrowite), liczne wzgórza kemowe i drumliny okolic K ę- sowa i Piastoszyna. Buduj ą je osady piaszczyste, z udziałem glin lub mułków. L ądolód fazy pozna ńskiej przekroczył południow ą granic ę arkusza tworz ąc rynn ę marginaln ą, w dnie której erozja odsłoniła starsz ą glin ę zwałow ą (leszczy ńsk ą). Na linii Obkas-Dąbrówka-Bralewnica powstała kolejna generacja wzgórz moreny czołowej, spi ętrzonych i zdeformowanych wsku- tek oscylacji czoła lodowca, a tak Ŝe piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. Z fazy recesji pozostały stopniowo wytapiaj ące si ę liczne formy martwego lodu, kemy, ozy, a tak Ŝe zagł ębienia, wy- pełnione pó źniej osadami o ró Ŝnej genezie. Osady piaszczysto-Ŝwirowe zlodowacenia wisły, zwłaszcza te zachowane w postaci form marginalnych, od wielu lat były przedmiotem eksploatacji w licznych niewielkich Ŝwirowniach i piaskowniach. Na przełomie plejstocenu i holocenu zachodziło rozmywanie terenu przez wody ekstra- glacjalne, a nast ępnie rzeczne. Efektem tych procesów było utworzenie si ę piasków i mułków pokryw deluwialnych i niewielkich sto Ŝków napływowych. Osady holoce ńskie wyst ępuj ą głównie w dolinach rzecznych oraz w rynnach i zagł ębieniach wytopiskowych i s ą wykształ- cone w postaci piasków, mułków, kredy jeziornej, torfów i gytii, namułów czyli osadów powstaj ących w procesie zanikania jezior. Zmiany poziomu wód gruntowych zwi ązane z trans- gresj ą litorynow ą Bałtyku znacznie przyspieszyły proces zarastania den dolinnych i zagł ębie ń bezodpływowych na tym obszarze. Torfowiska o mi ąŜszo ści 0,5-3,0 m pokrywaj ą rozległe obszary, szczególnie we wschodniej i południowej częś ci arkusza.

IV. Zło Ŝa kopalin

Na obszarze arkusza Kamie ń Kraje ński udokumentowano pi ęć złó Ŝ kopalin pospolitych, cztery zło Ŝa kruszywa naturalnego („K ęsowo I”, „Kamie ń Kraje ński I”, „Kamie ń Kraje ński II”, „Moszczenica IV”) oraz jedno zło Ŝe gytii i torfów („Piastoszyn I”). Charakterystyk ę geologiczno-gospodarcz ą złó Ŝ i ich klasyfikacj ę przedstawiono w tabeli 1.

9 Tabela 1 Zło Ŝa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja

Zasoby Stan Nr Wiek geologiczne zagospoda- Kategoria Wydobycie Zastosowanie Klasyfikacja złó Ŝ Przyczyny zło Ŝa kompleksu bilansowe rowania Rodzaj rozpoznania (tys. t) kopaliny konfliktowości na Nazwa zło Ŝa litologiczno- (tys. t, tys. m 3*) zło Ŝa kopaliny zło Ŝa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na rok 2005 (Przeniosło, 2006) 1 - 4 A - C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 kj 224,34 - 1 Piastoszyn I Q C1 G Sr 4 B Gl, W t 33* -

2 Kęsowo I pŜ Q 54 C1 G - Skb 4 A - 10 10 3 Kamie ń Kraje ński II pŜ Q 315 C1 G 15 Sb, Sd 4 A -

5 Moszczenica IV p Q 180 C1 G - Skb 4 A -

Kamie ń Kraje ński I p Q - C1 ZWB* -

Rubryka 3: kj – kreda jeziorna (gytia wapienna), t – torfy, p Ŝ – piaski i Ŝwiry, p – piaski; Rubryka 4: Q – czwartorz ęd; Rubryka 6: kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych: kopalin stałych – C 1; Rubryka 7: zło Ŝa: G – zagospodarowane, Z – zaniechane, ZWB * – zło Ŝe przewidziane do skre ślenia z bilansu zasobów w 2008 r.; Rubryka 9: kopaliny skalne: Skb – kruszyw budowlanych, Sd – drogowe, Sr – rolnicze; Rubryka 10: zło Ŝe: 4 – powszechne; licznie wyst ępuj ące, łatwo dost ępne; Rubryka 11: zło Ŝa: A – małokonfliktowe, B – konfliktowe; Rubryka 12: Gl – ochrona gleb, W – wody powierzchniowe.

1. Gytie i torfy

Zło Ŝe „Piastoszyn I” (Matuszewski, 1996) jest zlokalizowane północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, na gruntach wsi Piastoszyn. Obszar zło Ŝa, w którym wyst ępuje gytia wapienna obejmuje 13,77 ha, a bilansow ą cz ęść osadów wyst ępuj ących w nadkładzie stanowi kopalina współwyst ępuj ąca - torfy niskie, której zasoby udokumentowano na powierzchni 6,12 ha. Mi ąŜ szo ść kopaliny głównej (gytii) waha si ę od 1,0 do 7,0 m ( średnio 3,1 m), a zalegaj ącego nad ni ą torfu: 0,8-2,7 m, średnio 1,4 m. Maksymalna mi ąŜ szo ść całego kompleksu zło Ŝowego osi ąga 9,1 m ( średnio 4,5 m). Grubo ść nadkładu (którego cz ęść stanowi ą torfy nie spełniaj ące wymogów kryteriów bilansowo ści) waha si ę od 0,2 do 2,3 m ( średnio 0,8 m). Sto- sunek grubo ści nadkładu do mi ąŜszo ści zło Ŝa (N/Z) wynosi 0,3. Gytie charakteryzuj ą si ę zmienn ą zasadowo ści ą ogóln ą, która w przeliczeniu na CaO wynosi od 36,7 do 49,0%, śred- nio 43,3%. Zawarto ść popiołu w zło Ŝu torfów wynosi od 12,5 do 24,4% ( średnio 20,8%), średni stopie ń rozkładu - <35 (torf średnio rozło Ŝony). Odczyn pH ma średni ą warto ść 6,9. Obie kopaliny te mogą znale źć zastosowanie w rolnictwie, jako nawóz mineralny. Z punktu widzenia ochrony zło Ŝe gytii i torfów zaliczono do powszechnych, łatwo dost ępnych, licznie wyst ępuj ących na terenie całego kraju (klasa 4), natomiast z punktu widzenia ochrony środowiska - do konfliktowych (klasa B), z uwagi na poło Ŝenie na obszarze chronionych ł ąk na glebach pochodzenia organicznego oraz w granicach strefy ochrony po średniej uj ęcia wód powierzchniowych rzeki Brdy.

2. Kruszywo naturalne

W dwóch zło Ŝach kruszywa naturalnego („K ęsowo I”, i „Kamie ń Kraje ński II”) kopali- nę stanowi ą czwartorz ędowe piaski i Ŝwiry, w jednym - piaski („Moszczenica IV”). PoniewaŜ kolejne zło Ŝe piasków: „Kamie ń Kraje ński I” zostało całkowicie wyeksploatowane, a zasoby zło Ŝa zostały rozliczone. Zgodnie z danymi organu koncesyjnego, kwalifikuje si ę ono do wykre ślenia w 2008 r. z Bilansu zasobów kopalin, dlatego zostało umieszczone na mapie dokumentacyjnej. Zło Ŝe kruszywa naturalnego grubego „K ęsowo I” (Matuszewski, 2006) o powierzchni 0,78 ha, poło Ŝone jest w odległo ści około 1500 m na południe od zabudowa ń miejscowo ści Kęsowo. Stanowi ono fragment ozu, zbudowanego z piasków i Ŝwirów akumulowanych w stadiale górnym zlodowacenia wisły. Mi ąŜ szo ść serii zło Ŝowej wynosi od 1,0 do 12,2 m, średnio 5,2 m. Nadkład (na cz ęś ci zło Ŝa nie wyst ępuje) stanowi gleba oraz piaski gliniaste, a jego grubo ść dochodzi do 6,8 m ( średnio 3,8 m). Stosunek N/Z wynosi 0,8. Kopalin ę sta-

11 nowi ą ró Ŝnoziarniste piaski ze znaczn ą domieszk ą Ŝwiru, w których zawarto ść ziarn frakcji poni Ŝej 2 mm (punkt piaskowy) wynosi od 61,6 do 68,3% ( średnio 64,0%), a średnia zawar- to ść pyłów mineralnych - 1,1%. Zło Ŝe nie jest zawodnione. Kopalina w stanie naturalnym mo Ŝe by ć wykorzystywana w budownictwie. Zło Ŝe „Kamie ń Kraje ński II” (Zieniuk-Hoza, 1998) poło Ŝone jest około 1200 m na po- łudnie od zabudowa ń miasta i obejmuje powierzchni ę 2,33 ha. Wschodnia granica zło Ŝa przylega do obszaru (0,78 ha) wcze śniej udokumentowanego zło Ŝa „Kamie ń Kraje ński I”, którego zasoby zostały całkowicie wyeksploatowane. Jest to zło Ŝe piasków i Ŝwirów budowlanych i drogowych, ze zmienną domieszk ą frakcji Ŝwirowej w ilo ści 69,0-88,6%, średnio 70,5%. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi od 6,7 do 12,8 m ( średnio 9,6 m), grubo ść nadkładu - od 0,9 do 3,8 m ( średnio 2,6 m), a stosunek N/Z - 0,3. Warstwa zło Ŝowa jest sucha. Warto ści średnie pozostałych parametrów jako ściowych kopaliny przedstawiaj ą si ę nast ępuj ąco: zawarto ść pyłów mineralnych - 0,4-0,8% ( średnio 0,6%), wska źnik piaskowy 95,2. W północno-zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, około 1 km na północny wschód od Moszczenicy zlokalizowane jest zło Ŝe piasków budowlanych „Moszczenica IV” (Helwak, 2003). Udokumentowano je w obr ębie piaszczystych osadów wodnolodowcowych zlodowacenia wisły, które w tym rejonie stanowi ą źródło pozyskiwania kruszywa naturalnego z kilku sąsiednich złó Ŝ (poza obszarem arkusza). Powierzchnia zło Ŝa wynosi 1,6 ha. Mi ąŜ szo ść zło Ŝa wynosi od 4,0 do 7,3 m, średnio 6,1 m, grubo ść nadkładu - 1,9-2,7 m, średnio 2,4 m, a stosunek N/Z - 0,41. Piaski zawieraj ą nieznaczn ą domieszkę frakcji Ŝwirowej ( średnio 3,8%) - punkt piaskowy kopaliny waha si ę w granicach 94,7-97,0%. Zło Ŝe nie jest zawodnione. Ze wzgl ędu na ochron ę złó Ŝ, wszystkie zło Ŝa kruszywa naturalnego zaliczone zostały do powszechnych, łatwo dost ępnych, licznie wyst ępuj ących na terenie całego kraju (klasa 4), natomiast z punktu widzenia ochrony środowiska zło Ŝa zaliczone zostały do małokonflikto- wych (klasa A), mo Ŝliwych do eksploatacji bez specjalnych uwarunkowa ń. Zaznaczy ć nale Ŝy, Ŝe rejon Kamienia Kraje ńskiego i K ęsowa poło Ŝony jest w granicach Kraje ńskiego Parku Krajobrazowego, lecz zgodnie z planem ochrony parku eksploatacja obu udokumentowanych na jego obszarze złó Ŝ, ze wzgl ędu na małe powierzchnie jakie zajmuj ą i niewielkie zasoby jest dopuszczalna i nie stwarza wi ększych zagro Ŝeń dla środowiska naturalnego.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Kamie ń Kraje ński eksploatowane jest zło Ŝe gytii i torfów „Piasto- szyn I” oraz trzy zło Ŝa kruszywa naturalnego: „K ęsowo I”, „Kamie ń Kraje ński II” oraz „Mosz- czenica IV”. Koncesja na wydobycie kruszywa naturalnego ze zło Ŝa „Kamie ń Kraje ński I” zo-

