INFORMATORE BOTANICO ITALIANO, 42 (1) 187-317, 2010 187

La Flora vascolare del

B. ANZALONE†, M. IBERITE e E. LATTANZI

ABSTRACT - The vascular flora of Lazio (Central ) - The long and meticulous data raising on the vascular flora of Lazio region, started by Giuseppe Lusina, then carried on by Bruno Anzalone and finally inherited by Edda Lattanzi and Mauro Iberite, represents a first working phase lasted 60 years and is briefly introduced in this paper. The vascular flora of Lazio region currently consists of 3330 units and 3146 , divided into 150 families and 896 genera. For each unit the following information is provided: synonym(s), commonness in the regional territory, IUCN threatening status, geo- graphical areas in which it occurs, ideal altitude range and habitat. Since the publication of the latest regional checklist (1996-98), the total amount of units increased from 3185 to 3330 (+4.46%); this is mainly due to the substantial and lively contribution of floristic and taxonomic studies provided both by researchers and by amateurs. Due to the complex geological and environmental patch as well as to the geographical position of Lazio region, this flora is to be considered one of the richest in Italy. Finally, a summarizing outline is given of the priority vascular of the region: 1) very rare units, 2) possibly extinct units, 3) threatened units, 4) units uniquely occurring in Lazio region, 5) non-native units; an outline that can serve as an up-to-date scientific tool in managing the floristic heritage of Lazio region.

Key words : Central Italy, Lazio, regional flora, vascular flora

Ricevuto l’11 Marzo 2010 Accettato il 2 Aprile 2010

PREMESSA,BIODIVERSITÀ E FLORE Conoscere, quantificare e tutelare la Biodiversità è mondiale; ciò è possibile solo mediante la produzio- considerato attualmente uno degli obiettivi primari ne di liste di specie vegetali facilmente accessibili di tutta la comunità scientifica e dei governi sensibi- (database e flore). li alle problematiche ambientali (GOTELLI, COLWELL, Nella formulazione della Rete Natura 2000, nata 2001). Nel settembre 2002 la Commissione Mon- dalle due Direttive comunitarie “Uccelli” 79/409/ diale per lo Sviluppo Sostenibile (CSD) riunitasi a CEE e “Habitat” 92/43/CEE, la conoscenza della Johannesburg (Repubblica Sudafricana) ha stabilito flora ha assunto un ruolo determinante sia per le l’obiettivo globale del 2010, rappresentato dall’impe- conoscenze di base che per le successive applicazioni gno di tutti i Paesi firmatari ad intraprendere inizia- nel campo della definizione della qualità dell’ambien- tive per ridurre significativamente la perdita di te naturale e della pianificazione territoriale1. Biodiversità del Pianeta entro tale anno. Questo «Solo la corretta attribuzione tassonomica di una evento ha ribadito quanto già previsto nell’ambito entità rende valida qualsiasi ulteriore indicazione di delle attività relative all’applicazione della Conven- carattere biogeografico, ecologico e vegetazionale zione per la Biodiversità (CBD) del 1992, ratificata in […] e rende possibile una puntuale valutazione dello Italia con legge n. 124 del 1994. stato di conservazione dell’ambiente, così come ci Dal 2002, la European Conservation Strategy, viene richiesto dalle varie convenzioni internazionali emanata dal Consiglio d’Europa, insieme alla Global per monitorare i cambiamenti globali in atto» Strategy for Plant Conservation (GSPC), adottata dalla (SCOPPOLA, BLASI, 2005). CBD, rappresentano il riferimento di partenza per Nei metodi e criteri adottati per definire le Important realizzare e implementare le strategie nazionali relati- Plant Areas (IPAs) l’analisi a scala regionale della flora ve alla conservazione del patrimonio vegetale. Uno è considerata particolarmente importante poiché per- degli obiettivi operativi della GSPC esprime la neces- sità di conoscere e documentare la diversità vegetale 1The Habitats Directive, Consolidate version 1.1.2007 - http://ec.europa.eu/environment/nature/legislation/habitats directive/index_en.htm. 188 ANZALONE et al. mette di valutare con più precisione il valore conser- bili notizie, edite o inedite, relative ad ogni singola vazionistico delle diverse specie (BLASI et al., 2009). specie, sottospecie e varietà di piante vascolari spon- La checklist aggiornata della flora vascolare italiana tanee e avventizie nel Lazio. Il lavoro, non completa- (CONTI et al., 2005, 2007), così come la Flora to da Lusina, fu ripreso, alla sua scomparsa (1963), d’Italia di PIGNATTI (1982), presentano le informa- da Bruno Anzalone, che già da alcuni anni collabo- zioni floristiche ad un dettaglio regionale. Va inoltre rava con lui, e che si trovò ad ereditare, insieme allo sottolineato come le cartografie floristiche a diversa schedario, l’impegno di proseguire e completare l’o- scala (europea, nazionale e regionale) possano essere pera stessa. realizzate solo grazie a liste floristiche dettagliate, Negli anni successivi quest’ultimo ha continuato la compilate base di dati bibliografici, d’erbario e rassegna bibliografica con diversi contributi (LUSINA, di campo (KURTTO et al., 2007; POLDINI, 2002). È ANZALONE, 1966; ANZALONE, 1981 e 1994)2. vero inoltre che le flore regionali rappresentano i L’intento dell’autore era inoltre di pubblicare il con- repertori analitici della biodiversità vegetale ad una tenuto dello schedario floristico, non soltanto come scala particolarmente significativa e questo è valido un semplice elenco di specie, bensì come una rasse- soprattutto per l’Italia centro-meridionale che, nel- gna in cui per ciascuna entità fosse indicata la distri- l’ambito dell’hotspot “Bacino del Mediterraneo”, buzione geografica nella regione, nonché tutte quelle costituisce una delle aree più importanti in termini osservazioni e commenti che, caso per caso, apparis- biogeografici. sero opportuni. La base di questo lavoro, in continuo aggiornamento, è costituita dai dati bibliografici, dai INTRODUZIONE (a cura di Bruno Anzalone, luglio 2007) dati inediti provenienti da diversi studiosi, verificati Le piante che crescono spontanee nella nostra sul campo oppure su saggi d’erbario, dalla continua e Regione sono state oggetto di interesse e di studio già meticolosa consultazione dell’erbario storico regiona- da molti anni. le (Erbario Romano) e dell’Erbario Montelucci, con- servati presso il Museo Erbario (RO) del Dipartimen- Risale agli inizi del sec. XIX la “Flora Romana” di to di Biologia Vegetale dell’Università degli Studi di MARATTI, pubblicata nel 1822 dopo la morte dell’Autore e pertanto in realtà compilata nel secolo Roma ‘La Sapienza’, ed infine dalle raccolte persona- precedente, opera che pur con tutti i suoi cospicui e li di Bruno Anzalone stesso che hanno dato origine ad una corposa collezione anch’essa conservata numerosi difetti rappresenta un primo tentativo di nell’Erbario della Sapienza. far conoscere tutta la flora della nostra Regione. Le diverse sollecitazioni provenienti dal mondo acca- È del 1818 il “Prodromo della Flora Romana” di demico e dagli Enti deputati alla tutela e gestione del SEBASTIANI e MAURI, preceduto, negli anni 1813 e territorio, indussero Anzalone a produrre, per conto 1815 da due lavori del solo SEBASTIANI sullo stesso della Regione Lazio, un Elenco preliminare delle pian- argomento, inclusa, nel secondo, la flora spontanea te vascolari spontanee del Lazio (ANZALONE, 1984) dei ruderi del Colosseo. Il Prodromo elenca 1700 che, pur essendo appunto un semplice elenco, ha piante, tutte poi riportate nel successivo e ben più costituito un importante punto di riferimento per cospicuo “Prodromo” di SANGUINETTI, pubblicato tutti coloro che, a diverso titolo, si sono interessati di nel 1864, che si riferisce però, come il precedente, flora, vegetazione e paesaggio, sia per motivi di stu- non al solo Lazio (esclusa la parte meridionale a sud dio che di gestione del territorio. Questo elenco è di Terracina) ma a tutti i territori dell’allora Stato stato poi aggiornato con due contributi successivi Pontificio (Umbria e Marche). Vi sono elencate quasi (ANZALONE, 1996, 1998), sempre limitati alla sem- 2300 specie e per ciascuna è data la descrizione e, in plice elencazione delle singole entità. maniera assai approssimata e quasi sempre incomple- Alla fine degli anni ‘90, anche con l’intento di dare ta, la distribuzione nel territorio. L’Autore si avvalse, un maggior impulso a questa ricerca, si è costituito oltreché, come detto, del lavoro di Sebastiani e Mauri un gruppo di lavoro, composto dagli autori di questa anche di altre pubblicazioni dello stesso Mauri e della pubblicazione, che ha proseguito l’opera di riunire, Fiorini Mazzanti, nonché delle segnalazioni di rinve- vagliare e verificare l’enorme mole di dati bibliogra- nimenti da parte del marchigiano Orsini e di altri. fici, inediti e d’erbario che si sono prodotti negli ulti- Alla fine del secolo XIX fu messa in cantiere da Pietro mi anni (dal 1995 in poi), integrandoli con le infor- Romualdo Pirotta ed Emilio Chiovenda, illustri mazioni dello schedario cartaceo iniziato da Lusina. botanici romani, la redazione di una ‘Flora Romana’ La recente pubblicazione del volume sullo stato delle che avrebbe dovuto raccogliere tutte le conoscenze conoscenze floristiche dell’Italia ha fatto il punto, storiche, bibliografiche, floristiche e tassonomiche regione per regione, sull’enorme mole di dati biblio- sul territorio laziale. Di quest’opera però fu pubbli- grafici. Anche per il Lazio è stata prodotta una cata, purtroppo, solo una parte della bibliografia mappa delle conoscenze che sottolinea la presenza, (PIROTTA, CHIOVENDA, 1900-1901). Circa mezzo nella nostra regione, di aree ben conosciute e di altre secolo dopo Giuseppe Lusina riprese l’opera prose- ancora poco esplorate ma meritevoli di studi appro- guendo la recensione bibliografica, che iniziò a pub- fonditi (ANZALONE et al., 2005). blicare nel 1956. Egli inoltre iniziò a preparare il Presentiamo, comunque, quanto fino ad oggi ci materiale per redigere l’elenco floristico, cioè la vera risulta, sicuri peraltro di non aver fatto opera perfet- e propria flora della regione. Nacque così, nel corso degli anni, un cospicuo schedario con tutte le possi-

2L’ultimo, redatto fino al 2007, è stato pubblicato postumo (ANZALONE, 2010). Flora vascolare del Lazio 189

ta. Errori e omissioni certamente non mancheranno Terminillo (2213 m), i con la vetta e noi saremo ben grati a chi vorrà segnalarceli per un più alta della regione il M. Gorzano (2458 m) e i eventuale miglioramento e aggiornamento di questa . Verso Sud-Est prevale invece la serie nostra “Flora”. laziale-abruzzese con il complesso dei -Ernici, la cui vetta più alta è il M. Viglio L’ AREA DI STUDIO (2156 m), e i (2241 m). La fascia occidentale preappennininica risulta articolata in due Il Lazio, situato nella parte centrale della penisola ita- gruppi: quello a Nord di Roma, (Volsini, Sabatini e liana (Fig. 1), si estende per una superficie di 17.227 Cimini) e quello a Sud (Colli Albani, Lepini, Ausoni km2. Il territorio è prevalentemente collinare (54%), e Aurunci). I preappennini digradano in grandi pia- mentre le aree montuose e pianeggianti hanno rile- nure litoranee: Maremma laziale, Campagna vanza minore (coprono rispettivamente il 26% e il Romana e Agro Pontino. Le coste sono basse e costel- 20%). Procedendo da Nord i gruppi montuosi sono late da promontori come Capo Linaro, il promonto- rappresentati dalle propaggini appenniniche della rio di , del Circeo e quello di . Apparten- serie umbro-marchigiana: i Monti Reatini con il M. gono amministrativamente al Lazio, anche se fisica-

