Arkusz GRAJEWO (221)

PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY

OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A

OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000

Warszawa 2012

Autor: Alina Jasińska*, Dorota Janica*, Maciej Cypel*, Paweł Kwecko**, Izabela Bojakowska**, Hanna Tomassi-Morawiec**, Małgorzata Marczak***, Jerzy Król***

Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemińska** Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska**

* – Kancelaria-Środowiska Sp. z o. o., ul. Groszkowskiego 5/52, 03-475 Warszawa

** – Państwowy Instytut Geologiczny-Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa

*** – Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Kwidzyńska 71, 51-415 Wrocław

ISBN…

Spis treści I. Wstęp – A. Jasińska, D. Janica, M. Cypel...... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – A. Jasińska, D. Janica, M. Cypel...... 4 III. Budowa geologiczna – A. Jasińska, D. Janica, M. Cypel ...... 6 IV. ZłoŜa kopalin – A. Jasińska, D. Janica, M. Cypel...... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – A. Jasińska, D. Janica, M. Cypel...... 17 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – A. Jasińska, D. Janica, M. Cypel .. 20 VII. Warunki wodne – A. Jasińska, D. Janica, M. Cypel ...... 24 1. Wody powierzchniowe...... 24 2. Wody podziemne...... 25 VIII. Geochemia środowiska ...... 27 1. Gleby – P. Kwecko ...... 27 2. Osady – I. Bojakowska...... 30 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec...... 33 IX. Składowanie odpadów – M. Marczak, J. Król...... 36 X. Warunki podłoŜa budowlanego – A. Jasińska, D. Janica, M. Cypel...... 41 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Jasińska, D. Janica, M. Cypel ...... 42 XII. Zabytki kultury – A. Jasińska, D. Janica, M. Cypel...... 48 XIII. Podsumowanie – A. Jasińska, D. Janica, M. Cypel, M. Marczak, J. Król...... 49 XIV. Literatura ...... 51

I. Wstęp

Arkusz Grajewo Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGśP) został wy- konany w Kancelarii-Środowiska Sp. z o. o. (plansza A) oraz w Państwowym Instytucie Geo- logicznym-Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsiębiorstwie Geologicz- nym PROXIMA SA we Wrocławiu (plansza B) w latach 2011–2012. Przy jego opracowywaniu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Grajewo Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanym w 2006 roku w Krakowskim Przedsiębiorstwie Geologicznym ProGeo Sp. z o.o. w Krakowie (Jędrzejew- ska, Kapera, 2006). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z „Instrukcją opracowania Ma- py geośrodowiskowej Polski” (Instrukcja..., 2005). Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach informacyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podłoŜa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adre- sowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji pań- stwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu przestrzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje przedstawione na mapie mogą być wyko- rzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opracowaniach ekofizjogra- ficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych są uŜyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych.

Informacje niezbędne do wykonania mapy zebrano w Urzędzie Marszałkowskim Wo- jewództwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Urzędzie Marszałkowskim Województwa Podlaskiego w Białymstoku, Wojewódzkich Inspektoratach Ochrony Środowiska w Olsztynie i Białymstoku, starostwach powiatowych w Piszu i Ełku, Grajewie i Kolnie, w urzędach gmin, w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie oraz w Instytucie Uprawy Na- woŜenia i Gleboznawstwa w Puławach. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym w sierpniu 2011 roku. Informacje dotyczące złóŜ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o złoŜach i wystąpieniach kopalin.

II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza

Obszar arkusza Grajewo znajduje się pomiędzy 22°15’ a 22°30’ długości geograficznej wschodniej oraz 53°30’ a 53°40’ szerokości geograficznej północnej. Północno-zachodnia cześć terenu połoŜona jest w województwie warmińsko-mazurskim w powiecie piskim gmina Biała Piska oraz niewielki fragment na północy arkusza w powiecie ełckim gmina Prostki. Pozostała część terenu to województwo podlaskie powiat grajewski z gminami: Szczuczyn, Wąsosz, Grajewo i Miasto Grajewo oraz powiat kolneński z gminą Grabowo. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym J. Kondrackiego (Kondracki, 2002), pół- nocna część arkusza połoŜona jest w podrowincji Pojezierza Wschodniobałtyckie, w makro- regionie Pojezierze Mazurskie, w mezoregionie Pojezierza Ełckie. Część południowa leŜy w podprowincji Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie, w makrogienie Nizina Północnopodla- ska, w mezoregionach Wysoczyzna Kolneńska i Równina Biebrzańska (fig. 1). Omawiany obszar jest zróŜnicowany morfologicznie. Najbardziej urozmaicona jest jego północna i zachodnia część. Jest to młodoglacjalna pagórkowata wysoczyzna lodowcowa z fragmentem jezior rynnowych (Dybowskie i Borowe). Tutaj teŜ, w rejonie miejscowości Guty RóŜyńskie, znajduje się najwyŜsze wzniesienie na obszarze arkusza – 173,20 m n.p.m. Wschodnia część obszaru arkusza, zajęta przez Kotlinę Biebrzańską, oddzielona jest niezbyt stromą, ale wyraźną krawędzią od Wysoczyzny Kolneńskiej. Kotlina Biebrzańska ma charakter równiny sandrowej. W rejonie miejscowości Białaszewo Kolonia znajdują się najniŜej połoŜone na obszarze arkusza tereny – około 114 m n.p.m. Opisywany obszar znajduje się w mazursko-białostockim regionie klimatycznym. Wielkość średnich opadów rocznych zmienia się w granicach 550–600 mm. Opad stały w zachodniej części arkusza stanowi od 14% do 16% opadu rocznego, a we wschodniej 16–

18%. Średnia roczna temperatura wynosi 6,5–7°C. Temperatura równa lub mniejsza od 0°C utrzymuje się średnio od 90 do 100 dni w roku (Stachy red., 1987).

Fig. 1. PołoŜenie arkusza Grajewo na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica podprowincji, 2 – granica mezoregionu

Prowincja: NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie: makroregion: Pojezierze Mazurskie, mezoregiony: 842.83 – Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, 842.86 – Pojezierza Ełckie, 842.87 – Równina Mazurska, Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie: makroregion: Nizina Północnopodlaska, mezoregiony: 843.31 – Wysoczyzna Kolneńska, 843.32 – Kotlina Biebrzańska, 843.33 – Wysoczyzna Białostocka

Lasy zajmują niewielką powierzchnię i skoncentrowane są głównie we wschodniej i południowo-wschodniej części arkusza. Drzewostan stanowią głównie sosna z domieszką świerka i brzozy. Wiodącą funkcję w rozwoju regionu pełni rolnictwo rozwijające się na bazie gospo- darstw indywidualnych (hodowla trzody chlewnej i bydła oraz uprawy zboŜowe i pastewne). Główne zasiewy stanowią zboŜa, ziemniaki oraz rośliny pastewne. Największym miastem jest Grajewo liczące ponad 22 tys. mieszkańców. Znajduje się tu szereg firm handlowych i produkcyjnych. Do największych naleŜą fabryka płyt meblowych Pfleiderer Grajewo SA, Spółdzielnia Mleczarska „Mlekopol”, Produkcyjno-Usługowa Spół-

5 dzielnia Pracy „Zakrem” – producent ręcznych wózków magazynowych i podnośników hy- draulicznych. Drugim ośrodkiem miejskim jest Szczuczyn, liczący ponad 3,5 tys. mieszkańców. Pełni on rolę ośrodka usługowego z drobnym przemysłem spoŜywczym, skórzanym i ceramicznym. Sieć drogowa jest dobrze rozwinięta. Przez obszar arkusza przebiegają dwie drogi kra- jowe: nr 61 ŁomŜa – Augustów i nr 65 Białystok – Ełk, przecinające się w Grajewie. Więk- szość miejscowości ma połączenie lokalnymi drogami z siedzibami gmin. Przez omawiany teren przebiegają trasa kolejowa z Ełku do Białegostoku. W Grajewie, Szczuczynie i Wąsoszu znajdują się oczyszczalnie ścieków.

III. Budowa geologiczna

Budowę geologiczną charakteryzowanego obszaru przedstawiono na podstawie Szcze- gółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Grajewo wraz z objaśnieniami tekstowymi (Kozłowski, 2000, 2003). Obszar arkusza połoŜony jest w obrębie prekambryjskiej platformy wschodnioeuropej- skiej, na obszarze wyniesienia mazursko-suwalskiego. Utwory krystaliczne występują na głę- bokości około 700 m. Najstarszymi utworami nawierconymi na obszarze arkusza są: mułki, iły i piaski z przewarstwieniami substancji organicznej i węgla brunatnego, zaliczone do eocenu – oligocenu. Miocen reprezentują mułki i piaski z wkładkami węgla brunatnego. Osady czwartorzędowe pokrywają cały omawiany obszar. MiąŜszość ich wynosi od 120 do 210 m. Większe miąŜszości związane są z obszarami występowania wysoczyzn w północnej i zachodniej części terenu (fig. 2). Najstarszymi osadami czwartorzędowymi są gliny zwałowe, Ŝwiry i piaski najstarszego zlodowacenia (narwi) zalegające na utworach eocenu – oligocenu (środkowa i północna część obszaru arkusza). Zlodowacenia południowopolskie (nidy, sanu i wilgi) reprezentują piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, gliny zwałowe, piaski, mułki i iły zastoiskowe, a takŜe piaski wodnolodowcowe. Największe miąŜszości gliny zwałowe osiągają w rejonie Grajewa – 36 m. Największe rozprzestrzenienie mają piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. MiąŜszość ich jest zróŜnicowana od kilku do kilkudziesięciu metrów. Mułki i iły zastoiskowe występują na większości omawianego obszaru i tworzą warstwę o miąŜszości od 4 do 30 m. Osady zlodowaceń południowo- polskich nie występują na powierzchni terenu.

Fig. 2. PołoŜenie arkusza Grajewo na tle Mapy geologicznej Polski w skali 1:500 000 wg L. Marksa, A. Bera, W. Gogołka, K. Piotrowskiej (red.) (2006)

Ciągi drobnych form rzeźby: A – kemy B – zasiąg zlodowacenia: Wi – zasięg zlodowacenia wisły

Holocen: 3 – piaski, Ŝwiry, mady rzeczne oraz torfy i namuły, Czwartorzęd nierozdzielony: 5 – piaski eoliczne lokalnie w wydmach, Plejstocen: zlodowacenia północnopolskie: 11 – piaski, Ŝwiry i mułki rzeczne, 13 – iły, mułki i piaski zastoiskowe, 14 – piaski Ŝwiry sandrowe, 15 – piaski i mułki kemów, 16 – piaski, mułki i Ŝwiry ozów, 17 – Ŝwiry, piaski, głazy i gliny moren czołowych, 18 – gliny zwałowe, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe, zlodowacenia środkowopolskie: 23 – iły mułki i piaski zastoiskowe, 24 – piaski i Ŝwiry sandrowe, 25 – piaski i mułki kemów, 27 – Ŝwiry, piaski, głazy, gliny moren czołowych, 28 – gliny zwało- we, ich zwietrzeliny oraz piaski i Ŝwiry lodowcowe Objaśnienia z zachowaniem numeracji wg MGP w skali 1:500 000

Osady zlodowacenia liwca reprezentowane są przez iły i mułki zastoiskowe o miąŜszo- ści do ponad 26 m w okolicach Szczuczyna, piaski wodnolodowcowe, powszechnie występu- jące gliny zwałowe o miąŜszości 15–30 m, piaski wodnolodowcowe oraz mułki i iły warwo- we, których miąŜszość dochodzi do 30 m. Osady zlodowaceń środkowopolskich (odry i warty) reprezentowane są przez cztery kompleksy glin zwałowych oraz rozdzielające je osady wodnolodowcowe, zastoiskowe i jeziorne. Zlodowacenia środkowopolskie (odry) na obszarze arkusza reprezentują piaski i Ŝwiry rynien subglacjalnych (rejon Szczuczyna) oraz gliny zwałowe i miejscami piaski i Ŝwiry lodowcowe, tworzące nieciągły poziom, wyraźnie zaznaczający się w północno-wschodniej części omawianego obszaru. Z tego samego okresu pochodzą iły, mułki i piaski zastoiskowe powstałe w czasie transgresji lądolodu. Utwory zlodowacenia odry nie występują na powierzchni. Utwory zlodowacenia warty to piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, tworzące ciągły poziom w północnej części obszaru arkusza. MiąŜszość tych utworów nie przekracza 15 m. Osady te nie odsłaniają się na powierzchni. RównieŜ z tego okresu pochodzą gliny zwałowe oraz piaski, Ŝwiry i głazy. Gliny zwałowe występują na prawie całym obszarze arkusza i mają miąŜszość do 20 m. Na powierzchni terenu występują płatami w południowo-wschodniej czę- ści terenu. Piaski, Ŝwiry i gliny lodowcowe znane są jedynie z otworów wiertniczych. Powsta- łe w czasie zlodowacenia warty piaski i mułki zastoiskowe stwierdzone zostały na powierzchni obszaru na południu w okolicach miejscowości Sulewo – Kownaty. Ich miąŜszość nie przekracza 9 m. W czasie recesji lądolodu zlodowacenia warty (stadiał odry) powstały szerokie doliny wód roztopowych, w których akumulowane były piaski ze Ŝwirami wodnolodowcowymi. MiąŜszość ich, dochodząca do 20 m na północy, zmniejsza się w kierunku południowym. Powstałe w czasie stadiału środkowego (zlodowacenia warty) gliny zwałowe, znane są prawie z całego obszaru arkusza. Na południu tworzą one fragment wysoczyzny. Ich miąŜ- szość moŜe przekraczać 20 m. Piaski, Ŝwiry i głazy moren czołowych z tego okresu pojawiają się na powierzchni na południowych krańcach obszaru arkusza. Tworzą one okazałe formy na wschód od Wąsosza, osiągając tu miąŜszość 25 m. Osady powstałe w trakcie zlodowacenia wisły zajmują największe przestrzenie na powierzchni arkusza. Gliny zwałowe występują na powierzchni w zachodniej i północnej części terenu i tworzą wysoczyznę morenową. MiąŜszość ich w tych rejonach moŜe przekraczać 20 m. Lokalnie gliny zwałowe zastąpione są przez piaski, Ŝwiry i głazy lodowcowe. MiąŜ-

8 szość ich moŜe przekraczać 10 m. świry, piaski i głazy moren czołowych wyznaczają zasięg maksymalny i recesyjne postoje lądolodu zlodowacenia wisły. Najlepiej formy te zostały po- znane w Grajewie i Kurejwie. MiąŜszość serii morenowej osiąga 20 m. Na północy omawianego obszaru występują pagórki kemowe zbudowane z piasków i mułków. W północno- zachodniej części obszaru arkusza, w obrębie wysoczyzny morenowej, występują piaski, Ŝwi- ry i gliny zwałowe moren martwego lodu, tworzące pagórki na wysoczyźnie morenowej. Przy krawędziach rynien eworsyjnych w okolicach miejscowości Tarachy i Marchewki na północy oraz Łempice na południu omawianego obszaru wyróŜniono piaski i Ŝwiry akumulacji szczelinowej. Budują one wydłuŜone pagórki o wysokości osiągającej 8 m. Piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe z okresu zlodowacenia wisły tworzą powierzchnię sandrową, opadającą w kierunku południowym. MiąŜszość osadów nie przekracza 10 m, przewaŜnie utrzymuje się w granicach 2–6 m. Utwory sandrowe zajmują największe powierzchnie na omawianym terenie. Nierozdzielone osady czwartorzędu reprezentowane są przez piaski eoliczne w postaci niewielkich pól piasków przewianych, występujących na południe od Grajewa. MiąŜszość osadów eolicznych nie przekracza 5 m. Piaski pyłowate zwietrzelinowe mają niewielką miąŜszość i jest ich niewiele na obszarze arkusza. LeŜą głównie na glinach zwałowych w okolicach miejscowości: Grajewo, Boczki i Bagienice. Holocen reprezentowany jest przez: piaski i mułki jeziorne, torfy oraz namuły torfiaste i piaszczyste den dolinnych i zagłębień bezodpływowych. Największe rozprzestrzenienie ma- ją torfy. Utwory te występują w dawnych rynnach lodowcowych, w nieckach byłych jezior, wytopiskach po bryłach martwego lodu i w dolinach rzecznych. Największe powierzchnie torfy zajmują w dolinach rzek Ełk, Binduga i Klimasówka. Wiele niewielkich torfowisk leŜy w zagłębieniach wytopiskowych, rozrzuconych na powierzchni wysoczyzny.