12 stała wygaszona w 2002 r. z uwagi na całkowite wyeksploatowanie kopaliny - przewiduje si ę skre ślenie zło Ŝa z Bilansu zasobów w 2008 r. Zarówno gytie i torfy jak i kruszywo naturalne nie podlegaj ą przeróbce i bezpo średnio po wydobyciu ze zło Ŝa s ą wywo Ŝone z terenu zło Ŝa. Zło Ŝe gytii i torfów „Piastoszyn I” jest eksploatowane na podstawie koncesji udzielonej w 1996 roku (wa Ŝnej do 2011 r.). U Ŝytkownikiem zło Ŝa jest Przedsi ębiorstwo WielobranŜowe „KRAMIDEX” z Piastoszyna. Zło Ŝe jest eksploatowane okresowo od 1996 roku w granicach obszaru górniczego o powierzchni 19,01 ha, a teren górniczy obejmuje 22,05 ha. Eksploatacja odbywa si ę za pomoc ą koparki w zawodnionym wyrobisku wgł ębnym. Nadkład jest zwało- wany na zewn ątrz zło Ŝa. Nadkład u Ŝyteczny stanowi ą współwyst ępuj ące ze zło Ŝem gytii torfy, które jako odr ębna kopalina s ą selektywnie eksploatowane. Po zako ńczeniu wydobycia wyrobisko zostanie zrekultywowane w kierunku wodnym i zarybione. Zło Ŝe kruszywa naturalnego „K ęsowo I” jest eksploatowane od 1998 roku, na podstawie koncesji z 1997 r. (wa Ŝnej do 2012 r.). Jej wła ścicielem jest Zakład Betoniarsko- Handlowy „PRODBET” z Tucholi. Dla zło Ŝa wyznaczono obszar górniczy i teren górniczy, których powierzchnie wynosz ą odpowiednio 1,48 ha i 1,96. Eksploatacja piasków prowadzo- na jest okresowo, w wyrobisku wgł ębnym, jednym pi ętrem z dna wyrobiska, przesuwaj ąc si ę w kierunku południowym. Wysoko ść ścian dochodzi miejscami do 12 m. Cz ęść nadkładu i przerostów płonych wykorzystywana jest jako masy ziemne, do utwardzania dróg dojazdo- wych w rejonie zło Ŝa. Po zako ńczeniu eksploatacji obszar w obr ębie którego udokumentowano zło Ŝe, zostanie wyrównany, a rekultywacja zostanie przeprowadzona w kierunku rolnym. Zło Ŝe „Kamie ń Kraje ński II” obj ęte jest koncesj ą na eksploatacj ę z 1999 roku, wa Ŝną do 2014 r. Obszar górniczy jest zgodny z powierzchni ą zło Ŝa i obejmuje 2,33 ha, natomiast powierzchnia terenu górniczego wynosi 11,02 ha. U Ŝytkownikiem zło Ŝa jest przedsi ębiorca z Kamienia Kraje ńskiego. Wydobycie kopaliny odbywa si ę w wyrobisku wgł ębnym, z warstwy suchej. Do wschodnich jego granic przylega zrekultywowane, mniejsze wyrobisko, w którym do 2002 roku eksploatowano kruszywo ze złoŜa „Kamie ń Kraje ński I”. Piaski udokumentowane w zło Ŝu „Moszczenica IV” eksploatowane s ą od 2005 roku na podstawie koncesji udzielonej w 2004 roku na okres 6 lat (do 2010 r.). U Ŝytkownikiem zło Ŝa jest Przedsi ębiorstwo WIBEX z Chojnic. Obszar górniczy został wyznaczony zgodnie z przebiegiem granic zło Ŝa i obejmuje powierzchni ę 1,6 ha, natomiast powierzchnia terenu górni- czego wynosi 2,92 ha. Eksploatacja zło Ŝa odbywa si ę w jednopoziomowym wyrobisku wgł ębnym o gł ęboko ści nieprzekraczaj ącej 8 m. Po jej zako ńczeniu teren zrekultywowany zostanie w kierunku rolnym.

13 Na obszarze arkusza liczne s ą ślady wieloletniej eksploatacji kruszywa naturalnego, w postaci licznie rozsianych niewielkich dzikich wyrobisk, z których wi ększo ść uległa samore- kultywacji. Świe Ŝe ślady niekoncesjonowanego wydobycia zarejestrowano w o śmiu punktach.

VI. Perspektywy i prognozy wyst ępowania kopalin

Obszar obj ęty granicami arkusza Kamie ń Kraje ński nie nale Ŝy do zasobnych w surowce naturalne. Na obszarze arkusza prowadzono prace poszukiwawcze w celu rozpoznania i udokumentowania złó Ŝ takich kopalin, jak w ęgiel brunatny, torfy i gytie oraz osady piaszczysto- Ŝwirowe przydatne w drogownictwie i budownictwie. Wyniki tych prac pozwoliły na udoku- mentowanie pi ęciu niewielkich złó Ŝ kopalin pospolitych, które omówiono wcze śniej. Na podstawie opracowywanych od lat 50. XX wieku dokumentacji geobotanicznych złó Ŝ torfu, na omawianym obszarze stwierdzono wyst ępowanie licznych nagromadze ń tej kopaliny. Siedem rejonów spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej torfów (Ostrzy Ŝek, Dem- bek, 1996) naniesiono na map ę jako obszary prognostyczne (tabela 2). S ą to wyst ąpienia torfów niskich, przejściowych lub wysokich, ró Ŝnych typów, o powierzchni od 1,0 (obszar II) do 16,0 ha (obszar V). Mi ąŜ szo ść torfów osi ąga maksymalnie 6,0 m (obszar VII). W sp ągu po ście- lone s ą one warstw ą gytii wapiennej o średnich mi ąŜ szo ściach 1,15-4,6 m (za wyj ątkiem obszaru II), co stwarza podstawy do prac poszukiwawczych w celu udokumentowania zło Ŝa kredy jeziornej. Ł ączne zasoby prognostyczne złó Ŝ torfu szacuje si ę na 765 tys. m 3. Tabela 2 Zestawienie obszarów prognostycznych torfu Grubo ść komple ksu Parametry Numer Wiek litologiczno- Powierzch- jakościowe: Zasoby Zastosowa- obszaru Rodzaj kompleksu surowcowego nia stopie ń rozkładu w kat. D nie kopalina kopaliny litologiczno- maksymalna 1 (ha) popielno ść (tys. m 3) ny mapie surowcow ego średnia (%) (m) 1 2 3 4 5 7 8 9 22 5,5 I 4,5 t Q 183 Sr 10,0 4,77 22 1,7 II 1,0 t Q 9 Sr 10,0 1,52 52 2,5 III 5,0 t Q 86 Sr 8,3 1,83 35 2,5 IV 2,0 t Q 33 Sr 5,0 1,67 25 3,7 V 16,00 t Q 247 Sr 12,7 1,88 25 5,5 VI 2,0 t Q 47 Sr 23,0 3,1 29 6,0 VII 3,0 t Q 160 Sr 3,4 5,33 Rubryka 3: t – torfy Rubryka 4: Q – czwartorz ęd Rubryka 9: Sr – rolnicze

14 W południowo-wschodniej cz ęś ci terenu arkusza (rejon Wieszczyc) znajduje si ę niewielki fragment obszaru perspektywicznego w ęgla brunatnego, kontynuuj ącego si ę na arku- szach Tuchola i Gostycyn (Kasi ński, Twarogowski, 1989, Kasi ński, 1990). Całkowita powierzchnia zło Ŝa bilansowego wynosi 26,06 km 2. Rejon wyst ępowania zło Ŝa w ęgla brunatnego (pod nazw ą „Gostycyn”) okonturowano na podstawie wyników prac geofizycznych oraz danych z otworów w ęglowych i archiwalnych. Zalega tu około 231,5 mln ton w ęgla brunatnego, wyst ępuj ącego na ogół w dwóch pokładach wieku mioce ńskiego. Parametry geologiczno-górnicze kopaliny odpowiadaj ą kryteriom bilansowo ści, zarówno ze wzgl ędu na mi ąŜ- szo ść zło Ŝa ( średnio 12,4 m), jak i wyj ątkowo niewielk ą w tym rejonie grubo ść nadkładu, wynosz ącą od 15,0 do 32,0 m ( średnio 17,9 m), co zapewne jest zwi ązane z deformacjami glacitektonicznymi. Średnia warto ść opałowa w ęgla wynosi 5,93 MJ/kg, a zawarto ść popiołu - 46,93%. Warto ści tych parametrów s ą ni Ŝsze, od przyj ętych dla w ęgla brunatnego energe- tycznego. Obszar perspektywiczny wyst ępowania piasków o powierzchni około 200 ha wyznaczono w rejonie poło Ŝonym na wschód od Moszczenicy. W sondach nawiercono seri ę pia- sków z domieszk ą frakcji Ŝwirowej (punkt piaskowy: 75-85%) o mi ąŜ szo ści 1,6-9,8 m, zalegaj ącą pod nadkładem 0,3-5,3 m (Marciniak, 1990). Parametry te daj ą podstaw ę do projektowania prac geologicznych w celu udokumentowania niewielkiego zło Ŝa kruszywa naturalnego. Niekorzystnym czynnikiem jest połoŜenie wi ększej cz ęś ci obszaru na terenie zalesionym. Drugi obszar perspektywiczny piasków zlokalizowany jest na zachód od Obrowa, w strefie wyst ępowania niewielkich płatów piasków wodnolodowcowych wzdłu Ŝ kraw ędzi i na powierzchni wyniesienia wysoczyzny morenowej. Wyst ępuj ące tu piaski ró Ŝnoziarniste przed laty były eksploatowane, a obecnie sporz ądzany jest projekt prac geologicznych na udo- kumentowanie zło Ŝa. Na podstawie bada ń geologicznych i zwiadów terenowych w poszukiwaniu kruszywa naturalnego na pozostałym obszarze arkusza stwierdzono, Ŝe znajduj ą si ę tu jedynie niewielkie wyst ąpienia piasku lub piasku z domieszk ą Ŝwiru, a jako ść kopaliny zazwyczaj nie odpowiada wymaganiom kryteriów bilansowo ści i norm. Wyst ępuj ące nagromadzenia kruszywa naturalnego na obszarze arkusza, z reguły maj ą niewielkie rozprzestrzenienie pionowe i po- ziome i powszechnie zawieraj ą zanieczyszczenia gliniaste. Świadectwem wyst ępowania i eksploatacji tej kopaliny s ą rozproszone liczne zgł ębienia, z których kilka przedstawiono na mapie jako punkty wyst ępowania kopaliny. Negatywnymi wynikami zako ńczyły si ę prace geologiczne w celu zlokalizowania obszarów wyst ępowania serii piaszczysto-Ŝwirowych prowadzone w rejonach Silna (Majewski, 1974), na północ od jeziora Mochel i w rejonie

15 Kamienia Kraje ńskiego (Marciniak, 1971), koło Dro ŜdŜenicy (Marciniak, 1972, 1975), na północ od jeziora Zamarte oraz w rejonie Ciechocina i Pami ętowa (Marciniak, 1990). Prace te zostały zako ńczone sprawozdaniami.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe

Arkusz Kamie ń Kraje ński poło Ŝony jest w dorzeczu Wisły i zlewni jej lewobrze Ŝnego dopływu - Brdy. Sie ć hydrograficzna jest szczególnie dobrze rozwinięta we wschodniej i centralnej cz ęści arkusza. Składaj ą si ę na ni ą cieki, jeziora (rynnowe i wytopiskowe) oraz rowy melioracyjne. Najwi ększym ciekiem na omawianym obszarze jest Kamionka, która wraz ze swoim lewobrze Ŝnym dopływem Wytrychem, zbiera wody ze znacznej jego powierzchni. Górny bieg Kamionki ma przebieg południkowy (w wi ększej cz ęś ci poza zachodni ą granic ą arkusza), a poni Ŝej jeziora Mochel, w południowej cz ęś ci obszaru, płynie w kierunku wschodnim. Na tym odcinku przyjmuje wody Brzuchówki oraz Wytrycha, odwadniaj ącego rejon torfowisk w okolicy Obrowa. W północno-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza znajduje si ę zlewnia Raci ąskiej Strugi (w górnym biegu nazywanej Ciechoci ńsk ą Strug ą). Płynie ona w kierunku północnym, ł ącz ąc jeziora rynnowe: Ciechoci ńskie, Piastoszyn, Silno, Grochow- skie, Gockowickie i Wysockie. W cz ęś ci wschodniej, przez jezioro Tuchółka przepływa Kicz, prawobrze Ŝny dopływ Brdy. Zlewnie tych cieków oddzielaj ą działy wodne III-rz ędu. Najwi ększym zbiornikiem wodnym na omawianym obszarze jest rynnowe jezioro Mochel, o powierzchni 172,2 ha i maksymalnej gł ęboko ści 12,8 m. Do wi ększych jezior tego typu nale Ŝy równie Ŝ: jezioro Zamarte (53,3 ha, gł ęboko ść 10,4 m). Szereg jezior posiada powierzchni ę poni Ŝej 50 ha: Radzim, Zar ęba, Brzuchowo, Obrowo, K ęsowo, Czarne oraz wspomniane sze ść jezior zajmuj ących rynn ę Raci ąskiej Strugi. Do jezior wytopiskowych nale Ŝą jeziora Ostrowite i Lichnowy, zlokalizowane w północnej cz ęś ci obszaru wysoczyznowego. Stan jako ści wód powierzchniowych nie jest systematycznie monitorowany. W ramach monitoringu regionalnego badania stanu czysto ści dopływów Brdy: Kamionki i Strugi Raci ą- skiej były prowadzone w 2000 r. Najczystsze wody rzeka Kamionka prowadziła w swoim górnym biegu, gdzie spełniała wymogi III klasy czysto ści. Powy Ŝej jeziora Mochel, ze wzgl ę- du na koncentracj ę chlorofilu „a” stan rzeki sklasyfikowany został w grupie wód pozaklaso- wych. Badania czysto ści wód Raci ąskiej (Ciechoci ńskiej) Strugi z 2000 r. wykazały podwy Ŝ- szone st ęŜ enia substancji organicznych i ponadnormatywne ilo ści fosforanów (wody pozakla-

16 sowe - non). Wody strugi Kicz pod wzgl ędem fizykochemicznym spełniały wymogi III klasy jedynie na odcinku 1 km powy Ŝej jeziora Tuchółka. Stan czysto ści jeziora Mochel badano w 2000 roku i okre ślono je jako odpowiadaj ące III klasie, przy czym stan sanitarny wód jeziora nie budził zastrze Ŝeń (Jutrowska, 2006). Za- znaczy ć nale Ŝy, Ŝe czysto ść wód powierzchniowych w ostatnich latach ma tendencje zwy Ŝ- kowe - na poprawę ich jako ści i stanu sanitarnego wpływa powstawanie oczyszczalni ścieków komunalnych i przemysłowych oraz likwidacja wielu stacji hodowlanych. Znaczny obszar południowej i wschodniej cz ęś ci arkusza Kamie ń Kraje ński znajduje si ę w zasi ęgu strefy ochrony po średniej uj ęcia komunalnego wód powierzchniowych rzeki Brdy „Czy Ŝkówko” w Bydgoszczy (zlokalizowanego na obszarze arkusza Bydgoszcz-Zachód).