Fig. 1 La regione Lazio.Suddivisione del territorio in settori e sottosettori come da Tab. 1. Lazio region. Zoning of regional territory in sectors and respective sub-sectors as in Tab. 1. 190 ANZALONE et al. mente campane, le isole Ponziane, al largo del golfo ne della grande ricchezza floristica del nostro territo- di Gaeta. rio, come già evidenziato da MONTELUCCI (1978). Da un punto di vista geologico e geomorfologico Anche attraverso la valutazione qualitativa e quanti- (COSENTINO et al., 2004) il Lazio è caratterizzato da tativa delle aree protette è possibile verificare la ric- formazioni sedimentarie e vulcaniche che la tettonica chezza e varietà ambientale del territorio regionale. Il e gli agenti esogeni hanno modellato dando luogo a Lazio custodisce infatti 6 aree protette nazionali e 61 morfotipi caratteristici. Le rocce sedimentarie, princi- regionali, queste ultime suddivise, per tipologia, in palmente calcaree e terrigene di Era mesozoico-ceno- parchi regionali, riserve naturali, parchi suburbani, zoica, appartengono alle due facies che caratterizzano parchi urbani e monumenti naturali, per un totale di l’Appennino centrale. La facies laziale-abruzzese, tipi- superficie protetta pari a circa 213.638 ha (12,39% ca di mare sottile, presenta calcari a grana grossolana del territorio regionale). Se ai dati precedenti aggiun- di origine organogena, spesso intercalati a dolomie, giamo che la Rete Natura 2000 individua 183 SIC intensamente tettonizzati. Essi sono modellati in (Siti di Importanza Comunitaria) e 42 ZPS (Zone di forme carsiche, talvolta anche molto accentuate, con Protezione Speciale) (CATTENA et al., 2003), appare ridotta disponibilità idrica superficiale. La facies chiaro come questo territorio, che ha visto la presen- umbro-marchigiana, tipica di mare profondo, è costi- za umana da tempi antichissimi e che ospita la prima tuita principalmente da calcari, calcari marnosi e metropoli europea e una popolazione attuale di marne, con ridotto carsismo e un maggior scorrimen- 5.626.700 unità3, conservi ancora aspetti naturalistici to superficiale delle acque meteoriche. Il secondo di notevole importanza scientifica e conservazionistica. gruppo litologico costituisce gli apparati vulcanici vulsino, cimino-vicano, tolfetano, cerite-manziano, Suddivisione geografica dell’area sabatino e albano, che si presentano oggi in comples- Per meglio valutare la distribuzione dei diversi taxa il si rilievi collinari con caldere spesso occupate da spec- territorio regionale, nei suoi confini amministrativi, chi lacustri. Su questi rilievi l’azione delle acque cor- è stato diviso in 26 settori, alcuni dei quali a loro renti superficiali è preponderante, fino ad assumere volta distinti in sottosettori (Tab. 1, Fig. 1). Nel cata- vistosi aspetti di erosione di tipo calanchivo. La terza logo che segue questi ultimi vengono indicati solo tipologia è rappresentata dai sedimenti pleistocenici, quando l’entità non occupi l’intero settore. La deli- di natura arenacea e argilloso-arenacea, depositati dai mitazione dei settori rispecchia non solo la fisiografia fiumi e rimaneggiati dal mare in conseguenza dei del territorio ma anche il diverso stato delle cono- movimenti eustatici. Essi costituiscono oggi il sub- scenze floristiche, come riportato in ANZALONE et al. strato delle pianure costiere (Maremma laziale, (2005), per cui alcune aree geografiche sono state Campagna Romana, Agro Pontino e Piana di Fondi). riunite, altre sono state invece modificate nei loro La rete idrografica è caratterizzata, nel settore setten- confini. trionale della regione, dal Tevere, terzo fiume italia- no, con i suoi affluenti principali (Nera ed Aniene). L’ ESPLORAZIONEFLORISTICA DEL LAZIO Il Lazio meridionale è drenato invece dal sistema Per quanto riguarda la storia dell’esplorazione flori- idrografico del Liri-Garigliano con gli affluenti Sacco stica del Lazio, nelle epoche passate sono stati nume- e Gari. Ricordiamo inoltre il Fiora, il Marta, emissa- rosi i botanici che hanno percorso il nostro territorio rio del lago di Bolsena, l’Arrone, emissario del lago di lasciando testimonianze sia edite che inedite rintrac- , il Sisto e l’ che drenano le acque ciabili nei numerosi esemplari d’erbario. Per una della bonifica pontina. Il Lazio è ricco di bacini lacu- esauriente trattazione si rimanda ai lavori citati nella stri: intramontani naturali (laghi Lungo, di Ripa Bibliografia Botanica del Lazio, in particolare a Sottile e di ) e artificiali (laghi del Salto PIROTTA, CHIOVENDA (1900-1901) fino a tutto il e del Turano), vulcanici (Bolsena, Vico, Bracciano, 1800 e ad ANZALONE et al. (1988) fino al 1988. Per Martignano, Albano e ) e costieri (Fogliano, informazioni sullo stato attuale delle conoscenze flo- Monaci, Caprolace, Sabaudia e Fondi). Nella regione ristiche relative al Lazio si fa riferimento ad abbondano inoltre sia acque sorgive, legate a feno- ANZALONE et al. (2005). meni strutturali e stratigrafici, che acque termali. In generale si può affermare che il numero delle pub- Ricordiamo i Bagni di Tivoli (acque bicarbonato-sol- blicazioni riguardanti il Lazio è rimasto esiguo fino fato-alcalinoterrose), l’acqua di (oligominerali alla prima metà del 1900; dal 1950 ad oggi si assiste fredde) e i Bagni di (acque calde fra i 60 e i invece ad un graduale e costante aumento dei lavori 35 ºC). a carattere floristico e vegetazionale che hanno per- I sistemi orografici, i diversi tipi litologici e il gra- messo di arricchire il numero di taxa spontanei e diente climatico Mar Tirreno - dorsale appenninica alloctoni, o di chiarire l’esatta posizione sistematica danno origine a una serie di ambienti e di tipologie di specie dubbie (Fig. 2). Queste pubblicazioni, fra vegetazionali molto vari e articolati. Di conseguenza cui flore locali ampie ed esaurienti (ANZALONE et al., è possibile individuare nel Lazio 15 unità fitoclima- 1997; CORAZZI, 1998; LATTANZI, TILIA, 1998; tiche ricadenti nella Regione Mediterranea, in quella LUCCHESE, LATTANZI, 2000; SCOPPOLA, 2000; Temperata e nelle relative Regioni di Transizione LATTANZI, TILIA, 2005; ATTORRE et al., 2006; (BLASI, 1994; BLASI, MICHETTI, 2005). Questa varia- BARTOLUCCI, 2006; ROSATI et al., 2006; per citarne bilità fitoclimatica, connessa ai numerosi biotopi, anche se spesso di limitata estensione, sono la ragio-

3Dati 2008: Demostar - Regione Lazio http://servizi.regione. lazio.it/servapp/demostar/home.php. Flora vascolare del Lazio 191

TABELLA 1 Suddivisione del territorio della regione Lazio in 26 settori e relativi sottosettori. Zoning of Lazio region in 26 sectors and respective sub-sectors.

SETTORE SIGLA SOTTOSETTORE SIGLA , L.Bolsena, L.Mezzano, Selva del Lamone (Lam.), Alto Viterbese A.Vit. (a) Bagnoregio, Montefiasc., Acquapend., Ris. Nat. di M. Rufeno (M.Ruf.) 1 Viterbese Viterb. Viterbo, Palanzana (Palanz.), Soriano, L.Vico, Ronciglione, Vetralla, Cimini Cim. (b) Sutri, Capranica di Sutri, Canepina, Monterosi, Nepi, Bagnaccio (Bagn.) Barbarano Barb. (c) Barbarano Romano (Parco Reg. “Marturanum”) Maremma laziale Mar.laz. (a) Montalto di Castro, Tarquinia (Tarq.), Canino, Tuscania 2 Maremma Marem. Civ. (b) Monti della Laga, settore laziale (Amatrice e Accumoli); Pantani di 3 Monti della Laga Laga Accumoli (P.Accumoli) Term. (a) Inclusa Vallonina, Leonessa Bacino del Velino (prov. Rieti) e Monti Reatini (escluso Terminillo), 4 Monti Reatini M.Reat. Reatino Reat. (b) Cittaducale, Lago di Ripa Sottile e Lago Lungo (L.Reatini) Valle del Salto, Piani di Rascino e Cornino, Fiamignano, Borgorose, Cicolano Cicol. (c) Pescorocchiano, Leofreni 5 Monti della Duchessa Duch. Montagna della Duchessa (prov. Rieti) Valle del Tevere, da Attigliano-Bassano in Tev. a , incl. 6 Val Tiberina Val Tib. Valle del Tevere V.Tev. (a) Civitacastellana, -Torrita, Riano, Orte Sorat. (b) 7 Tolfa M.ti Sabini e tutto il territorio a S-SW di Rieti e del Cicolano, 8 Sab. M. Carseolani, M. Navegna; esclusi Lucretili e Cornicolani Monti Tiburtini Tib. (a) T ivoli, Bagni di T. (Acque Albule), Guidonia, ecc. 9 Monti Tiburtini M.Tib. Monti Cornicolani Corn. (b) S.Angelo Rom., Montecelio, Poggio Cesi M. Gennaro, M. Pellecchia, Palombara, Marcellina, S.Polo, , Monti Lucretili Lucr. (c) , , Mandela, Cineto, M. Sabatini, L. di Bracciano e di Martignano, Anguillara, , 10 M.Sabat. Sabatini Sabat. (a) Campagnano, , , Oriolo Rom.; escluso Vicarello Vicarello Vicar. (b) Valle del Treia Treia (c) Valle del Treia, Mazzano Rom., Calcata Città (entro il G.R.A.) e immediate adiacenze: Lunghezza, Ris. Nat. 11 Roma Roma Decima Malafede Litorale romano Lit.rom. Litorale da S. Marinella ad Anzio--Torre Astura (Astura), 12 Litorale Litor. (a) escluso Castelporziano Castel Porziano Cast.Porz. (b) Intero territorio della tenuta Territorio di , , , , 13 Monti Ruffi Ruffi ecc. 14 Pr en. , S.Vito R., Guadagnolo ecc. Settore laziale dei Monti Simbruini, incl. Affilani, Cantari e Altopiani 15 Monti Simbruini Simb. di Arcinazzo (escl. Ruffi e Scalambra) 16 Monte Scalambra Scal. , incl. Fiuggi, , Prato di Campoli, L.Canterno, 17 Monti Ernici Ern. L.Lattanzi 18 Castelli Romani Cast.Rom. Colli Albani Valle del Sacco, da e a e Castro dei V. (incl. 19 Cioc. , , Giuliano, ) 20 Lep. Monti Lepini Territorio pontino (incl. Ardea), escluso quanto rientra in Lit.rom., 21 Agro Pontino A.Pont. Agro Pontino Agro Pont. (a) Lep., Circeo, Aus. Parco del Circeo Circeo (b) Parco del Circeo, esclusa Zannone Valle del Liri da Sora a San Vittore, incl. Posta Fibreno, 22 Valle del Liri V.Liri Campoli Appenn., , 23 Aus. Monti Ausoni da a e Terracina (Terr.) Monti.Aurunci, limitati da V.Liri, Aus., Val Com. e, sul litor., 24 Monti Aurunci Aur. dal tratto Fondi e lit. di Fondi, Sperlonga e Gaeta, foce Garigliano Monti di e di , Valle di Canneto, Picinisco Pic. (a) M.Meta (settor 25 Val di Comino Val Com. e laziale), Alvito, S. Donato, Rocca Altiera, Cairo (b) Monte Cairo, Montecassino, , Mainarde Main. (c) Mainarde laziali (M.Cavallo, S. Biagio Sarac. ecc.) Ponza, Gavi, Palmarola (Palm.), Zannone (Zann.), Ventotene (Vent.), 26 Isole Ponziane Ponz. S.Stefano (S.Stef.) 192 ANZALONE et al.