IV. ZłoŜa kopalin

Na obszarze leŜącym w granicach arkusza Grajewo udokumentowane są 23 złoŜa kruszywa piaskowo-Ŝwirowego (Szuflicki i in., red., 2011). Charakterystykę gospodarczą poszczególnych złóŜ oraz klasyfikację z uwagi na ich ochronę i ochronę środowiska przedstawiono w tabeli 1. ZłoŜa „Popowo” (Tatarata i in., 1999), „Popowo II” (Tatarata, 2004a), „Popowo III” (Tatarata, 2004b), „Grajewo” (Lipiński, 2003), Grajewo II” (Lipiński, 2009b), „ElŜbiecin” (Sadowski, 1981), „ElŜbiecin II” (Lipiński, 2009a), „Łosewo” (Sadowski, 1997), „Wierzbo-

9 wo” (Lipiński, 2008), „Wierzbowo-Mareckie” (Mazur, 2009d), „Mareckie” (Lipiński, 2007) i „Mareckie I” (Mazur, 2009b) udokumentowano w obrębie moren czołowych zlodowacenia wisły, ciągnących się wzdłuŜ wschodniej granicy arkusza. ZłoŜa „RoŜyńsk Wielki III” (Ku- czyński, 2006) i „Szymany” (Andrzejak, 1981) występują w obrębie piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych. W południowej części arkusza, w rejonie Wąsosza, w utworach moren czoło- wych środkowego stadiału zlodowacenia warty i lokalnie zachowanych osadach wodnolodowcowych udokumentowane są następujące złoŜa: „Wąsosz IA” (Januszkiewicz, 1997), „Wąsosz I” (Makowiecki, 1989b), „Wąsosz” (Makowiecki, 1983), „Wąsosz 2” (Kuczyński, 1998), „Wąsosz-1” (Kuczyński, 1992), „Wąsosz 3” (Kuczyński, 2005b), „Wąsosz 4” (Mazur, 2009c), „Wąsosz 3-p. A-D” (Tatarata, 2007) i „Wąsosz 5” (Lipiński, 2010). Parametry geologiczno-górnicze złóŜ kruszywa piaskowo-Ŝwirowego i parametry jako- ściowe kopaliny zostały przedstawione w tabeli 2. ZłoŜe „Popowo” tworzą dwa oddzielne pola o powierzchniach 2,72 i 2,00 ha. W 2004 roku wykonano dodatek nr 1 do dokumentacji w związku z zamiarem wydobycia kopaliny zalegającej poniŜej wcześniej udokumentowanego spągu. Ta dodatkowa miąŜszość wynosi od 0,4 do 2,5 m. (Lipiński, 2004). Dodatek nr 1 do dokumentacji złoŜa „ElŜbiecin” wykonano w celu aktualizacji zasobów złoŜa w związku ze zmianą koncesji, dostosowując jej powierzchnię do własności gruntów koncesjobiorcy (Januszkiewicz, 1998), natomiast dodatek nr 2 wykonano w celu aktualizacji zasobów i przeznaczenia do rekultywacji wyeksploatowanej części złoŜa (Kuczyński, 2005a). W południowo-zachodniej części omawianego terenu udokumentowano 9 złóŜ pod na- zwą Wąsosz z odpowiednimi numerami (rys. 1). Zlokalizowane są one w obrębie moren czo- łowych zlodowacenia warty oraz w utworach wodnolodowcowych. Seria ta charakteryzuje się duŜą zmiennością litologiczną i zmiennym rozprzestrzenieniem. Litologicznie są to Ŝwiry, piaski ze Ŝwirem lub piaski róŜnoziarniste z domieszką Ŝwirów, w niektórych miejscach prze- ławicone piaskami drobnymi lub pylastymi.

W 1983 roku na powierzchni 80,54 ha udokumentowano w kat. C2 złoŜe „Wąsosz”. W latach 1984–89 północną część złoŜa objęto szczegółowymi badaniami. UŜytkownikiem tej części złoŜa miały być Białostockie Kopalnie Surowców Mineralnych. Rozpoznany w kat.

C1 z jakością kopaliny w kat. B obszar o powierzchni 33,39 ha, który w znacznym stopniu pokrywa się z północną częścią obszaru udokumentowanego wcześniej w kat. C2, nazwano „Wąsosz I”. Oba złoŜa udokumentowane są do tej samej głębokości.

Tabela 1 ZłoŜa kopalin i ich charakterystyka gospodarcza oraz klasyfikacja Zasoby Stan Zastoso- Nr Wiek geologiczne Kategoria Wydobycie Klasyfikacja zagospodarowania wanie Przyczyny złoŜa Nazwa Rodzaj kompleksu bilansowe rozpoznania (tys. t) złóŜ złoŜa kopaliny konfliktowości na złoŜa kopaliny litologiczno- (tys. t) złoŜa mapie surowcowego Klasy Klasy wg stanu na 31.12.2010 (Szuflicki i in., red., 2011) 1-4 A-C 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

1 RoŜyńsk Wielki III* pŜ Q 19 513 C2 G* 0 Sb, Sd 4 A -

2 Szymany** pŜ Q 24 882 C2 N - Sb, Sd 4 B Gl

3 Grajewo pŜ Q 180 C1 G 36 Sb, Sd 4 A -

4 Popowo pŜ Q 187 C1 G** 0 Sb 4 A -

5 Popowo II pŜ Q 173 C1 G** 0 Sb, Sd 4 A -

6 Popowo III pŜ Q 157 C1 G** 0 Sb, Sd 4 A -

7 ElŜbiecin pŜ, p Q 319 C1* G 8 Sb, Sd 4 A - 11 11 8 Łosewo pŜ, p Q 1 682 C1 G 61 Sb 4 A -

9 Wąsosz I A pŜ Q 10 932 C1 G 0 Sb, Sd 4 A -

10 Wąsosz I pŜ Q 12 012 C1 N - Sb, Sd 4 A -

11 Wąsosz pŜ Q 13 541 C2 N - Sd 4 A -

12 Wąsosz 2 pŜ Q 3 700 C1 G 0 Sb, Sd 4 A -

13 Wąsosz-1 pŜ Q 449 C1* Z - Sb, Sd 4 A -

14 Wąsosz 3 pŜ Q 320 C1 N - Sb, Sd 4 A -

15 Grajewo II pŜ Q 193 C1 G 28 Sb, Sd 4 A -

16 ElŜbiecin II pŜ Q 803 C1 G* 0 Sb, Sd 4 A -

17 Wierzbowo p Q 403 C1 N - Sb, Sd 4 A -

18 Wierzbowo-Mareckie pŜ, p Q 5426 C1 G 248 Sb, Sd 4 A -

19 Mareckie pŜ Q 283 C1 G** 0 Sb, Sd 4 A -

20 Mareckie I pŜ Q 4 716 C1 N - Sb, Sd 4 A -

21 Wąsosz 4 pŜ Q 620 C1 G** 0 Sb, Sd 4 A

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

22 Wąsosz 3-p. A–D pŜ Q 3 776 C1 G 389 Sb, Sd 4 A -

23 Wąsosz 5 pŜ Q 768 C1 N - Sb, Sd 4 A -

Rubryka 2: * – złoŜe w większej części w granicach ark. 183 Ełk, ** – złoŜe w większej części w granicach ark. 222 Ruda Rubryka 3: pŜ – piaski i Ŝwiry, p – piaski, Rubryka 4: Q – czwartorzęd Rubryka 6: C1, C2 – kategoria rozpoznania zasobów udokumentowanych kopalin stałych, C1* – złoŜe zarejestrowane (kategoria przypisana umownie) Rubryka 7: złoŜa: G – zagospodarowane, G* – zagospodarowane, eksploatacja od 2011 r., G** – zagospodarowane, nie podjęto eksploatacji, N – niezagospodarowane, Z – zaniechane Rubryka 9: kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sd – drogowe Rubryka 10: 4 – złoŜa powszechne, licznie występujące, łatwo dostępne Rubryka 11: złoŜa: A – mało konfliktowe, B – konfliktowe Rubryka 12: Gl – ochrona gleb (łąki na gruntach organicznych)

12 12

Tabela 2 Parametry geologiczno-górnicze złóŜ kruszywa piaszczysto-Ŝwirowego i piaszczystego oraz parametry jakościowe kopaliny

Stosunek Zawartość Po- Wa- Zawartość CięŜar nasypowy Numer MiąŜszość Grubość nadkładu Zawartość frakcji zanieczysz- Zawartość gru- wierzch- runki pyłów mine- w stanie zagęsz- złoŜa Rodzaj złoŜa nadkładu do miąŜ- < 2 mm czeń obcych dek gliny Nazwa złoŜa nia hydro- ralnych czonym na kopaliny od – do (śr.) od – do (śr.) szości od – do (śr.) i organicz- od– do (śr.) złoŜa geolo- od – do (śr.) od– do (śr.) mapie [m] [m] złoŜa [%] nych od – do [%] [ha] giczne [%] [Mg/m3] N/Z (śr.) [%] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 RoŜyńsk 3,80–18,30 0,3–0,7 29,30–72,30 0,10–0,50 0,00–13,90 1,64–2,02 1 pŜ 79,39 0,05 CZ Wielki III śr. 12,98 śr. 0,46 śr. 48,98 śr. 0,21 śr. 1,58 śr. 1,80 Szymany 2,5–12,3 0,2–5,6 35,3–71,0 0,2–4,0 1,92–2,19 2 pŜ 215,00 0,45 CZ 8 pól śr. 5,7 śr. 2,3 śr. 53,6 śr. 1,3 śr. 2,03 1,20–16,00 0,00–2,40 45,30–69,60 1,20–2,80 1,80–2,10 3 Grajewo pŜ 1,98 0,19 S śr. 8,62 śr. 1,60 śr. 55,78 śr. 1,88 śr. 1,88 4 Popowo 1,00–7,20 0,10–0,40 36,00–94,00 5,00–9,10 pŜ 4,72 0,039 S śr. 1,90 2 pola śr. 5,51 śr. 0,23 śr. 61,05 śr. 6,71

13 13 4,50–7,50 0,10–1,10 54,50–71,90 1,90–7,50 1,83–1,93 5 Popowo II pŜ 1,50 0,11 S śr. 6,24 śr. 0,67 śr. 64,86 śr. 5,13 śr. 1,87 0,50–7,70 0,10–1,30 59,00–72,90 1,30–6,70 1,88–1,94 6 Popowo III pŜ 1,21 0,08 S śr. 6,86 śr. 0,59 śr. 65,60 śr. 4,36 śr. 1,90 31,80–68,00 0,00–0,13 1,10–6,00 0,00–0,70 1,92–2,25 pŜ 6,40–12,50 0,10–1,30 śr. 45,70 śr. 0,06 śr. 3,20 śr. 0,14 śr. 2,12 7 ElŜbiecin 2,95 0,09 S śr. 9,45 śr. 0,40 p śr. 85,60 śr. 2,40 45,00–70,00 0,00–0,15 5,60–16,00 0,60–1,20 1,86–2,26 pŜ 3,30–11,50 0,0–5,50 śr. 59,90 śr. 0,07 śr. 10,60 śr. 0,96 śr. 2,04 8 Łosewo 11,39 0,53 S śr. 5,70 śr. 2,60 73,00–99,00 2,40–15,30 0,10–1,40 1,72–1,99 p 0,00–0,05 śr. 90,70 śr. 4,00 śr. 0,82 śr. 1,78 7,00–31,70 0,30–2,70 56,00–89,00 9 Wąsosz I A pŜ 22,80 0,04 CZ śr. 5,78 śr. 1,96 śr. 24,30 śr. 0,85 śr. 68,20 2,5–44,5 0,0–21,0 31,10–79,60 0,60–5,30 10 Wąsosz I pŜ 33,39 0,23 Z 0,00–4,00 śr. 2,00 śr. 20,62 śr.4,78 śr. 53,90 śr. 1,30 3,10–48,80 0,0–20,40 34,72–79,60 0,20–6,00 2,02–2,10 11 Wąsosz pŜ 32,45 0,38 CZ śr. 23,16 śr. 8,17 śr. 50,20 śr. 1,20 śr. 2,05 Wąsosz 2 5,10–25,50 0,0–6,50 34,00–100 0,00–0,15 1,20–8,40 0,00–0,80 1,69–2,28 12 pŜ 18,41 0,04 S 5 pól śr. 16,50 śr. 0,60 śr. 71,40 śr. 0,04 śr. 3,40 śr. 0,16 śr. 1,91

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 9,00–34,5 2,7–10,3 pŜ* 1,74 0,22 CZ śr. 16,15 śr. 6,18 11,50–70,10 0,10–2,00 13 Wąsosz-1 0,5–5,0 0,0–8,0 śr. 39,70 śr. 0,80 pŜ** 1,47 1,42 S śr. 2,39 śr. 3,39 11,0–23,6 0,20–0,30 55,40–75,30 0,20–0,40 1,69–1,89 14 Wąsosz 3 pŜ 1,34 0,01 Z nw śr. 17,8 śr. 0,25 śr. 64,70 śr. 0,30 śr. 1,81 1,20–14,00 0,0–3,0 40,60–69,00 1,50–9,30 1,80–2,00 15 Grajewo II pŜ 1,38 0,30 S śr. 8,20 śr. 2,67 śr. 54,00 śr. 6,53 śr. 1,88 3,50–20,20 1,70–4,00 43,50–97,50 3,20–6,2- 1,64–1,85 16 ElŜbiecin II pŜ 3,56 0,20 CZ śr. 14,07 śr. 2,61 śr. 57,82 śr. 4,48 śr. 1,77 11,40–12,40 0,60–3,5 78,60–90,40 2,70–4,00 1,63–1,73 17 Wierzbowo p 1,99 0,15 S śr. 11,93 śr. 1,80 śr. 86,07 śr. 3,3 śr. 1,67 5,20–13,60 49,20–74,30 1,80–5,20 1,81–1,99 Wierzbowo- pŜ śr. 9,34 1,20–5,40 śr. 64,77 śr. 3,67 śr. 1,93 18 Mareckie 22,34 0,36 CZ 3,20–9,60 śr. 2,71 86,40–94,30 5,80–8,10 1,72–1,77 3 pola p śr. 5,52 śr. 90,21 śr. 7,21 śr. 1,75 6,70–11,80 1,20–1,80 43,00–94,40 4,10–6,60 1,60–1,95 19 Mareckie pŜ 1,53 0,19 S śr.9,72 śr. 1,54 śr. 64,97 śr. 5,23 śr. 1,80 Mareckie I 4,50–18,50 1,70–6,10 53,10–79,80 2,50–5,10 1,80–1,99 14 14 20 pŜ 22,06 0,53 Z 2 pola śr. 10,80 śr. 3,41 śr. 66,83 śr. 3,76 śr. 1,91 17,50–20,00 2,00–2,50 21 Wąsosz 4 pŜ 1,80 0,12 Z śr. 68,20 śr. 5,78 śr. 1,96 sr. 18,75 śr. 2,25 Wąsosz 3–p. 10,27 3,0–29,80 0,0–4,50 34,00–99,60 0,60–8,60 1,68–2,28 22 pŜ 0,11 CZ A-D śr. 22,06 śr. 1,24 śr. 64,63 śr. 4,33 śr. 1,93 4 pola 12,40–27,50 0,10–3,50 44,00–100 1,40–6,60 1,68–2,28 23 Wąsosz 5 pŜ 1,90 0,08 CZ śr. 21,07 śr. 1,57 śr. 72,33 śr. 4,51 śr. 1,86

Rubryka 3: pŜ – piaski i Ŝwiry, p – piaski, pŜ* – informacje dla całego złoŜa, pŜ** – informacja dla warstwy suchej Rubryka 8: złoŜe: S – suche, CZ – częściowo zawodnione, Z – zawodnione Rubryka 12: nw – nie występuje

Rys. 1. Szkic lokalizacyjny złóŜ „Wąsosz”, „Wąsosz-1”, „Wąsosz I”, „Wąsosz 2”, „Wąsosz 3”, „Wąsosz 3-p”, „Wąsosz 4”, „Wąsosz 5”, „Wąsosz I A”,

15 W 1992 roku na niewielkim fragmencie (0,51 ha) złoŜa „Wąsosz”, na potrzeby gminy udokumentowano obszar „Wąsosz-1” o powierzchni 1,74 ha. Następnie dla prywatnego uŜyt- kownika udokumentowano złoŜe „Wąsosz 2”, które składa się z pięciu pól. Dwa północne zlokalizowane są zasadniczo na obszarze złoŜa „Wąsosz I” i na niewielkich fragmentach pół- nocnej części złoŜa „Wąsosz”. Pozostałe trzy pola południowe (zachodnie, środkowe i połu- dniowe) zlokalizowane są w znacznym stopniu w granicach południowej części złoŜa „Wą- sosz”. Zasoby złoŜa „Wąsosz 2” dotyczą tylko warstwy suchej. Część zawodniona pozostaje nadal odpowiednio w granicach złóŜ: „Wąsosz I” i „Wąsosz”. W następnych latach, częścio- wo w granicach złoŜa „Wąsosz” udokumentowano złoŜa „Wąsosz 3”, „Wąsosz 3-p. A-D”, „Wąsosz I A” oraz „Wąsosz 5”. Dla złoŜa „Wąsosz” opracowano dodatki aktualizujące stan zasobów. Dodatek nr 1 (Makowiecki, 1989a) uwzględnia zmiany parametrów złoŜa „Wąsosz” po rozpoznaniu w jego północnej części złoŜa „Wąsosz I” w kat. C1. Dodatek nr 2 (Kuczyński, 2000b) aktualizuje tylko stan zasobów po udokumentowaniu na jego południowej części złóŜ „Wąsosz-1” i „Wąsosz-2” (3 pola południowe, połoŜone na południe od drogi), ale nie uwzględnia zaso- bów pól północnych (połoŜonych na północ od drogi), zazębiających się z zasobami złoŜa „Wąsosz” w jego północnej części. Dodatek nr 3 (Mazur, 2009a) aktualizuje stan zasobów po udokumentowaniu złoŜa „Wąsosz IA” oraz zdjęte zasoby złoŜa, które było dokumentowane pod nazwą „Wąsosz 5” w 2009 roku, ale dokumentacja nie została przyjęta przez organ administracji geologicznej. W niniejszym opracowaniu zasoby złoŜa „Wąsosz” oraz jego powierzchnia podane są na podstawie dodatku nr 3 do dokumentacji, natomiast kontur złoŜa na mapie i szkicu lokalizacyjnym nie uwzględnia wyłączonej powierzchni złoŜa, które nie zosta- ło udokumentowane z powodu braku materiałów w odpowiedniej skali. Nie opracowano dodatków do dokumentacji aktualizujących stan zasobów złoŜa „Wą- sosz” po udokumentowaniu złóŜ „Wąsosz 3”, „Wąsosz 3-p. A-D”, i „Wąsosz 5”.