2. Wody podziemne

Obszar arkusza Kamie ń Kraje ński według podziału regionalnego, zgodnego z Atlasem hydrogeologicznym Polski (Paczy ński, 1993), znajduje si ę w makroregionie północno-za- chodnim nale Ŝącym do regionu pomorskiego. Na obszarze arkusza Kamie ń Kraje ński, zgodnie z danymi Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Pomianowska, Kachnic, 2000) wydzielono dwa główne pi ętra wodono śne: czwartorz ędowe i neoge ńskie. Znaczenie u Ŝytkowe maj ą poziomy mi ędzymorenowe czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego. Górny poziom wodono śny czwartorz ędowy zwi ązany jest z piaskami wodnolodowcowymi zlodowacenia wisły, wyst ępuj ącymi na gł ęboko ści od 8 do 30 m. Górny poziom eksploatowany jest w cz ęś ci wschodniej obszaru arkusza, gdzie stanowi główny poziom u Ŝytko- wy. W wi ększo ści otworów hydrogeologicznych nie osi ągni ęto sp ągu utworów wodono śnych - prawdopodobnie ma on poł ączenie z poziomem poło Ŝonym gł ębiej. Przewodno ść poziomu zmienia si ę od 350 do 511 m 2/24h. W północno-zachodniej cz ęś ci arkusza (Nie Ŝychowice, Gronowo) wyst ępuj ą dwa poziomy wodono śne, ale głównym poziomem u Ŝytkowym jest poziom górny o średniej mi ąŜ szo ści utworów wodono śnych wynosz ących 13 m. Powierzchnia zwierciadła wody o charakterze subartezyjskim stabilizuje si ę na wysoko ści 150-140 m n.p.m. Przewodno ść tego poziomu mie ści si ę w przedziale 200–500 m 2/24h. Górny poziom wodono- śny jest słabo izolowany (lub nieizolowany) od wpływów z powierzchni terenu. Środkowy, mi ędzymorenowy poziom wodono śny zwi ązany jest ze średnio- i gruboziar- nistymi piaskami wodnolodowcowymi zlodowacenia warty, o bardzo wysokich parametrach filtracyjnych. Zajmuje on prawie cał ą, centraln ą cz ęść obszaru arkusza, w strefie obni Ŝenia powierzchni stropowej osadów neoge ńskich. Średnia mi ąŜ szo ść utworów wodono śnych wy-

17 nosi 20 m, maksymalnie dochodz ąc do 32 m. Na przewa Ŝaj ącym obszarze poziom wyst ępuje na gł ęboko ści wi ększej ni Ŝ 50 m. Wodoprzewodno ść w rejonie Ostrowitego i Sław ęcina mie- ści si ę w przedziale od 500 do 1000 m 2/24h. Poziom jest dobrze izolowany od wpływów z powierzchni terenu. Eksploatowany jest on w Ogorzelinach, Sław ęcinie, Lichnowach, Cie- chocinie i D ąbrówce. Wysokie parametry hydrogeologiczne tego poziomu zadecydowały o wydzieleniu w jego obr ębie głównego zbiornika wód podziemnych nr 128 - Ogorzeliny (fig. 3), zaliczanego do obszaru wysokiej ochrony (OWO) (Kleczkowski, 1990).

Fig. 3. Poło Ŝenie arkusza Kamie ń Kraje ński na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce, wymagaj ących szczególnej ochrony, w skali 1: 500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar najwy Ŝszej ochrony (ONO); 2 – obszar wysokiej ochrony (OWO); 3 – Granice GZWP o charakterze po- rowym; 4 – wi ększe jeziora Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodono śnych: 121 – Zbiornik mi ędzymorenowy Czersk, czwartorz ęd (Q); 127 – Zbiornik Złotów-Piła-Strzelce Kraje ńskie, trzeciorz ęd (Tr); 128 – Zbiornik mi ędzymorenowy Ogorzeliny, czwartorz ęd (Q); 132 – Zbiornik mi ędzymorenowy Byszewo, czwartorz ęd (Q)

Dolny (trzeci) poziom wodono śny o znaczeniu u Ŝytkowym wyst ępuje w południowo- zachodniej cz ęś ci obszaru arkusza, w rejonie Kamienia Kraje ńskiego, gdzie strop osadów trzeciorz ędowych wyra źnie obni Ŝa si ę. Poziom ten wyst ępuje na gł ęboko ści 40-70 m. Osady wodono śne stanowi ą głównie piaski drobno- i średnioziarniste o średniej mi ąŜ szo ści 30 m.

18 Przewodno ść warstwy wynosi 600 m 2/24h. Poziom jest dobrze izolowany od wpływów z powierzchni terenu. Z poziomu tego czerpi ą wod ę uj ęcia w Kamieniu Kraje ńskim i Płoci- czu. Na obszarze arkusza zwierciadło wód podziemnych jest napi ęte i stabilizuje si ę na rz ęd- nych od 150 do 110 m n. p. m. Główny kierunek przepływu wód podziemnych przebiega z północnego-zachodu na południowy wschód, w kierunku rzeki Brdy, a lokalnymi strefami drena Ŝu s ą doliny rzek Kamionki i Raci ąskiej (Ciechoci ńskiej) Strugi. Współczynniki filtracji obliczone dla czwartorz ędowego pi ętra wodono śnego wahaj ą si ę od 7,0 do 50,5 m/24h. Wydaj- no ści studni wynosz ą od 2,2 m 3/24h (przy depresji 1,5 m) do 106 m 3/24h (przy depresji 5,4 m). W utworach czwartorz ędu wyst ępuj ą wody słodkie, o mineralizacji ogólnej od 200- 560 mg/dm 3. S ą to wody typu wodorow ęglanowo-wapniowego, średnio twarde, rzadziej twarde. Wody klasy I a i I b wyst ępuj ą w centralnej cz ęś ci obszaru arkusza i nie wymagaj ą uzdatniania. Podwy Ŝszone zawarto ści zwi ązków Ŝelaza i manganu na pozostałym obszarze spowodowały obni Ŝenie jako ści do II klasy. Wody tej klasy wymagaj ą prostego uzdatniania. Generalnie, w osadach pi ętra czwartorz ędowego stwierdzono wyst ępowanie wód o dobrej jako ści (Pomianowska, Kachnic, 2000). Na obszarze arkusza wyst ępowanie wód podziemnych w osadach paleoge ńsko-neoge ńskich jest słabo poznane. Wody podziemne z tych osadów uj ęto tylko w miejscowo ści Wieszczyce, w południowo-wschodniej cz ęś ci arkusza. Warstw ę wodono śną o mi ąŜ szo ści 19 m tworz ą piaski drobnoziarniste z domieszk ą pyłu burow ęglowego o niskich parametrach filtracyjnych (współczynnik filtracji: 1,9 m/24 h). Osady wodono śne wyst ępuj ą na gł ęboko ści poni Ŝej 100 m. Ustalone zwierciadło wody o charakterze subartezyjskim stabilizuje si ę na wysoko ści około 110 m n. p. m. Przewodno ść wodna przekracza nieznacznie 50 m 2/24h. Mi ąŜ szo ść serii słabo przepuszczalnej wyst ępuj ącej w nadkładzie poziomu wodono śnego wynosi 150 m, co stanowi dobr ą izolacj ę i zabezpieczenie przed wpływami z powierzchni terenu. Wody wyst ępuj ące w osadach trzeciorz ędu nale Ŝą do typu wodorow ęglanowo-wapniowego. Na podstawie wyników analiz chemicznych wód uj ęcia w Wieszczycach, zaliczono je do klasy jako ści I b. Na mapie zaznaczono główne uj ęcia, z których czerpane s ą wody podziemne zarówno dla celów komunalnych jak i przemysłowych. S ą to uj ęcia dla wodoci ągów w: Kamieniu Kra- je ńskim, Ogorzelinach, K ęsowie, Płociczu, Silnie, Piastoszynie, D ąbrówce i Przymuszewie oraz dla gospodarstw rolnych w: Du Ŝej Cerkwicy, Lichnowach, Ciechocinie i gorzelni w Przymuszewie. Maksymalne wydajno ści uj ęć na tym obszarze osi ągaj ą 106 m 3/h, a depre- sje wahaj ą si ę od 1,6 do 19,0 m.

19 Około 50% obszaru arkusza zajmuje główny zbiornik wód podziemnych Zbiornik mi ę- dzymorenowy 128 - Ogorzeliny (fig. 3), obejmuj ący cz ęść wysoczyzny Pojezierza Kraje ń- skiego. Posiada on szczegółow ą dokumentacj ę hydrogeologiczn ą (Rodzoch i inni, 2001). Jest to zbiornik czwartorz ędowy typu porowego, zwi ązany z poziomem mi ędzyglinowym, obejmuj ący powierzchni ę 18 000 ha (wraz z obszarem ochronnym 20 200 ha). Średnia gł ęboko ść uj ęć na obszarze zbiornika wynosi 65-85 m. Jego szacunkowe zasoby dyspozycyjne wynosz ą 32,8 tys.m 3/24h, a moduł zasobowy osi ąga warto ść 2, 11 dm 3/s/km 2. Jego granice okre ślone w dokumentacji hydrogeologicznej, w porównaniu z obszarem wst ępnie udokumentowanym w 1988 roku (Kleczkowski, 1990) obejmuj ą znacznie wi ększy obszar. Północna cz ęść zbiornika kontynuuje si ę na arkuszu Chojnice. Jako ść wód podziemnych jest okre ślona jako bardzo dobra i dobra, mieszcz ąca si ę w klasie Ia i Ib. W granicach zbiornika i w strefie jego zasilania wydzielono (według kryteriów odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia) cztery rejony ochrony GZWP. Na obszarze arkusza szczególnej ochronie podlega ć powinien po- łudniowo-wschodni obszar zbiornika (w rejonie Obrowa, K ęsowa i Przymuszewa), który chrakteryzuje si ę lokalnie nisk ą i bardzo nisk ą odporno ści ą poziomu zbiornikowego na zanieczyszczenie. Najwy Ŝsz ą odporno ści ą charakteryzuj ą się tereny rolnicze na wysoczy źnie, o grubej pokrywie glin zwałowych.

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby

Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano warto ści dopuszczalne st ęŜ eń metali okre ślone w Zał ączniku do Rozporz ądzenia Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jako ści ziemi (Dz. U. Nr 165 z dnia 4 pa ździer- nika 2002 r., poz. 1359). Dopuszczalne warto ści pierwiastków dla poszczególnych grup u Ŝyt- kowania, ich zakresy oraz przeci ętne zawartości w glebach z terenu arkusza 202 – Kamie ń Kraje ński, umieszczono w tabeli 3. W celu porównania tabel ę uzupełniono danymi o zawarto- ści przeci ętnych (median) pierwiastków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995).