erbario fa parte ormai da anni delle collezioni di RO, dove è sempre stato a disposizione di studiosi, esper- ti di flora laziale, oltre che di studenti e laureandi. L’Erbario Anzalone ha una consistenza di circa 31.000 esemplari, in gran parte provenienti dal terri- torio del Lazio; attualmente è in fase di riordino e schedatura informatizzata (IBERITE et al., 2010). Hanno inoltre contribuito alla stesura di questa flora numerosi erbari pubblici e privati consultati in tanti anni di lavoro. Si riportano di seguito gli acronimi degli Erbari citati nel testo. Erbari pubblici: Fig. 2 APP, BOLO, FI, GDOR, PESA, RO [HB (Erbario Numero di pubblicazioni botaniche relative al Lazio, Bazzichelli), HM (Erbario Montelucci), HA (Erbario ripartite per decadi dal 1850 al 2006. I dati precedenti al Anzalone), HR (Erbario Romano), HG (Erbario gene- 1850 sono riuniti in un’unica serie. rale), HPNA (Erbario del Parco Nazionale Number of botanical publications pertinent to Lazio d’)], UTV, H.Lucch (Erbario Lucchese, URT), region, divided by decades from 1850 to 2006. H.PNC (Erbario del Parco Nazionale del Circeo, Publications dating back before 1850 are collected all Fogliano, LT), H.Ton (Erbario Tondi, APP). together. Erbari privati: H.Bart (Erbario Bartolucci, Roma) alcune pubblicate di recente), sono la fonte principa- H.Bass (Erbario Bassani, , RM) le degli aggiornamenti della presente flora. H.Cel (Erbario Celesti-Grapow, Roma) H.Giar (Erbario Giardini, S. Angelo Romano, RM) CRITERI SEGUITI NELLA REDAZIONE DEL CATALOGO H.Iam-Lor (Erbario Iamonico-Lorenzetti, Roma) La struttura del presente lavoro segue l’impianto ini- H.Ibe (Erbario Iberite, Latina) ziale impostato da Bruno Anzalone; ad esso sono H.Ioc (Erbario Iocchi, Roma) state apportate alcune modifiche che danno maggio- H.Latt (Erbario Lattanzi, Roma) ri informazioni sulla reale presenza di specie molto H.Min (Erbario Minutillo, Fondi, LT) rare o a rischio di estinzione nel Lazio. Per questi taxa H.Mor (Erbario Moraldo, Genova) sono stati cioè indicati gli Erbari, pubblici o privati, H.Pav (Erbario Pavesi, Roma) presso i quali gli exsiccata relativi sono depositati. I H.Ross (Erbario W. Rossi, L’Aquila) dati distributivi sono aggiornati al dicembre 2007. H.Scar (Erbario Scarici, Viterbo) H.Til (Erbario Tilia, Roma) Fonti bibliografiche I riferimenti bibliografici essenziali sono riportati Sistematica e ordinamento delle specie nella letteratura citata. Per una bibliografia completa In acccordo con PERUZZI (2010), l’ordine delle sot- delle pubblicazioni a carattere botanico riguardanti il toclassi all’interno del phylum Charophyta, classe Lazio si fa riferimento ai repertori bibliografici di Equisetopsida è basato su CHASE, REVEAL (2009) e seguito riportati in ordine cronologico. sugli studi filogenetici di PRYER et al., (2001). Per le crittogame vascolari con megafilli la delimitazione e LUSINA G., 1956 – Bibliografia botanica del Lazio (secc. XIX l’ordine delle famiglie segue SMITH et al. (2006). Per e XX). Ann. Bot. (Roma), 25 (1-2): 127-178. le angiosperme si è seguito HASTON et al. (2007, LUSINA G., ANZALONE B., 1966 – Bibliografia botanica del 2009) per l’ordine delle famiglie e l’Angiosperm Lazio (secc. XIX e XX). Rettifiche, aggiunte e continuazio- Phylogeny Group (STEVENS, 2008; APG III, 2009) per ne. Ann. Bot. (Roma), 28 (3): 553-598. la relativa delimitazione. ANZALONE B., 1981 – Bibliografia botanica del Lazio (secc. La successione dei generi e delle specie segue l’ordine XIX e XX). Rettifiche, aggiunte e seconda continuazione. alfabetico; per la relativa nomenclatura e tassonomia Ann. Bot. (Roma), 39 (2): 237-296. si è fatto riferimento in parte a CONTI et al. (2005, ANZALONE B., 1994 – Bibliografia botanica del Lazio. Terza 2007), oltre che a PIGNATTI (1982), GREUTER et al. continuazione. Ann. Bot. (Roma), 52 (2): 203-259. (1984-1989) e TUTIN et al. (1964-1980, 1993). Nei ANZALONE B.†, 2010 – Bibliografia botanica del Lazio. casi in cui si è seguita una sistemazione più recente Quarta continuazione. Ann. Bot. (Roma), Quaderni: viene riportato il relativo riferimento bibliografico. 23-52. Nel riportare i dati desunti da fonti bibliografiche e non verificati con esemplari d’erbario, si è comunque Fonti d’erbario aggiornata la nomenclatura citando il binomio origi- Le collezioni dell’Erbario di Roma (RO) e le copiose nale fra i sinonimi o indicandolo di seguito al relati- raccolte effettuate da Bruno Anzalone stesso nella sua vo settore geografico con la dizione “sub”. Ove neces- lunga carriera di botanico sono state la base del pre- sario è stata indicata anche la relativa citazione sente lavoro. Per volontà di Bruno Anzalone il suo bibliografica. Flora vascolare del Lazio 193

Abbreviazioni utilizzate Strutturazione delle schede abband. – abbandonato/i Ogni citazione di specie (o sottospecie e varietà) è Abr. – Abruzzo articolata nel seguente modo: acquitr. – acquitrini - Nome del taxon. Secondo le indicazioni riportate adiac. – adiacenze affl. – affluente nel paragrafo “sistematica e ordinamento delle spe- alp. – alpino cie”. Le abbreviazioni degli autori seguono il testo di altitud. – altitudine BRUMMIT, POWELL (1992). amb. – ambiente - Sinonimi. Vengono riportati i principali sinonimi argill. – argilloso con cui il taxon è indicato nelle flore recenti. attualm. – attualmente - Sigla di frequenza. Viene riportata la frequenza del cacum. – cacuminale taxon secondo le categorie seguenti: calc. – calcareo certam. – certamente CC – comunissima colt. – coltivato/i, coltivi, colture MC – molto conf. – confermare C – comune controll. – controllare PC – poco comune determ. – determinazione R – rara escl. – escluso MR – molto rara exs. - exsiccatum/a RR – rarissima F. – fiume NT – non più ritrovata dopo il 1920 F.so – fosso ? – presenza dubbia (il nome del taxon è riportato ferrov. – ferroviarie (scarpate) in corsivo) freq. – frequente E – estinta generic. – genericamente GRA – Grande Raccordo Anulare di Roma - Categorie specie alloctone. incl. – incluso/a CAS – entità alloctona occasionale, effimera Ind. – indicato/a NAT – entità alloctona che forma popolamenti sta- insul. – insulare bili L. – lago/i INV – entità alloctona naturalizzata con forte capa- latif. – latifoglie cità di espansione leg. – legit, legerunt INTR – entità alloctona chiaramente introdotta dal- litor. – litoraneo l’uomo loc. – località Nota: per una più completa definizione delle catego- localm. – localmente rie delle entità alloctone si fa riferimento a PY EK et M. – monte al. (2004); š marg. – margine, marginale maritt. – marittimo - Categorie IUCN. Vengono riportate le categorie di medit. – mediterraneo rischio regionali e nazionali (carattere sottolineato) merid. – meridionale secondo CONTI et al. (1997); mesof. – mesofilo/i mont. – montano - Distribuzione. Viene riportata la distribuzione nel nomencl. – nomenclatura Lazio; nei casi di piante diffuse in tutta o quasi tutta occid. – occidentale la regione viene data, di norma, una indicazione preferib. – preferibilmente generica (“In quasi tutta la Regione”, “In gran parte preval. – prevalentemente della Regione”). Per i taxa a distribuzione più limita- prob. – probabilmente ta si riportano, quando possibile, i settori, i sottoset- recent. – recentemente tori e le località in cui l’esemplare è stato rinvenuto. rud. – ruderi, rudereti, ambienti ruderali, amb. I dati distributivi sono il risultato di un lungo e meti- sinantropici, macereti coloso lavoro di confronto fra la bibliografia e gli rup. – rupestre esemplari d’erbario. Quando non è stato possibile sabb. – sabbioso reperire questi ultimi, in mancanza quindi di una Sec.sc.: – secolo scorso (prima del 1920) verifica diretta sull’esemplare, si è utilizzata l’espres- semprev. – sempreverdi sione “Ind. (indicato/a) per” seguita dal settore o specialm. – specialmente staz. – stazioni dalla località; subalp. – subalpino - Ambienti.Sono indicati i principali ambienti in cui sublitor. – sublitoraneo la pianta vive e l’intervallo altitudinale elettivo per il submedit. – submediterraneo territorio laziale; per le entità NT non viene riportato submont. – submontano questo dato. temp. – temporaneo terr. – territorio - Note. comprendono commenti per lo più di carat- torr. – torrente tere tassonomico i cui riferimenti sono reperibili in vers. – versante bibliografia. 194 ANZALONE et al.

CATALOGO DELLAFLORA amb. umidi, sponde, greti, acquitr., boschi, 0-2000 m Equisetum fluviatile L. – RR; EW Laga: F.so Cerruglia (leg. G. Tondi, 1997 - H.Ton), CHAROPHYTA Roma: Castelfusano (leg. A. Brilli-Cattarini, 1938 EQUISETOPSIDA - PESA). Ind. per: L.Posta Fibr., Pic.; amb. umidi, greti, sabbie umide, 0-1300 m LYCOPODIIDAE Equisetum hyemale L. – MR; LR Laga (F.so Selva Grande, F.Tronto; Accumoli, Lago LYCOPODIACEAE Secco), Roma (1922, ’28, ’29, leg. G. Lusina, RO- Huperzia selago (L.) Bernh. ex Schrank et Mart. HR). Ind. per Ern. Sec.sc.: Riofreddo, Ascrea in subsp. selago - RR Sabina, Circeo; sponde, rive, acquitr., 0-1500 m Laga (Pizzo di Sevo, leg. G. Tondi, 2002 - H.Ton); Equisetum palustre L. - PC macereti a mirtillo, 1900-2200 m A.Vit. (Lam.), Cim., Laga, Term. (Rio Fuggio), Cicol. (Rascino), Ruffi, Pantano di SELAGINELLACEAE (M.Scalambra), L.Posta Fibr., Aus. Ind. per: Bagnoregio, Bassano in Tev., Vicovaro. Ern. Sec.sc.: Selaginella denticulata (L.) Spring - MC Roma, Simb., V. Liri; prati umidi, acquitr., greti, 0- Prevale nel settore mediterraneo della Regione, 2000 m incl. Ponz. e molte zone interne; amb. umidi, scar- Equisetum ramosissimum Desf. - MC pate, rupi e muri, 0-1300 m Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.); greti, sponde, amb. umidi, arbusteti, 0-1000 m ISOËTACEAE Equisetum telmateja Ehrh. (E. maximum Auct., non Lam.) - MC Isoëtes duriei Bory - MR; LR Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); Lit.rom.: Palo, Cast. Rom., Aus. (Priverno- amb. umidi, sponde, greti, 0-1700 m Fossanova), Ponza e Zann. Sec.sc.: Roma, Anzio, Equisetum variegatum Schleich. ex Weber et D. Agro Pont., Circeo; pozze, rive, amb. temp. inonda- Mohr – RR; LR ti, 0-500 m Laga (F.so di Valle Conca, leg. A. Brilli-Cattarini e Isoëtes histrix Bory - R; LR L. Gubellini, 1991 - PESA); greti, 1350 m Cim., Roma (Appia Antica), Litor. [Palo, Maccarese, Cast. Porz., Anzio, Nettuno (Foglino)]; POLYPODIIDAE Agro Pont., Circeo, Ponza. Sec.sc.: Roma (Bravetta, M.Mario, Macchia Mattei); pozze, rive, amb. temp. OSMUNDACEAE inondati, 0-50 m Osmunda regalis L. - R Isoëtes velata A. Braun subsp. velata – MR; VU; VU Viterb. (Montefiascone, ai 5 Bottini), Litor. (Cast. Porz., Nettuno-Foglino), Agro Pont., Sabat. (Canale Monter.), Litor. (Lido di Lavinio, Circeo (Cerasella). Sec.sc.: Fiumic., L.Fogliano; Villa Claudia), Circeo (L.Paola, Baia d’Argento), pozze, rive, amb. temp. inondati, 0-20 m Agro Pont. (B.go Montenero), Aus. (L.Vescovo), Aur. (L.Fondi), Ponza (Scogli del Felce). Sec.sc.: OPHIOGLOSSIDAE dint. di Roma; acquitr., paludi, ruscelli, boschi OPHIOGLOSSACEAE umidi, 0-500 m