ZłoŜe „Wąsosz I” w kat. C1 (Makowiecki, 1989b) ma powierzchnię 33,39 ha. W jego granicach w późniejszych latach udokumentowane zostały dwa złoŜa: „Wąsosz 2” (2 pola północne) w warstwie suchej i te zasoby rozliczono w dodatku nr 1 (Kuczyński, 2000a) oraz złoŜe „Wąsosz I A”, po którym nie wykonano dodatku aktualizującego zasoby złoŜa „Wąsosz I”. Nie opracowano tez dodatków rozliczających zasoby złoŜa po udokumentowaniu złóŜ „Wąsosz 3-p. A-D”, „Wąsosz 4” i „Wąsosz 5”. Powierzchnię złoŜa podano na podstawie dodatku nr 1 do dokumentacji. W 1997 roku dla prywatnego uŜytkownika udokumentowano złoŜe „Wąsosz I A” (Ja- nuszkiewicz, 1997). ZłoŜe to zlokalizowane jest zasadniczo w granicach złoŜa „Wąsosz I”

16 i w niewielkim stopniu w granicach złoŜa „Wąsosz”. Powierzchnia złoŜa wynosi 22,80 ha. Dodatek nr 1 do dokumentacji (Szymborski, 2005) wykonano w związku z wydzieleniem ze złoŜa zasobów udokumentowanych na działkach niebędących własnością przedsiębiorcy oraz zmianą koncesji. Brak jest dodatku rozliczającego udokumentowane zasoby w stosunku do dokumentacji złoŜa „Wąsosz I”. ZłoŜe „Wąsosz 3” (Kuczyński, 2005b) udokumentowano poniŜej wyeksploatowanego juŜ pola południowego (zachodniego) w warstwie suchej złoŜa „Wąsosz 2” na powierzchni 1,15 ha i częściowo na nowej działce, jako złoŜe do eksploatacji suchej i zawodnionej. Nie opracowano dodatku do dokumentacji aktualizującego zasoby złoŜa „Wąsosz”. ZłoŜe „Wąsosz 3-p. A-D” udokumentowano w czterech polach o łącznej powierzchni 10,27 ha. Pole południowe (na południe od drogi) udokumentowano częściowo na terenie złoŜa „Wąsosz”, a pola północne (na północ od drogi) na ternie złoŜa „Wąsosz I”. Nie opracowano dodatku aktualizującego zasoby złóŜ „Wąsosz” i „Wąsosz I”. ZłoŜe „Wąsosz 4” częściowo połoŜone jest w granicach złoŜa „Wąsosz I”, a złoŜe „Wą- sosz 5” zarówno w granicach złoŜa „Wąsosz” jak i „Wąsosz I”. W tym przypadku równieŜ nie opracowano stosownych dodatków aktualizujących zasoby. ZłoŜa zostały poddane klasyfikacji sozologicznej ze względu na ich ochronę oraz ochronę środowiska. Wszystkie zaliczono do klasy 4 – złóŜ powszechnych, licznie występu- jących i łatwo dostępnych. ZłoŜe „Szymany” uznano za konfliktowe ze względu po połoŜenie na łąkach, które są gruntami chronionymi dla uŜytkowania rolniczego. Pozostałe złoŜa uznano za mało konfliktowe, moŜliwe do zagospodarowania bez większych ograniczeń.

V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin

Na obszarze arkusza Grajewo obecnie eksploatowanych jest 10 złóŜ. UŜytkownikiem sąsiadujących ze sobą złóŜ „Grajewo” i „Grajewo II” jest prywatny przedsiębiorca. ZłoŜe „Grajewo” eksploatowane jest od 2004 roku na podstawie koncesji waŜnej do 2019 roku. Utworzony obszar i teren górniczy mają powierzchnię 1,98 i 2,58 ha. Eksploatacja złoŜa „Grajewo II” rozpoczęła się w 2009 roku. Koncesja ma waŜność do 2029 roku. Utworzony obszar i teren górniczy mają równą powierzchnię wynoszącą 1,38 ha. Wy- dobycie prowadzone jest jednym poziomem. Zwałowiska humusu i nadkładu zlokalizowane są tymczasowo w pasach ochronnych przy granicach złóŜ. ZłoŜe „ElŜbiecin” eksploatowane było przez wielu uŜytkowników bez koncesji i ewi- dencji zasobów od 1982 roku. W 1995 roku zostało przejęte przez przedsiębiorstwo „Unirol” w Grajewie. Koncesja ma waŜność do 2013 roku. Utworzony obszar górniczy, ma po-

17 wierzchnię 5,50 ha i obejmuje powierzchnię złoŜa, która jest własnością koncesjobiorcy. Te- ren górniczy ma powierzchnię 7,98 ha. Eksploatacja prowadzona jest jednym poziomem. Ko- palina w stanie naturalnym wykorzystywana jest w budownictwie i drogownictwie. Eksploatacja złoŜa „ElŜbiecin II” rozpoczęła się w 2011 roku na podstawie koncesji waŜnej do 2029 roku. Ustanowiono dla niego obszar i teren górniczy o powierzchni 4,63 ha. Kopalina bez przeróbki sprzedawana jest bezpośrednio kontrahentom. ZłoŜe „Wierzbowo-Mareckie” eksploatowane jest na szeroką skalę od 2010 roku na podstawie koncesji waŜnej do 2022 roku. Składa się z trzech pól. Dla pola północnego ustanowiono obszar i teren górniczy o równej powierzchni wynoszącej 8,87 ha, natomiast dla pola środkowego odpowiednio 13,72 ha i 14,15 ha. Koncesja nie obejmuje pola południowe- go. Obecnie eksploatowana jest warstwa sucha dwoma poziomami w północnej części naj- większego pola środkowego. Kopalina na miejscu poddawana jest płukaniu, przesiewaniu i kruszeniu na poszczególne frakcje w zaleŜności od zapotrzebowania. Zakład przeróbki kopalin znajduje się na terenie wyrobiska pola eksploatowanego. UŜytkownikiem złoŜa „Łosewo” jest prywatne przedsiębiorstwo Usługi Sprzętowo- Transportowe w Łosewie. ZłoŜe eksploatowane jest od 1999 roku. Koncesja jest waŜna do 2028 roku. Powierzchnie obszaru i terenu górniczego wynoszą odpowiednio 7,97 i 10,55 ha. Z koncesji wyłączono powierzchnię zalesioną, na którą uŜytkownik nie uzyskał zgody na eksploatację. Wydobycie prowadzone jest dwoma poziomami. Kopalina na miejscu jest sor- towana na frakcje w zaleŜności od zapotrzebowania kontrahentów. Eksploatacja złoŜa „RoŜyńsk Wielki III” rozpoczęła się w 2011 roku na podstawie koncesji waŜnej do 2041 roku. Utworzony obszar i teren górniczy mają równą powierzchnię wy- noszącą 77,29 ha. Wyrobisko znajduje się na północny zachód od terenu arkusza. ZłoŜe „Wąsosz I A” eksploatowane jest okresowo od 2003 roku na podstawie koncesji waŜnej do 2027 roku. Obszar i teren górniczy mają tę samą powierzchnię, która dla pola zachodniego wynosi 8,19 ha, a dla pola wschodniego – 14,41 ha. Kopalina wydobywana jest dwoma poziomami w warstwie suchej oraz spod wody. Zbywana jest w stanie naturalnym, a część poddawana jest segregacji na frakcje zgodne z zapotrzebowaniem odbiorcy. ZłoŜe „Wąsosz 2” udokumentowane zostało na pięciu polach. Ma dwóch uŜytkowni- ków i oddzielne koncesje. Koncesja dotycząca pól północnych (zachodnie i wschodnie) ma waŜność do 2015 roku, a druga dotycząca pól południowych (zachodnie i wschodnie) waŜna jest do 2015 roku. Pole południowe (środkowe) nie jest objęte koncesją. Obszary i tereny gór- nicze ustanowione zostały dla poszczególnych pól i wynoszą odpowiednio: pole północne (zachodnie) – 2,21 i 5,88 ha, pole północne (wschodnie) – 3,76 i 4,74 ha, pole południowe

18 (zachodnie) – 1,03 i 1,41 ha oraz pole południowe (wschodnie) – 3,55 i 7,30 ha. Eksploatacja okresowa prowadzona jest w polu północnym (wschodnim). Wyrobisko wgłębne obejmuje prawie całą powierzchnię wyznaczonego obszaru górniczego. Pole północne (zachodnie) jest częściowo wyeksploatowane i aktualnie w eksploatacji jest przerwa. Pole południowe (zachodnie) wyeksploatowane jest zgodnie z dokumentacją w warstwie suchej. Pozostałe pola dotychczas nie zostały zagospodarowane. Kopalina jest płukana i segregowana w zaleŜności od zapotrzebowania. ZłoŜe „Wąsosz 3-p. A–D” eksploatowane jest od 2008 roku na podstawie koncesji waŜ- nej do 2028 roku. Składa się z czterech pól. Dla kaŜdego z pól osobno zostały ustanowione obszary i tereny górnicze o jednakowej powierzchni, które wynoszą: pole południowe – 1,34 ha, pole północne (zachodnie) – 0,86 ha, pole północne (środkowe) – 9,61 ha i pole pół- nocne (wschodnie) – 1,43 ha. Obecnie eksploatacja prowadzona jest w polu północnym (zachodnim) i północnym (środkowym). Eksploatowana jest warstwa sucha. Kopalina z eksploatowanych złóŜ ma zastosowanie w drogownictwie i budownictwie lokalnym. ZłoŜe „Popowo” eksploatowane było w latach 2002–2003. W 2004 roku dokonano roz- liczenia zasobów. Pole zachodnie zostało wyeksploatowane, a duŜe, rozległe wyrobisko wgłębne ulega samorekultywacji poprzez zarastanie. Pole wschodnie nie było eksploatowane. Koncesja została wygaszona, a obszar i teren górniczy zostały zniesione. W 2008 roku nowy uŜytkownik uzyskał koncesję na eksploatację pola wschodniego waŜną do 2017 roku. Dla złoŜa ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchni 3,16 ha. Eksploatacja nie została rozpoczęta. Dotychczas nie podjęto eksploatacji złóŜ „Popowo II” i „Popowo III”. UŜytkownik posiada koncesje waŜne do 2020 roku. Dla złoŜa „Popowo II” ustanowiono obszar i teren górni- czy o powierzchni 1,77 ha, a dla złoŜa „Popowo III” obszar i teren górniczy o równej powierzchni 1,43 ha. UŜytkownik złoŜa „Wąsosz 4” posiada koncesję na eksploatację waŜną do 2022 roku, jednak do dzisiaj nie rozpoczął eksploatacji. Dla złoŜa ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchni 1,82 ha. Do dnia dzisiejszego równieŜ uŜytkownik złoŜa „Mareckie” nie podjął eksploatacji. Koncesja ma waŜność 2030 roku. Dla złoŜa ustanowiono obszar i teren górniczy o powierzchniach odpowiednio 1,53 ha i 1,96 ha. Od 1992 roku uŜytkownikiem złoŜa „Wąsosz-1” był Urząd Gminy Wąsosz. ZłoŜe było eksploatowane dorywczo i chaotycznie. Eksploatację zakończono w 1998 roku. Zasoby rozli-

19 czono w formie operatu ewidencyjnego w 2001 roku. W części wyrobiska znajduje się zbiornik na wodę do płukania kopaliny wydobywanej ze złoŜa „Wąsosz 2”, a w pozostałą część zrekultywowano w kierunku rolnym. ZłoŜa „Szymany”, „Wierzbowo”, „Mareckie I” „Wąsosz I”, „Wąsosz”, „Wąsosz 3” i „Wąsosz 5” dotychczas nie zostały zagospodarowane. Na terenie arkusza znajduje się wiele odkrywek noszących ślady pozyskiwania piasków lub piasków i Ŝwirów. Cztery z nich, w których obecnie pozyskuje się kruszywo piaskowo- Ŝwirowe, zaznaczono jako punkty występowania kopalin i sporządzono dla nich karty infor- macyjne. Znajdują się one na wschód od Bęćkowa, w okolicach miejscowości Skaje, Dybła i Zaborowo. Są to rozległe wyrobiska o wymiarach dochodzących do 150 na 50 m i wysoko- ści ścian 3–10 m. Wydobywana kopalina wykorzystywana jest w budownictwie lokalnym.

VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin

Na obszarze objętym arkuszem Grajewo przeprowadzono szereg prac poszukiwawczych za złoŜami kruszywa piaskowo-Ŝwirowego, surowców ilastych ceramiki budowlanej, torfów oraz kredy jeziornej. Istnieją tu znaczne moŜliwości udokumentowania złóŜ kruszywa piaskowo-Ŝwirowego oraz surowców ilastych ceramiki budowlanej i torfów. Obszary perspektywiczne i prognostyczne wytypowane zostały na podstawie prowadzonych na tym terenie badań oraz Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 (Kozłowski, 2000, 2003). Wyznaczono ogółem 3 obszary prognostyczne i 18 obszarów perspektywicznych. Obszary prognostyczne dla kruszywa w okolicy Kurejewki wyznaczono na podstawie orzeczenia z badań geologicznych (Piwocka, 1991). Tworzą je trzy odosobnione pola. Dwa pierwsze budują piaski i Ŝwiry moren czołowych, a trzeci piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe. Obszar badań rozpoznano pięćdziesięcioma otworami o głębokości 6–13,5 m. Osady te wy- kazują duŜą zmienność w rozprzestrzenieniu i w wykształceniu litologicznym. Wstępne badania laboratoryjne określiły przydatność kopaliny do produkcji Ŝwirów wielofrakcyjnych i piasków budowlanych. Parametry górniczo-geologiczne i jakościowe zestawiono w tabeli 3. Teren ten nie został dostatecznie rozpoznany. Biorąc pod uwagę pozostałe otwory poszukiwawcze oraz analizując Szczegółową mapę geologiczną Polski w skali 1:50 000 ark. Grajewo (Kozłowski, 2000, 2003), wokół dwóch obszarów prognostycznych wyznaczono obszar perspektywiczny piasków i Ŝwirów. Występują tu piaski i Ŝwiry moren czołowych, których miąŜszość moŜe dochodzić do 6 m.

20 Na podstawie badań geologiczno-poszukiwawczych, w miejscu występowania piasków i Ŝwirów moren czołowych, wyznaczono dwa obszary perspektywiczne w okolicach Rakowa i Kurejwy oraz jeden w miejscu występowania piasków i Ŝwirów wodnolodowcowych w okolicach złoŜa „Szymany” i na południe od Kacprowa. W obszarze Rakowo występowanie serii piaskowo-Ŝwirowej stwierdzono w dwóch otworach i w odsłonięciu. Przewiercona miąŜszość utworów złoŜowych wynosi 2,2–4,5 m i znajduje się pod nadkładem o grubości 0,3–5,0 m (Lichwa, 1983). W obszarze perspektywicznym w rejonie Kurejwy udokumentowane są 3 złoŜa piasków i Ŝwirów oraz występują liczne ślady dawnej eksploatacji. MiąŜszość serii piaskowo- Ŝwirowej w złoŜach jest zróŜnicowana i wynosi średnio od 5,5 do 7,0 m. Średnia grubość nadkładu to ok. 0,60 m, miejscami dochodząca do 1,3 m (Lichwa, 1983; Tatarata i in., 1999; Tatarata, 2004a; Tatarata, 2004b). W okolicach Kacprowa miąŜszość serii piaskowo-Ŝwirowej (nieprzewiercona) wynosi 2,1–5,6 m (Lichwa, 1983). W 1981 roku, w wyniku prac poszukiwawczych w obrębie utworów wodnolodowcowych udokumentowano złoŜe piasków i Ŝwirów „Szymany”, a pozostały obszar uznano za perspektywiczny dla piasków. W otworach o głębokości do 20 m stwierdzono piaski średnio- ziarniste, miejscami z domieszką Ŝwiru o miąŜszości dochodzącej do 10 m. Nadkład stanowi gleba, niekiedy teŜ torf i glina o miąŜszości od 0,3 do 1,5 m (Andrzejak, 1981). Na wschód od ElŜbiecina, w miejscu występowania piasków wodnolodowcowych, poszukiwano piasków do produkcji betonów komórkowych. W dwóch otworach o głębokości 4 m stwierdzono występowanie piasków róŜnoziarnistych oraz piasków ze Ŝwirem, znajdują- cych się pod nadkładem gleby o grubości do 0,2 m. Warstwa nie została przewiercona. Ob- szar ten uznano za perspektywiczny dla piasków i Ŝwirów (Jórczak, 1967). Dziewięć obszarów perspektywicznych piasków i Ŝwirów wyznaczono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Kozłowski, 2000, 2003). Są to piaski i Ŝwiry moren czołowych zlodowacenia wisły, ciągnące się wzdłuŜ wschodniej granicy arkusza oraz na po- łudniu arkusza, piaski i Ŝwiry moren czołowych zlodowacenia warty. W okolicach złóŜ „Grajewo”, „Grajewo II”, „ElŜbiecin” i „ElŜbiecin II” piaski i Ŝwiry mają zróŜnicowaną miąŜszość od 1,2 do ponad 20 m. Nadkład stanowi gleba, miejscami z piaskiem gliniastym, którego grubość dochodzi miejscami do 4 m (Lipiński, 2003; Lipiński, 2009a, Lipiński, 2009b; Sadowski, 1981).