20 Próbki gleb pobierano za pomoc ą sondy r ęcznej z wierzchniej warstwy (0,0-0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temp. po- kojowej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe. Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem s ą zanieczyszczenia an- tropogeniczne, a wi ęc pierwiastki słabo zwi ązane i łatwo ługowane z gleb. Gleby mineralizo- wano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temp. 90 oC, w ci ągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomoc ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spectrometry ) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philips i JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin- Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej technik ą zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry ) z u Ŝyciem spektrome- tru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kontrol ę jako- ści gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana g ęsto ść pobierania próbek (1 próbka na około 25 km 2) nie jest dostateczna do wykre ślenia izoliniowej mapy zawarto ści pierwiastków zgodnie z zasadami przyj ętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka - jedna informacja na 1 cm 2 mapy dla całego arkusza). Wyniki bada ń geochemicznych zostały wi ęc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizacj ę miejsc pobierania próbek (wraz z numeracj ą zgodn ą z baz ą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyj ętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A (zgodnie z Rozporz ądzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r.).

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki bada ń geochemicznych gleb odniesiono zarówno do warto ści st ęŜ eń dopuszczalnych metali okre ślonych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r., jak i do warto ści przeci ętnych okre ślonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 3).

21 Tabela 3 Zawarto ść metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawarto- Warto ść przeci ęt- Warto ść przeci ętnych Warto ści dopuszczalne st ęŜeń ści w glebach na nych (median) (median) w glebach w glebie lub ziemi arkuszu 202- w glebach na obszarów niezabudo- (Rozporz ądzenie Ministra Środowiska Kamie ń Kraje ński arkuszu 202- wanych Polski 4) z dnia 9 września 2002 r.) Kamie ń Kraje ński Metale N=8 N=8 N=6522 Grupa B 2) Grupa C 3) Frakcja ziarnowa ę ść <1 mm Grupa A 1) Gł boko (m p.p.t.) Mineralizacja 0,0-0,3 0-2 HCl (1:4) As Arsen 20 20 60 <5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 16-41 25 25 Cr Chrom 50 150 500 3-13 5 5 Zn Cynk 100 300 1000 17-36 31 31 Cd Kadm 1 4 15 <1 <1 <1 Co Kobalt 20 20 200 1-4 2 2 Cu Mied ź 30 150 600 2-7 3 3 Ni Nikiel 35 100 300 2-9 3 3 Pb Ołów 50 100 600 5-12 8 8 Hg Rt ęć 0,5 2 30 <0,05-0,06 <0,05 <0,05 Ilo ść badanych próbek gleb z arkusza 202-Kamie ń 1) grupa A Kraje ński w poszczególnych grupach u Ŝytkowania a) nieruchomo ści gruntowe wchodz ące w skład obszaru As Arsen 8 poddanego ochronie na podstawie przepisów ustawy Pra- Ba Bar 8 wo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane oc hronie na podstawie przepisów Zn Cynk 8 o ochronie przyrody; je Ŝeli utrzymanie aktualnego pozio- Cd Kadm 8 mu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza zagro Ŝenia dla Co Kobalt 8 zdrowia ludzi lub środowiska – dla obszarów tych st ęŜ enia Cu Mied ź 8 zachowuj ą standardy wynikaj ące ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) grupa B - grunty zaliczone do u Ŝytków rolnych z wył ą- Pb Ołów 8 czeniem gruntów pod stawami i gruntów pod rowami, Hg Rt ęć 8 grunty le śne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieuŜytki, Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru a tak Ŝe grunty zabudowane i zurbanizowane z wył ącze- arkusza 202-Kamie ń Kraje ński do poszczególnych niem terenów przemysłowych, u Ŝytków kopalnych oraz grup u Ŝytkowania (ilo ść próbek) terenów komunikacyjnych, 3) grupa C - teren y przemysłowe, u Ŝytki kopalne, tereny komunikacyjne, 8 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilo ść próbek

Przeci ętne zawarto ści pierwiastków: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rt ęci w badanych glebach arkusza s ą na ogół ni Ŝsze lub równe w stosunku do wartości przeci ętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod wzgl ędem zawarto ści metali, wszystkie spo śród badanych próbek spełniaj ą warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na wielofunk- cyjne u Ŝytkowanie gruntów.

22 Z uwagi na zbyt nisk ą g ęsto ść opróbowania dane prezentowane na mapie nie umo Ŝli- wiaj ą oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalaj ą tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady

Zanieczyszczone osady wodne mog ą szkodliwe oddziaływa ć na zasoby biologiczne wód powierzchniowych i cz ęsto po średnio na zdrowie człowieka. W osadach, powstaj ących na dnie jezior, rzek i zbiorników zaporowych, w wyniku sedymentacji zawiesin mineralnych i organicznych pochodz ących z erozji, a tak Ŝe składników wytr ącaj ących si ę z wody oraz osadzania si ę materiału docieraj ącego ze ściekami przemysłowymi i komunalnymi, jest za- trzymywana wi ększo ść potencjalnie szkodliwych metali i zwi ązków organicznych trafiaj ą- cych do wód powierzchniowych. Osady o wysokiej zawarto ści szkodliwych składników s ą potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Cz ęść szkodliwych składników zawartych w osadach mo Ŝe ulega ć ponownemu uruchomieniu do wody w nast ępstwie procesów chemicznych i biochemicznych przebiegaj ących w osadach, jak równie Ŝ mechanicznego po- ruszenia wcze śniej odło Ŝonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas transportu b ądź bagrowania. Tak Ŝe podczas powodzi zanieczyszczone osady mog ą by ć przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo transportowane w dół rzek.

Kryteria oceny osadów Jako ść osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami ci ęŜkimi oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. w sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Dz. U. Nr 55 poz. 498 z 14. 05. 2002 r.). Dla oceny jako ści osadów wodnych ze wzgl ędów ekotoksykologicznych zastosowano warto ści PEL (ang. Probable Effects Levels ) – okre ślaj ące zawarto ść pierwiastka, powy Ŝej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 4 zamieszczono obowi ązuj ące w Polsce dopuszczalne zawarto ści pierwiastków w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych oraz wartości ich tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i ich warto ści PEL .

Materiał i metody bada ń laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy GEMONOS , zawieraj ącej wyniki bada ń geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego In- spektora Ochrony Środowiska w ramach Pa ństwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ).

23 Tabela 4 Zawarto ść pierwiastków i trwałych zanieczyszcze ń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporz ądzenie Pierwiastek PEL ** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Mied ź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rt ęć (Hg) 1 0,49 <0,05

* - ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz st ęŜ eń substancji, które powoduj ą, Ŝe urobek jest zanieczyszczony. Dziennik Ustaw Nr 55 poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r. ** - MACDONALD D., 1994 - Approach to the Assessment of sediment quality in Florida Coastal Waters. Vol. 1 - Deve- lopment and evaluation of sediment quality assessment guidelines. Próbki osadów jeziornych pobrano z gł ęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcj ę ziarnowa drobniejsza ni Ŝ 0,2 mm. Zawarto ści arsenu, chromu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metod ą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą kró- lewsk ą, oznaczenia kadmu wykonano metod ą absorpcyjnej spektrometrii atomowej w wersji płomieniowej (FAAS) tak Ŝe z roztworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wod ą królewsk ą, a oznaczenia zawarto ści rt ęci wykonano z próbki stałej metod ą spektrometrii absorpcyjnej przy zastosowaniu techniki zimnych par (CV-AAS). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Pa ństwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizacj ę miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójk ąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych warto ściach PEL (niebieski). Przy klasyfikacji stosowano zasad ę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawarto ść , Ŝadnego pierwiastka nie przewy Ŝszała górnej granicy warto ści dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku zakwalifikowania osadu do zanieczyszczonego ka Ŝdy punkt opisano na mapie symbolami pierwiastków decyduj ących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spo śród jezior znajduj ących si ę na arkuszu zbadane zostały osady jeziora Mochel (2000 r.). Osady te charakteryzuj ą si ę nieznacznie podwy Ŝszonymi zawarto ściami potencjal-

24 nie szkodliwych pierwiastków, ale s ą ni Ŝsze od ich dopuszczalnych st ęŜ eń według rozporz ą- dzenia M Ś, s ą one tak Ŝe ni Ŝsze od ich warto ści PEL , powy Ŝej której obserwuje si ę szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne (tabela 5). Dane prezentowane na mapie umo Ŝliwiaj ą jedynie ocen ę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny by ć jednak sygnałem dla odpowiednich urz ędów i władz wskazuj ącym na konieczno ść podj ęcia bada ń szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszcze ń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawarto ści dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka. Tabela 5 Zawarto ść pierwiastków w osadach jeziornych (mg/kg) Mochel Pierwiastek 2000 r. Arsen (As) 5 Chrom (Cr) 14 Cynk (Zn) 80 Kadm (Cd) 1,4 Mied ź (Cu) 10 Nikiel (Ni) 9 Ołów (Pb) 23 Rt ęć (Hg) 0,115

3. Pierwiastki promieniotwórcze

Materiał i metody bada ń Do okre ślenia dawki promieniowania gamma i st ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki bada ń gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radioekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektometryczne wykonywano wzdłu Ŝ profili o przebiegu N-S, prze- cinaj ących Polsk ę co 15”. Na profilach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwy Ŝszonej promieniotwórczo ści pomiary zag ęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysoko ści 1,5 metra nad powierzchni ą terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizyk ę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe g ęsto ść opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch kraw ędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest mo Ŝliwy, gdy Ŝ te dwie kraw ędzie s ą zbie Ŝne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporz ądzono

25 jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystywano informacje zawarte w profilach na arkuszu s ąsiaduj ącym wzdłu Ŝ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane s ą wyniki dawki promieniowania gamma obejmuj ące sum ę promieniowania pochodz ącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Warto ść dawki promieniowania gamma wzdłu Ŝ profilu zachodniego s ą do ść zró Ŝnico- wane i wahaj ą si ę od około 22 nGy/m 3 do ponad 35 nGy/h, przy czym ogólnie ni Ŝsze warto ści notowano w cz ęś ci północnej, a wy Ŝsze w cz ęś ci południowej. Warto ść średnia na tym profilu wynosi około 27 nGy/h, co jest warto ści ą nieznacznie ni Ŝsz ą od warto ści średniej dla Polski, która wynosi 34,2 nGy/h. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści te s ą nieco wy Ŝsze i wahaj ą si ę od niespełna 30 do ponad 45 nGy/h. Warto ść średnia wynosi około 35 nGy/h, co jest war- to ści ą zbie Ŝną ze średni ą dla Polski. Takie zró Ŝnicowanie warto ści promieniowania gamma na obszarze opisywanego arkusza zwi ązane jest z do ść du Ŝą zmienno ści ą budowy geologicznej powierzchni terenu. Ni Ŝsze warto ści dawki promieniowania gamma zwi ązane s ą z wyst ępo- waniem piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych. Utwory te wyst ępuj ą w w ąskim pasie przy zachodniej granicy arkusza, na południu w rejonie Pami ętowa oraz w strefie od Małej Cer- kwicy do Silna. Natomiast wy Ŝsze warto ści dawki promieniowania gamma zwi ązane s ą z wyst ępowaniem na powierzchni terenu glin zwałowych zlodowace ń północnopolskich. Bu- duj ą one rozległe tereny w południowej, centralnej, północnej i wschodniej cz ęś ci arkusza. W skałach tych znajduj ą si ę znaczne ilo ści minerałów ilastych, które zawieraj ą podwy Ŝszone koncentracje pierwiastków promieniotwórczych, b ędących przyczyn ą podwy Ŝszonych warto- ści dawki promieniowania gamma. St ęŜ enia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wzdłu Ŝ profilu zachodniego wahaj ą si ę w granicach od 0,5 do ponad 3 kBq/m 2. Wzdłu Ŝ profilu wschodniego warto ści te s ą jeszcze ni Ŝsze i wahaj ą si ę od poni Ŝej 0,5 do 2 kBq/m 2, punktowo osi ągaj ąc 4,5 kBq/m 2. Generalnie są to warto ści bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych.