Botrychium lunaria (L.) Sw. - R MARSILEACEAE Laga (Pizzo di Sevo), Term., Duch., Simb., Scal., Ern., Pic. (Meta, Rocca Altiera); pascoli e prati, Marsilea quadrifolia L. – E?; EW; VU 1000 -2200 m Paludi Pont. (Campi di Piscinara, leg. A. Béguinot, Ophioglossum lusitanicum L. - R; LR 1898 - RO-HR), Piana di Fondi (leg. L. Grande, Anzio (Bosco di Padiglione), Cast. Porz., Circeo 1931 - NAP) (Molella), Aus. (M.Leano), Aur. (Maranola, Colli Pilularia globulifera L. - ?; CR Cecubi, Gaeta). Sec.sc.: Roma (Testaccio), Circeo- Ind. per Civitavecchia e Maccarese, nel Sec.sc., da Terr. (fra Torre Olevola e P.Badino), Zann.; pratel- MARATTI (1822) e SANGUINETTI (1864), e di li, radure e marg. boschivi, 0-500 m recente per Civitavecchia da COOK (1983) e da Ophioglossum vulgatum L. - RR; VU FERRARINI et al. (1986) A.Vit. (Lam.) (leg. A. Scoppola, 1989 - UTV), Pilularia minuta Durieu ex A.Braun – NT; EW Circeo (Foresta). Sec.sc.: Cast.Rom., Tivoli (Acque Sec.sc.: Nettuno: in una piscina della Selva di Alb.), Terr.; prati e boschi umidi, 0-300 m Nettuno (leg. E. Chiovenda, 1903 - BOLO) (MARCHETTI, 2002: 382) EQUISETIDAE SALVINIACEAE EQUISETACEAE Azolla filiculoides Lam. (incl. A. caroliniana Willd. e Equisetum arvense L. subsp. arvense - C A. mexicana C. Presl) - NAT Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); L.Vico, L.Monterosi, Roma (Tev.), Nettuno Flora vascolare del Lazio 195

(Foglino), Agro Pontino, Aus., Aur. (L.Fondi); Asplenium fissum Kit. ex Willd. - R acque stagnanti o a lento flusso, 0-200 m Term., Duch., Simb., Ern., Pic., Main.; rupi calca- Salvinia molesta D.S. Mitch. - CAS ree, 800-2000 m Pozzo del Merro (presso S. Angelo Romano - Asplenium lepidum C. Presl subsp. lepidum – NT; M.Cornicolani) (leg. M. Giardini, 2003 – H.Giar); EW acque stagnanti, 300 m Sec.sc.: Tivoli, Vicovaro, Simb., Cicolano Salvinia natans (L.) All. – RR; VU; VU Note. Cfr. NARDI, 1979 Agro Pontino (Latina, canali di bonifica), Aur. Asplenium marinum L. – RR; LR (L.Fondi) (leg. M. Iberite, 2004 - H.Ibe). Sec.sc.: Circeo (promont., grotta di Torre Paola, leg. M. Ostia, Nettuno, Paludi Pontine; acque stagnanti o a Padula, 1965 - H.PNC; leg. A. Terracciano, 1888 lento flusso, 0-50 m e 1889 - RO-HR); rupi presso il mare, 0-50 m Note. ANZALONE et al., 1997: 264 DENNSTAEDTIACEAE Asplenium obovatum Viv. subsp. lanceolatum (Fiori) P. Silva (A. billotii F.W. Schultz) - RR; LR Pteridium aquilinum (L.) Kuhn subsp. aquilinum - Ponz. (Vent., leg. B. Anzalone, 1970 - RO-HA), CC Ind., per errore, per Ponza). Sec.sc.: Cast.Rom. In quasi tutta la Regione (incl. Ponz.); boschi, (L.Nemi, leg. E. Chiovenda, 1905 - BOLO) boscaglie, radure, incolti, colt., prati, 0-2000 m (MARCHETTI, 2002: 380); rupi silicee, 0-500 m Asplenium obovatum Viv. subsp. obovatum - RR; PTERIDACEAE LR Adiantum capillus-veneris L. - C Ponz. (Ponza, leg. B. Anzalone, 1969; Zann., leg. Nella maggior parte della Regione; rupi umide, B. Anzalone, 1950 - RO-HA). Ind. per: Itri muri, pozzi, 0-1500 m (M.Faito, TERRACCIANO, 1872-78), Palm. Anogramma leptophylla (L.) Link [Gymnogramma l. (BÉGUINOT, 1905); rupi silicee, 0-100 m (L.) Desv.] - C Asplenium onopteris L. - CC Viterb., Tolfa, Sab., Lucr., Sabat., Roma, Litor., In quasi tutta la Regione; arbusteti, macchie, boschi, Cast.Rom., Cioc., Lep., Circeo, Ern., Aus., Aur., rupi, muri, talvolta epifita, 0-1500 m Zann.; muri, rupi, scarpate, 0-1000 m Asplenium petrarchae (Guérin) DC. subsp. petrar- Cheilanthes acrostica (Balb.) Tod. (C. pteridioides chae - RR; LR Auct.) - RR; LR Terr., Aur.: da Sperl. a Gaeta (M.Orlando); rupi Aus. (Tempio di Anxur), Aur. (La Civita, Spigno, calcaree presso il mare, 10-100 m Colli Cecubi); rupi e muri, 0-500 m Asplenium ruta-muraria L. subsp. ruta-muraria - C Cheilanthes maderensis Lowe - NT?; EW Laga, M.Reat., Duch., V.Tev., Sab., Simb., Scal., Sec.sc.: Roma (“rupi apriche presso il lago di Ern., Cast.Rom., Lep., Circeo, Terr., Aur., Pic., Castello all’Acqua Acetosa”, leg. E. Chiovenda, Main.; rupi calcaree, muri, 0-2000 m 1906 - RO-HR) Asplenium trichomanes L. subsp. pachyrachis Note. Così è scritto nel cartellino che accompagna (Christ) Lovis et Reichst. - RR; LR l’exs. in BOLO. Resta il dubbio circa la loc. (Roma Circeo (promont.), Aus. (M.Giusto). Sec.sc.: o Cast.Rom.?) e c’è anche il dubbio di un possibi- Roma, Simb., (FR) (MARCHETTI, SOSTER, le scambio di cartellini (MARCHETTI, 2002: 381) 1992); rupi, muri, 0-500 m Pteris cretica L. - RR; VU; EN Note. Presenza dubbia nel Lazio (MARCHETTI, Tib. (S. Vittorino, lungo il F.so di Ponte Terra, leg. 2004) B. Anzalone, 1976 – RO-HA). Sec.sc.: Cast.Rom. Asplenium trichomanes L. subsp. quadrivalens D.E. (Villa Venosa presso , leg. E. Chio- Mey. - MC venda, 1913 - BOLO); forre, grotte, 300-400 m In quasi tutta la Regione; rupi, muri, 0-2000 m Pteris vittata L. - CAS; LR; DD Asplenium trichomanes L. subsp. trichomanes - ? Roma (muraglioni del Tevere da P.te S.Angelo a Ind. per Aur. (MORALDO et al., 1990) P.te Sublicio, forse sfuggita dal non lontano Orto Asplenium × tyrrhenicum Cubas, Pangua et Botanico); muri, 20 m Rosselló (A. balearicum × A. onopteris) - RR Ponz. (Vent., leg. B. Anzalone, 1986 - RO-HA) ARCHETTI ASPLENIACEAE (M , 2002); rupi, 0-100 m Asplenium viride Huds. - R Asplenium adiantum-nigrum L. subsp. adiantum- M.Reat., Duch., Simb., Ern., Pic.; rupi, 500-2000 m nigrum - RR; LR Ceterach officinarum Willd. subsp. bivalens Cim. (leg. C. Caporali, 1999 - UTV), Reat. (sopra D.E.Mey. [C. javorkeanum (V ida) Soó] - MC Antrodoco, leg. M. Rosati, 1974 - RO-HA). Ind. In quasi tutta la Regione; rupi, muri, 0-1500 m per diverse loc., ma quasi certam. per equivoco con Ceterach officinarum Willd. subsp. officinarum - A. onopteris. Sec.sc.: Cim., Cast.Rom.; boschi, rupi, RR; LR 500-1000 m Pren. (Capranica, leg. B. Anzalone, 1961 - RO- Asplenium balearicum Shivas - RR; LR; EN HA). Sec.sc.: Viterb., Roma, Cast.Rom., Cisterna, Ponz. (Ponza, Palm., leg. B. Anzalone, 1974 - RO- Terr.; rupi, muri, 0-800 m HA); rupi silicee, 0-100 m Phyllitis sagittata (DC.) Guinea et Heywood 196 ANZALONE et al.