21 Tabela 3 Wykaz obszarów prognostycznych Grubość kom- Numer ob- Wiek kompleksu Średnia gru- pleksu litolo- Zasoby Powierzchnia Rodzaj Parametry jakościowe Zastosowanie szaru litologiczno- bość nadkładu giczno- w kategorii D [ha] kopaliny [%] 1 kopaliny na mapie surowcowego [m] surowcowego [tys. m3] [m] 1 2 3 4 5 6 7 8 9 zwartość frakcji < 2,0 mm – 65,4 I 2,1 pŜ Q 0,9 3,3 67,7 Sb, Sd zawartość pyłów mineralnych – 4,6 zwartość frakcji < 2,0 mm – 63,2 II 8,9 pŜ Q 0,8 6,0 531,1 Sb, Sd zawartość pyłów mineralnych – 3,8 zwartość frakcji < 2,0 mm – 61,9 III 7,6 pŜ Q 1,0 5,9 447,8 Sb, Sd zawartość pyłów mineralnych – 3,4

Ŝ Ŝ 22 22 Rubryka 3: p – piaski i wiry Rubryka 4: Q – czwartorzęd Rubryka 9: kopaliny skalne: Sb – budowlane, Sd – drogowe

Na południowy wschód od Koszarówki obszar perspektywiczny kontynuuje się na arkusz sąsiedni, gdzie w udokumentowanych złoŜach w okolicach Danówka piaski i Ŝwiry osiągają miąŜszość od 5 do ponad 15 m, a w nadkładzie występuje gleba o miąŜszości od 0,1 do 0,3 m (Kuczyński, 2007; Szymborski, 2001; Szymborski, 2004). Na wschód od Wierzbowa udokumentowane jest niewielkie złoŜe, w którym średnia miąŜszość kopaliny wynosi około 12 m. Nadkład stanowi gleba oraz piaski gliniaste o grubo- ści od 0,6 do 3,5 m (Lipiński, 2008). Na obszarze perspektywicznym w okolicach Łosewa, w udokumentowanym złoŜu, miąŜszość kopaliny jest zróŜnicowana i zawiera się w przedziale od 3,0 do 15,5 m, średnio 5,7 m. Kopalina znajduje się bezpośrednio na powierzchni, a miejscami pod nadkładem pia- sków i Ŝwirów zaglinionych oraz glin piaszczystych, którego grubość dochodzi do 5,5 m (Sa- dowski, 1997). Największy obszar perspektywiczny wyznaczono w okolicach Wąsosza, w którego cen- trum znajduje się dziewięć złóŜ kruszywa piaskowo-Ŝwirowego i obecnie trwają dalsze prace nad udokumentowaniem nowych. MiąŜszość kopaliny jest zróŜnicowana i waha się od 2,5 do ponad 48 m. W nadkładzie występuje gleba, a miejscami równieŜ piaski i Ŝwiry zaglinione znacznej grubości przekraczającej miejscami 20 m. Pozostałe obszary perspektywiczne, na terenie których nie prowadzono prac dokumen- tacyjnych charakteryzują się miąŜszością kopaliny od kilku do kilkunastu metrów, miejscami ponad 20 m. Są to piaski róŜnoziarniste ze Ŝwirem i z róŜną zawartością otoczaków. Nadkład stanowi najczęściej tylko gleba, miejscami piaski zaglinione. W okolicach Bagienic prowadzono prace poszukiwawcze za surowcami ilastymi ceramiki budowlanej. W dwóch otworach pod nadkładem o grubości 0,6–1,6 m stwierdzono wy- stępowanie iłów i mułków ilastych o miąŜszości od 2,9 do 3,4 m. Kopalina charakteryzuje się zawartością margla od 0,03 do 0,06% i skurczliwością wysychania od 5,9 do 8,4%, a wyrób gotowy wytrzymałością na ściskanie 10,6 MPa. Surowiec wykazuje przydatność do produkcji wyrobów cienkościennych i grubościennych. Obszar ten uznano za perspektywiczny dla su- rowców ilastych ceramiki budowlanej. W pozostałych otworach stwierdzono jedynie glinę i teren ten uznano za obszar negatywny dla występowania surowców ilastych ceramiki budowlanej (Kwaśniewska, 1984). Na podstawie materiałów archiwalnych (OstrzyŜek, Dembek, 1996) oraz danych przed- stawionych na Szczegółowej mapie geologicznej Polski (Kozłowski, 2000, 2003) w granicach arkusza wyznaczono cztery obszary perspektywiczne występowania torfów. Dwa obszary w okolicach Rakowa to torfowiska niskie, z torfem olesowym o średniej miąŜszości 1,59 m,

23 maksymalnie dochodzącej do 2,75 m. Popielność ich wynosi od 13 do 20%. W północnej części większego z nich stwierdzono teŜ gytię organiczną. Niewielki obszar na północ od Ba- gienic to torfowisko wysokie z torfem mszarnym oraz gytią organiczną. MiąŜszość torfu wynosi średnio 2 m, miejscami dochodząc do 3 m. Kopalina charakteryzuje się niską popielno- ścią wynoszącą 3,2%. DuŜy obszar w południowo-wschodniej części arkusza to torfowisko niskie z torfem szuwarowo-mechowiskowym, oraz olesowo-turzycowiskowym o średniej miąŜszości 2,04 m, maksymalnie dochodzącej do 4,5 m. Popielność torfu zawiera się w przedziale od 11,8 do 22,2%. Obszary spełniają kryteria bilansowości, ale nie wchodzą obecnie w skład potencjalnej bazy zasobowej, ze względu na kryterium rolniczo-gospodarcze, poniewaŜ połoŜone są na obszarze występowania łąk chronionych (OstrzyŜek, Dembek, 1996). Negatywne wyniki dały poszukiwania surowców ilastych ceramiki budowlanej w okolicach miejscowości Chojnówek i Konopki. W sondach do 4 m nawiercono jedynie gliny piaszczyste, piaski zaglinione, podrzędnie namuły i torfy. Rejony te uznano za negatywne dla surowców ilastych ceramiki budowlanej (Salachna, 1972). Na południe od miejscowości Cyprki poszukiwano piasków kwarcowych. W wykonanych sondach do 3 m stwierdzono jedynie piaski drobnoziarniste oraz gliny. Badany obszar uznano za negatywny dla występowania piasków kwarcowych (Salachna, 1972). Obszary o negatywnych wynikach występowania kredy jeziornej stwierdzono w okolicach miejscowości Guty, Wojewodzin, Mareckie (Makowiecki, 1994) oraz Białoszewa (Staś- kiewicz, 1978). W badanych obszarach stwierdzono jedynie torfy o miąŜszości poniŜej 1 m leŜące na piaskach.

VII. Warunki wodne

1. Wody powierzchniowe Obszar arkusza Grajewo znajduje się w granicach zlewni hydrograficznej trzeciego rzę- du Biebrzy, stanowiącej prawobrzeŜny dopływ Narwi. Głównymi ciekami powierzchniowymi są trzy prawobrzeŜne dopływy Biebrzy: Wissa, Klimaszewnica (Klimasówka) i Ełk. Rzeka Wissa odwadnia zachodnią część arkusza, Klimaszewnica – południowo-wschodnią, a Ełk – część północno-wschodnią i wschodnią. Niewielkie fragmenty jezior rynnowych znajdują się w północno-zachodniej części obszaru arkusza. Są to jeziora: Borowe i Dybowskie. Jakość wód rzek Wissa i Ełk była badana w ramach monitoringu środowiska realizowa- nego przez Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska w Białymstoku. Ocena jakości wód

24 powierzchniowych została przeprowadzona zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych (Rozporządzenie…, 2008). Nie dokonano pełnej oceny jakości wód. W 2010 roku Wissa była badana pod kątem oceny stanu ekologicznego, który na odcinku od dopływu w Wąsoczu do ujścia (PLRW2000242629699), na podstawie badań prze- prowadzonych w punkcie pomiarowo-kontrolnym Wissa-Wąsocz, określono jako umiarko- wany. Rzeka Ełk była badana poza granicami arkusza Grajewo, w punkcie pomiarowo kontrolnym w Osowcu. Na podstawie tych badań stan chemiczny rzeki Ełk od wypływu z jeziora Ełckiego do ujścia (PLRW2000192628999) określono jako poniŜej dobrego (http://www.wios.bialystok.pl).

2. Wody podziemne Teren arkusza Grajewo jest usytuowany w prowincji Wisły, w regionie Narwi, Pregoły i Niemna (Paczyński, Sadurski, red., 2007). Charakterystykę poziomów wodonośnych i jakości wód podziemnych przedstawiono na podstawie Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Śmietański, Felter, 2004). Na terenie arkusza wody podziemne o znaczeniu uŜytkowym występują w utworach czwartorzędu. Jedynie na niewielkim obszarze, połoŜonym w południowo-wschodniej części arkusza, wydzielono trzeciorzędowo-czwartorzędowy główny uŜytkowy poziom wodonośny. Został on udokumentowany poza granicami arkusza Grajewo. Występuje na głębokości 100– 150 m. MiąŜszość jego wynosi 20–40 m, przewodność hydrauliczna 100–200 m2/24h. Wy- dajność potencjalna mieści się w przedziale 30–50 m3/h. UŜytkowymi poziomami wodonośnymi w obrębie osadów czwartorzędowych są poziomy przypowierzchniowy i międzyglinowy. Poziom przypowierzchniowy związany jest głównie z utworami dolinnymi rzek Ełku i Wissy oraz osadami wodnolodowcowymi z okresu zlodowacenia wisły. Rolę poziomu uŜyt- kowego pełni w rejonie Szczuczyna, Wąsocza, Grajewa, w centralnej części arkusza oraz przy jego wschodniej granicy. Poziom przypowierzchniowy występuje przewaŜnie na głębokości poniŜej 5 m, lokalnie nieco głębiej. Miejscami moŜe być izolowany kilkumetrową warstwą gliny zwałowej. Zwierciadło wody ma charakter swobodny, czasem lekko napięty. Poziom przypowierzchniowy ma znaczenie podrzędne ze względu na zagroŜenie zanieczyszczeniami infiltrującymi do warstwy wodonośnej z powierzchni. Warstwę wodonośną budują przewaŜ- nie piaski róŜnoziarniste z przewarstwieniami Ŝwirów lub drobnoziarniste o miąŜszości od kilku do ponad 30 m. Wydajność potencjalna tego poziomu w rejonie Szczuczyna, gdzie po-

25 ziom przypowierzchniowy pełni rolę głównego uŜytkowego, wynosi ponad 70 m3/h, uśred- niona wartość współczynnika filtracji 25 m/d. Poziomy międzyglinowe związane są z osadami piaszczysto-Ŝwirowymi zalegającymi między glinami zlodowaceń południowopolskich i środkowopolskich. W północno-zachodniej części arkusza występuje on na głębokości 15–50 m, na pozostałym obszarze w strefie głębokościowej od 50 do 150 m. Zwierciadło wody tego poziomu ma charakter naporowy. Poziom międzyglinowy jest izolowany warstwą glin lub iłów o miąŜszości kilkudziesięciu metrów. MiąŜszość poziomów międzyglinowych na przewaŜającej części arkusza zawiera się w przedziale 10–20 m, przewodność hydrauliczna 100–200 m2/24h. MiąŜszość powyŜej 40 m stwierdzono w rejonie Grajewa i Szczuczyna. Przewodność w rejonie Grajewa i Zalesia wzra- sta do 200–500 m2/24h, w rejonie Szczuczyna przekracza 1000 m2/24h. Wydajność potencjalna studni na ogół wynosi 30–50 m3/h, w rejonie Grajewa, Szczuczyna i Zalesia przekracza 70 m3/h. Wody czwartorzędowe to wody typu wodorowęglanowo-wapniowo-magnezowego lub wodorowęglanowo-wapniowego, średniotwarde, miejscami miękkie i twarde. Średnia mineralizacja wód poziomu przypowierzchniowego nie przekracza 350 mg/dm3, zaś poziomów mię- dzyglinowych moŜe przekraczać do 500 mg/dm3. Wody podziemne zawierają podwyŜszone zawartości Ŝelaza i manganu w stosunku do norm sanitarnych dla wód pitnych. Są to wody dobrej jakości, wymagające prostego uzdatniania. Stopień zagroŜenia jakości wód czwartorzędowych z uwagi na obecność w stropie utworów wodonośnych znacznej miąŜszości utworów izolujących oceniono na niski i średni. Jedynie w dolinach rzek stopień zagroŜenia oceniono jako bardzo wysoki ze względu na brak izolacji, płytkie występowanie wód podziemnych oraz liczne ogniska zanieczyszczeń. Figura 3 przedstawia połoŜenie arkusza Grajewo na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce (Kleczkowski red., 1990). W obrębie arkusza znajdują się dwa fragmenty głównego zbiornika wód podziemnych w utworach czwartorzędowych nr 217 – Pradolina rzeki Biebrza, który nie został dotychczas udokumentowany. Do największych ujęć na omawianym terenie, o wydajnościach eksploatacyjnych od 50 do ponad 500 m3/h, naleŜą czwartorzędowe ujęcia komunalne w Grajewie, Wojewodzinie, Wólce i Szczuczynie oraz przemysłowe w Grajewie (Zakład Płyt Wiórowych i Składnica Ma- szyn PZGS), Gutkach i w Szczuczynie.

Fig. 3. PołoŜenie arkusza Grajewo na tle obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony, w skali 1:500 000 wg A. S. Kleczkowskiego (1990) 1 – obszar wysokiej ochrony GZWP (OWO), 2 – granica GZWP w ośrodku porowym, Numer i nazwa GZWP, wiek utworów wodonośnych: 215 – Subniecka warszawska, trzeciorzęd (Tr), 217 – Pradolina Biebrzy, czwartorzęd (Q)

VIII. Geochemia środowiska

1. Gleby Kryteria klasyfikacji gleb Dla oceny zanieczyszczenia gleb zastosowano wartości dopuszczalne stęŜeń metali określone w Załączniku do Rozporządzenia Ministra środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów gleby oraz standardów jakości ziemi (Rozporządzenie…, 2002). Do- puszczalne wartości pierwiastków dla poszczególnych grup uŜytkowania, ich zakresy oraz przeciętne zawartości w glebach z terenu arkusza 221 – Grajewo, umieszczono w tabeli 4. W celu porównania tabelę uzupełniono danymi o przeciętnej zawartości (median) pierwiast- ków w glebach terenów niezabudowanych Polski (najmniej zanieczyszczonych w kraju).

27 Tabela 4 Zawartość metali w glebach (w mg/kg) Zakresy zawar- Wartość prze- Wartość przeciętnych tości w glebach ciętnych (me- (median) w glebach na arkuszu 221 – dian) w gle- obszarów niezabu- Wartości dopuszczalne stęŜeń w glebie 4) lub ziemi (Rozporządzenie Ministra Grajewo bach na arku- dowanych Polski Środowiska z dnia 9 września 2002 r.) szu 221 – Grajewo

Metale N=8 N=8 N=6522 Frakcja ziarnowa <1 mm Grupa B 2) Grupa C 3) Mineralizacja Grupa A 1) HCl (1:4) Głębokość (m p.p.t.) Głębokość (m p.p.t.) 0–0,3 0–2,0 0–0,2 As Arsen 20 20 60 <5–5 <5 <5 Ba Bar 200 200 1000 16–48 26 27 Cr Chrom 50 150 500 3–4 4 4 Zn Cynk 100 300 1000 14–124 23 29 Cd Kadm 1 4 15 <0,5–0,5 <0,5 <0,5 Co Kobalt 20 20 200 1–2 1 2 Cu Miedź 30 150 600 1–10 3 4 Ni Nikiel 35 100 300 2–4 3 3 Pb Ołów 50 100 600 5–17 7 12 Hg Rtęć 0,5 2 30 <0,05–0,08 <0,05 <0,05 Ilość badanych próbek gleb z arkusza 221 – Grajewo 1) grupa A w poszczególnych grupach uŜytkowania a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obsza- As Arsen 8 ru poddanego ochronie na podstawie przepisów usta- Ba Bar 8 wy Prawo wodne, Cr Chrom 8 b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów Zn Cynk 7 1 o ochronie przyrody; jeŜeli utrzymanie aktualnego Cd Kadm 8 poziomu zanieczyszczenia gruntów nie stwarza za- Co Kobalt 8 groŜenia dla zdrowia ludzi lub środowiska – dla ob- Cu Miedź 8 szarów tych stęŜenia zachowują standardy wynikające ze stanu faktycznego, Ni Nikiel 8 2) Pb Ołów 8 grupa B – grunty zaliczone do uŜytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i gruntów pod Hg Rtęć 8 rowami, grunty leśne oraz zadrzewione i zakrzewio- Sumaryczna klasyfikacja badanych gleb z obszaru arku- ne, nieuŜytki, a takŜe grunty zabudowane i zurbani- sza 221 – Grajewo do poszczególnych grup uŜytkowa- zowane z wyłączeniem terenów przemysłowych, nia (ilość próbek) uŜytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych, 3) grupa C – tereny przemysłowe, uŜytki kopalne, tereny komunikacyjne, 7 1 4) Lis, Pasieczna, 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000 N – ilość próbek

Materiał i metody badań laboratoryjnych Dla oceny zanieczyszczenia gleb wykorzystano wyniki ze zbioru analiz chemicznych wykonanych do „Atlasu geochemicznego Polski 1:2 500 000” (Lis, Pasieczna, 1995). Próbki gleb pobierano za pomocą sondy ręcznej z wierzchniej warstwy (0,0–0,2 m) w regularnej siatce 5x5 km. Pobierana gleba o masie około 1000 g była suszona w temperaturze pokojo- wej, kwartowana i przesiewana przez sita nylonowe o wymiarach oczka 2 mm.