26 202W PROFIL ZACHODNI 202E PROFIL WSCHODNI Fig. 4. Zanieczyszczenia gleb pierwiastkami promien pierwiastkami gleb Zanieczyszczenia 4. Fig. Kraje ń ski (na osi rz osi ski(na ę dnych – opis siatki kilometrowej arkusza) arkusza) kilometrowej siatki opis – dnych 27 27

iotwórczymi na obszarze arkusza Kamie arkusza obszarze na iotwórczymi ń

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy okre ślaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzgl ęd- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” oraz w Rozporz ądzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymaga ń dotycz ących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamkni ęcia, jakim powinny odpowiada ć poszczególne typy skła- dowisk odpadów. W nielicznych przypadkach przyj ęto zmodyfikowane rozwi ązania w stosunku do wy Ŝej wymienionych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczno ści z mo Ŝliwo ści ą pó źniejszych weryfikacji i uszczegółowie ń na etapie projektowania składowisk. Na mapie, w nawi ązaniu do powy Ŝszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wył ączone całkowicie z mo Ŝliwo ści lokalizacji wszystkich typów składowisk ze wzgl ędu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki in Ŝy- niersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obr ębie składowisk odpadów, ze wzgl ędu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, s ą one traktowane jako potencjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadaj ące naturalnej warstwy izolacyjnej, na których mo Ŝliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotycz ące naturalnych cech izolacyjnych podło Ŝa a tak Ŝe ścian bocznych potencjalnych składowisk s ą uzale Ŝnione od typu składowanych odpadów (tabela 6). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyró Ŝnienie w obr ębie POLS: - warunków izolacyjno ści podło Ŝa zgodnych z wymaganiami przyj ętymi w tabeli 6, - zmiennych wła ściwo ści izolacyjnych podło Ŝa (warstwa izolacyjna znajduje si ę pod przykryciem osadami piaszczystymi o mi ąŜ szo ści do 2,5 m; mi ąŜ szo ść lub jednorodno ść warstwy izolacyjnej jest zmienna). Omawiane wy Ŝej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geo środowiskowej Polski. Jednocze śnie na doł ączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizacj ę wybranych wierce ń, których profile geologiczne wykorzystano przy wyznaczaniu obszarów POLS. Profile te przedstawiaj ą budow ę geologiczn ą do gł ęboko ści 5 m poni Ŝej stropu pierwszej warstwy wodono śnej poło Ŝonej pod utworami

28 izoluj ącymi. Otwory, których profile wnosz ą istotne informacje dotycz ące wykształcenia warstwy izolacyjnej, zlokalizowano równie Ŝ na MG śP - plansza B. Tabela 6 Kryteria izolacyjnych wła ściwo ści gruntów

Wymagania dotycz ące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych odpadów Mi ąŜ szo ść Współczynnik filtracji k Rodzaj gruntów (m) (m/s) N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 . 10 -9 Iły, K – odpady inne ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne 1 – 5 ≤ 1 . 10 -9 iłołupki O – odpady oboj ętne ≥ 1 ≤ 1 . 10 -7 Gliny

Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopie ń zagro Ŝenia głównego uŜytkowego poziomu wodono śnego, przeniesiony z arkusza S ępólno Kraje ńskie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Lubowiecki, 2000). Stopie ń zagro Ŝenia wód podziemnych wyznaczono w pi ęciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcj ą nie tylko warto ści parametrów filtracyjnych warstwy izoluj ącej (odporno ści poziomu wodono śnego na zanieczyszczenia), ale tak Ŝe czynników zewn ętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszcze ń czy obszarów prawnie chronionych. Stopie ń ten jest parametrem zmiennym i syntetyzuj ącym ró Ŝne naturalne i antropoge- niczne uwarunkowania. Dlatego te Ŝ obszarów o ró Ŝnym stopniu zagro Ŝenia nie nale Ŝy wprost porównywa ć z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjno ści (POLS) mog ą współwyst ępowa ć z obszarami o ró Ŝnym zagro- Ŝeniu jako ści wód podziemnych. Informacje zaprezentowane na tej planszy zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku, niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą przesłank ą nie tylko przy projektowaniu składowisk odpadów, lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska lub mog ących pogorszy ć jego stan.

Obszary o bezwzgl ędnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów Na terenie arkusza S ępólno Kraje ńskie bezwzgl ędnemu wył ączeniu z lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów podlegaj ą: - obszary zwartej zabudowy i infrastruktury w obr ębie granic administracyjnych miast Sępólno Kraje ńskie i Wi ęcbork (wschodnia cz ęść ) oraz mniejszych miejscowo ści; - tereny obejmuj ące obszar ochrony środowiska przyrodniczego w granicach rezerwatu leśnego „W ąwelno”,

29 - tereny bagienne i podmokłe (w tym ł ąki na glebach pochodzenia organicznego) oraz doliny cieków wypełnionych utworami holoce ńskimi wraz ze stref ą o szerokości 250 m, - tereny mis jeziornych z otaczaj ącym je pasem o szeroko ści 250 m, - obszary wyst ępowania piasków i glin deluwialnych u podnó Ŝa stoków: rynien polodowcowych i kraw ędzi wysoczyzny - z uwagi na mo Ŝliwo ść zagro Ŝenia procesami geody- namicznymi (spłukiwanie, spełzywanie), - stoki i kraw ędzie rynien subglacjalnych (głównie w otoczeniu doliny S ępolenki) o na- chyleniu lokalnie przekraczaj ącym 10°, a tak Ŝe mniejszym, lecz opadaj ących bezpo- średnio do doliny rzeki, - tereny poło Ŝone w strefie ochrony po średniej komunalnego uj ęcia wód powierzchniowych rzeki Brdy „Czy Ŝkówko” (zlokalizowanej w północnej i wschodniej cz ęś ci omawianego obszaru), - obszary zaburzone glacitektonicznie (spi ętrzone moreny czołowe z wyci śni ęcia), - zwarte kompleksy le śne o powierzchni powy Ŝej 100 ha, wyst ępuj ące głównie w centralnej oraz południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza, zajmuj ące około 15% jego powierzchni. Obszary bezwzgl ędnie wył ączone zajmuj ą około 75% terenu arkusza.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniaj ących wymagania dla składo- wania odpadów oboj ętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna, zajmuj ą około 25% obszaru arkusza i znajduj ą si ę głównie w rejonie miejscowo ści: Świdwie, Zbo Ŝe, Wyso- ka Kraje ńska, Suchor ączek, Szyndwał, Śmiłowo, So śno oraz Rogalin (cz ęść centralna oraz południowo-zachodnia omawianego obszaru). Preferowane do lokalizacji składowisk odpa- dów s ą obszary posiadaj ące naturaln ą warstw ę izolacyjn ą, zgodn ą z wymaganiami dotycz ą- cymi naturalnej bariery geologicznej (tabela 6). W obr ębie omawianego terenu cechy izolacyjne spełniaj ące warunki pod składowiska odpadów wykazuj ą plejstoce ńskie gliny zwałowe zlodowace ń północnopolskich (wisły), tworz ące pakiet gruntów spoistych. Wymienione utwory wyst ępuj ą na powierzchni terenu na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci omawianego arkusza. Sta- nowi ć mog ą one warstw ę izolacyjn ą wył ącznie dla lokalizacji składowisk odpadów oboj ęt- nych. Przedstawione na mapie preferowane obszary wydzielono na podstawie zgeneralizowa- nego obrazu budowy geologicznej przedstawionego na arkuszu S ępólno Kraje ńskie Szczegó- łowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Niewiarowski, Pasierbski, 2003). Podkre-

30 śli ć nale Ŝy, Ŝe charakterystyka litologiczna utworów stanowi ących naturalna barier ę geologiczn ą, przedstawiona w materiałach archiwalnych (i w obja śnieniach do SMGP) jest bardzo ogólna i nie opisuje cech izolacyjnych warstwy. Na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski ustalono, Ŝe gliny zwałowe zlodowacenia wisły (stadiał górny) wyst ępują powszechnie bezpo średnio na powierzchni omawianego terenu. Jednak analizuj ąc otwory wiertnicze zlokalizowane w obr ębie wyznaczonych POLS stwierdzono, Ŝe w rejonie S ępólna Kraje ńskiego (otwór 1) wyst ępuj ą gliny zwałowe o mi ąŜ szo ści około 15 m, zalegaj ące pod 0,5-metrow ą warstw ą gleby. Kompleks glin zwało- wych o du Ŝej mi ąŜ szo ści (ponad 20 m) wyst ępuje w okolicach Niechorza (otwory: 2, 3 i 4). Gliny te tworz ą zwart ą warstw ę o mi ąŜ szo ści dochodz ącej do 35 m, jedynie w otworze nr 2 s ą one przewarstwione piaskami, Ŝwirami i otoczakami oraz zalegaj ą pod warstw ą gleby i pia- sków. Kompleks glin o du Ŝej mi ąŜ szo ści, ponad 15 m, wyst ępuje równie Ŝ w okolicach Roga- lina (otwór 9). Glina ta zalega pod warstw ą gleby, gliny piaszczystej oraz piasku gliniastego. W rejonie miejscowo ści Borówki (otwór 5) zalega glina piaszczysta o mi ąŜ szo ści około 2 m, pod ścielona warstw ą glin zwałowych oraz piasków. W miejscowo ści Zbo Ŝe zlokalizowano otwór nr 6. Wyst ępuje tam kompleks glin o mi ąŜ szo ści około 7 m, zalegaj ący pod warstw ą piasków oraz gliny piaszczystej. W otworach 7 (okolice Wysokiej Kraje ńskiej) i 8 (Sośno) stwierdzono wyst ępowanie 5-metrowej warstwy gliny piaszczystej, zalegaj ącej pod cienką warstw ą gleby. Mi ąŜ szo ść glin zlodowacenia wisły wyst ępuj ących w granicach wyznaczonych POLS jest wystarczaj ąca i zgodna z wymaganiami dla utworzenia składowisk odpadów oboj ętnych. Nale Ŝy jednak zwróci ć uwag ę na wyst ępowanie utworów piaszczystych zalegaj ących nad glinami. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach b ędzie wymagała usuni ęcia warstwy nadkładu piaszczystego na etapie prac przygotowawczych. Zmienne wła ściwo ści izolacyjne wyznaczono ze wzgl ędu na przykrycie naturalnej bariery geologicznej utworami piaszczystymi o genezie lodowcowej i mi ąŜ szo ści do 2,5 m. Te- reny te zajmuj ą niewielkie powierzchnie w rejonie Zbo Ŝa, Suchor ączka oraz na południe od miejscowo ści Śmiłowo. Najwi ększy obszar o zmiennych wła ściwo ściach izolacyjnych wytypowano na zachód od miejscowo ści Niechorz. Lokalizacja składowisk odpadów w tych miejscach wymaga usuni ęcia warstwy nadkładu piaszczystego. Liczy ć si ę nale Ŝy z mo Ŝliwo ści ą wyst ępowania, tak Ŝe w obr ębie glin zwałowych, przewarstwie ń i soczewek piaszczysto- Ŝwirowych. Na tych obszarach szczególnie zagro Ŝone mog ą by ć lokalne poziomy wód gruntowych, z których czerpana jest woda w kopanych studniach gospodarskich.

31 Pod wzgl ędem geomorfologicznym wyznaczone obszary preferowane pod składowiska odpadów znajduj ą si ę głownie w obr ębie wysoczyzny morenowej płaskiej (lokalnie falistej), o niewielkich nachyleniach terenu. W zasi ęgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów oboj ętnych na obszarze arkusza znajduje si ę w przewa Ŝaj ącej cz ęś ci czwartorz ędowy u Ŝytkowy poziom wodono śny oraz fragment neoge ńskiego u Ŝytkowego pi ętra wodono śnego. Czwartorz ędowy poziom wodono śny zwi ązany jest z seriami piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych zlodowacenia warty, wisły oraz odry. Poziom ten wyst ępuje na gł ęboko ści od 15 do 30 m. i jest izolowany od powierzchni warstw ą glin, przewarstwion ą utworami piaszczysto-Ŝwirowymi o niewielkiej mi ąŜ szości. Neoge ńskie u Ŝytkowe pi ętro wodono śne wyst ępuje w drobnoziarnistych piaskach miocenu, na gł ęboko ści od 100 do około 130 m. Jest ono dobrze izolowane od powierzchni warstw ą trzeciorz ędowych iłów oraz utworami czwartorz ędowymi (gliny z przewarstwienia- mi w postaci utworów piaszczysto-Ŝwirowych). Stopie ń zagro Ŝenia czwartorz ędowego u Ŝytkowego poziomu wodono śnego w wyznaczonych obszarach mo Ŝna uzna ć za średni, natomiast poziomu neoge ńskiego - bardzo niski. Nale Ŝy podkre śli ć, Ŝe w przypadku omawianego rejonu ka Ŝdorazowa lokalizacja skła- dowiska odpadów wymaga ć b ędzie przeprowadzenia szczegółowych bada ń geologicznych (maj ących na celu potwierdzenie rozprzestrzenienia poziomego i pionowego naturalnej warstwy izolacyjnej), hydrogeologicznych oraz geologiczno-in Ŝynierskich. W przypadku stwierdzenia zaburze ń glacitektonicznych, budowa składowiska odpadów b ędzie wymagała wykonania dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej. W obr ębie wyznaczonych POLS wydzielono rejony wyspecyfikowanych uwarunkowa ń (RWU) wyró Ŝnione na podstawie ogranicze ń lokalizowania składowisk, wynikaj ących z ist- nienia obszarów podlegaj ących ochronie ze wzgl ędu na: b – zabudow ę mieszkaniow ą, obiekty przemysłowe i u Ŝyteczno ści publicznej, p – walory przyrody i dziedzictwa kulturowego, Ograniczenia te nie maj ą charakteru bezwzgl ędnych zakazów, lecz powinny by ć rozpatrywane indywidualnie w ocenie oddziaływania na środowisko potencjalnego składowiska, a w dalszej procedurze w ustaleniach z odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego, gospodarki wodnej, ochrony przyrody, konserwatorem zabytków oraz administracj ą geologiczn ą. Ograniczenia warunkowe lokalizacji składowisk odpadów z uwagi na zabudow ę wyznaczono w odległo ści 1 km od zwartej zabudowy miejscowo ści So śno, Wi ęcbork oraz S ę- pólno Kraje ńskie. Warunkowe ograniczenia ze wzgl ędu na ochron ę przyrody wyznaczono

32 w zasi ęgu Kraje ńskiego Parku Krajobrazowego i Obszaru Chronionego Krajobrazu „Ozów Wielowickich”. Na terenie obszaru arkusza S ępólno Kraje ńskie nie wskazano warunkowych ogranicze ń ze wzgl ędu na ochron ę złó Ŝ i wód podziemnych. Lokalizacja składowisk w obr ę- bie rejonów posiadaj ących ograniczenia warunkowe powinna by ć rozpatrywana w sposób zindywidualizowany, w ramach oceny jego oddziaływania na środowisko, a w dalszej procedurze - w ustaleniach z jednostkami administracji lokalnej i odpowiednimi słu Ŝbami: nadzoru budowlanego i ochrony przyrody.