[Asplenium sagittatum (DC.) Bange, P. hemionitis Barb., Tolfa, Sabat. (Canale Monter., Oriolo Auct.] – RR; VU; VU Rom., Manziana); sponde, prati umidi, 50-400 m Cast.Rom. (, viadotto), Aus. (Terr., Tempio di Anxur). Ind. per Roma (CELESTI GRAPOW, DRYOPTERIDACEAE 1995). Sec.sc.: Cast.Rom. (Frascati, Villa Falconie- ri), Circeo; grotte, pozzi, pareti umide e ombrose, Dryopteris affinis (Lowe) Fraser-Jenk. subsp. affinis - ? 50-500 m Sec.sc.: è forse da riferire a questa entità un exs. rac- Phyllitis scolopendrium (L.) Newman subsp. colto a Montefortino () (leg. P. Sanguinetti, scolopendrium - C 1830 - RO-HR) Viterb., Term., Sab., M.Tib., M.Sabat., Roma, Dryopteris affinis (Lowe) Fraser-Jenk. subsp. borreri Ruffi, Pren., Simb., Ern., Cast.Rom., Lep., Aus., (Newman) Fraser-Jenk. - RR; LR Aur., Pic., Main.; ruscelli, pareti e forre umide, Cim. (CAPORALI, 1999), Barb. (leg. A. Scoppola, pozzi, sorgenti, boschi, 50-1100 m 1988 - UTV). Sec.sc.: Tolfa, Sab., Pren., Simb., Cast.Rom.; boschi, 400-1500 m THELYPTERIDACEAE Dryopteris affinis (Lowe) Fraser-Jenk. subsp. cam- brensis Fraser-Jenk. – NT; EW Oreopteris limbosperma (All.) Holub [Thelypteris l. Sec.sc.: “Monte Lucretile” (leg. P. Sanguinetti, 1829 (All.) H.P. Fuchs] – NT; EW - RO-HR). (Non si sa a quale rilievo di preciso si Sec.sc.: Terr. [leg. E.Fiorini-Mazzanti, sub Aspidium alluda con tale indicazione) montanum (Vogl.) Asch., s.d. - RO-HR] Dryopteris dilatata (Hoffm.) A.Gray - NT Thelypteris palustris Schott - R; LR Sec.sc.: Cim. (Nepi), Simb. (M.Autore, , L.Reatini, Circeo (braccio Molella del L.Paola), M.Viperella) Aus. (L.Vescovo), Aur. (L.Fondi), V.Liri (L.Posta Dryopteris filix-mas (L.) Schott - MC Fibr.). Sec.sc.: Paludi Pont., da Ostia a Fondi; spon- Viterb., Laga, M.Reat., Duch., Tolfa, Sab., M.Tib., de, amb. umidi, aggallati, 0-500 m Ruffi, Pren. Simb., Scal., Ern., Lep., Cast.Rom., V.Liri, Aus., Aur., Val Com.; boschi, radure, sponde, WOODSIACEAE arbusteti, 50-2000 m Athyrium filix-femina (L.) Roth - PC Dryopteris pallida (Bory) Maire et Petitm. subsp. Laga, Cim., Term., Tolfa, Sabat., Roma, Simb., pallida - MC Cast.Rom. (). Sec.sc.: A.Vit., Sab., A.Vit., Sab., Lucr., Sabat., Ruffi, Pren., Simb., Circeo, Aus. (M.delle Fate). Ind. per: Ern. Scal., Ern., Cioc. (Ferentino), Lep., Circeo, Aus., (Trisulti), Pic., Main.; boschi mesof., ruscelli, forre, Aur., Cairo, Pic.; rupi, muri, arbusteti, 0-1500 m 0-1500 m Dryopteris villarii (Bellardi) Woyn. ex Thell. subsp. Cystopteris alpina (Lam.) Desv. [C. fragilis (L.) villarii [Polystichum rigidum (Sw.) DC.] - RR; LR Bernh. var. regia Auct.] - RR Duch. (Grotta dell’Oro, leg. B. Anzalone, 1946, Ern. (M. Rotonaria, leg. B. Anzalone, 1987 - RO- 1976 - RO-HA); rupi, 2000 m HA). Sec.sc.: Simb., Pren. (Guadagnolo); rupi, Polystichum aculeatum (L.) Roth - C 800-2000 m Viterb., Laga, M.Reat., Duch., Lucr., Pren., Simb., Cystopteris dickieana R. Sim - RR; LR Ern., Cast.Rom., Lep., Aur., Cairo, Pic.; rupi, Duch. (leg. C. Steinberg 1952 - FI). Sec.sc.: sponde, boschi mesof., 300-2000 m Cast.Rom. (loc. Castello tra Albano e Palazzolo, Polystichum × bicknellii (Christ) Hahne (P. aculea- leg. E. Chiovenda, 1905 - BOLO) (MARCHETTI, tum × setiferum) - RR 2002: 381); rupi, detriti, boschi, 400-2000 m Term. (Rio Fuggio, ANZALONE et al., 1994); marg. Cystopteris fragilis (L.) Bernh. - CC del bosco mesof., 1100 m In quasi tutta la Regione; rupi, muri, anfratti Polystichum lonchitis (L.) Roth - R umidi, boschi, 100-2000 m Laga, Term., Duch., Simb., Ern., Cairo, Main. Gymnocarpium dryopteris (L.) Newman Sec.sc. : Ind. per M.Meta; rupi, boschi, 500-2000 m (Polypodium d. L.) - NT; LR Polystichum setiferum (Forssk.) T. Moore ex Woyn. Sec.sc.: Cast.Rom. (Ariccia, leg. F. Ladelci, 1830 - - CC RO-HR), Ern. (Campocatino, leg. G. Martelloni, In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); sponde, 1887 - RO-HR), Simb. (M.Autore, leg. G. Doria e boschi, arbusteti, 0-1800 m A. Terracciano, 1893 – GDOR) e Ind. per Cim. (Palanz.) POLYPODIACEAE Gymnocarpium robertianum (Hoffm.) Newman Polypodium cambricum L. [P . australe Fée, P. serra- [Dryopteris robertiana (Hoffm.) C. Chr.] - RR; LR tum (Willd.) Saut.] - MC Ern. (Prato di Campoli e sopra Trisulti, leg. B. Notevolmente diffuso, specialm. nella zona medit. Anzalone, 1988 - RO-HA) : Cim. (Palanz.), Sec.sc. della Regione (incl. Ponza e Zann.); rupi, muri, Cast.Rom. (Ariccia); rupi, ghiaioni, arbusteti, boschi, 400-1500 m spesso epifita, 0-1000 m Polypodium interjectum Shivas - C Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.); BLECHNACEAE rupi, muri, talvolta epifita, 200 -1000 m Blechnum spicant (L.) Roth - MR Polypodium vulgare L. - R; LR Flora vascolare del Lazio 197

Laga (S.Egidio, F.so Selva Grande), Term. (Rio Nel settore medit. e submedit. della Regione; dune, Fuggio), Cast. Rom. (Albano ai Cappuccini), Lep., macchie, zone costiere, 0-500 m Main. Ind. per: Simb., L.Vico, Ern. (Trisulti). Sec.sc.: Sab. (M.Navegna); rupi, talvolta epifita, MAGNOLIIDAE 500 -1500 m NYMPHAEACEAE PINIDAE Nuphar lutea (L.) Sm. – MR; VU Reat., Agro Pont., Aus. (F.Pedicata), Aur. (L.Fondi, CUPRESSACEAE Garigl.). Sec.sc.: Circeo. Ind. per Cim. (L.Vico); Cupressus sempervirens L. - NAT acque stagnanti o lentam. fluenti, 0-600 m INTR e NAT specialm. nel settore mediterr. e sub- Nymphaea alba L. – RR; EN; VU mediterr. della Regione; pendii aridi, rupi, talvolta Sabat. (L.Monterosi e L.Vico), Reat., A.Pont., Aus. muri, 0-800 m (L.Vescovo), Aur. (L.Fondi). Sec.sc.: Terr.; acque Juniperus communis L. subsp. alpina (Suter) elak stagnanti o lentam. fluenti, 0-600 m (J. nana Willd.) - C Č Laga, Term., Reat., Duch., Simb., Ern. e tutti i ARISTOLOCHIACEAE rilievi oltre i 1500 m; prati, pascoli d’alta quota, Aristolochia clematitis L. - RR; LR 1500-2500 m Juniperus communis L. subsp. communis - MC Reat. (Castelfranco), Roma (Lungotev. Testaccio), Astura. : Ostia, Fiumic.; In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); pascoli e Sec.sc. sponde, retrodune, boschi aridi, 0-1500 m marg. boschi, 0-500 m Juniperus oxycedrus L. subsp. macrocarpa (Sibth. et Aristolochia lutea Desf. - MC Sm.) Neilr. - C In quasi tutta la Regione; boschi, prati, amb. umidi, Litor., Ponz. (Zann., RR); dune, 0-50 m 100-1500 m Juniperus oxycedrus L. subsp. oxycedrus ( Aristolochia rotunda L. - MC J. rufescens I Link) - C n quasi tutta la Regione; amb. umidi, boschi, arbu- A.Vit. (M.Ruf., Civita di Bagnor.), Laga, Reat., steti, 0-1200 m Asarum europaeum L. - RR; LR Duch., Sab., Sabat., Simb., Lep., Aus., Aur.; mac- Ern., Pic. (Valle di Canneto). Ind. per: Cim., Lep., chie, boscaglie, incolti aridi, radure, 0-1500 m Simb. : Lucr.; Juniperus phoenicea L. subsp. phoenicea - PC Sec.sc. boschi mesof., 500-1200 m Sul litorale da Maccarese-Fregene a Gaeta. Ponz. LAURACEAE (Ponza, Zann., Vent.); dune e rupi costiere, 0-100 m Juniperus sabina L. – RR; LR Laurus nobilis L. - NAT Main. (Morrone delle Rose, leg. E. Rovelli, 1990 - INTR e NAT in gran parte della Regione; probab. FI, RO); rupi, 1850 m indigeno a Zann.; forre, boscaglie e boschi mesof., 0- 800 m TAXACEAE ACORACEAE Taxus baccata L. - PC Laga, Term., Reat., Simb., Ern., Circeo (Foresta, Acorus calamus L. - ? un solo esemplare), Lep., Pic.; faggete, 800-1600 m Ind. per Terr. (BÉGUINOT, 1897b)

PINACEAE ARACEAE Abies alba Mill. - MR, quasi ovunque INTR Ambrosina bassii L. – NT; EW Reat. (M.Giano, forse autoctono), Laga (forse Sec.sc.: Terr. (leg. N. Cherici, 1874 - RO-HR) autoctono in passato), Simb. (F.so Fiojo); faggeta, Arisarum proboscideum (L.) Savi - C 1500 m Cim., Sab., V.Tev. (Riano), M.Tib., Roma, Anzio, Pinus halepensis Mill. - R Ruffi, Scal., Ern., Cast.Rom., Lep., Circeo, Aus. Sabina (Poggio Catino), Aur. fra Sperl. e Gaeta; (M.Fate), Aur. (Campello, Gaeta); boschi, radure, altrove INTR e NAT (Lam., Palo, Roma, Cast. arbusteti, amb. umidi, 0-1000 m Rom., Circeo); boschi, rupi costiere e interne, 0-800 Arisarum vulgare Targ.-Tozz. - C m Lungo tutto il litor. e inoltre: Tolfa, Lucr., Sabat., Pinus mugo Turra subsp. mugo - RR Simb., Cast.Rom., Cioc., Lep., Aus., Aur., Ponz.; Pic. (Rocca Altiera, leg. F. Minutillo, 1994); rupi, prati, macchie, incolti, pascoli, 0-800 m 2000 m Arum italicum Mill. subsp. italicum var. italicum - Pinus nigra J.F. Arnold subsp. nigra - NAT CC Laga, Simb., Pic. (Valle di Canneto), Cairo; boschi, In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); boschi, mac- rupi calc., 500-1500 m chie, arbusteti, incolti ombrosi, 0-1000 m Pinus pinaster Aiton subsp. pinaster - NAT Arum italicum Mill. subsp. italicum var. nigro- Roma, Litor. (da Palidoro a Cast.Porz.), maculatum (Fiori) Sortino - RR Cast.Rom., Circeo; duna e retroduna, 0-400 m Scal. (San Quirico), Circeo, Terr.; boschi, radure, 0- Pinus pinea L. - INTR, NAT 500 m 198 ANZALONE et al.

Arum maculatum L. - C BUTOMACEAE In gran parte della Regione (Ponz. escl.); boschi, radure, 200-1600 m Butomus umbellatus L. – R; VU Biarum tenuifolium (L.) Schott subsp. tenuifolium A.Vit. (Bolsena), Reat. (L.Reatini), Tivoli, - C Lit.rom., A.Pont. Sec.sc.: Roma, e Ind. per Fondi, Mar.laz., Tolfa, M.Tib., Roma, Ruffi, Simb., Scal., Minturno, foce Gari (Aur.); fossi, canali, sponde, Ern., Cast.Rom., Cioc., Lep., Aus., Aur.; boschi e rive, 0-500 m boscaglie, arbusteti, 50-1200 m Dracunculus vulgaris Schott - R HYDROCHARITACEAE A.Vit. (Lam.), Tib., Corn., V.Tev. (Castelnuovo di Elodea canadensis Michx. (Anacharis c. Planchon) - Porto, , Scorano), Sabat. (Formello), Ern., INV Agro Pont.; sponde, prati umidi, marg. boschivi, A.Vit. (L.Mezzano, L.Bolsena), Sabat. (L.Bracc.), arbusteti, 0-500 m Roma, Ern., Cast.Rom., (L.Albano), A.Pont., Lemna gibba L. - PC Aus., Aur. (L.Fondi); fiumi, laghi, stagni, canali, 0- Sabat. (Monterosi), V.Tev. (Nazzano R.), Roma, 500 m Lit.rom. [, Fregene, Ostia, Nettuno Hydrocharis morsus-ranae L. - R; LR (Foglino)], Agro Pont., Aus., Aur., Ponz. (Zann.); Reat. (L.Reatini), V.Tev. (Nazzano), Roma (Tev.), acque ferme o debolm. correnti, 0-300 m Lit.rom. (Ostia, Fiumic.), Agro Pont. (sotto Sezze), Lemna minor L. - MC Aur. (Fondi, Sperl., Mint.). Sec.sc.: L.Bolsena, In quasi tutta la Regione e alcune Ponz. (Ponza, L.Bracciano, Paludi Pontine. Ind. per L.Posta Fibr. Gavi, Zann.); acque ferme o debolm. correnti, 0- (V.Liri); laghi, fossi, canali (acque stagnanti), 0-400 m 1500 m Najas graminea Delile - CAS, NT Lemna minuta Kunth - INV Sec.sc.: Cast.Rom. (L.Albano, leg. E. Rolli, 1861; Roma (Caffarella), Agro Pont., Terr.; acque ferme o Nemi, leg. E. Chiovenda, 1931 - RO-HR) debolm. correnti, 0-50 m Najas marina L. subsp. marina (N. major All.) - PC Lemna trisulca L. - R A.Vit. (L.Mezzano e L.Bolsena), Cim. (L.Vico), Reat. (L.Reatini), Agro Pont., V.Liri (L.Posta Sabat. (L.Monterosi, L.Bracc. e L.Martign.), Fibr.), Aus., Aur. Sec.sc.: Cim. (L.Vico), Roma Cast.Rom. (laghi), Aur. (L.Fondi). Ind. per Circeo (Villa Borghese), Circeo (L.Fogliano); acque ferme (L.Caprolace); laghi, canali, 0-500 m o debolm. correnti, 0-500 m Najas minor All. - RR; LR Spirodela polyrhiza (L.) Schleid. (Lemna p. L.) – Cim. (L.Vico), Cast.Rom. (L.Nemi), Terr. (P.te RR; LR Badino). Sec.sc.: Roma (Villa Pamphili); laghi, V.Tev. (Nazzano), Agro Pont. (B.go Ermada, foce canali, 0-500 m F.Sisto), Circeo. Sec.sc.: Paludi Pont.; acque ferme o Vallisneria spiralis L. - PC debolm. correnti, 0-200 m A.Vit. (L.Bolsena), Cim. (L.Vico), Laga (Agro Wolffia arrhiza (L.) Horkel ex Wimm. - CAS Nero), Sabat., Roma (Tev.), Cast.Rom. Ind. per Aur. (Sperl., MORALDO et al. 1990). (L.Albano), A. Pont., Aus.-Aur. (Fondi, F.Ausente, Sec.sc.: Castelfus. (leg. P.R. Pirotta, 1919 - RO- Mint.); laghi, fiumi, canali, 0-1000 m HR), Terr. (leg. E. Chiovenda, 1894 - RO-HR); acque ferme o debolm. correnti, 0-10 m JUNCAGINACEAE