28 Przedmiotem zainteresowania była grupa metali, której źródłem są zanieczyszczenia antropogeniczne, a więc pierwiastki słabo związane i łatwo ługowalne z gleb. Gleby minerali- zowano w kwasie solnym (HCl 1:4), w temperaturze 90oC, w ciągu 1 godziny. Oznaczenia As, Ba, Cd, Co, Cr, Cu, Ni, Pb i Zn wykonano za pomocą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-AES Inductively Coupled Plasma Atomic Emission Spec- trometry) z zastosowaniem spektrometrów: PV 8060 firmy Philipsi JY 70 Plus Geoplasma firmy Jobin-Yvon. Analizy Hg przeprowadzono metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej techniką zimnych par (CV-AAS Cold Vapour Atomic Absorption Spectrometry) z uŜyciem spektrometru Perkin-Elmer 4100 ZL z systemem przepływowym FIAS-100. Wszystkie oznaczenia wykonano w laboratorium Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie. Kon- trolę jakości gwarantowały analizy wielokrotne tych samych próbek umieszczanych losowo w seriach analitycznych oraz stosowanie materiałów referencyjnych (wzorce Montana Soil, SRM 2710, SRM 2711, IAEA/Soil 7).

Prezentacja wyników Zastosowana gęstość pobierania próbek (1 próbka na około 25 km2) nie jest dostateczna do wykreślenia izoliniowej mapy zawartości pierwiastków zgodnie z zasadami przyjętymi w kartografii (dla skali 1:50 000 konieczne jest opróbowanie w siatce 0,5x0,5 km, czyli jedna próbka – jedna informacja na 1 cm2 mapy dla całego arkusza). Wyniki badań geochemicznych zostały więc przedstawione na mapie w postaci punktów. Lokalizację miejsc pobierania próbek (wraz z numeracją zgodną z bazą danych) przedstawiono na mapie w postaci kwadratów wypełnionych kolorem przyjętym dla gleb zaklasyfikowanych do grupy A i B zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Środowiska z dnia 9 wrze- śnia 2002 r. Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania gleb do danej grupy, gdy zawartość co najmniej jednego pierwiastka przewyŜszała dolną granicę wartości dopuszczalnej w tej grupie. Na mapie umieszczono symbol pierwiastka decydującego o zanieczyszczeniu gleb z danego miejsca.

Zanieczyszczenie gleb metalami Wyniki badań geochemicznych gleb odniesiono zarówno do wartości stęŜeń dopuszczalnych metali określonych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r., jak i do wartości przeciętnych określonych dla gleb obszarów niezabudowanych ca- łego kraju (tabela 4).

29 Przeciętne zawartości: arsenu, baru, chromu, cynku, kadmu, kobaltu, miedzi, niklu, ołowiu oraz rtęci w badanych glebach arkusza są na ogół niŜsze lub równe w stosunku do wartości przeciętnych (median) w glebach obszarów niezabudowanych Polski. Pod względem zawartości metali 7 spośród badanych próbek spełnia warunki klasyfikacji do grupy A (standard obszaru poddanego ochronie), co pozwala na ich wielofunkcyjne uŜytkowanie. Do grupy B (standard uŜytków rolnych, gruntów leśnych oraz zadrzewionych i zakrzewionych nieuŜytków, a takŜe gruntów zabudowanych i zurbanizowanych) zaklasyfi- kowano próbkę gleby z punktu 1, z uwagi na wzbogacenie w cynk (124 mg/kg). Koncentracja występuje w pobliŜu głównej drogi przebiegającej przez Grajewo (ul. M. Kopernika) w obszarze zabudowanym i prawdopodobnie ma charakter antropogeniczny. Z uwagi na zbyt niską gęstość opróbowania dane prezentowane na mapie nie umoŜli- wiają oceny zanieczyszczenia gleb z terenu całego arkusza. Pozwalają tylko na oszacowanie ich stanu w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu.

2. Osady W warunkach naturalnych osady gromadzące się na dnie rzek i jezior powstają w wyniku akumulacji materiału (m.in. ziaren kwarcu, skaleni, minerałów węglanowych, minerałów ilastych), pochodzącego z erozji i wietrzenia skał na obszarze zlewni oraz materiału powsta- łego w miejscu sedymentacji (szczątki obumarłych organizmów roślinnych i zwierzęcych oraz wytrącające się z wody substancje). Na terenach uprzemysłowionych, zurbanizowanych oraz rolniczych do osadów trafiają równieŜ substancje, takie jak metale cięŜkie i trwałe zanieczyszczenia organiczne (TZO), zawarte w ściekach przemysłowych, komunalnych i z ferm hodowlanych odprowadzanych do wód powierzchniowych. Wzrost stęŜenia metali cięŜkich i TZO we współcześnie powstających osadach jest równieŜ skutkiem ich depozycji z atmosfe- ry oraz spływu deszczowego i roztopowego z terenów zurbanizowanych (metale cięŜkie, WWA) i rolniczych (arsen, rtęć, pestycydy chloroorganiczne) (Rocher i in., 2004; Reiss i in., 2004; Birch i in., 2001; Howsam, Jones, 1998; Mecray i in., 2001; Lind-strom, 2001; Pulford i in., 2009; Ramamoorthy, Ramamoorthy, 1997; Wildi i in., 2004). Występujące w osadach metale cięŜkie i inne substancje niebezpieczne mogą akumulować się w łańcuchu troficznym do poziomu, który jest toksyczny dla oranizmów, zwłaszcza drapieŜ-ników, a takŜe mogą stwarzać ryzyko dla ludzi (Vink, 2009, Albering i in.,1999; Liu i in., 2005; Šmejkalová i in., 2003). Osady o wysokiej zawartości szkodliwych składników są potencjalnym ogniskiem zanieczyszczenia środowiska. Część szkodliwych składników za-wartych w osadach moŜe ulegać ponownemu uruchomieniu do wody w następstwie procesów chemicznych i bioche- micznych przebiegających w osadach, jak równieŜ mechanicznego poruszenia wcześniej

30 odłoŜonych zanieczyszczonych osadów na skutek naturalnych procesów albo podczas trans- portu bądź bagrowania (Sjöblom i in., 2004; Bordas, Bourg, 2001). TakŜe podczas powodzi zanieczyszczone osady mogą być przemieszczane na gleby tarasów zalewowych albo trans- portowane w dół rzek (Gocht i in., 2001; Gabler, Schneider, 2000; Weng, Chen, 2000). Prze- mieszczenie na tarasy zalewowe zanieczyszczonych osadów powoduje wzrost stęŜenia metali cięŜkich i trwałymi zanieczyszczeniami organicznymi w glebach (Bojakowska, Sokołowska, 1996; Bojakowska i in., 1995; Miller i in., 2004; Middelkoop, 2000).

Kryteria oceny osadów Jakość osadów dennych, w aspekcie ich zanieczyszczenia metalami cięŜkimi oraz wie- lopierścieniowymi węglowodorami aromatycznymi (WWA) i polichlorowanymi bifenylami (PCB) oceniono na podstawie kryteriów zawartych w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. we sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony (Rozporządzenie…, 2002). Dla oceny jakości osadów wodnych ze względów ekotoksykologicznych zastosowano wartości PEL (ang. Probable Effects Le- vels – przypuszczalne szkodliwe zawartości) – określające zawartość pierwiastka, WWA i PCB, powyŜej której prawdopodobny jest szkodliwy wpływ zanieczyszczonych osadów na organizmy wodne. W tabeli 5 zamieszczono dopuszczalne zawartości pierwiastków oraz trwałych zanieczyszczeń organicznych (TZO) w osadach wydobywanych podczas regulacji rzek, kanałów portowych i melioracyjnych, obowiązujące w Polsce oraz wartości tła geochemicznego dla osadów wodnych Polski i wartości PEL. Tabela 5 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń organicznych w osadach wodnych (mg/kg) Rozporządzenie Parametr PEL** Tło geochemiczne MŚ* Arsen (As) 30 17 <5 Chrom (Cr) 200 90 6 Cynk (Zn) 1000 315 73 Kadm (Cd) 7,5 3,5 <0,5 Miedź (Cu) 150 197 7 Nikiel (Ni) 75 42 6 Ołów (Pb) 200 91 11 Rtęć (Hg) 1 0,49 <0,05 *** WWA 11 WWA 5,683 **** WWA 7 WWA 8,5 PCB 0,3 0,189 * – ROZPORZĄDZENIE Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r. ** – MACDONALD D. i in., 2000. *** – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, chryzenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu **** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, inde- no[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu)

31 Materiały i metody badań laboratoryjnych W opracowaniu wykorzystane zostały dane z bazy OSADY zawierającej wyniki monito- ringowych badań geochemicznych osadów wodnych Polski wykonywanych na zlecenie Głównego Inspektora Ochrony Środowiska w ramach Państwowego Monitoringu Środowiska (PMŚ). Próbki osadów rzecznych są pobierane ze strefy brzegowej koryt rzecznych, spod powierzchni wody, z przeciwnej strony do nurtu, w miejscach, gdzie tworzący się osad charakteryzuje się większą zawartością frakcji mułkowo-ilastej, zaś osady jeziorne są pobierane z głęboczków jezior. W badaniach analitycznych wykorzystano frakcję ziarnową drobniejsza niŜ 0,2 mm. Zawartości arsenu, chromu, kadmu, ołowiu, miedzi, niklu i cynku oznaczono metodą atomowej spektrometrii emisyjnej ze wzbudzeniem plazmowym (ICP-OES), z roz- tworów uzyskanych po roztworzeniu próbek osadów wodą królewską, a oznaczenia zawarto- ści rtęci wykonano z próbki stałej metodą spektrometrii absorpcyjnej z zatęŜaniem na amal- gamatorze. Zawartości wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych (WWA) – acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo-(a)antracenu, chryzenu, benzo(b)fluorantenu, benzo(k)fluorantenu, benzo(a)pirenu, inde-no(1,2,3-cd)- pirenu, dibenzo(a,h)antracenu, benzo(ghi)perylenu oznaczono przy uŜyciu chromatografu gazowego z detektorem spektrometrem mas (GC-MSD), a oznaczenia polichlorowanych bi- fenyli (kongenery PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180) wykonano przy uŜyciu chromatografu gazowego z detektorem wychwytu elektronów (GC-ECD). Wszystkie oznaczenia wykonano w Centralnym Laboratorium Chemicznym Państwowego Instytutu Geologicznego w Warszawie.

Prezentacja wyników Lokalizację miejsc opróbowania osadów przedstawiono na mapie w postaci trójkąta o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartościach PEL (niebieski) pod względem zawartości potencjalnie szkodliwych pierwiastków oraz w postaci koła o odmiennych kolorach dla osadów zaklasyfikowanych do zanieczyszczonych (czerwony) lub niezanieczyszczonych (fioletowy) i o nieprzekroczonych wartościach PEL (niebieski) pod wzglę- dem zawartości trwałych zanieczyszczeń organicznych. Przy klasyfikacji stosowano zasadę zaliczania osadów do danej grupy, gdy zawartość Ŝadnego pierwiastka lub związku organicznego nie przewyŜszała górnej granicy wartości dopuszczalnej w tej grupie. W przypadku za-

32 kwalifikowania osadu do zanieczyszczonego kaŜdy punkt opisano na mapie symbolami pier- wiastków lub związków organicznych decydujących o zanieczyszczeniu.

Zanieczyszczenie osadów Spośród jezior znajdujących się na arkuszu zbadane zostały osad jeziora Borowego Osady jeziora charakteryzują się niskimi zawartościami potencjalnie szkodliwych pierwiast- ków, zbliŜonymi do ich wartości tła geochemicznego. Stwierdzone zawartości pierwiastków śladowych są niŜsze od ich dopuszczalnych stęŜeń według Rozporządzenia Ministra Środowi- ska z dnia 16 kwietnia 2002 r., są one takŜe niŜsze od ich wartości PEL, powyŜej której ob- serwuje się szkodliwe oddziaływanie na organizmy wodne. Tabela 6 Zawartość pierwiastków i trwałych zanieczyszczeń w osadach jeziornych (mg/kg) Borowe Parametr 2005 r. Arsen (As) <5 Chrom (Cr) 4 Cynk (Zn) 56 Kadm (Cd) 0,5 Miedź (Cu) 10 Nikiel (Ni) 4 Ołów (Pb) 23 Rtęć (Hg) 0,051 * WWA 11 WWA n.o. ** WWA 7 WWA n.o. PCB*** n.o. * – suma acenaftylenu, acenaftenu, fluorenu, fenantrenu, antracenu, fluorantenu, pirenu, benzo(a)antracenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu ** – suma benzo(a)antracenu, benzo[b]fluorantenu, benzo[k]fluorantenu, benzo[a]pirenu, dibenzo[ah]antracenu, inde- no[1,2,3-cd]pirenu, benzo[ghi]perylenu) *** – suma PCB28, PCB52, PCB101, PCB118, PCB153, PCB138, PCB180

Dane prezentowane na mapie umoŜliwiają jedynie ocenę zanieczyszczenia osadów w miejscach pobrania i w niezbyt odległym otoczeniu. Powinny być jednak sygnałem dla odpowiednich urzędów i władz wskazującym na konieczność podjęcia badań szczegółowych i wskazania źródeł zanieczyszczeń, nawet w przypadku, gdy przekroczenia zawartości dopuszczalnych zaobserwowano tylko dla jednego pierwiastka lub związku organicznego.

3. Pierwiastki promieniotwórcze Materiał i metody badań Do określenia dawki promieniowania gamma i stęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu wykorzystano wyniki badań gamma-spektrometrycznych wykonanych dla Atlasu Radio- ekologicznego Polski 1:750 000 (Strzelecki i in., 1993,1994). Pomiary gamma-spektro- metryczne wykonywano wzdłuŜ profili o przebiegu N-S, przecinających Polskę co 15”. Na pro-

33 filach pomiary wykonywano co 1 kilometr, a w przypadku stwierdzenia stref o podwyŜszonej promieniotwórczości pomiary zagęszczano do 0,5 km. Sonda pomiarowa była umieszczona na wysokości 1,5 metra nad powierzchnią terenu, a czas pomiaru wynosił 2 minuty. Pomiary wykonywano spektrometrem GS-256 produkowanym przez „Geofizykę” Brno (Czechy).

Prezentacja wyników Z uwagi na to, Ŝe gęstość opróbowania nie pozwala na opracowanie map izoliniowych w skali 1:50 000, wyniki przedstawiono w formie słupkowej (fig. 4) dla dwóch krawędzi arkusza mapy (zachodniej i wschodniej). Zabieg taki jest moŜliwy, gdyŜ te dwie krawędzie są zbieŜne z generalnym przebiegiem profili pomiarowych. Wykresy słupkowe sporządzono jedynie dla punktów zlokalizowanych na opisywanym arkuszu, natomiast do interpretacji wykorzystano informacje zawarte w profilach na arkuszu sąsiadującym wzdłuŜ zachodniej lub wschodniej granicy opisywanego arkusza. Prezentowane wyniki dawki promieniowania gamma obejmują sumę promieniowania pochodzącego od radionuklidów naturalnych (uran, potas, tor) i sztucznych (cez).

Wyniki Wartości dawki promieniowania gamma wzdłuŜ profilu zachodniego wahają się w przedziale od około 15 do około 52 nGy/h. Przeciętnie wartość ta wynosi około 38 nGy/h i jest wyŜsza od średniej dla obszaru Polski wynoszącej 34,2 nGy/h. WzdłuŜ profilu wschodniego wartości promieniowania gamma zmieniają się od około 11 do około 44 nGy/h i prze- ciętnie wynoszą około 29 nGy/h. W profilu zachodnim wyŜszymi wartościami promieniowania gamma (ok. 35–50 nGy/h) cechują się licznie występujące na omawianym arkuszu osady kemów zlodowacenia środko- wopolskiego (piaski, mułki, iły i Ŝwiry) oraz osady moren czołowych (piaski, Ŝwiry i głazy) zlodowacenia północnopolskiego, natomiast niŜszymi – utwory wodnolodowcowe i torfy (ok. 15–30 nGy/h). W profilu wschodnim zarejestrowane dawki promieniowania gamma są generalnie niŜsze i dość wyrównane (przewaŜają wartości z zakresu: 20–35 nGy/h), gdyŜ wzdłuŜ tego profilu pomiarowego dominują osady o zazwyczaj niskiej promieniotwórczości – osady wodnolodowcowe (piaski i Ŝwiry) zlodowacenia środkowopolskiego, torfy oraz piaski eoliczne. StęŜenia radionuklidów poczarnobylskiego cezu zmierzone wzdłuŜ obu profili są bardzo niskie, charakterystyczne dla obszarów bardzo słabo zanieczyszczonych. WzdłuŜ profilu zachodniego wynoszą od 2,8 do 7,2 kBq/m2, a wzdłuŜ profilu wschodniego wahają się od 0,1 do 4,7 kBq/m2.