Problem lokalizacji składowisk odpadów komunalnych Na terenie arkusza nie wyznaczono rejonów spełniaj ących wymagania pod lokalizacj ę składowisk odpadów innych ni Ŝ niebezpieczne i oboj ętne (komunalne), dla których wymaga- na jest warstwa gruntów spoistych o współczynniku przepuszczalno ści ≤1x10 -9m/s i mi ąŜ szo- ści od 1 do 5 m. Osady spełniaj ące te wymagania (iły plioce ńskie) zalegaj ą na gł ęboko ściach od poni Ŝej 20 m (okolice Rogalina) do 80 m (S ępólno Kraje ńskie).

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk Analiza wszystkich dost ępnych materiałów wskazuje, Ŝe najkorzystniejszych warunków geologicznych dla składowania odpadów oboj ętnych mo Ŝna si ę spodziewa ć w centralnej oraz południowo-wschodniej cz ęś ci wyznaczonego obszaru (w rejonie Wielowicza, Rogalina i Ostrówka). Powierzchnie tych obszarów tworz ą kompleksy glin zwałowych zlodowacenia wisły o mi ąŜ szo ściach dochodz ących do około 30 metrów. Wyst ępuj ący tam u Ŝytkowy poziom wodono śny (neoge ński) jest dobrze izolowany od zanieczyszcze ń z powierzchni terenu. Ponadto podkre śli ć nale Ŝy, Ŝe s ą to tereny pozbawione ogranicze ń warunkowych. Na pozostałym obszarze miejsca predysponowane do lokalizowania składowisk odpa- dów oboj ętnych charakteryzuj ą si ę mniej korzystnymi warunkami, zmiennymi wła ściwo ścia- mi izolacyjnymi podło Ŝa, gorszymi uwarunkowaniami hydrogeologicznymi i ograniczeniami warunkowymi.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobj ętych bezwzgl ędnym zakazem lokalizowania składowisk nie wyst ę- puj ą wyrobiska po eksploatacji kopalin, które z racji na pozostawienie niezagospodarowanych nisz i zagł ębie ń w morfologii terenu mogłyby by ć rozpatrywane jako potencjalne miejsca składowania odpadów. Przedstawione na mapie tereny i miejsca predysponowane do składowania wyró Ŝnio- nych typów odpadów nale Ŝy traktowa ć jako podstaw ę pó źniejszych wariantowych propozycji

33 lokalizacyjnych i w nawi ązaniu do nich projektowania odpowiednich bada ń geologicznych i hydrogeologicznych. Dane i oceny zaprezentowane na planszy B zawieraj ą elementy wiedzy o środowisku niezb ędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym. Natu- ralne warunki izolacyjno ści podło Ŝa s ą przesłank ą nie tylko dla składowania odpadów lecz tak Ŝe powinny by ć uwzgl ędniane przy lokalizowaniu innych obiektów zaliczanych do kategorii szczególnie uci ąŜ liwych dla środowiska i zdrowia ludzi lub mog ących pogorszy ć stan śro- dowiska. Informacje dotycz ące zanieczyszczenia gleb i osadów dennych wód powierzchniowych mog ą by ć u Ŝyteczne przy wskazaniu optymalnych kierunków zagospodarowania tere- nów zdegradowanych. Plansza B prezentuje wi ęc zarówno wybrane aspekty odporno ści śro- dowiska jak i zapis istotnych wska źników zanieczyszcze ń, do których dostosowane powinny by ć szczegółowe rozwi ązania w zakresie zarz ądzania przestrzeni ą.

X. Warunki podło Ŝa budowlanego

Na obszarze arkusza Kamie ń Kraje ński dokonano wst ępnej oceny podło Ŝa pod k ątem warunków budowlanych. Warunków tych nie wyznaczono dla: przyrodniczego obszaru chronionego (Kraje ński Park Krajobrazowy), kompleksów le śnych, terenów wyst ępowania gleb chronionych klas I-IVa, ł ąk na glebach pochodzenia organicznego i rejonów zwartej zabudowy miejskiej. Po pomini ęciu wymienionych obszarów, waloryzacji pod k ątem przydatno ści pod zabudow ę poddano około 15% powierzchni arkusza. Do oceny warunków podło Ŝa budowlanego wykorzystano dane zawarte na Szczegółowej Mapie geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz Kamie ń Kraje ński (Studencki, 2006). Poniewa Ŝ znaczn ą cz ęść obszaru arkusza zajmuj ą grunty rolne wysokich klas bonitacyjnych, ł ąki oraz lasy, waloryzacj ą geologiczno-in Ŝyniersk ą obj ęto tylko niewielkie rejony arkusza (w północnej jego cz ęś ci). Wyró Ŝniono dwa podstawowe typy obszarów - obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz o warunkach niekorzystnych, utrudniaj ących budownictwo. Warunki podło Ŝa budowlanego zale Ŝą od wła ściwo ści gruntów buduj ących warstwy przypowierzchniowe, a te kształtuj ą si ę zmiennie, w zale Ŝno ści od typu budowy geologicznej i istniej ącej sieci hydrograficznej. Omawiany obszar w cało ści pokrywaj ą utwory czwartorz ę- dowe, głównie gliny zwałowe oraz piaszczysto-Ŝwirowe osady morenowe i wodnolodowcowe fazy pozna ńsko-leszczy ńskiej zlodowace ń północnopolskich (wisły). Spo śród osadów lodowcowych gliny zwałowe najmłodszego zlodowacenia charakteryzuj ą si ę wi ększ ą odkształcal- no ści ą i obni Ŝonymi parametrami wytrzymało ściowymi, jako osady małoskonsolidowane w stosunku do starszych, skonsolidowanych utworów lodowcowych (Kaczy ński, Trzci ński,

34 2000). Wzdłu Ŝ rynien jeziornych i rzecznych oraz w bezodpływowych zagł ębieniach terenu wyst ępuj ą holoce ńskie torfy, gytie, namuły i piaski rzeczne. Warunki korzystne wyznaczono na gruntach spoistych zwartych, półzwartych i twardo- plastycznych oraz na gruntach niespoistych: średnio zag ęszczonych i zag ęszczonych, na któ- rych nie wyst ępują zjawiska geodynamiczne, a gł ęboko ść wyst ępowania wody gruntowej przekracza 2 m p.p.t. Najwi ększy obszar wyst ępowania takich gruntów wyznaczono w okolicach wsi: Ostrowite, Ciechocin, Siciny, K ęsowo, Przymuszewo, Pami ętowo i na południe od Angowic. W obr ębie spoistych gruntów lodowcowych utrudnieniem dla prac budowlanych mo Ŝe by ć wyst ępowanie przewarstwie ń piaszczystych, cz ęsto zawodnionych (wody zawie- szone) lub nagromadze ń głazów i otoczaków. Warunki niekorzystne, utrudniaj ące budownictwo wyznaczono na gruntach słabono- śnych, do których nale Ŝą grunty organiczne, spoiste w stanie plastycznym, deluwialne i nie- spoiste lu źne, a tak Ŝe na obszarach, na których zwierciadło wody gruntowej znajduje si ę na gł ęboko ści mniejszej ni Ŝ 2 m p.p.t. Obszarami o warunkach niekorzystnych dla budownictwa są tereny wyst ępowania gruntów słabono śnych (reprezentowanych przez namuły, torfy i gytie) zlokalizowane w dnach dolin i zagł ębie ń o ró Ŝnej genezie oraz wokół jezior. Grunty takie wyst ępuj ą równie Ŝ lokalnie na terenach podmokłych, spotykanych w obrębie wysoczyzny. Płytko poło Ŝone zwierciadło wód gruntowych w obr ębie osadów organogenicznych, wpływa na jej agresywno ść wzgl ędem betonu. Niekorzystne dla budownictwa warunki geologiczno- in Ŝynierskie, na obszarze arkusza wyst ępuj ą w okolicach: Granowa, Wybudowania, Ciecho- cina i Obkasu. Spadki terenu przekraczaj ące 12% wyst ępuj ą lokalnie jedynie na terenach wy- łączonych z waloryzacji podło Ŝa budowlanego. Przy projektowaniu wskaza ń lokalizacyjnych dla obiektów budowlanych nale Ŝy zwró- ci ć uwag ę na potencjaln ą obecno ść zaburze ń glacitektonicznych. Wprawdzie najwi ększ ą ich intensywno ść zarejestrowano w gł ębszych warstwach podło Ŝa plejstoce ńskiego (zwi ązanych z utworami zlodowace ń południowopolskich), jednak obejmowa ć one mog ą równie Ŝ przypowierzchniowe osady w strefie wyst ępowania moren czołowych zlodowacenia wisły, stanowi ące potencjalne podło Ŝe gruntowe dla posadowienia budowli. Ze względu na mo Ŝliwo ść wyst ępowania wymienionych niekorzystnych zjawisk projektowanie i lokalizacja obiektów in Ŝynierskich, wymaga ć b ędzie przeprowadzenia szczegółowych bada ń geologiczno- in Ŝynierskich. Warunki gruntowe w obszarach obj ętych zaburzeniami glacitektonicznymi s ą zaliczane do skomplikowanych i wymagane jest dla nich sporz ądzenie dokumentacji geologiczno-in Ŝynierskiej.

35 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Znaczn ą powierzchni ę obszaru arkusza Kamie ń Kraje ński zajmuj ą grunty rolne, w tym podlegaj ące ochronie wysokich klas bonitacyjnych, zajmuj ące około 75% całkowitej powierzchni arkusza. Gleby te zaliczono przewa Ŝnie do kompleksów: pszennego, pszenno-Ŝyt- niego lub Ŝytniego klasy III i IVa. Z utworów polodowcowych (wapnistych glin zwałowych, lodowcowych, piasków naglinowych i zwietrzelin eluwialnych wytworzyły si ę wyługowane gleby brunatne. Na wyst ępuj ących lokalnie piaskach wodnolodowcowych powstały silnie zakwaszone gleby bielicowe, a z wyługowanych cz ęś ciowo gleb brunatnych, wykształciły si ę pseudobielice. W obni Ŝeniach terenu, w strefie zarastania jezior oraz wzdłu Ŝ cieków wodnych wytworzyły si ę gleby torfowe i bagienne, a w obni Ŝeniach bezodpływowych - czarne ziemie. Wykorzystywane s ą one jako u Ŝytki zielone, cz ęś ciowo tak Ŝe podlegaj ące ochronie. Na obszarze arkusza Kamie ń Kraje ński lasy zajmuj ą jedynie około 15% powierzchni. Powierzchnie najwi ększych zwartych kompleksów le śnych na nie przekraczaj ą 300 ha. Lasy wyst ępują na ogół w okolicach jezior i na terenach podmokłych. Dlatego te Ŝ du Ŝe znaczenie ekologiczne i krajobrazowe maj ą ł ąki, zadrzewienia przydro Ŝne i śródpolne oraz ziele ń cmen- tarna i parkowa. W strukturze siedliskowej, ekosystemów le śnych (uzale Ŝnionej od wykształ- cenia osadów podło Ŝa) zdecydowanie przewa Ŝaj ą lasy mieszane z dominacj ą grądów i udzia- łem innych gatunków: d ębów, grabów, buka, jaworu, lipy oraz klonu. Wyst ępuj ą równie Ŝ lasy typu boru sosnowego świe Ŝego z enklawami lasu świe Ŝego i mieszanego świe Ŝego, z boga- tym podszytem. Tereny znajduj ące si ę w południowej i środkowej cz ęś ci arkusza s ą wł ączone w granice Kraje ńskiego Parku Krajobrazowego. Powołany on został w 1998 r. (w obecnym kształcie istnieje od 2005 roku) na całkowitej powierzchni 73 850 ha. Z obszaru parku wył ączone s ą enklawy obejmuj ące g ęst ą zabudow ę miejscowo ści. Celem jego utworzenia było otoczenie ochron ą atrakcyjnych przyrodniczo i krajobrazowo terenów Pojezierza Kraje ńskiego, szcze- gólnie cennych pod wzgl ędem przyrodniczym i krajobrazowym. Urozmaicona młodoglacjal- na rze źba terenu, która została ukształtowana podczas ostatniego zlodowacenia, charakteryzu- je si ę du Ŝą ró Ŝnorodno ści ą form, a ro ślinno ść jest bogata w gatunki reliktowe, chronione i rzadkie. Bogata sie ć podmokłych terenów i drobnych jezior sprzyja gniazdowaniu ptaków i jest środowiskiem Ŝycia wielu gatunków ssaków. Takie siedliska umo Ŝliwiaj ą zachowanie równowagi biologicznej w przyrodzie. Do południowo-wschodniej granicy Kraje ńskiego Parku Krajobrazowego przylega fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny Kamionki, powołanego w obecnych gra-