ALISMATACEAE Triglochin bulbosum L. subsp. barrelieri (Loisel.) Rouy (T. barrelieri Loisel.) - RR Alisma lanceolatum With. [A. stenophyllum Civ., Lit.rom. (Furbara, Ladispoli). Sec.sc.: Tarq., (Aschers. et Graebn.) Sam.] - PC Ostia, Fiumic., foce F.Mignone e Ind. per A.Vit. (M.Ruf.), Reat., Sabat., Roma, Cast.Porz., L.Fogliano (Circeo); prati e pascoli umidi presso il Nettuno (Astura), Ruffi, Pren., Ern., A.Pont., mare (spesso salmastri), 0-10 m Aus., Aur., Ponz. Sec.sc.: Cim., Marem., Sab.; rive, Triglochin laxiflorum Guss. – RR; VU sponde, stagni, 0-500 m Lit.rom. (Palo, S.Marinella, Nettuno: Foglino), Alisma plantago-aquatica L. - MC Circeo. Sec.sc.: da S.Sev. a Ostia e Cast.Porz., In gran parte della Regione (escl. Ponz.); rive, spon- Carroceto, Cast.di Decima; prati umidi, pozze de, stagni,, 0-1000 m temp. (spesso salmastre), 0-10 m Baldellia ranunculoides (L.) Parl. (Alisma r. L.) – R; Triglochin palustre L. - RR VU; CR Laga (F.so Cerruglia e Rio Castellano); amb. Litor., A.Pont., Aur. (Scauri, Minturno, Fondi), umidi, 1300 m Ponza; amb. umidi, rive, sponde, stagni,, 0-500 m Damasonium alisma Mill. ( Thuill.) - R; D. stellatum ZOSTERACEAE LR A.Vit. (Lam.), Roma, Nettuno (Foglino), Cast. Zostera marina L. - RR; LR Porz., A.Pont., Fondi; amb. umidi, rive, sponde, sta- Ostia (leg. A. Cacciato, 1947 - RO-HA). Ind. per gni, 0-400 m Aus.; acque salmastre e marine, 0 m Sagittaria sagittifolia L. – RR; VU; EN Zostera noltii Hornem. (Z. nana Roth p.p.) – RR; V.Tev. (Nazzano R., leg. A. M. Gigli et al., 1987 - EW FI). Sec.sc.: L.Reatini, Agro Pont.; sponde, 80 m Circeo (L.Caprolace, leg. M. Iberite, 2001 - FI, Flora vascolare del Lazio 199

RO). Ind. per L.Fogliano (Circeo) e, nel Sec.sc., per A.Vit. (L.Bolsena), Cim. (L.Vico), Cast.Porz., A. L.Paola (Circeo) e Sperl.; laghi salmastri, 0 m Pont.; acque ferme o lentam. fluenti, 0-500 m Zannichellia palustris L. [incl. Z. polycarpa Richter e POTAMOGETONACEAE Z. pedicellata (Wahlenb. et Rosèn) Fries] - R A.Vit., Roma, Litor., Ern., Cast.Rom., Aus., Aur. Groenlandia densa (L.) Fourr. (Potamogeton densus Sec.sc.: Sab., Sabat. e Ind. per Cioc.; acque ferme o L.) - RR lentam. fluenti, 0-500 m V.Liri (L.Posta Fibr.), Aur. (L.Fondi). Sec.sc.: Civitella Cesi (VT) e Ind. per: Sabat. (L.Bracc.), POSIDONIACEAE Cast.Rom. (laghi); acque lente, laghi, 0-500 m Potamogeton acutifolius Link - ? Posidonia oceanica (L.) Delile - C Sec.sc.: Ind. per: Cim. (Vallerano), Aur. (L.Fondi) Lungo il litor. della Regione e Ponz.; praterie sotto- Potamogeton berchtoldii Fieber – RR; VU marine, -1- -35 m Agro Pont. (Oasi di Ninfa, leg. M. Iberite, 2007 - FI, RO), Terr. (leg. M. Iberite, S. Abati e I. RUPPIACEAE Pelliccioni, 2007 - FI, RO). Sec.sc.: Ind. per Aus. (Fossanova); acque limpide correnti, 0-20 m Ruppia cirrhosa (Petagna) Grande - MR; LR Potamogeton crispus L. - PC Mar.laz. (Tarq.), Circeo (L.Fogliano e L.Monaci). In parte della Regione (escl. Ponz.); acque ferme o Sec.sc.: Lit.rom. (S.Sev., Furbara); paludi salmastre, lentam. fluenti, 0-1000 m saline e laghi, 0 m Potamogeton gramineus L. (P. heterophyllus Schreb.) Ruppia maritima L. - RR - RR; LR Circeo (L.Paola e, nel Sec.sc., L.Fogliano), Aur. Ern. (L.Canterno, leg. B. Anzalone, 1965 - RO- (L.Fondi). Sec.sc.: Lit.rom. (da Furbara a Nett.), e HA). Ind. per Aur. (L.Fondi); laghi, 540 m Ind. per Terr.; laghi, 0 m Potamogeton lucens L. - PC A.Vit. (L.Bolsena, L.Mezzano), Cim. (L.Vico), CYMODOCEACEAE Tib. (Acque Alb.), Sabat. (L.Bracc.), Lit.rom. Cymodocea nodosa (Ucria) Asch. – PC; VU (Castelfus.), Cast.Rom. (laghi), A.Pont., Terr., Aur. Lit.rom. (S.Marin., Ostia, Nett.), Agro Pont. (Foce (Fondi, Sperl.), V.Liri (L.Posta Fibr.); acque ferme o Verde), Circeo (L.Fogliano e Caprolace), Aur. lentam. fluenti, 0-500 m (Sperl. e Gaeta). Sec.sc.: Ind. per Ponza; praterie Potamogeton natans L. - PC sommerse (costa e laghi costieri), -1- -20 m Laga (P.Accumoli), Lucr. (Percile), Lit.rom., Cast.Porz., Ern., V.Liri (L.Posta Fibr.), A.Pont., DIOSCOREACEAE Aus., Aur. (Fondi, Mint., foce Gari). Sec.sc.: Sab.; acque correnti o lentam. fluenti, 0-1600 m Tamus communis L. - MC Potamogeton nodosus Poir. (P. fluitans Roth p.p.) In quasi tutta la Regione (incl. Ponz.); boschi, - R boscaglie, macchie, arbusteti, 0-1100 m Cim. (L.Vico), V.Tev. (Nazzano), Sabat. (L.Marti- gnano), Roma (Tev.), Lit.rom. (Palo), Ern., Cast. MELANTHIACEAE Rom. (L.Nemi), V.Liri (L.Posta Fibr.), A.Pont., Paris quadrifolia L. - R; LR Aus., Aur. (Fondi, Minturno, Suio); acque ferme o Laga, Term., Reat., Sab. (L.del Salto), Duch., lentam. fluenti, 0-500 m Simb., Ern. Sec.sc.: Aus. (M.d.Fate) e Ind. per Potamogeton pectinatus L. - MC V.Liri; faggete e castagneti, 800-1800 m A.Vit. (L.Bolsena), Cim. (L.Vico), Tib. (Acque Veratrum lobelianum Bernh. [V. album L. subsp. l. Alb.), Sabat. (L.Bracc. e Martign.), Roma (Tev.), (Bernh.) Arcang.] - RR Cast.Rom. (laghi), Ern. (L.Canterno), Agro Pont., Pic. (Valle di Canneto, leg. B. Anzalone, 1958 – Circeo (L.Fogliano), Aus., Aur. Sec.sc.: RO-HPNA). Ind. per: Laga, Simb., Sec.sc.: Ind. L.Monterosi, Palo, Ostia; acque ferme o lentam. per: Ern., Aur.; pascoli d’altitud., radure di faggeta, fluenti (anche salmastre), 0-500 m 1000-1500 m Potamogeton perfoliatus L. - PC Veratrum nigrum L. - C A.Vit. (L.Bolsena e L.Mezzano), Cim. (L.Vico), Term., Duch., Sab., Lucr., Simb., Scal., Ern., Lep., Duch., Lucr. (Percile), Sabat. (L.Bracc., Martign. e Aus., Aur., Pic., Cairo, Main.; radure e marg. Monterosi), Cast.Rom. (laghi), Aur. (Fondi, boschivi, pascoli, 600-1500 m Sperl.); acque ferme o lentam. fluenti, 0-1800 m Potamogeton polygonifolius Pourr. - MR; LR COLCHICACEAE A.Vit. (L.Mezzano), Roma, Cast.Porz. Ind. per L.Posta Fibr. (V.Liri), ma probab. per errore Colchicum alpinum Lam. et DC. - PC (MONTELUCCI, 1979); Ind. per Aus. (LUCCHESE, Laga, Term., Duch., Lucr., Simb., Scal., Ern. Sec.sc.: LATTANZI, 2000); pozze temp., stagni, laghi, 0-500 m Tolfa, Sab. e Ind. per: Pic., Main.; praterie mont. e Potamogeton pusillus L. - R subalp., radure e marg. boschivi, 700-2000 m A.Vit. (L.Bolsena), Roma (Tev., Aniene), Lit.rom. Colchicum lusitanum Brot. - MC (Fregene, Castelfus.), A. Pont., Aur. (Mint.-foce Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); Gari); acque ferme o lentam. fluenti, 0-200 m prati, pascoli, boschi, radure, 0-1700 m Potamogeton trichoides Cham. et Schlecht. - MR; LR Colchicum neapolitanum (Ten.) Ten. - C 200 ANZALONE et al.