34 221 W PROFIL ZACHODNI 221 E PROFIL WSCHODNI

Dawka promieniowania gamma Dawka promieniowania gamma

5949197 5947288 5945224 m 5943220 m 5949054 5939173 5936222 5934177 0 10 20 30 40 50 60 0 2 4 6 8 10 12 nGy/h nGy/h 35 35

StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego StęŜenie radionuklidów cezu poczarnobylskiego

5949197 5947288 5945224 m 5943220 m 5949054 5939173 5936222 5934177 0 2 4 6 8 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 kBq/m2 kBq/m2

Fig. 4. Zanieczyszczenie gleb pierwiastkami promieniotwórczymi na obszarze arkusza Grajewo (na osi rzędnych – opis siatki kilometrowej arkusza)

IX. Składowanie odpadów

Zasady wydzielania potencjalnych obszarów lokalizacji składowisk odpadów Przy określaniu obszarów predysponowanych do lokalizowania składowisk uwzględ- niono zasady i wskazania zawarte w „Ustawie o odpadach” (Ustawa…, 2001) oraz w Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpo- wiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie…, 2003) i Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie szcze- gółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów (Rozporządzenie…, 2009). W nielicznych przypadkach przyjęto zmodyfikowane rozwiązania w stosunku do wymienio- nych aktów prawnych, co wynika ze skali oraz charakteru opracowania kartograficznego i nie stoi w sprzeczności z moŜliwością późniejszych weryfikacji i uszczegółowień na etapie pro- jektowania składowisk. Na mapie, w nawiązaniu do powyŜszych kryteriów, wyznaczono: 1) tereny wyłączone całkowicie z moŜliwości lokalizacji wszystkich typów składowisk ze względu na wymagania ochrony hydrosfery, przyrody, infrastruktury oraz warunki inŜyniersko-geologiczne; 2) tereny preferowane do lokalizowania w ich obrębie składowisk odpadów, ze względu na istnienie naturalnej, gruntowej warstwy izolacyjnej, są one traktowane jako poten- cjalne obszary lokalizowania składowisk (POLS); 3) tereny nieposiadające naturalnej warstwy izolacyjnej, na których moŜliwa jest jednak lokalizacja składowisk odpadów pod warunkiem wykonania sztucznej bariery izolacyjnej dla dna i skarp obiektu. Wymagania dotyczące naturalnych cech izolacyjnych podłoŜa, a takŜe ścian bocznych potencjalnych składowisk są uzaleŜnione od typu składowanych odpadów (tabela 7). Ocena wykształcenia naturalnej bariery geologicznej pozwala na wyróŜnienie w obrębie POLS: − warunków izolacyjności podłoŜa zgodnych z wymaganiami przyjętymi w tabeli 7; − zmiennych właściwości izolacyjnych podłoŜa (warstwa izolacyjna znajduje się pod przy- kryciem osadami piaszczystymi o miąŜszości do 2,5 m; miąŜszość lub jednorodność warstwy izolacyjnej jest zmienna).

36 Tabela 7 Kryteria izolacyjnych właściwości gruntów Wymagania dotyczące naturalnej bariery geologicznej Rodzaj składowanych opadów Współczynnik MiąŜszość [m] Rodzaj gruntów filtracji k [m/s] N – odpady niebezpieczne ≥ 5 ≤ 1 x 10-9 Iły, iłołupki K – odpady inne niŜ niebezpieczne i obojętne 1-5 ≤ 1 x 10-9 O – odpady obojętne ≥ 1 ≤ 1 x 10-7 Gliny

Omawiane wyŜej wydzielenia przestrzenne zostały przedstawione na Planszy B Mapy geośrodowiskowej Polski. Jednocześnie na dołączonej do materiałów archiwalnych mapie dokumentacyjnej, wskazano lokalizację wybranych wierceń, których profile geologiczne do- kumentują obecność potencjalnej warstwy izolacyjnej do głębokości 10 m. Tło dla przedstawianych na Planszy B informacji stanowi stopień zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego, przeniesiony z arkusza Grajewo Mapy hydrogeologicznej Polski w skali 1:50 000 (Śmietański, Felter, 2004). Stopień zagroŜenia wód podziemnych wyznaczono w pięciostopniowej skali (bardzo wysoki, wysoki, średni, niski, bardzo niski) i jest on funkcją nie tylko wartości parametrów filtracyjnych warstwy izolującej (odporności poziomu wodonośnego na zanieczyszczenia), ale takŜe czynników zewnętrznych, takich jak istnienie na powierzchni ognisk zanieczyszczeń czy obszarów prawnie chronionych. Stopień ten jest para- metrem zmiennym i syntetyzującym róŜne naturalne i antropogeniczne uwarunkowania. Dlate- go teŜ obszarów o róŜnym stopniu zagroŜenia nie naleŜy wprost porównywać z wyznaczonymi na Planszy B terenami pod składowiska odpadów. Wydzielone tereny o dobrej izolacyjności (POLS) mogą współwystępować z obszarami o róŜnym zagroŜeniu jakości wód podziemnych.

Obszary o bezwzględnym zakazie lokalizacji składowisk odpadów W granicach arkusza Grajewo około 60% powierzchni objęte jest bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wszystkich typów odpadów. Wyłączeniom podlegają: − tereny objęte ochroną przyrody w ramach Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000, obejmujące fragment obszaru specjalnej ochrony ptaków – PLB 200006 „Ostoja Bie- brzańska”; − obszary pokryte utworami holoceńskimi, wykształconymi głównie jako torfy, którym to- warzyszą namuły torfiaste i piaszczyste, piaski rzeczne, oraz miejscami równieŜ gliny piaszczyste, piaski i Ŝwiry deluwialne. Osady te występują głównie w dolinach rzek i w zagłębieniach wytopiskowych; − tereny zabagnione i podmokłe oraz obszary występowania chronionych łąk na glebach pochodzenia organicznego, zajmujące znaczne powierzchnie w dolinach Ełku, Klima-

37 szewnicy i Wissy, oraz mniejszych cieków, wyłączone bezwzględnie wraz ze strefą o szerokości 250 m; − otoczenie jezior: Borowego i Dybowskiego, oraz kilku mniejszych zbiorników wodnych (250 m od linii brzegowej); − tereny zwartej zabudowy i infrastruktury miast: Grajewo i Szczuczyn (siedziby urzędów miasta i gminy) oraz Wąsosza (siedziba urzędu gminy); − obszary bardzo płytkiego występowania zwierciadła wód podziemnych głównego uŜyt- kowego poziomu wodonośnego (rejon Szczuczyna oraz przy wschodniej granicy arkusza), gdzie obecność zwierciadła pierwszego poziomu wód podziemnych (zasilanego przez in- filtrację wód opadowych) stwierdzono na głębokości do 5 m (Śmietański, Felter, 2004). Poziom ten wykazuje niską odporność na zanieczyszczenia antropogeniczne; − zwarte kompleksy leśne o powierzchni powyŜej 100 ha; − obszary zagroŜone podtopieniami w dolinie Ełku, wskazane na „Mapie obszarów zagro- Ŝonych podtopieniami w Polsce” (Nowicki(red.), 2007).

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów obojętnych Rejony, w których lokalizacja składowisk odpadów jest dopuszczalna zajmują około 40% obszaru arkusza. Preferowane do tego celu są obszary posiadające naturalną warstwę izolacyjną, zgodną z wymaganiami dotyczącymi naturalnej bariery geologicznej (tabela 7). W obrębie omawianego obszaru rolę naturalnej bariery geologicznej (NBG) spełniają przede wszystkim plejstoceńskie gliny zwałowe, których zasięg powierzchniowy określono na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski (Kozłowski, 2000). Mogą one stanowić warstwę izolacyjną wyłącznie pod składowiska odpadów obojętnych. W północnej i zachodniej części arkusza są to najmłodsze gliny zwałowe zlodowacenia wisły (zlodowacenia północnopolskie). Są to zwykle gliny piaszczyste lub bardzo piaszczyste, przechodzące w piaski gliniaste, z duŜą ilością Ŝwirów, głazików i głazów. Ich miąŜszość jest zmienna i waha się od 4–5 m (Niedźwiedzkie, Tarachy, Kurejewka), 8 m (Chojnówek, Guty, Boczki), 10–11 m (Wojtele, Wojewodzin oraz na południowy zachód od Szczuczyna), 19 m (Sokoły), do 22 m (na północ od Gutów RóŜyńskich). W wielu miejscach w ich spągu wystę- pują starsze, mocniej skonsolidowane gliny zwałowe oraz utwory zastoiskowe zlodowaceń środkowopolskich, tworząc róŜnowiekowy pakiet osadów słabo przepuszczalnych o znacznej miąŜszości (Guty 20–30 m, Tarachy 21 m, Chojnówek i na północ od Gutów RóŜańskich 27 m, Kurejewka 31 m, Wojewodzin 38 m, na południowy zachód od Szczuczyna 110 m).

38 Starsze gliny zwałowe, korelowane ze stadiałem środkowym zlodowacenia warty (zlodowacenia środkowopolskie), odsłaniają się na powierzchni wysoczyzny głównie w połu- dniowej i centralnej części arkusza. Pod względem litologicznym są to gliny piaszczyste lub silnie piaszczyste, przechodzące w piaski gliniaste ze znaczną ilością Ŝwirów i głazików. MiąŜszość glin jest trudna do ustalenia, gdyŜ w wielu miejscach współtworzą one kompleks z osadami lodowcowymi stadiału dolnego. Analiza przekrojów geologicznych wskazuje, Ŝe waha się ona od 4–6 m (Brzozowo, Lipińskie), 6–12 m (Zalesie), 10 m (na wschód od Szczu- czyna), do 15 m (Wojewodzin). W spągu omawianych glin często występują starsze, słabiej przepuszczalne gliny zwałowe i utwory zastoiskowe zlodowaceń środkowopolskich, zwięk- szające miąŜszość naturalnej bariery geologicznej do około 11 m (Brzozowo), 24 m (Zalesie), 98 m (na wschód od Szczuczyna), 105 m (Wojewodzin). W południowo-wschodniej części arkusza, w rejonie Białoszewa Kolonii oraz na wschód od Kownatów, na powierzchni wysoczyzny odsłaniają się starsze gliny zwałowe sta- diału dolnego zlodowacenia warty. Gliny te są najczęściej piaszczyste i zawierają sporo mate- riału Ŝwirowo-głazowego. Warunki zmiennego wykształcenia naturalnej bariery izolacyjnej wyznaczono w rejonach, gdzie na powierzchni stropowej osadów tworzących naturalną barierę izolacyjną wystę- pują piaszczysto-Ŝwirowe osady wodnolodowcowe i eluwialne o miąŜszości nieprzekraczającej 2,5 m. Ponadto zmienne warunki wskazano w rejonach występowania prognoz i perspektyw kruszywa naturalnego. Lokalizacja składowisk w tych rejonach będzie wymagać usunięcia 1– 2 metrowej warstwy piaszczystej zalegającej w stropie słabo przepuszczalnych glin zwałowych. Do obszarów pozbawionych naturalnej bariery geologicznej zaliczono miejsca wystę- powania piaszczysto-Ŝwirowych utworów wodnolodowcowych, lodowcowych, morenowych (moreny czołowe i martwego lodu), kemowych, eolicznych, eluwialnych oraz akumulacji szczelinowej, o miąŜszości przekraczającej 2,5 m. Lokalizacja składowisk odpadów w tych rejonach będzie moŜliwa jedynie po zastosowaniu sztucznych przesłon izolacyjnych. W zasięgu obszarów preferowanych pod składowiska odpadów znajdują się czwartorzę- dowe i czwartorzędowo-trzeciorzędowe piętra wodonośne. Czwartorzędowy główny uŜytkowy poziom wodonośny, związany z utworami piaszczystymi zlodowaceń północno- i środkowo- polskich, występuje na głębokości od 5 do 150 metrów. Stopień zagroŜenia na większości ob- szarów POLS znajdujących się w jego zasięgu określono jako bardzo niski (Grajewo, Kurejwa, Popowo, Wojewodzin, Wierzbowo, Boczki, Guty, Niedźwiedzkie, Adamowo, Jambrzyki, Łempice, Wąsosz, Niećkowo, Zalesie, Komesowo, Bagienice, Sulewo-Kownaty). Stopień niski wskazano w północnej i północno-zachodniej części arkusza (Dybówko, Sokoły Jeziorne, Tara-

39 chy, Rakowo, Marchewki, Kurczątki, Konopki, Flesze RóŜańskie). Jedynie w rejonie Obrytek, ze względu na brak izolacji, wskazano wysoki stopień zagroŜenia zanieczyszczeniami. W połu- dniowo-wschodniej części arkusza, w okolicy Białoszewa Kolonii oraz na wschód od Lipiń- skich, główny uŜytkowy poziom wodonośny związany jest z piętrem czwartorzędowo- trzeciorzędowym. Tworzą go piaski oligoceńskie, występujące na znacznej głębokości (od 100 do 150 metrów), w związku z czym stopień zagroŜenia określono tam jako bardzo niski. Dla rejonów POLS wyznaczonych w okolicy Grajewa, Szczuczyna oraz Wąsosza wskazano obszarowe ograniczenie warunkowe, wynikające z sąsiedztwa zwartej zabudowy miejscowości gminnych. Niewielki obszar w północno-zachodniej części arkusza posiada ograniczenie składowania odpadów, z uwagi na aspekty przyrodnicze (Obszar Chronionego Krajobrazu Wzgórz Dybowskich). W związku z ochroną zasobów złoŜa „Wąsosz I” wprowa- dzono ograniczenie warunkowe „z”. Wskazania lokalizacyjne pod składowiska odpadów mogą nastąpić dopiero po przepro- wadzeniu szczegółowych badań hydrogeologicznych i geologicznych mających na celu rozpoznanie budowy geologicznej terenu planowanego składowiska.

Charakterystyka i ograniczenia warunkowe obszarów spełniających wymagania dla składo- wania odpadów komunalnych Na terenie arkusza Grajewo nie wyznaczono rejonów spełniających wymagania pod lo- kalizację składowisk odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne (komunalnych), dla któ- rych wymagana jest przypowierzchniowa warstwa gruntów spoistych (osadów ilastych) o współczynniku wodoprzepuszczalności <1x10-9m/s i miąŜszości większej od 1 m. Utworów tych brak jest w strefie przypowierzchniowej. W przypadku konieczności realizacji na omawianym terenie tego typu inwestycji, wy- kazującej niekorzystne oddziaływanie na środowisko naturalne, naleŜy przeprowadzić szcze- gółowe badania geologiczne umoŜliwiające określenie cech izolacyjnych i rozprzestrzenienia istniejącej naturalnej bariery geologicznej. MoŜe się to wiązać równieŜ z koniecznością zasto- sowania dodatkowych sztucznych barier izolacyjnych. Na obszarze arkusza zlokalizowane są dwa czynne składowiska odpadów innych niŜ niebezpieczne i obojętne (komunalnych): najkorzystniejszych Szczuczynie oraz na wschód od Wąsosza.

Ocena najkorzystniejszych warunków geologiczno-hydrogeologicznych dla lokalizowania składowisk odpadów Na waloryzowanej powierzchni arkusza występują grunty spełniające wymagania przy- jęte dla naturalnej bariery geologicznej odpowiedniej dla lokalizowania jedynie składowisk

40 odpadów obojętnych. Brak jest obszarów spełniających wymagania dla lokalizowania skła- dowisk odpadów komunalnych. Najkorzystniejsze warunki naturalne dla składowania odpadów wskazać w rejonie miej- scowości Wojewodzin oraz Szczuczyn. Jest to rejon przypowierzchniowego występowania glin zwałowych zlodowacenia wisły i warty, tworzących wraz z glinami starszych zlodowa- ceń kompleks o duŜej miąŜszości. Naturalna bariera geologiczna moŜe tam osiągać od około 98 do 110 metrów miąŜszości. Dla rejonów tych wyznaczono bardzo niski stopień zagroŜenia głównego poziomu uŜytkowego wód podziemnych. Brak jest równieŜ warunkowych ograni- czeń lokalizacji składowisk.

Charakterystyka wyrobisk poeksploatacyjnych Na terenach nieobjętych bezwzględnym zakazem lokalizowania składowisk wskazano osiem wyrobisk związanych z eksploatacją kopalin (kruszywa naturalnego) w granicach udokumentowanych złóŜ, które mogłoby spełniać rolę niszy umoŜliwiającej składowanie odpadów. Większość z nich połoŜonych jest na obszarach pozbawionych warstwy izolacyjnej (piaski i Ŝwiry). Jedynie wyrobisko połoŜone na wschód od Szczuczyna zlokalizowane jest na terenie z izolacją. Dla pięciu wyrobisk wyznaczono punktowe ograniczenia warunkowe związane z bliskim sąsiedztwem obiektów zabudowy wiejskiej (Popowo, Łosewo, ElŜbiecin, Wojewodzin). Wszystkie wyrobiska posiadają ograniczenie „z” z uwagi na ochronę zasobów złóŜ kopalin („Wąsosz 2” – trzy wyrobiska, „Łosewo”, „Grajewo II”, „Grajewo”, „ElŜbiecin”, „Popowo”). Ponadto na mapie zlokalizowano jedenaście wyrobisk związanych z niekoncesjonowa- ną eksploatacją kruszywa naturalnego, znajdujących się w rejonie Sokołów, Lipińskich, God- lewa, Grozimów, Łękowa, Kurejwy, Bęćkowa oraz na zachód od Szczuczyna. Większość z nich posiada punktowe ograniczenie warunkowe związane z bliskim sąsiedztwem obiektów zabudowy wiejskiej. Wyrobiska znajdują się na obszarach pozbawionych izolacji, dlatego wykorzystanie ich do składowania odpadów wymagać będzie wykonania sztucznych przesłon izolujących dno i skarpy.