36 nicach w 2005 roku na powierzchni 1 000 ha. Obejmuje on gł ęboko wci ętą w bogato urze ź- bion ą Wysoczyzn ę Kraje ńsk ą dolin ę rzeczn ą, wraz z otaczaj ącymi j ą ł ąkami. Cz ęść tego obszaru (po południowej stronie doliny Kamionki) pełni rol ę otuliny parku. W okolicy jeziora Wysockiego (północno-wschodni kraniec arkusza) znajduje si ę niewielki fragment otuliny Tucholskiego Parku Krajobrazowego, który rozci ąga si ę na północ od omawianego arkusza. Na całym omawianym obszarze znajduje si ę kilkana ście okazałych drzew (lub grup drzew) uznanych za pomniki przyrody. W dolinach rzecznych i obni Ŝeniach wytopiskowych ustanowiono 24 u Ŝytki ekologiczne, które stanowi ą cenne ekosystemy, zachowane na terenach przej ściowych pomi ędzy środowiskiem wodnym a ł ąkowym, zaj ęte głównie przez uni- kaln ą ro ślinno ść bagienn ą i torfowiskow ą (tabela 7). Tabela 7 Wykaz pomników przyrody i u Ŝytków ekologicznych

Forma Gmina Rok Rodzaj obiektu L.p. Miejscowo ść ochrony Powiat zatwierdzenia (powierzchnia w ha) 1 2 3 4 5 6 Chojnice 1 P Lichnowy 1993 PŜ – grab zwyczajny chojnicki Chojnice 2 P Silno 1995 PŜ – lipa drobnolistna chojnicki Chojnice PŜ – Grupa drzew pomnikowych: 2 lipy 3 P Cołdanki 1993 chojnicki drobnolistne Chojnice 4 P Ostrowite 1995 PŜ – buk zwyczajny chojnicki Chojnice 5 P Ogorzeliny 1991 PŜ – klon polny chojnicki Chojnice 6 P Sław ęcin 1991 PŜ – d ąb szypułkowy chojnicki Kęsowo PŜ – Grupa drzew pomnikowych: 7 P Tuchółka 1993 tucholski 3 jesiony wyniosłe PŜ – Grupa drzew pomnikowych: 3 modrzewie europejskie, 5 wi ązów Kęsowo 8 P Kęsowo 1993 szypułkowych, 2 lipy drobnolistne, tucholski 2 graby zwyczajne, 2 buki zwyczajne, olsza czarna, d ąb szypułkowy Kęsowo PŜ – Grupa drzew pomnikowych:4 buki 9 P Przymuszewo 1993 tucholski zwyczajne, d ąb szypułkowy Kamie ń Kraj. PŜ – Grupa drzew pomnikowych: d ąb 10 P Radzim 1993 sępole ński szypułkowy, 3 lipy drobnolistne PŜ – aleja drzew pomnikowych: 279 lip drobnolistnych, 29 kasztanowców Kamie ń Kraj. 11 P Radzim 1993 zwyczajnych, 7 jesionów wyniosłych, sępole ński 3 klony zwyczajne, jawor, wi ąz szy- pułkowy, lipa szerokolistna Kęsowo PŜ – Grupa drzew pomnikowych: 2 d ęby 12 P Krajenki 1993 tucholski szypułkowe, 2 klony zwyczajne Kęsowo PŜ – Grupa drzew pomnikowych: lipa 13 P Wieszczyce 1993 tucholski drobnolistna, d ąb szypułkowy

37 1 2 3 4 5 6 Chojnice bagno 14 U Le śnictwo śalno 2004 chojnicki (0,40) Kęsowo bagno 15 U Le śnictwo śalno 2004 tucholski (4,71) Chojnice bagno 16 U Le śnictwo śalno 2004 chojnicki (3,37) Chojnice bagno 17 U Le śnictwo śalno 2004 chojnicki (0,66) Kęsowo bagno 18 U Le śnictwo śalno 2004 tucholski (2,4) Kęsowo bagno 19 U Le śnictwo śalno 2004 tucholski (0,61) Chojnice bagno 20 U Le śnictwo śalno 2004 chojnicki (0,42) Kęsowo bagno 21 U Le śnictwo śalno 2004 tucholski (0,4) Kęsowo bagno 22 U Le śnictwo śalno 2004 tucholski (0,51) Kęsowo bagno 23 U Le śnictwo śalno 2004 tucholski (0,3) Kęsowo bagno 24 U Le śnictwo śalno 2004 tucholski (14,01) Kęsowo bagno 25 U Le śnictwo śalno 2004 tucholski (0,53) Kęsowo bagno 26 U Le śnictwo śalno 2004 tucholski (2,05) Kęsowo bagno 27 U Le śnictwo śalno 2004 tucholski (1,17) Kęsowo bagno 28 U Le śnictwo śalno 2004 tucholski (1,35) Kęsowo bagno 29 U Le śnictwo Klonia 2004 tucholski (3,73) Kamie ń Kraj. bagno 30 U Le śnictwo Obkas 2004 sępole ński (3,10) Kamie ń Kraj. bagno 31 U Le śnictwo Klonia 2004 sępole ński (0,40) Kęsowo bagno 32 U Le śnictwo Klonia 2004 tucholski (1,15) Kęsowo bagno 33 U Le śnictwo Klonia 2004 tucholski (0,58) Kęsowo bagno 34 U Le śnictwo Klonia 2004 tucholski (7,81) Kęsowo bagno 35 U Le śnictwo Klonia 2004 tucholski (28,19) Gostycyn bagno 36 U Le śnictwo Klonia 2004 tucholski (0,78) Gostycyn bagno 37 U Le śnictwo Klonia 2004 tucholski (1,10) Rubryka 2: P – pomnik przyrody, U – u Ŝytek ekologiczny Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej

Obszar arkusza Kamie ń Kraje ński znajduje si ę poza podlegaj ącymi ochronie mi ędzyna- rodowymi i krajowymi obszarami w ęzłowymi i korytarzami sieci ekologicznej ECONET (Li- ro, 1998) (fig.5).

Fig. 5. Poło Ŝenie arkusza Kamie ń Kraje ński na tle systemu ECONET wg A. Liry (1998) System ECONET 1 – obszar w ęzłowy o znaczeniu mi ędzynarodowym, jego numer i nazwa: 9M – Obszar Pojezierza Kaszubskiego, 11M – Obszar Borów Tucholskich; 2 – korytarz ekologiczny o znaczeniu krajowym, jego numer i nazwa: 16k – Brdy; 3 – wi ększe jeziora

Ze wzgl ędu na bliskie s ąsiedztwo Pojezierza Kaszubskiego i Borów Tucholskich, ochrona przyrody i krajobrazu na terenie Pojezierza Kraje ńskiego ma du Ŝe znaczenie. Na omawianym obszarze wyst ępuje równie Ŝ element Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000. Jest to projektowany przez organizacje pozarządowe niewielki fragment obszaru spe- cjalnego ochrony ptaków PLB220009 „Bory Tucholskie”, zlokalizowany w północno- wschodnim naro Ŝu arkusza. Brak jest obszarów rz ądowych NATURA 2000.

XII. Zabytki kultury

Do najstarszych zabytków na obszarze arkusza Kamie ń Kraje ński nale Ŝą stanowiska ar- cheologiczne. S ą to grodziska, osady, ślady osadnictwa, obozowiska cmentarzyska, b ądź punkty osadnicze. Wi ększo ść stanowisk ma znaczenie wielokulturowe. W przeszło ści, obszar zajmowany przez arkusz był mało dost ępny, pokryty rozległ ą puszcz ą, odwiedzany głównie przez grupy ludno ści my śliwsko-rybackiej. Znaczny rozwój osadnictwa nast ąpił dopiero we

39 wczesnym średniowieczu. Najcz ęś ciej zachowane przedmioty to wyroby z gliny, krzemienia, rogu, ko ści, drewna, Ŝelaza i metali kolorowych, a tak Ŝe szcz ątki zwierz ęce i ro ślinne. Po- twierdzaj ą one obecno ść na tych ziemiach w ędruj ących grup zbieracko-łowieckich ju Ŝ od 3 tys. lat p.n.e. (neolit - młodsza epoka kamienna). Sie ć osadnicza miała charakter rozproszo- ny, a wi ększo ść z odkrytych stanowisk znajduje si ę w niewielkich dolinkach poło Ŝonych w pobli Ŝu jezior i cieków wodnych (szczególnie wokół Płocicza i Kamienia Kraje ńskiego). Z neolitycznymi kulturami: pucharów lejkowatych oraz amfor kulistych zwi ązane jest stano- wisko w rejonie Piastoszyna. W okolicy Przyrowa i Pami ętowa zlokalizowano osady zwi ąza- ne z kultur ą pomorsk ą i łu Ŝyck ą. W Obrowie i K ęsowie zlokalizowano osady kultury prze- worskiej z okresu pó źnolate ńskiego i kilkana ście osad zwi ązanych z okresem wpływów rzym- skich. Du Ŝe osady z okresu kultury pomorskiej okresu wczesnolate ńskiego, a nast ępnie rzym- skiego, odkryto na wschód od D ąbrówki i wokół Przymuszewa, w rozlewiskach rzeki Wy- trych. Liczne ślady osad i budowli obronnych z okresu wczesnego średniowiecza zachowały si ę w Piastoszynie, Obrowie ( ślady po grodzie obronnym z VIII-X w.) i Dro ŜdŜenicy. Grodziska wczesno średniowieczne zachowały si ę w okolicy Kamienia Kraje ńskiego i Obrowa. W okolicy Kamienia Kraje ńskiego odkryto cmentarzysko kultury pomorskiej. Na obszarze arkusza znajduje si ę kilka obiektów obj ętych rejestrem Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. S ą to głównie budowle sakralne. W Kamieniu Kraje ńskim zachował si ę ko ściół barokowo-renesansowy z 1581 roku, rozbudowany w latach 1720-1722. Cenny zespół ko ścielny znajduj ą si ę w Du Ŝej Cerkwicy. Składa si ę on z drewnianego ko ścioła o kon- strukcji szkieletowej wzniesionego w 1833 roku, kaplicy grobowej i cmentarza. Drewniane ko ścioły szachulcowe znajduj ą si ę równie Ŝ w D ąbrówce (z 1768 r.) - z rokokowym wyposa- Ŝeniem, murowanym ogrodzeniem i wie Ŝą z 1928 r. oraz w Ciechocinie (z 2 połowy XVII w.), z cmentarzem z XIX w. W Moszczenicy znajduje si ę zbudowany w tradycji gotyckiej ceglany ko ściół z XVI w. z drewnian ą dzwonnic ą, w Ogorzelinach na uwag ę zasługuje ko ściół, pier- wotnie gotycki (z połowy XIV w.), z wie Ŝą i krucht ą z XVIII w., a w Ostrowitem - ko ściół o zało Ŝeniu XV-wiecznym. We wsi Obkas, w miejscu starszej budowli w 1876 r. wzniesiono ko ściół o architekturze neoroma ńskiej. Pozostałe zabytki reprezentuj ą obiekty architektury świeckiej. W Kamieniu Kraje ńskim zachował si ę fragment murów obronnych z XIV w., otaczaj ący najstarsz ą cz ęść miasta śre- dniowiecznego. We wsi Radzim znajduje si ę pi ętrowy, murowany, dwór neogotycki wraz ze stodoł ą, spichlerzem, gorzelni ą, wzniesiony w 1867 r. Zespoły dworsko-parkowe zlokalizowane s ą w Silnie (zbudowany w 1923 r.) oraz w Tuchółce (z lat 1899-1901), z młynem i par- kiem krajobrazowym.