A.Vit. (Lam.), Term., Duch., Ruffi, Ern., Cast. Dumort.] - PC Rom., Aus., Aur., Pic., Main. Sec.sc.: Viterb., Lit. Laga, Reat., Cicol., Duch., Sab., Tib., Lucr., Ruffi, rom. (Fiumic.); prati, boschi, arbusteti, 0-1000 m Simb., Ern., Aur. Sec.sc.: Ind. per Montecass.; prati, arbusteti, pascoli, marg. boschivi, 300-1400 m SMILACACEAE Note. Per il genere cfr. BARTOLUCCI, PERUZZI Smilax aspera L. - MC (2007) Tulipa agenensis DC. ( St. -Amans) - In gran parte della Regione (Ponz. incl.); boschi e T. oculus-solis boscaglie semprev., macchie, arbusteti, incolti, 0- CAS, NT 1000 m Sec.sc.: Ind. per Roma (Villa Pamphili, SANGUINETTI, 1864) Tulipa australis Link – RR; EW; VU LILIACEAE Simb. (M.Autore, M. Pelato, leg. F. Attorre et al., Fritillaria montana Hoppe ex Koch (F. tenella M. 2002 - FI); pascoli e prati aridi, 1400 m Bieb., F. orsiniana Parl., F. orientalis auct. Fl. Ital.) Tulipa clusiana DC. - CAS, ? – R; VU Ind. per Ern. e, nel Sec.sc., per Roma (Villa Term., Cicol. (M.Nuria), Lucr., Simb., Lep., Aur.; Pamphili) pascoli, boschi di latif., 800-1800 m Tulipa raddii Reboul (T. praecox Ten.) - CAS, NT Fritillaria persica L. - CAS, NT Sec.sc.: Roma (V.le Parioli, leg. F. Cortesi, 1896 - Sec.sc.: Isola Farnese (Veio), Roma (Villa RO-HR) Pamphili), Lep. (presso Carpineto) Tulipa sylvestris L. – MR; VU Lilium bulbiferum L. subsp. croceum (Chaix) Jan – Aus., Aur. Ind. per Ern. Sec.sc.: Simb. (Campo C; VU Secco); incolti, marg. boschivi, 100-500 m In quasi tutta la Regione, nei settori collinari e mont.; boschi, radure e marg. boschivi, arbusteti, ORCHIDACEAE 300-1800 m Lilium candidum L. - CAS Anacamptis pyramidalis (L.) Rich. (Orchis p. L.) - Ern., Aur.; incolti, rud., 0-800 m MC Lilium martagon L. – PC; VU In quasi tutta la Regione (incl. Vent.); marg. In parte della Regione, nei settori collinari e mont.; boschivi, boscaglie, pascoli, garighe, 0-1300 m boschi mesof., boscaglie, radure, 400-2000 m Cephalanthera damasonium (Mill.) Druce (C. pal- Gagea bohemica (Zauschn.) Schult. et Schult. f. - lens Rich.) - C MR; LR In gran parte della Regione (Ponz. escl.); arbusteti Term. Cicol., Sab. (M.Navegna), Ruffi (M.Cera- e boschi di latif., 0-1800 m solo), Simb. (M.Autore); praterie mont., 1000- Cephalanthera longifolia (L.) Fritsch (C. ensifolia 1400 m Rich.) - MC Gagea fragifera (Vill.) Ehr. Bayer et G. López [G. In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); boschi e liotardii (Sternb.) Schult, et Schult. f., G. fistulosa boscaglie, macchie, radure, 0-1800 m (Ramond ex DC.) Ker. Gawl.] - R; LR Cephalanthera rubra (L.) Rich. - C Laga, Term., Duch., Simb., Pic.-Main. (Prati di In gran parte della Regione (Ponz. escl.); boschi e Pezza); pascoli, rupi, 1300-2000 m boscaglie, 200-1800 m Gagea granatelli (Parl.) Parl. - RR Coeloglossum viride (L.) Hartm. - C Cicol. (Borgorose, leg. F. Bartolucci, 2007 - FI, Laga, Reat., Term., Duch., Sab., Lucr., Pren., APP); pascoli aridi, 730 m Simb., Ern., Cast.Rom., Lep., Aus., Aur.; pascoli, Gagea luberonensis J.M. Tison - RR praterie mont., boschi, arbusteti, 500-2000 m Sab. (M. Navegna, M.Tancia, leg. F. Bartolucci, Corallorhiza trifida Châtel. - R 2005 - H.Bart); pascoli aridi, 400-1300 m Term., Laga, Duch., Simb., Ern., Pic. (Meta); fag- Gagea lutea (L.) Ker Gawl. - C gete, 1100-1800 m Laga, Reat., Duch., Sab., Lucr., Ruffi, Simb., Scal., x Dactylodenia legrandiana (E.G. Camus) Peitz. Ern., Aus., Aur., Pic.-Main. Sec.sc.: Lep.; faggete, (Dactylorhiza maculata × Gymnadenia conopsea) - radure, praterie mont e subalp., 900-1800 m RR Gagea minima (L.) Ker Gawl. - RR; LR Main. (S.Biagio Sarac., leg. M. e P. Steffan, 1984 - Simb. (M.Autore, loc. Procoio), Main. (Prati di FI); amb. umidi, 800 m Pezza); praterie mont., 1400-1800 m Dactylorhiza incarnata (L.) Soó subsp. incarnata Gagea pratensis (Pers.) Dumort - MR; LR (Orchis i. L.) – RR; VU Cicol., Simb.; pascoli aridi, 1000-1500 m Laga (Le Serre, Agro Nero, F.so Cerruglia), Reat. Gagea tisoniana Peruzzi, F. Bartolucci, F. Frignani et (L.Ventina, Terme di Cotilia); zone umide e palu- F. Minutillo - PC; LR dose, acquitr., 350-1500 m Cicol., Sab., Lucr., Simb., Aus., Aur.; pascoli aridi, Dactylorhiza maculata (L.) Soó subsp. fuchsii 900-1200 m (Druce) Hyl. - ? Note. Cfr. PERUZZI et al. (2007), identificata in Ind. per la Regione (CONTI et al., 2005) precedenza come G. pusilla (F.W. Schmidt) Sweet Dactylorhiza maculata (L.) Soó subsp. saccifera Gagea villosa (M. Bieb.) Sweet [G. arvensis (Pers.) (B rongn.) Diklic - MC Flora vascolare del Lazio 201

In gran parte della Regione (Ponz. escl.); amb. Listera ovata (L.) R. Br. - C umidi, boschi, 50-1700 m A.Vit., Laga, Duch., Sab., Lucr., Sabat., Roma, Dactylorhiza romana (Sebast.) Soó subsp. romana Ruffi, Simb., Ern., Scal., Lep., V.Liri, Aus., Aur., (Orchis r. Sebast.) - PC Pic.; boschi mesof., 100-1800 m Viterb. (M.Ruf., Barb., Cim.), Tolfa, Corn., Lucr., Neotinea maculata (Desf.) Stearn [N. intacta (Link) Sabat., Roma, Nettuno, Ern., Lep., Aus.; boschi di Rchb., Orchis i. Link] - C latif., macchie, 0-800 m A.Vit. (M.Ruf.), Laga, Lucr., Litor., Cast.Rom., Dactylorhiza sambucina (L.) Soó [D. latifolia (L.) Lep., Circeo, Aus., Aur., Cairo, Ponz. (Ponza, H. Baumann et Künkele, Orchis s. L.] - C Palm., Zann.); macchie, garighe, boschi, 0-700 m Laga, Term., Reat., Duch., Sab., Lucr., Pren., Neottia nidus-avis (L.) Rich. - MC Simb., Ern., Cioc., Aus., Aur. Sec.sc.: altre loc.; In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); boschi di prati, radure, arbusteti, amb. umidi, 300-2000 m latif., 100-1700 m Epipactis atrorubens (Hoffm. ex Bernh.) Besser (E. Nigritella widderi Teppner et E. Klein - R; LR; LR atropurpurea Raf.) - PC Laga, Term., Reat., Duch., Pic. (Meta), Main. Laga (Selva Grande), Reat., Term., Duch., Lucr., (M.Cavallo); praterie d’altitud., 1800-2300 m Sabat. (Oriolo Rom.), Simb., Ern., Pic.; pascoli Ophrys apifera Huds. - MC aridi, prati, boschi, 500-2000 m Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.); Epipactis baumanniorum Soldano et F. Conti (E. pascoli, garighe, arbusteti, radure, 0-1400 m gracilis B. et H. Baumann) - MR Ophrys araneola Rchb. (O. tommasinii Vis.) - R Ern., Aur. (M.Petrella), Pic. (M.Meta); faggete, Ind. per le province di Latina e Frosinone 1300-1700 m (DELFORGE, 2000; BUONO et al., 2003) Epipactis helleborine (L.) Crantz subsp. helleborine Ophrys × aschersonii Nanteuil (O. holoserica × O. [E. latifolia (L.) All.] - MC sphegodes) - RR Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.); Ern. (tra e Alt.Arcinazzo, leg. M. e P. Steffan, boschi di latif., 100-1800 m 1983 - FI); pascoli, 700 m Epipactis helleborine (L.) Crantz subsp. latina W. O phrys bertolonii M oretti - C Rossi et E. Klein - MR In gran parte della Regione (Ponz. escl.); pascoli, Lucr. (Percile), V.Liri (Rocca d’Arce, ), garighe, incolti, prati, 100-1000 m Aur. (Rupi Fammera); boschi di latif., 100-600 m Ophrys bombyliflora Link - C Epipactis leptochila (Godfery) Godfery - RR A.Vit. (M.Ruf.), Mar.laz. (Tarq.), Civ., Tolfa, Pic. (Valle Canneto, leg. F. Minutillo e W. Rossi, Lucr., Roma (Palatino), Lit.rom., Lep., Aus., Aur., 1986 - H.Ross); faggeta, 1600 m Ponza; pascoli aridi, garighe, incolti, rud., 0-600 m Epipactis meridionalis H. Baumann et R. Lorenz - Ophrys × camusii Cortesi (O. cabronifera × O. sphe- RR godes) - NT Ind. per la Regione (GRÜNANGER, 2000) Sec.sc.: Maccarese (CORTESI, 1907); pineta, 10 m Epipactis microphylla (Ehrh.) Sw. - MC Ophr ys × circaea W . Rossi et G. Prola (O. apifera × Nella maggior parte della Regione (incl. Zann.); O. bombyliflora) - RR boschi di latif. e leccete, 50-1800 m Circeo (Il Precipizio, leg. G. Prola, 1982 - RO- Epipactis muelleri Godfery - PC HA); gariga, 400 m Sab., Lucr., Roma, Ruffi, Cioc., Lep., Aus., Aur.; Ophrys crabronifera Mauri [O. fuciflora (Crantz) boschi, radure, 50-1100 m Moench subsp. exaltata ( Ten.) E. Nelson, O. exal- Epipactis palustris (L.) Crantz - PC tata Ten.] - C Viterb. (Bagnaccio), Laga, Reat., V.Tev. (Nazzano In gran parte della Regione. Sec.sc.:Ind. per Ponz. R.), Lit.rom. (Castelfus.), Ruffi, Simb. Sec.sc.: altre (Ponza, Palm.); pascoli, garighe, boschi e boscaglie, loc.; acquitr., prati umidi, 0-1500 m 0-1100 m Epipactis placentina Buongiorni et Grünanger - RR Ophrys exaltata Ten. subsp. tyrrhena (Gölz et H.R. Ind. per Cim. (M.Fogliano, pendici verso il Reinhard) Del Prete - PC L.Vico, DAMILANO, 2000); faggeta, 500 m A.Vit. (Lam.), Tessennano (VT), Corn., Lucr., Epipogium aphyllum Sw. - RR; LR Fregene, Circeo, Cioc. (Tecchiena), Aus., Aur.; Laga (Amatr.), Pic. (M.Meta); faggeta, 950-1500 m pascoli aridi, incolti, garighe, macchie, 0-300 m Gymnadenia conopsea (L.) R. Br. - C Ophrys × ferruginea W . Rossi et Liuti (O. fusca × O. In gran parte della Regione (Ponz. escl.); prati, holoserica) - RR pascoli, acquitr., 300-2000 m Ind. per Sabat. (M.Angiano, ROSSI et al., 1990); Himantoglossum adriaticum H. Baumann - C pascoli, 300 m In gran parte della Regione (Ponz. escl.); prati, Ophrys fuciflora (F.W. Schmidt) Moench subsp. pascoli, garighe, macchie, 50-1400 m fuciflora (O. arachnites Scop.) - MC Limodorum abortivum (L.) Sw. - MC In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); pascoli e In quasi tutta la Regione (Incl. Ponza e Zann.); prati aridi, garighe, incolti, 0-1200 m boschi, macchie, arbusteti, 0-1500 m O phrys fusca Link subsp. fusca - C Limodorum trabutianum Batt. - RR A.Vit., Barb., Tolfa, Sabat. (Canale Monter.), Sab., Viterb. (Barb.), Cim. (Capranica); marg. bosco Lucr., Ruffi, Pren., Lep., Circeo, Aus., Aur.; pasco- misto, 300-400 m li aridi, garighe, incolti, prati aridi, 0-800 (900) m 202 ANZALONE et al.