X. Warunki podłoŜa budowlanego

Na obszarze objętym arkuszem Grajewo na podstawie Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Grajewo (Kozłowski, 2000, 2003) i mapy topograficznej w układzie 1942 w skali 1:50 000 dokonano ogólnej oceny warunków podłoŜa budowlanego. Zgodnie z Instrukcją... (2005) warunków podłoŜa budowlanego nie wyznaczono na obszarach występowania złóŜ kopalin, terenów leśnych i rolnych w klasie I–IVa, łąk na glebach pochodzenia organicznego oraz zwartej zabudowy miast Grajewo i Szczuczyn.

41 Obszary, dla których oceniono geologiczno-inŜynierskie warunki podłoŜa budowlanego stanowią około 50% powierzchni arkusza. Zgodnie z Instrukcją (Instrukcja…, 2005) wyróŜ- niono obszary o warunkach korzystnych dla budownictwa oraz obszary o warunkach niekorzystnych, utrudniających budownictwo. Kryteriami, na podstawie których wyznaczono te obszary są: typ gruntów, ukształtowanie powierzchni terenu, stosunki wodne oraz ewentualne zagroŜenie procesami geodynamicznymi. Większą część omawianego arkusza zajmują tereny o korzystnych warunkach budowlanych. Są to obszary zbudowane głównie z osadów piaszczysto-Ŝwirowych o genezie lodow- cowej i wodnolodowcowej oraz glin zwałowych, w których głębokość występowania wód gruntowych przekracza 2 m p.p.t. Grunty niespoiste to piaski średnie, średnio zagęszczone i zagęszczone. W okolicach Szczuczyna i we wschodniej części omawianego terenu występu- ją piaski, miejscami piaski i Ŝwiry wodnolodowcowe, natomiast na odcinku od Grajewa do Łosewa i na południowy wschód od Wąsosza piaski i Ŝwiry oraz Ŝwiry moren czołowych. W północnej części terenu w okolicach miejscowości Tarachy, Kurejwa, południowy zachód od Grajewa oraz na zachód od Szczuczyna występują spoiste grunty morenowe zlo- dowaceń północnopolskich. Są to małoskonsolidowane gliny piaszczyste, znajdujące się w stanie półzwartym lub twardoplastycznym. W południowej części arkusza w okolicach miejscowości Świdry-Awissa oraz na południowy zachód od Wąsosza występują spoiste grunty morenowe zlodowaceń środkowopolskich. Charakteryzują się lepszymi parametrami geotechnicznymi od glin zlodowacenia wisły. Są to skonsolidowane gliny piaszczyste wystę- pujące w stanie półzwartym i twardoplastycznym. Obszarami o warunkach niekorzystnych dla budownictwa są rejony występowania gruntów słabonośnych takich jak torfy, gytie, namuły torfiaste i piaszczyste, piaski aluwialne oraz miejsca podmokłe i zabagnione, gdzie zwierciadło wody gruntowej stabilizuje się płycej niŜ 2 m p.p.t. Warunki takie występują, w dolinie rzek Ełk, Wissa, Klimasówka oraz ich mniejszych dopływów. Gruntom organicznym mogą towarzyszyć wody agresywne względem betonu i stali. Na omawianym terenie nie występują obszary predysponowane do występowania ru- chów masowych (Grabowski red. i in. 2007a, b).

XI. Ochrona przyrody i krajobrazu

Na obszarze arkusza Grajewo ochronie podlegają: lasy, gleby chronione klas I–IVa, łąki na gruntach organicznych, pomnik przyrody oraz obszary Natura 2000. Krajobraz naturalny tworzą lasy, występujące głównie w południowo-wschodniej części arkusza. Stanowią one pozostałość puszczy Dybła, rozciągającej się pomiędzy rzekami Ełk,

42 Biebrza i Wissa. Są to sosnowo-świerkowe i sosnowe bory suche i świeŜe oraz wysokopienne brzeziny (olsy brzozowe). Miejscami występują grądy z duŜą ilością starych dębów. Charakterystyczne zbiorowiska roślinne związane są z terenami bagiennymi w dolinach rzek Ełk i Klimaszewnica. Według Instytutu Upraw, NawoŜenia i Gleboznawstwa w Puławach, chronione grunty rolne klasy I–IVa stanowią około 35 % powierzchni wszystkich gruntów rolnych. Łąki na glebach pochodzenia organicznego zajmują znaczne powierzchnie w dolinach Ełku, Klima- szewnicy i Wissy. Północna część arkusza znajduje się w granicach Obszaru Chronionego Krajobrazu Wzgórz Dybowskich ustanowionego w 2003 roku. Obejmuje on obszar o bardzo urozmaico- nej rzeźbie terenu powstałej w czasie ostatniego zlodowacenia, w duŜej mierze porośnięty lasem sosnowym. Całkowita powierzchnia jego wynosi 10 608 ha. Na obszarze arkusza ochroną konserwatorską objęto aleję drzew pomiędzy Wojewodzi- nem a Wierzbowem. Aleję stanowi 200 drzew. Są to 24 dęby szypułkowe, 36 klonów jawo- rów, 30 kasztanów zwyczajnych, 54 lipy drobnolistne, a takŜe klony zwyczajne, jesiony wy- niosłe i grochodrzewy (tabela 8). Tabela 8 Wykaz pomników przyrody Numer obiek- Formy Gmina Rok Miejscowość Rodzaj obiektu tu na mapie ochrony Powiat zatwierdzenia 1 2 3 4 5 6 Wojewodzin, Grajewo PŜ – aleja drzew 1 P 1981 Wierzbowo grajewski pomnikowych Objaśnienia: Rubryka 2: P – pomnik przyrody, Rubryka 6: rodzaj pomnika przyrody: PŜ – Ŝywej

Na obszarze arkusza Grajewo nie występują elementy naleŜące do Krajowej Sieci Eko- logicznej ECONET (Liro red., 1998; fig. 5). Europejską Sieć Ekologiczną Natura 2000 stanowi sieć obszarów chronionych na terenie Unii Europejskiej. Celem wyznaczania tych obszarów jest ochrona cennych pod wzglę- dem przyrodniczym i zagroŜonych składników róŜnorodności biologicznej. W skład sieci Natura 2000 wchodzą obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) oraz specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO). Nazwę obszaru, jego połoŜenie administracyjne, zasięg oraz cel i przedmiot ochrony określa Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. (Rozporządzenie…, 2011). Informację na ich temat moŜna zaczerpnąć ze strony internetowej MŚ http://natura2000.gdos.gov.pl.

Fig. 5. PołoŜenie arkusza Grajewo na tle systemów ECONET (Liro red., 1998) 1 – granica obszaru węzłowego o znaczeniu międzynarodowym, jego numer i nazwa: 14M – Poszcza Piska, 26M – Biebrzański, 2 – krajowy korytarz ekologiczny, jego numer i nazwa: 21k – Ełku

Na terenie arkusza znajduje się obszar specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 „Ostoja Biebrzańska” (PLB200006) (tabela 9). Stanowi ona rozległe, zatorfione obniŜenie terenu, otoczone wysoczyznami morenowymi i równinami sandrowymi. Jest to obecnie największy kompleks dobrze zachowanych torfowisk niskich w Europie Środkowej. Ostoja obejmuje obszar od ujścia Sidry po Narew. Występuje w niej co najmniej 36 gatunków ptaków z za- łącznika I Dyrektywy Ptasiej oraz 23 gatunki z Polskiej Czerwonej Księgi oraz gniazduje około 170 gatunków ptaków. Jest to niezwykle waŜna ostoja zwłaszcza wodno-błotnych i drapieŜnych ptaków, które osiągają tu rekordowe liczebności. W okresie lęgowym obszar zasiedla powyŜej 15% populacji krajowej następujących gatunków: czapla biała, dubelt, kulik wielki, orlik grubodzioby, orzełek włochaty, podróŜniczek, sowa błotna i wodniczka. Przez teren arkusza przebiega niewielki fragment międzynarodowego szlaku rowero- wego Euro Velo R-11.

44 Tabela 9 Wykaz obszarów chronionych Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura 2000 PołoŜenie centralnego Nazwa obszaru PołoŜenie administracyjne obszaru w granicach arkusza Typ Kod punktu obszaru Powierzchnia Kod Lp. i symbol oznaczenia obszaru obszaru Długość geo- Szerokość obszaru NUTS na mapie Województwo Powiat Gmina gr. geogr. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Ostoja Biebrzańska 1 F PLB200006 E 22º59’38” N 53º38’53” 148 509,3 ha PL344 podlaskie grajewski Grajewo (P)

Rubryka 2: F – obszar OSO całkowicie zawierający w sobie obszar SOO Rubryka 4: w nawiasie symbol obszaru na mapie: P – obszar specjalnej ochrony ptaków

45 45

XII. Zabytki kultury

Obszar arkusza Grajewo w zdecydowanej większości nie był objęty Archeologicznym Zdjęciem Polski (AZP), stąd ubogi materiał dokumentacyjny. Na mapie zaznaczono stanowi- ska archeologiczne, które przedstawiają wysoką wartość poznawczą. W okolicy Grajewa od- naleziono pozostałości obozowisk z późnego paleolitu, a w rejonie miejscowości Kędzierowo cmentarzysko neolityczne. Znaleziska te świadczą o tym, Ŝe człowiek pierwotny Ŝył na tym terenie juŜ na początku środkowej epoki kamiennej. Większość zabytków zlokalizowana jest w ośrodkach miejskich. W Grajewie pod ochroną konserwatorską jest zespół kościoła parafialnego pw. Świętej Trójcy, na który składa się świątynia wzniesiona w latach 1878–82, dzwonnica z końca XIX w. oraz plebania z 1885 r. Do rejestru zabytków został wpisany cmentarz rzymsko-katolicki, na którym mieści się kaplica grobowa Wilczewskich z 1839 r. Poza chronionymi obiektami sakralnymi znajduje się tutaj kilka cennych budynków. NaleŜą do nich 2 domy mieszkalne urzędników kolejo- wych zbudowane w 1882 r., mieszczące się przy ul. Piłsudskiego 14-16 oraz dawny urząd celny z 1895 r. przy ul. StraŜackiej 6b. Ochroną konserwatorską zostały objęte budynki szkół z okresu międzywojennego zlokalizowane przy ul. Ełckiej 11 i Szkolnej 12. Na ul. Wojska Polskiego 72 znajduje się, pełniący dzisiaj funkcję domu kultury, budynek kasyna oficerskie- go z 1910 r. Ponadto do rejestru zabytków został wpisany dworzec kolejowy zbudowany w 1873 r. oraz zlokalizowana przy nim wodociągowa wieŜa ciśnień z 1896 r. Ochroną konserwatorską jest objęta część Szczuczyna stanowiąca historyczny układ urbanistyczny. Wśród cennych obiektów sakralnych na szczególną uwagę zasługuje baroko- wy zespół klasztorny zakonu pijarów zbudowany w latach 1697–1711, w skład którego wchodzi kościół pw. Imienia Marii, klasztor oraz kolegium. Ponadto do rejestru zabytków zostały wpisane 2 cmentarze: rzymsko-katolicki z XVIII–XX w. i mieszcząca się na nim kaplica z początku XX w., ogrodzenie z bramą z 2 połowy XIX w. oraz prawosławny z aleją i bramą z drugiej połowy XIX w. Najstarszym zabytkiem Szczuczyna jest dom z oficyną przy pl. Tysiąclecia 1 z XVII w. Przy ul. Kilińskiego 59 znajduje się zespół dawnej poczty zbudowany w 1824 r., w skład którego wchodzi budynek główny, oficyna oraz wozownia. Między ulicą Ogrodową a Nową mieści się park miejski załoŜony w 1882 r. W mieście znajdują się równieŜ ruiny zamku Szczuków z XVII–XVIII w. Do rejestru zabytków został wpisany układ przestrzenny miejscowości Wąsosz. We wsi znajduje się kościół parafialny pw. Przemienienia Pańskiego z XVI w. zbudowany w stylu późnogotyckim oraz zabytkowa drewniana dzwonnica z XVIII w. Innymi waŜnymi obiektami

48 są kościół karmelitów pw. NMP zbudowany w 1605 r. wraz z przylegającym do niego cmen- tarzem. Pod ochroną konserwatorską znajduje się najstarsza część miejscowego cmentarza rzymsko-katolickiego wraz ze znajdującymi się tutaj kaplicą grobową rodziny Bzurów z 1913 r. oraz mauzoleum rodziny Kozłowskich z 1910 r. We wsi znajduje się równieŜ cmentarz- mogiła ludności cywilnej z II wojny światowej. Na obszarze objętym arkuszem Grajewo znajdują się dobrze zachowane zabytkowe ze- społy dworskie. W Bęćkowie mieści się dwór zbudowany w latach 1756–1775 oraz przyległy do niego park z 2 połowy XVIII w. W Niećkowie znajduje się zespół dworski obejmujący zrekonstruowany budynek dworu; pierwotnie drewniane ściany zastąpiono ceglanymi pozo- stawiając oryginalny kształt obiektu oraz park załoŜony w połowie XIX w. Ochroną konser- watorską w tej miejscowości jest równieŜ spichrz z XVIII w. We wsi Bzury mieści się zespół dworski i folwarczny z końca XIX w. obejmujący dwór pełniący obecnie funkcję szkoły, park oraz budynek gospodarczy, w którym była obora, winiarnia i spichrz. W miejscowości Ku- rejwa znajduje się zespół dworski z końca XIX w., w skład którego wchodzi dwór stanowiący dzisiaj lokalną świetlicę oraz ogród z terenem dawnego sadu. W obrębie arkusza Grajewo miejsca pamięci związane są w okresem II wojny świato- wej. W Szczuczynie i w Wąsoszu znajdują się obeliski upamiętniające śmierć obywateli polskich narodowości Ŝydowskiej pomordowanych przez niemieckich okupantów. W pobliŜu miejscowości Cyprki, w pobliŜu dawnej granicy polsko-niemieckiej znajduje się tablica po- święcona Ŝołnierzom polskim, którzy zginęli w tym rejonie we wrześniu 1939 roku. W okolicach wsi Lipińskie znajduje się cmentarz wojenny Ŝołnierzy niemieckich z I wojny świato- wej.

XIII. Podsumowanie

Północna część terenu objętego arkuszem połoŜona jest na skraju Pojezierza Ełckiego, część zachodnia i środkowa na Wysoczyźnie Kolneńskiej, a wschodnia na obszarze Kotliny Biebrzańskiej. Największym miastem jest Grajewo liczące ponad 22 tys. mieszkańców, które pełni rolę ośrodka administracyjnego i znajduje się tu szereg firm handlowych i produkcyjnych. Podstawowym źródłem utrzymania miejscowej ludności jest rolnictwo. Lasów jest niewiele i skoncentrowane są głównie we wschodniej i południowo-wschodniej części arkusza. W wyniku dotychczasowych prac poszukiwawczych w granicach arkusza udokumentowano 23 złoŜa kruszywa piaskowo-Ŝwirowego i piaskowego, z których dziesięć jest eksploatowanych. Kopalina przeznaczona jest dla budownictwa i drogownictwa. Istnieją moŜliwości udokumentowania nowych złóŜ kruszywa piaskowo Ŝwirowego, surowców ilastych ceramiki

49 budowlanej oraz torfów. Wyznaczono trzy obszary prognostyczne piasków i Ŝwirów, czterna- ście obszarów perspektywicznych piasków i Ŝwirów, jeden surowców ilastych ceramiki budowlanej oraz cztery obszary perspektywiczne torfów. Wody podziemne o znaczeniu uŜytkowym występują w utworach czwartorzędowych. Są one dobrej jakości i wymagają jedynie prostego uzdatniania. W granicach arkusza wyznaczono rejony, w których moŜliwe jest lokalizowanie jedynie składowisk odpadów obojętnych. W strefie przypowierzchniowej przewaŜnie występują tam gliny zwałowe zlodowacenia wisły i warty, tworzące lokalnie kompleksy utworów słabo przepuszczalnych wraz z glinami starszych zlodowaceń, o miąŜszości dochodzącej maksymalnie do około 110 metrów. Spełniają one wymagania dla składowania odpadów obojęt- nych. Wyznaczone POLS połoŜone są w większości w strefach o bardzo niskim i niskim stopniu zagroŜenia głównego uŜytkowego poziomu wodonośnego. Na planszy B zlokalizowano dziewiętnaście wyrobisk (osiem w granicach udokumentowanych złóŜ), które mogłyby stanowić nisze umoŜliwiające składowanie odpadów, pod warunkiem wykonania sztucznych barier izolacyjnych. Lokalizacja składowisk na wskazanych obszarach powinna być poprzedzona szczegó- łowymi badaniami geologiczno-inŜynierskimi i hydrogeologicznymi, które pozwolą na do- kładne rozpoznanie parametrów określających właściwości izolacyjne glin zwałowych oraz ich miąŜszość i rozprzestrzenienie. W granicach arkusza warunki budowlane są dobre z wyjątkiem dolin rzek i obniŜeń te- renowych pokrytych gruntami organicznymi. Ochronie prawnej podlega niewielki fragment Obszaru Chronionego Krajobrazu Wzgórz Dybowskich. We wschodniej części terenu znajduje się obszar specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 Ostoja Biebrzańska. Jedyny pomnik przyrody Ŝywej to aleja drzew pomnikowych w Wojewodzinie. Najwartościowsze obiekty zabytkowe znajdują się w: Graje- wie, Wąsoszu i Szczuczynie. Czyste środowisko oraz gleby wysokich klas bonitacyjnych występujące w północnej, zachodniej i środkowej części arkusza sprawiają, Ŝe podstawowym kierunkiem rozwoju i inwestycji w tym rejonie powinno być rolnictwo ekologiczne, produkujące zdrową Ŝywność oraz agroturystyka. Tereny wschodnie i południowe mogą stanowić doskonałe zaplecze kruszywa piaskowo-Ŝwirowego w skali regionalnej i krajowej.

