PA Ń STWOWY INSTYTUT GEOLOGICZNY PA Ń STWOWY INSTYTUT BADAWCZY OPRACOWANIE ZAMÓWIONE PRZEZ MINISTRA Ś R O D O W I S K A OBJAŚNIENIA DO MAPY GEOŚRODOWISKOWEJ POLSKI 1:50 000 Arkusz GRAJEWO (221) Warszawa 2012 Autor: Alina Jasińska*, Dorota Janica*, Maciej Cypel*, Paweł Kwecko**, Izabela Bojakowska**, Hanna Tomassi-Morawiec**, Małgorzata Marczak***, Jerzy Król*** Główny koordynator MGśP: Małgorzata Sikorska-Maykowska** Redaktor regionalny planszy A: Katarzyna Strzemińska** Redaktor regionalny planszy B: Olimpia Kozłowska** Redaktor tekstu: Sylwia Tarwid-Maciejowska** * – Kancelaria-Środowiska Sp. z o. o., ul. Groszkowskiego 5/52, 03-475 Warszawa ** – Państwowy Instytut Geologiczny-Państwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa *** – Przedsiębiorstwo Geologiczne we Wrocławiu PROXIMA SA, ul. Kwidzyńska 71, 51-415 Wrocław ISBN… Copyright by PIG-PIB and MŚ Warszawa 2012 Spis treści I. Wstęp – A. Jasińska, D. Janica, M. Cypel...................................................................... 3 II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza – A. Jasińska, D. Janica, M. Cypel......... 4 III. Budowa geologiczna – A. Jasińska, D. Janica, M. Cypel .............................................. 6 IV. ZłoŜa kopalin – A. Jasińska, D. Janica, M. Cypel.......................................................... 9 V. Górnictwo i przetwórstwo kopalin – A. Jasińska, D. Janica, M. Cypel....................... 17 VI. Perspektywy i prognozy występowania kopalin – A. Jasińska, D. Janica, M. Cypel .. 20 VII. Warunki wodne – A. Jasińska, D. Janica, M. Cypel .................................................... 24 1. Wody powierzchniowe......................................................................................... 24 2. Wody podziemne.................................................................................................. 25 VIII. Geochemia środowiska ............................................................................................ 27 1. Gleby – P. Kwecko ................................................................................................ 27 2. Osady – I. Bojakowska........................................................................................... 30 3. Pierwiastki promieniotwórcze – H. Tomassi-Morawiec......................................... 33 IX. Składowanie odpadów – M. Marczak, J. Król............................................................ 36 X. Warunki podłoŜa budowlanego – A. Jasińska, D. Janica, M. Cypel............................ 41 XI. Ochrona przyrody i krajobrazu – A. Jasińska, D. Janica, M. Cypel ............................ 42 XII. Zabytki kultury – A. Jasińska, D. Janica, M. Cypel..................................................... 48 XIII. Podsumowanie – A. Jasińska, D. Janica, M. Cypel, M. Marczak, J. Król...................... 49 XIV. Literatura .................................................................................................................. 51 I. Wstęp Arkusz Grajewo Mapy geośrodowiskowej Polski w skali 1:50 000 (MGśP) został wy- konany w Kancelarii-Środowiska Sp. z o. o. (plansza A) oraz w Państwowym Instytucie Geo- logicznym-Państwowym Instytucie Badawczym w Warszawie i Przedsiębiorstwie Geologicz- nym PROXIMA SA we Wrocławiu (plansza B) w latach 2011–2012. Przy jego opracowywa- niu wykorzystano materiały archiwalne i informacje zamieszczone na arkuszu Grajewo Mapy geologiczno-gospodarczej Polski, w skali 1:50 000 (MGGP), wykonanym w 2006 roku w Krakowskim Przedsiębiorstwie Geologicznym ProGeo Sp. z o.o. w Krakowie (Jędrzejew- ska, Kapera, 2006). Niniejsze opracowanie powstało zgodnie z „Instrukcją opracowania Ma- py geośrodowiskowej Polski” (Instrukcja..., 2005). Mapa geośrodowiskowa Polski zawiera dane zgrupowane w sześciu warstwach infor- macyjnych: kopaliny, górnictwo i przetwórstwo kopalin, wody powierzchniowe i podziemne, ochrona powierzchni ziemi (warstwy tematyczne: geochemia środowiska, składowanie odpa- dów), warunki podłoŜa budowlanego oraz ochrona przyrody i zabytków kultury. Mapa adre- sowana jest przede wszystkim do instytucji, samorządów terytorialnych i administracji pań- stwowej zajmujących się racjonalnym zarządzaniem zasobami środowiska przyrodniczego. Analiza jej treści stanowi pomoc w realizacji postanowień ustaw o zagospodarowaniu prze- strzennym i prawa ochrony środowiska. Informacje przedstawione na mapie mogą być wyko- rzystywane w pracach studialnych przy opracowywaniu strategii rozwoju województwa oraz projektów i planów zagospodarowania przestrzennego, a takŜe w opracowaniach ekofizjogra- ficznych. Przedstawiane na mapie informacje środowiskowe stanowią ogromną pomoc przy wykonywaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych programów ochrony środowiska oraz planów gospodarki odpadami. Dane i oceny geośrodowiskowe zaprezentowane na planszy B zawierają elementy wie- dzy o środowisku przyrodniczym, niezbędne przy optymalnym typowaniu funkcji terenów w planowaniu przestrzennym poszczególnych jednostek administracji państwowej. Wskazane na mapie naturalne warunki izolacyjności podłoŜa są wskazówką nie tylko dla bezpiecznego składowania odpadów, lecz takŜe powinny być uwzględniane przy lokalizowaniu innych obiektów, zaliczanych do kategorii szczególnie uciąŜliwych dla środowiska i zdrowia ludzi, lub mogących pogarszać stan środowiska. Informacje dotyczące zanieczyszczenia gleb i osa- dów dennych wód powierzchniowych są uŜyteczne do wskazywania optymalnych kierunków zagospodarowania terenów zdegradowanych. 