40 XIII. Podsumowanie

Obszar arkusza Mapy geo środowiskowej Polski Kamie ń Kraje ński poło Ŝony jest na styku dwóch województw: kujawsko-pomorskiego i pomorskiego, w du Ŝej cz ęś ci w granicach powiatów chojnickiego i tucholskiego. Głównym o środkiem administracyjno-usługo- wym jest Kamie ń Kraje ński, niewielkie miasto b ędące zarazem siedzib ą władz gminnych. Do lokalnych zasobów środowiska stanowi ących podstaw ę dotychczasowego rozwoju form u Ŝytkowania przestrzeni nale Ŝą : wysokiej jako ści gleby, wody powierzchniowe, lasy i w niewielkim stopniu - surowce mineralne. Miejscowa ludno ść znajduje zatrudnienie w rolnictwie, przetwórstwie produktów rolnych, a w mniejszym stopniu - w rzemio śle, handlu i usługach. Obszar arkusza nie jest zasobny w zło Ŝa kopalin. Baza surowcowa kruszywa naturalnego, przydatnego do produkcji materiałów budowlanych i drogownictwa, obejmuje trzy eksploatowane niewielkie zło Ŝa, poło Ŝone w rejonie Moszczenicy, K ęsowa i Kamienia Kraje ń- skiego. Istniej ą pewne mo Ŝliwo ści poszerzenia bazy zasobowej kruszywa naturalnego - na podstawie przesłanek geologicznych wytypowano dwa obszary perspektywiczne dla tej kopaliny. W rejonie Piastoszyna na niewielk ą skal ę wydobywa si ę gytie i torfy. Siedem obszarów wyst ępowania tej kopaliny, spełniaj ących kryteria bilansowo ści zakwalifikowano jako obszary prognostyczne. W południowo-wschodniej cz ęś ci obszaru arkusza znajduje si ę równie Ŝ fragment wi ększego obszaru perspektywicznego wyst ępowania w ęgla brunatnego. Głównymi elementami sieci hydrograficznej omawianego obszaru s ą cieki Kamionka wraz z dopływem Wytrych oraz jeziora rynnowe, wchodz ące w skład Pojezierza Kraje ńskie- go. Zanieczyszczenia wód powierzchniowych, notowane w ubiegłych latach s ą efektem od- prowadzania ścieków z zakładów rolnych i przetwórstwa płodów rolnych oraz stacji hodowlanych. Wpływa to niekorzystnie na jako ść wód uj ęcia powierzchniowego w Bydgoszczy, którego istotnym źródłem zasilania jest obszar omawianego arkusza. Mieszka ńcy, rolnictwo i drobny przemysł na tym terenie korzystaj ą z czwartorz ędo- wych uj ęć wodnych, które s ą rozmieszczone do ść równomiernie na całym obszarze. Najwi ęk- sze uj ęcia znajduj ą się w K ęsowie i Kamieniu Kraje ńskim. Generalnie s ą to wody dobrej jako ści, nadaj ące si ę do picia po przeprowadzeniu prostych zabiegów uzdatniaj ących. W granicach udokumentowanego na terenie arkusza GZWP, wody poziomu czwartorz ędowego o najkorzystniejszych parametrach hydrogeologicznych podlegaj ą ochronie. Istniej ące uj ęcia w stopniu dostatecznym zaspokajaj ą zapotrzebowanie ludno ści i rolnictwa.

41 W granicach arkusza S ępólno Kraje ńskie wyznaczono obszary predysponowane do lokalizowania składowisk jedynie odpadów oboj ętnych, ze wzgl ędu na obecno ść naturalnego pakietu izolacyjnego zło Ŝonego z glin zwałowych zlodowacenia wisły. Wyst ępuj ą one na przewa Ŝaj ącej cz ęś ci arkusza. Najkorzystniejszych lokalizacji nale Ŝy spodziewa ć si ę w połu- dniowo-wschodniej cz ęś ci, w rejonie Toninka oraz D ębowca, gdzie mi ąŜ szo ść kompleksów warstw gliniastych przekracza nawet 30 m. Dodatkowo panuj ą tam korzystne z punktu widzenia ochrony środowiska warunki hydrogeologiczne (główny u Ŝytkowy poziom wodono śny - neoge ński, wyst ępuje na znacznych gł ęboko ściach i jest dobrze izolowany) oraz nie wyst ę- puj ą jakiekolwiek ograniczenia warunkowe. Pozostałe obszary s ą znacznie mniej korzystne ze wzgl ędu na przykrycie glin osadami piaszczystymi, gorsze uwarunkowania hydrogeologiczne oraz lokalnie istotne ograniczenia warunkowe (infrastrukturalne i przyrodnicze). Na waloryzowanym obszarze panuj ą zmienne warunki dla zabudowy. Najmniej korzystne s ą one na obszarach obni Ŝeń: dolin rzecznych, pojeziernych i zagł ębie ń bezodpływo- wych - w strefie wyst ępowania gruntów aluwialnych, słabono śnych, wysyconych wod ą. Wi ększ ą cz ęść obszaru arkusza pokrywaj ą podlegaj ące ochronie gleby wy Ŝszych klas bonitacyjnych (III i IVa), skoncentrowane na obszarze wysoczyznowym. Lasy tworz ą kilka zwartych kompleksów, skoncentrowanych głównie na obszarach dolinnych i w otoczeniu jezior. Południowe i centralne fragmenty obszaru arkusza zostały uznane jako szczególnie cenne pod wzgl ędem przyrodniczo-krajobrazowym i obj ęte zostały ochron ą w granicach Kra- je ńskiego Parku Krajobrazowego oraz Obszaru Chronionego Krajobrazu Doliny rzeki Ka- mionki. Niewielka cz ęść omawianego terenu, w rejonie otuliny Tucholskiego Parku Krajo- brazowego, stanowi projektowany element Europejskiej Sieci Ekologicznej NATURA 2000 - Bory Tucholskie. W rejestrze Wojewódzkich Konserwatorów Przyrody znajduje si ę równie Ŝ wiele drzew pomnikowych oraz u Ŝytków ekologicznych (zlokalizowanych na terenie ekosys- temów bagiennych). Na obszarze tym wyst ępuje kilkana ście zabytków architektury drewnianej i murowanej, głównie o charakterze budowli sakralnych. Zabytki architektury oraz obiekty budownictwa obj ęte ochron ą konserwatorsk ą pochodz ą z XIV-XIX w., a tak Ŝe z pocz ątku XX wieku. Omawiany obszar znajduje si ę na uboczu głównych dróg i o środków przemysłowych, dlatego te Ŝ w perspektywicznych planach zagospodarowania tych terenów, nie przewiduje si ę wi ększych inwestycji. Daje to szans ę zachowania naturalnego środowiska. Istotny proble- mem, pomimo obj ęcia obszaru arkusza ró Ŝnymi formami ochrony, stanowi du Ŝe zanieczyszczenie wód powierzchniowych wynikaj ące z niedostatecznej liczby oczyszczalni ścieków i intensywnego nawo Ŝenia gleb.

42 Wymienione uwarunkowania predestynuj ą omawiany obszar do rozwoju wysokotowa- rowej, ekologicznej gospodarki rolnej (uprawa zbó Ŝ, ro ślin okopowych, hodowla), przy racjonalnym wykorzystaniu miejscowych zasobów. Obfitość sadów i plantacji sprawia, Ŝe po- Ŝą danym kierunkiem rozwoju jest równie Ŝ przetwórstwo rolno-spo Ŝywcze. Walory krajobrazowe i przyrodnicze, rze źba terenu, mnogo ść zbiorników wodnych i czyste powietrze, pozwalaj ą upatrywa ć dalszy rozwój omawianego obszaru w poszerzaniu oferty i promocji ró Ŝnych form turystyki. Kamie ń Kraje ński poza sfer ą usługow ą pełni ć b ędzie naturaln ą funkcj ę o środ- ka sezonowej obsługi ruchu turystycznego.

XIV. Literatura GIERSZEWSKI P., 1995 – Struktura i geneza obkaskiej moreny czołowej. Krajobrazy Kraj- ny. W: Przewodnik 44 Zjazdu Pol. Tow. Geogr. Toru ń. HELWAK L., 2003 – Dokumentacja geologiczna zło Ŝa kruszywa naturalnego „Moszczenica

IV” w kat. C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie. INSTRUKCJA opracowania Mapy geo środowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 - Pa ń- stwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. JUTROWSKA E., 2006 – Raport o stanie środowiska województwa kujawsko-pomorskiego w 2005 roku. Bibl. Monit. Środow. Bydgoszcz. KACZY ŃSKI R., TRZCI ŃSKI J., 2000 – Geologiczno-in Ŝynierska charakterystyka glin lodowcowych fazy pomorskiej. W: Problemy geotechniczne obszarów przymorskich. XII Kraj. Konf. Mech. Gruntów i Fundam. Szczecin-Międzyzdroje. KARGER M. M., MASŁOWSKA M., MICHAŁOWSKA M., 2002 – Mapa geologiczno- gospodarcza Polski w skali 1:50 000, arkusz Kamie ń Kraje ński. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie. KASI ŃSKI J. R., 1990 – Dokumentacja geologiczna poszukiwa ń złó Ŝ w ęgla brunatnego w rejonie Skarpa. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie. KASI ŃSKI J. R., TWAROGOWSKI J., 1989 – Dokumentacja geologiczna poszukiwa ń złó Ŝ węgla brunatnego w rejonie Cierplewo. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie. KLECZKOWSKI A. S., 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagaj ących szczególnej ochrony, skala 1: 500 000. Akademia Górniczo - Hutnicza w Krakowie, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. Pa ństwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa.

43 LIRO A. (red.), 1998 – Strategia wdra Ŝania krajowej sieci ekologicznej ECONET - Polska. Wydawnictwo Fundacji IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Pa ństw. Inst. Geol. Warszawa. MAJEWSKI J., 1974 – Sprawozdanie z prac geologiczno-poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego na terenie powiatu Chojnice. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie. MARCINIAK A., 1971 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych kruszywa naturalnego w rejonach Orzełek i Kamie ń. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie. MARCINIAK A., 1972 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych kruszywa naturalnego w rejonie miejscowo ści Dro ŜdŜenica. Woj. Arch. Geol. w Bydgoszczy MARCINIAK A., 1975 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego (pospółki) w rejonie S ępólna Kraje ńskiego. Woj. Arch. Geol. w Bydgoszczy MARCINIAK A., 1990 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złó Ŝ kruszywa naturalnego w północnej cz ęś ci województwa bydgoskiego. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Ge- ol. w Warszawie. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K. (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

MATUSZEWSKI A., 1996 – Dokumentacja geologiczna w kategorii C 1 zło Ŝa gytii wapiennej i torfu „Piastoszyn I”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie. MATUSZEWSKI A., 2006 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zło Ŝa kruszywa

naturalnego grubego piaszczysto-Ŝwirowego „K ęsowo I” w kategorii C 1. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie. NIEWIAROWSKI W., PASIERBSKI M., 2000 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz S ępólno Kraje ńskie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. NIEWIAROWSKI W., PASIERBSKI M., 2003 – Obja śnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000, arkusz S ępólno Kraje ńskie. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. OSTRZY śEK S., DEMBEK W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złó Ŝ torfowych w Polsce spełniaj ących kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzgl ęd- nieniem wymogów zwi ązanych z ochron ą i kształtowaniem środowiska. Instytut Me- lioracji i U Ŝytków Zielonych. Falenty. PACZY ŃSKI B. (red) 1993 – Atlas hydrogeologiczny Polski 1 : 500 000 cz. I. Systemy zwy- kłych wód podziemnych- Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa.

44 POMIANOWSKA H., KACHNIC M., 2000 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Kamie ń Kraje ński (wraz z obja śnieniami). Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie. PRZENIOSŁO S. (red.), 2006 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych w Polsce wg stanu na 31.XII.2005 r. Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa. RODZOCH A., MUTER K., LEPIANKO A., FALBA Z., ZDYKOWICZ N., 2001 – Doku- mentacja okre ślaj ąca warunki hydrogeologiczne dla ustanowienia obszaru ochronne- go GZWP 128 - Ogorzeliny. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie. ROZPORZ ĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 9 wrze śnia 2002 r. w sprawie standardów jako ści gleby oraz standardów jako ści ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165 z dnia 4 pa ź- dziernika 2002 r., poz. 1359. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Pol- sce; Mapa st ęŜ eń cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy radioekologiczne Polski. Cz ęść II: Mapy koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Skala 1:750 000. Pa ństw. Inst. Geol., Warszawa. STUDENCKI M., 2006 (mat. autorskie) – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, arkusz Kamie ń Kraje ński. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warsza- wie. WO Ś A., 1999 - Klimat Polski. PWN Warszawa.

ZIENIUK-HOZA A., 1998 – Uproszczona dokumentacja w kat. C 1 zło Ŝa kruszywa naturalnego „Kamie ń Kraje ński II”. Centr. Arch. Geol. Pa ństw. Inst. Geol. w Warszawie.