50 XIV. Literatura

ALBERING H., LEUSEN S., MOONEN E., HOOGEWERFF J., KEINJANS J., 1999 – Hu- man Health Risk Assessment: A Case Study Involving Heavy Metal Soil Contamina- tion After the Flooding of the River Meuse during the Winter of 1993–1994. Envi- ronmental Health Perspectives 107 (1), 37–43.

ANDRZEJAK Z., 1981 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoŜa kruszywa naturalnego „Szymany”. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. BIRCH G., SIAKA M., OWENS C., 2001 – The source of anthropogenic heavy metals in fluvial sediments of a rural catchment: Coxs River, Australia. Water, Air & Soil Pol- lution, 126 (1–2): 13 – 35. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., 1996 – Heavy metals in the Bystrzyca river flood plain. Geological Quarterly, 40 (3): 467–480. BOJAKOWSKA I., SOKOŁOWSKA G., LEWANDOWSKI P., 1995 – Metale cięŜkie w glebach tarasów zalewowych Pisi. Prz. Geol. 44 (1), 75, 1996. BORDAS F., BOURG A., 2001 – Effect of solid/liquid ratio on the remobilization of Cu, Pb, Cd and Zn from polluted river sediment. Water, Air, and Soil Pollution 128:391–400. GABLER H., SCHNEIDER J., 2000 – Assessment of heavy metal contamination of floodplain soils due to mining and mineral processing in the Harz Mountains, Germany. Environmental Geology 39 (7): 774–781. GOCHT T., MOLDENHAUER, K.M. AND PÜTTMANN, W., 2001 – Historical record of polycyclic aromatic hydro-carbons (PAH) and heavy metals in floodplain sediments from the Rhine River (Hessische Ried, Germany). Applied Geochemistry 16: 1707– 1721. GRABOWSKI D. (red.), KRZYWICKI T., CZARNOGÓRSKA M, FRANKIEWICZ A., 2007a – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie podlaskim. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. GRABOWSKI D. (red.), MORAWSKI W., POCHOCKA-SZWARC K., 2007b – System Osłony Przeciwosuwiskowej Etap I: Mapa osuwisk i obszarów predysponowanych do występowania ruchów masowych w województwie warmińsko-mazurskim. Centr. Arch. Geol., Państw. Inst. Geol., Warszawa. HOWSAM M., JONES K., 1998 – Sources of PAHs in the environment. In: PAHs and re- lated compounds. Springer-Verlag Berlin Heidelberg, p. 137–174.

51 Instrukcja opracowania Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000, 2005 – Państ. Inst. Geol., Warszawa.

JANUSZKIEWICZ R., 1997 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 (uproszczona) złoŜa kruszywa naturalnego „Wąsosz I A”. Arch. Podlaski Urząd Marszałkowski, Delegatura w ŁomŜy, ŁomŜa. JANUSZKIEWICZ R., 1998 – Dodatek nr 1 do karty rejestracyjnej złoŜa kruszywa naturalnego „ElŜbiecin”. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. JĘDRZEJEWSKA J., KAPERA H., 2006 – Mapa geologiczno-gospodarcza Polski w skali 1:50 000 arkusz Grajewo. Państw. Inst. Geol., Warszawa. JÓRCZAK W., 1967 – Sprawozdanie z prac geologiczno – zwiadowczych za złoŜami piasku do produkcji betonów komórkowych w rejonie w miejscowości Grajewo, pow. Gra- jewo, woj. białostockie. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KLECZKOWSKI A. S. (red.), 1990 – Mapa obszarów głównych zbiorników wód podziemnych (GZWP) w Polsce wymagających szczególnej ochrony 1:500 000. Akademia Górniczo – Hutnicza, Kraków. KONDRACKI J., 2002 – Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa. KOZŁOWSKI I., 2000 – Szczegółowa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Gra- jewo. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KOZŁOWSKI I., 2003 – Objaśnienia do Szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000 arkusz Grajewo. Państw. Inst. Geol. Warszawa. KUCZYŃSKI A., 1992 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego „Wąsosz-1” wraz z projektem zagospodarowania złoŜa dla potrzeb budownictwa gminnego. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

KUCZYŃSKI A., 1998 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat.C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Wąsosz-2”. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

KUCZYŃSKI A., 2000a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Wąsosz I”. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

KUCZYŃSKI A., 2000b – Dodatek nr 2 do dokumentacji geologicznej w kat. C2 złoŜa kruszywa naturalnego „Wąsosz”. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZYŃSKI A., 2005a – Dodatek nr 2 do karty rejestracyjnej złoŜa kruszywa naturalnego „ElŜbiecin” (w związku z wyczerpaniem fragmentu zasobów złoŜa z tytułu wydobycia oraz zamiarem przystąpienia do rekultywacji wyeksploatowanego fragmentu). Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

52 KUCZYŃSKI A., 2005b – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Wąsosz-

3” w kat.C1. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZYŃSKI A., 2006 – Dokumentacja geologiczna złoŜa piasku ze Ŝwirem „RoŜyńsk

Wielki III” w kat.C2. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KUCZYŃSKI A., 2007 – Dokumentacja geologiczna złoŜa piasku ze Ŝwirem „Danówek II”

w kat.C1. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. KWAŚNIEWSKA J., 1984 – Sprawozdanie z prac badawczych dla określenia warunków wy- stępowania surowców ilastych ceramiki budowlanej na terenie województwa łom- Ŝyńskiego. Arch. Podlaski Urząd Marszałkowski, Białystok. LICHWA M., 1983 – Sprawozdanie z prac badawczych dla określenia warunków występo- wania serii piaszczysto-Ŝwirowej w województwie łomŜyńskim. Arch. Podlaski Urząd Marszałkowski, Białystok. LINDSTRÖM M., 2001 – Urban land use influences on heavy metal fluxes and surface sediment concentrations of small lakes. Water, Air & Soil Pollution, Vol.126 Nos. 3–4 p. 363 – 383.

LIPIŃSKI L., 2003 – Dokumentacja geologiczna w kat.C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Gra- jewo”. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

LIPIŃSKI L., 2004 – Dodatek Nr 1 do uproszczonej dokumentacji geologicznej w kat. C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Popowo” w miejscowości Popowo. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIPIŃSKI L., 2007 – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Mareckie”

w kat.C1 w miejsc. Mareckie. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIPIŃSKI L., 2008 – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Wierzbowo”

w kat.C1 w miejsc. Mareckie. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIPIŃSKI L., 2009a – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „ElŜbiecin II”

w kat.C1 w miejsc. ElŜbiecin. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIPIŃSKI L., 2009b – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Grajewo II”

w kat.C1. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIPIŃSKI L., 2010 – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Wąsosz 5”

w kat.C1. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. LIRO A. (red.), 1998 – Koncepcja krajowej sieci ekologicznej ECONET – Polska, Fundacja IUCN Poland, Warszawa. LIS J., PASIECZNA A., 1995 – Atlas geochemiczny Polski 1:2 500 000. Państw. Inst. Geol. Warszawa.

53 LIU H., PROBST A. LIAO B., 2005 – Metal contamination of soils and crops affected by the Chenzhou lead/zinc mine spill (Hunan, China). Sci Total Environ. 339(1–3):153– 166, 2005. MACDONALD D., INGERSOLL C., BERGER T., 2000 – Development and Evaluation of consensus-based Sediment Development and evaluation of consensus-based sediment quality guidelines for freshwater ecosystems. Archives of Environmental Con- tamination and Toxicology 39: 20–31.

MAKOWIECKI G., 1983 – Dokumentacja geologiczna w kat. C2 złoŜa kruszywa naturalnego „Wąsosz”. Przedsiębiorstwo Geologiczne, Warszawa. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

MAKOWIECKI G., 1989a – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej w kat. C2 złoŜa kruszywa naturalnego „Wąsosz” woj. łomŜyńskie, dla potrzeb budownictwa. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

MAKOWIECKI G., 1989b – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 z rozpoznaniem jakości kopaliny w kat. B złoŜa kruszywa naturalnego „Wąsosz I”. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MAKOWIECKI G., 1994 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych złóŜ kredy jeziornej na terenie województwa łomŜyńskiego. Przedsiębiorstwo Geologiczne, Warszawa. MARKS L., BER A., GOGOŁEK W., PIOTROWSKA K., (red.), 2006 – Mapa geologiczna Polski w skali 1:500 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MAZUR M., 2009a – Dodatek nr 3 do dokumentacji geologicznej złoŜa kruszywa naturalne-

go „Wąsosz” w kat. C2 w miejscowości Wąsosz. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Ge- ol., Warszawa. MAZUR M., 2009b – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Mareckie I”

w kat.C1 w miejsc. Mareckie. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MAZUR M., 2009c – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Wąsosz 4”

w kat.C1 w miejsc. Mareckie. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MAZUR M., 2009d – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Wierzbowo-

Mareckie” w kat.C1 w miejsc. Wierzbowo. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. MECRAY E. L., KING J. W., APPLEBY P. G., HUNT A. S., 2001 – Historical trace metal accumulation in the sediments of an urbanized region of the Lake Champlain Water- shed, Burlington, Vermont. Water, Air & Soil Pollution Vol. 125 Nos. 1–4 p 201 – 230.

54 MIDDELKOOP H., 2000 – HEAVY-metal pollution of the river Rhine and Meuse flood- plains in the Netherlands. Geologie en Mijnbouw / Netherlands Journal of Geo- sciences 79 (4): 411–428. MILLER J., HUDSON-EDWARDS K., LECHCLER P., PRESTON D., MACKLIN M., 2004 – Heavy metal contamination of water, soil and produce within riverine communities of the Rio Pilcomayo basin, Bolivia. Sci. Total Environ. 320(2–3):189–209. OSTRZYśEK S., Dembek W., 1996 – Zlokalizowanie i charakterystyka złóŜ torfów w Polsce spełniających kryteria potencjalnej bazy zasobowej z ustaleniem i uwzględnieniem wymogów związanych z ochroną oraz kształtowaniem środowiska. Inst. Melioracji i UŜytków Zielonych, Falenty. NOWICKI Z. (red.), 2007 – Mapa obszarów zagroŜonych podtopieniami w Polsce. Informa- tor Państwowej SłuŜby Hydrogeologicznej. Warszawa. PACZYŃSKI B., SADURSKI A., (red.), 2007 – Hydrogeologia regionalna Polski tom I – Wody słodkie. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PIWOCKA K., 1991 – Orzeczenie z badań geologicznych wykonanych dla udokumentowania

w kat. C2 złoŜa kruszywa naturalnego w rejonie Kurejewka-Kurejwa, gm. Grajewo, Szczuczyn, woj. łomŜyńskie. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. PULFORD I., MACKENZIE A., DONATELLO S., LAURA HASTINGS L., 2009) – Source term characterisation using concentration trends and geochemical associations of Pb and Zn in river sediments in the vicinity of a disused mine site: implications for con- taminant metal dispersion processes.Environmental Pollution 157(5): 1649–1656. RAMAMOORTHY S., RAMAMOORTHY S., 1997 – Chlorinated organic compounds in the Environment. Lewis Publishers.pp.370. REISS D., RIHM B., THÖNI C., FALLER M., 2004 – Mapping stock at risk and release of zinc and copper in Switzerland – dose response functions for runoff rates derived from corrosion rate data. Water, Air, and Soil Pollution v. 159: 101–113. ROCHER V., AZIMI S., GASPERI J., BEUVIN L., MULLER M., MOILLERON R., CHEBBO G., 2004 – Hydrocarbons and metals in atmospheric deposition and roof runoff in Central Paris. Water, Air, and Soil Pollution vol. 159:67–86. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 kwietnia 2002 r., we sprawie rodzajów oraz stęŜeń substancji, które powodują, Ŝe urobek jest zanieczyszczony, DzU nr 55, poz. 498 z dnia 14 maja 2002 r.

55 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. w sprawie standardów jako- ści gleby oraz standardów jakości ziemi. Dziennik Ustaw Nr 165, poz. 1359 z dnia 4 października 2002 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 24 marca 2003 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw nr 61, poz. 549 z dnia 10 kwietnia 2003 r. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 20 sierpnia 2008 roku w sprawie sposobu klasyfikacji stanu jednolitych części wód powierzchniowych Dziennik Ustaw Nr 162, poz. 1008 Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 26 lutego 2009 r. zmieniające rozporządzenie w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących lokalizacji, budowy, eksploatacji i zamknięcia, jakim powinny odpowiadać poszczególne typy składowisk odpadów. Dziennik Ustaw z 2009 r. nr 39 poz. 320. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 października 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków. Dziennik Ustaw nr 25, poz. 133 z dnia 4 lutego 2011 r. SADOWSKI W., 1981 – Karta rejestracyjna złoŜa kruszywa naturalnego „ElŜbiecin” dla potrzeb budownictwa wiejskiego. Biuro Projektów Budownictwa Wiejskiego, Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

SADOWSKI W., 1997 – Uproszczona dokumentacja geologiczna w kat.C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Łosewo”. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SALACHNA P., 1972 – Sprawozdanie z prac poszukiwawczych za surowcem ceramicznym ilastym i piaskami kwarcowymi w pow. Grajewo. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SJÖBLOM A, HÅKANSSON K., ALLARD B., 2004 – River water metal speciation in a mining region – the influence of wetlands, limning, tributaries, and groundwater. Water, Air, and Soil Pollution 152: 173–194. STACHY J., (red.), 1987 – Atlas hydrologiczny Polski. Wyd. Geol., Warszawa. STAŚKIEWICZ E., 1978 – Projekt poszukiwań złóŜ kredy jeziornej na terenie woj. łomŜyń- skiego. Arch. Podlaski Urząd Marszałkowski, Białystok. STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1993 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. I: Mapa mocy dawki promieniowania gamma w Polsce; Mapa stęŜenia cezu w Polsce. Skala 1:750 000. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

56 STRZELECKI R., WOŁKOWICZ S., SZEWCZYK J., LEWANDOWSKI P., 1994 – Mapy Radioekologiczne Polski cz. II. Mapa koncentracji uranu, toru i potasu w Polsce. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SZUFLICKI M., MALON A., TYMIŃSKI M. (red.), 2011 – Bilans zasobów kopalin i wód podziemnych wg stanu na 31.12.2010. Ministerstwo Środowiska. Państw. Inst. Ge- ol., Warszawa.

SZYMBORSKI J., 2001 – Dokumentacja geologiczna w kat. C1 uproszczona złoŜa kruszywa naturalnego „Danówek”. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SZYMBORSKI J., 2004 – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego „Danó-

wek I”. w kat. C1 w miejscowości Danówek. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. SZYMBORSKI J., 2005 – Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej złoŜa kruszywa natu-

ralnego „Wąsosz I A” w kat. C1. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. ŠMEJKALOVÁ M., MIKANOVÁO., BORŮVKA L., 2003 – Effects of heavy metal concentrations on biological activity of soil micro-organisms. Plant & Soil Environ., 49 (7): 321–326. ŚMIETAŃSKI L., FELTER A., 2004 – Mapa hydrogeologiczna Polski w skali 1:50 000 arkusz Grajewo. Państw. Inst. Geol., Warszawa. TATARATA G., HARAT J., TATARATA M., 1999 – Uproszczona dokumentacja geolo-

giczna w kat. C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Popowo”. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

TATARATA M., 2004a – Dokumentacja geologiczna w kat.C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Popowo II”. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa.

TATARATA M., 2004b – Dokumentacja geologiczna w kat.C1 złoŜa kruszywa naturalnego „Popowo III”. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. TATARATA M., 2007 – Dokumentacja geologiczna złoŜa kruszywa naturalnego„Wąsosz 3”

w kat.C1 w miejsc. Wąsosz. Cent. Arch. Geol. Państw. Inst. Geol., Warszawa. Ustawa o odpadach z dnia 27 kwietnia 2001 r. Dziennik Ustaw z 2010 r. nr 185, poz. 1243. VINK J., 2009 – The origin of speciation: Trace metal kinetics over natural water/sediment interfaces and the consequences for bioaccumulation. Environmental Pollution 157: 519–527. WENG H., CHEN X., 2000 – Impact of polluted canal water on adjacent soil and groundwater systems. Environmental Geology vol. 39 (8): 945–950.

57 WILDI W., DOMINIK J., LOIZEAU J., THOMAS R. FAVARGER P. HALLER L., PER- ROUD A., PEYTREMANN C., 2004 – River, reservoir and lake sediment contamination by heavy metals downstream from urban areas of Switzerland. Lakes & Res- ervoirs: Research & Management 9 (1): 75–87.