3 Informacje niezbędne do wykonania mapy zebrano w Urzędzie Marszałkowskim Wo- jewództwa Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, Urzędzie Marszałkowskim Województwa Podlaskiego w Białymstoku, Wojewódzkich Inspektoratach Ochrony Środowiska w Olsztynie i Białymstoku, starostwach powiatowych w Piszu i Ełku, Grajewie i Kolnie, w urzędach gmin, w Centralnym Archiwum Geologicznym w Warszawie oraz w Instytucie Uprawy Na- woŜenia i Gleboznawstwa w Puławach. Zebrane informacje uzupełniono zwiadem terenowym przeprowadzonym w sierpniu 2011 roku. Informacje dotyczące złóŜ kopalin zostały zamieszczone w kartach informacyjnych opracowanych dla potrzeb komputerowej bazy danych o złoŜach i wystąpieniach kopalin. II. Charakterystyka geograficzna i gospodarcza Obszar arkusza Grajewo znajduje się pomiędzy 22°15’ a 22°30’ długości geograficznej wschodniej oraz 53°30’ a 53°40’ szerokości geograficznej północnej. Północno-zachodnia cześć terenu połoŜona jest w województwie warmińsko-mazurskim w powiecie piskim gmina Biała Piska oraz niewielki fragment na północy arkusza w powiecie ełckim gmina Prostki. Pozostała część terenu to województwo podlaskie powiat grajewski z gminami: Szczuczyn, Wąsosz, Grajewo i Miasto Grajewo oraz powiat kolneński z gminą Grabowo. Zgodnie z podziałem fizycznogeograficznym J. Kondrackiego (Kondracki, 2002), pół- nocna część arkusza połoŜona jest w podrowincji Pojezierza Wschodniobałtyckie, w makro- regionie Pojezierze Mazurskie, w mezoregionie Pojezierza Ełckie. Część południowa leŜy w podprowincji Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie, w makrogienie Nizina Północnopodla- ska, w mezoregionach Wysoczyzna Kolneńska i Równina Biebrzańska (fig. 1). Omawiany obszar jest zróŜnicowany morfologicznie. Najbardziej urozmaicona jest jego północna i zachodnia część. Jest to młodoglacjalna pagórkowata wysoczyzna lodowcowa z fragmentem jezior rynnowych (Dybowskie i Borowe). Tutaj teŜ, w rejonie miejscowości Guty RóŜyńskie, znajduje się najwyŜsze wzniesienie na obszarze arkusza – 173,20 m n.p.m. Wschodnia część obszaru arkusza, zajęta przez Kotlinę Biebrzańską, oddzielona jest niezbyt stromą, ale wyraźną krawędzią od Wysoczyzny Kolneńskiej. Kotlina Biebrzańska ma charak- ter równiny sandrowej. W rejonie miejscowości Białaszewo Kolonia znajdują się najniŜej połoŜone na obszarze arkusza tereny – około 114 m n.p.m. Opisywany obszar znajduje się w mazursko-białostockim regionie klimatycznym. Wielkość średnich opadów rocznych zmienia się w granicach 550–600 mm. Opad stały w zachodniej części arkusza stanowi od 14% do 16% opadu rocznego, a we wschodniej 16– 4 18%. Średnia roczna temperatura wynosi 6,5–7°C. Temperatura równa lub mniejsza od 0°C utrzymuje się średnio od 90 do 100 dni w roku (Stachy red., 1987). Fig. 1. PołoŜenie arkusza Grajewo na tle jednostek fizycznogeograficznych wg J. Kondrackiego (2002) 1 – granica podprowincji, 2 – granica mezoregionu Prowincja: NiŜ Wschodniobałtycko-Białoruski Podprowincja: Pojezierza Wschodniobałtyckie: makroregion: Pojezierze Mazurskie, mezoregiony: 842.83 – Kraina Wielkich Jezior Mazurskich, 842.86 – Pojezierza Ełckie, 842.87 – Równina Mazurska, Podprowincja: Wysoczyzny Podlasko-Białoruskie: makroregion: Nizina Północnopodlaska, mezoregio- ny: 843.31 – Wysoczyzna Kolneńska, 843.32 – Kotlina Biebrzańska, 843.33 – Wysoczyzna Białostocka Lasy zajmują niewielką powierzchnię i skoncentrowane są głównie we wschodniej i południowo-wschodniej części arkusza. Drzewostan stanowią głównie sosna z domieszką świerka i brzozy. Wiodącą funkcję w rozwoju regionu pełni rolnictwo rozwijające się na bazie gospo- darstw indywidualnych (hodowla trzody chlewnej i bydła oraz uprawy zboŜowe i pastewne). Główne zasiewy stanowią zboŜa, ziemniaki oraz rośliny pastewne. Największym miastem jest Grajewo liczące ponad 22 tys. mieszkańców. Znajduje się tu szereg firm handlowych i produkcyjnych. Do największych naleŜą fabryka płyt meblowych Pfleiderer Grajewo SA, Spółdzielnia Mleczarska „Mlekopol”, Produkcyjno-Usługowa Spół- 5 dzielnia Pracy „Zakrem” – producent ręcznych wózków magazynowych i podnośników hy- draulicznych. Drugim ośrodkiem