Ophrys × grampinii Cortesi (O. sphegodes × O. tenth- Ophr ys × terrae-laboris W . Rossi et F. Minutillo (O. redinifera) - RR sphegodes × O. promontorii) - RR A.Vit. (Lam.), Roma, Aus.; pascoli aridi, rud., 300 m Aur. (M.Revole, leg. W . Rossi e F. Minutillo, 1985 Ophr ys × hoeppneri Ruppert (O. bombiliflora × O. - H.Ross); garighe, macchie, 800 m sphegodes subsp. sphegodes) - RR O phrys tetraloniae W.P. Teschner - MR Ind. per Roma (Palatino, ROSSI, 1993); rud., 100 m Ern. (Trisulti), Lep. (Roccagorga), V.Liri O phrys incubacea Bianca [O. sphegodes M. ill. subsp (Pescosolido), Aur.; garighe, marg. boschivi, prati atrata (Lindl.) E. Mey.] - MC aridi, 500-1000 m Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.); x Orchiaceras bivonae Soò (A ceras anthropophorum × pascoli aridi, garighe, macchie, prati, 0-700 m Orchis italica) - RR Ophrys insectifera L. (O. muscifera Huds.) - MR Aur. (M.Castelluccio, M.Dragone, leg. W . Rossi e A.Vit. (M.Ruf.), Laga, Sab. (Monteleone), Lucr., F. Minutillo, 1983 - RO-HR); prati, 200-350 m Ern. Sec.sc. : Tiv., Aus. (M.Fate), Aur. (Civita); Orchis anthropophora (L.) All. [ Aceras anthropopho- pascoli, radure, arbusteti, 100-1000 m rum (L.) W.T. Aiton] - MC Ophrys lacaitae Lojac. - MR Nella maggior parte della Regione (incl. Zann.; Lep. (M.Caccume), Aus., Aur., (Forc. di Sec.sc. :Ponza); pascoli aridi e garighe, 0-1300 m ); arbusteti, garighe, pascoli, 400-1300 m Or chis × apollinaris W. Rossi, Arduino, Cianchi et Ophrys lutea CavVU. – RR; Bullini (O. italica × O. simia) - RR Mar.laz. (Tarq., M.Romano), Veiano (VT), Lucr., Sabat. (Bagni di Stigliano), Ern.; querceti, 300 m Lit.rom. (Fregene). Sec.sc. : Pren. (S.Gregorio) e Or chis × aurunca W. Rossi et F. Minutillo (O. pauci- Ind. per Itri e Palm.; pascoli aridi, garighe, 0-400 m flora × O. provincialis) - R Ophrys × macchiati E.G. Camus (O. ciliata × O. Ern. (tra Piglio e Arcinazzo), Aur. (loc. Portella e sphegodes) - RR Filetto); radure, colt. abband., 600-900 m Ind. per Roma (Parco Appia Antica, ROSSI, 1993); Orchis × colemanii Cortesi (O. mascula × O. pauci- ruderi, 50 m flora) - R Ophrys promontorii O. et E. Danesch - MR Simb. (Campo Staffi-Filettino, Jenne), Scal., Lep. Circeo, Aur., Cassino (Forc. di Cervaro); pascoli, (M.Semprevisa); pascoli, 400-1500 m garighe, praterie mont., 500-1350 m Orchis collina B anks et Sol. ex Russel (O. saccata Ophr ys × pseudofusca Albert et E.G. Camus (O. Ten.) - RR fusca × O. sphegodes) - RR Aur. (, GIROTTI,ALOISI MASELLA, 2003) Aur. (M.Dragone, leg. F . Minutillo, 1983 - FI); Orchis coriophora L. (O. fragrans Pollini) - MC garighe, 300 m Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.); Ophrys × rasettii W. Rossi et F. Minutillo (O. lacai- pascoli, garighe, arbusteti, rud., 0-1000 m tae × O. sphegodes) - RR Orchis × gennarii Rchb. f. (O. papilionacea × O. Aur. (M.Lapillo, leg. W . Rossi e F. Minutillo, 1988 morio) - R - H.Ross); leccete, 750 m A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Barb., Tib., Roma Ophrys × saratoi E.G. Camus - RR (Caffarella), Pren. (M.Pagliaro). Sec.sc.: Litor. Ind. per A.Vit. (Lam., SCOPPOLA et al., 1996); (Maccarese), Sabat. (Manziana), Cast.Rom.; pasco- pascoli aridi, 300 m li e pratelli aridi, 0-600 m Ophrys × sommieri E.G. Camus - RR Orchis italica Poir. (O. longicruris Link) - C Lit.rom. (Palo, leg. P. Lippolis e A. Mazzoni, 1986 In gran parte della Regione (escl.: Litor., Ponz.). - FI); prati aridi, 50 m Sec.sc. : Ind. per Ponza; pascoli, garighe, 50-1100 m Ophrys speculum Link (O. ciliata Biv.) - MR; CR Orchis lactea Poir. - RR Lucr. (Scandriglia), Sabat. (M.Angiano), Roma Marem. (Canino, MAZZUOLI, 2002) (Appia Ant.), Aus. (Vallecorsa), Aur. (C.li Cecubi, O rchis laxiflora Lam. - PC M.Castelluccio); pascoli aridi, garighe, 50-300 m Viterb. (M.Ruf., Bagn., Cim., Barb.), Tolfa, Lucr., Ophrys sphegodes Mill. subsp. garganica E. Nelson Roma, Litor. (Palo, Cast.Porz., Foglino), Lep., - PC Circeo, Aur. Sec.sc.: altre loc.; amb. umidi, rive, A.Vit. (Lam.), Mar.laz. (Canino), Tolfa, Roma, sponde, stagni, 0-1000 m Cast.Porz., Ruffi (Canterano), Scal.; arbusteti, Orchis mascula (L.) L. subsp. mascula - C marg. boschivi, macchie, prati aridi, 0-600 m In gran parte della Regione (Ponz. escl.); pascoli, O phrys sphegodes Mill. subsp. majellensis Helga et boschi, arbusteti, prati, 50-1800 m Herm.Daiss - RR O rchis militaris L. - MR Ind. per la Regione (GRÜNANGER, 2000) Lucr., Simb., Scal., Lep., Ern. Sec.sc.: Cast.Rom., Ophrys sphegodes Mill. subsp. sphegodes (O. arani- Cioc., Aus.; pascoli, arbusteti, boscaglie, 400-1200 m fera Huds.) - MC Orchis morio L. - CC In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); garighe, In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); prati, pasco- pascoli, macchie, arbusteti, rud., 0-1200 m li, arbusteti, garighe, 0-1500 m Ophrys tenthredinifera Willd. - C Orchis pallens L. - MR A.Vit. (Lam., L.Mezzano), Civ., Tolfa, Sab., Corn., Term., Reat., Simb., Ern.; pascoli mont., boschi, Lucr., Sabat., Roma, Lit.rom., Lep., Aus., Aur.; 1000-2100 m prati, pascoli, garighe, incolti, 0-700 (1000) m Orchis palustris Jacq. – R; VU; EN Flora vascolare del Lazio 203

Viterb. (Bagn.), Tib., Lit.rom. (Maccarese), Simb. Serapias vomeracea (Burm. f.) Briq. subsp. vomer- (M.Fontecellese), Aus. (L.Vescovo), Aur. acea - MC (L.Fondi); acquitr., rive, 0-500 m Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); Orchis papilionacea L. - MC pascoli, macchie, garighe, radure, prati, marg. boschi- In quasi tutta la Regione (incl. Ponza); pascoli, vi, 0-1000 m radure e incolti, garighe, 0-1100 m Spiranthes aestivalis (P oir.) Rich. – RR; VU; EN Orchis pauciflora Ten. - C V.Tev. (Nazzano R., leg. M. Giardini, 1988 - FI, Term., Sorat. Sab., Corn., Lucr., Ruffi, Pren., RO). Sec.sc.: Fiumic. (Lit.rom.); incolti, 170 m Simb., Ern., Aus., Aur., Cairo. Sec.sc.: Roma; gari- Spiranthes spiralis (L.) Chevall. (S. autumnalis ghe, praterie, pascoli aridi, 50-1800 m Rich.) - C Orchis provincialis Balb. ex Lam. et DC. - C In gran parte della Regione (Ponz. escl.); pascoli, In gran parte della Regione, incl. Ponza; boschi di prati, radure, 0-1000 m latif., arbusteti, 0-1200 m Orchis purpurea Huds. - MC Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.); pascoli, radure, marg. boschivi, arbusteti, 0-1200 m biflorus Mill. - MC Orchis simia Lam. - C Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); A.Vit. (M.Ruf.), Sorat., Tolfa, Sab., Corn., Lucr., prati, garighe, boschi, 0-1200 m Roma, Pren., Simb., Ern., Scal., Lep. Sec.sc.: altre Ten. - ?; LR loc.; pascoli, marg. boschivi, 50-1200 (1500) m Ind., per confusione con C. suaveolens, per: Reat., Orchis spitzelii Saut. ex W.D.J. Koch - MR; LR Sab., Corn., Aur. Duch., Simb., Ern., Pic. (Settefrati); arbusteti, prati Note. cfr. DEL GUACCHIO, CAPUTO, 2008 aridi, 1600-2000 m Crocus longiflorus RafVU. – RR; Orchis tridentata Scop. - MC Circeo (loc. Le Crocette, leg. B. Anzalone, 1989 - In gran parte della Regione (Ponz. escl.); arbusteti, RO-HA); r adure, rupi, 350 m garighe, radure, pascoli aridi, 50-1600 m Crocus reticulatus S teven ex Adams subsp. reticula- Orchis ustulata L. - C tus - RR Laga, Term., Reat., Sorat., Sab., Corn., Lucr., Duch. (Cartore, leg. F . Bartolucci, 2007 - FI, APP, Simb., Ern., Scal., Lep., Aus., Aur.; pascoli mont., H.Bart); pascoli aridi, 900 m arbusteti, garighe, 500-1600 m Cr ocus suaveolens Bertol. [C. imperati Ten. subsp. s. Platanthera bifolia (L.) Rich. - C (Bertol.) B. Mathew] - C In gran parte della Regione (Ponz. escl.); boschi, V.Tev. (Riano), Tolfa, Tib., Lucr., Roma, Simb., arbusteti, radure, 0-1100 m Scal., Cast.Rom., Cioc., Lep., Circeo, Aus., Aur.; Platanthera chlorantha (Custer) Rchb. - C incolti, boscaglie, prati aridi, macchie, 0-1000 m In gran parte Regione (Ponz. escl.); boschi, arbuste- Crocus vernus (L.) Hill subsp. albiflorus (Kit.) Ces. ti, radure, 300-1300 m (C. albiflorus Kit.) - ? Pseudorchis albida (L.) Á. et D. Löve [Leucorchis a. Ind. per: Reat., Duch., Simb., Ern. (L.) E. Mey.] - RR; LR Crocus vernus (L.) Hill subsp. vernus (C. napolita- Laga (Inversaturo, Pizzo di Sevo); pascoli, 1900- nus Mordant et Loisel.) - MC 2200 m Viterb., Laga, Term., Tib., Sab., Lucr., Ruffi, Pren., Serapias cordigera L. - C Simb., Scal., Ern., Cast.Rom., Lep., Aur., Cairo, A.Vit. (Lam.), Tolfa, Sabat. (Canale Monter.), Pic.; faggete, pascoli mont., praterie subalp., 300- Corn., Lucr., Roma, Litor., Pren., Ern., Lep., 2000 m Circeo, Aus., Aur., Ponz. (Vent.). Sec.sc.: Paludi F reesia refracta ( Jacq.) Eckl. ex Klatt - CAS Pont.; pascoli aridi, garighe, macchie, 0-800 m Roma (Colle Pedica, leg. D. Iamonico, R. Serapias × intermedia For est ex F.W. Schultz (S. lin- Lorenzetti, 2006 – FI; incolti, 24 m gua × S. vomeracea) - RR Gladiolus communis L. subsp. byzantinus (Mill.) Sabat. (M.Angiano presso Bagni di Stigliano, leg. A.P. Ham. (G. byzantinus Mill.) - PC W. Rossi, 1982 - FI); prati umidi, 150 m Lucr., Roma, Cast.Porz., Nettuno (Astura), Serapias lingua L. - MC Circeo, Scal., Ern., Lep., Aus. Ind. per: Cast.Rom., Nella maggior parte della Regione (incl. Ponza, Aur. Sec.sc. : Simb. (Colle Viglio); colt., prati aridi, Palm., Zann.); pascoli, garighe, incolti, macchie, incolti, 0-1300 m radure, prati, 0-800 m Gladiolus communis L. subsp. communis - PC S erapias parviflora Parl. - PC A.Vit. (M.Ruf.), Barb., Term., Sorat., Roma, A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Marem. (Tarq., Civ.), Ruffi, Pren., Cast.Rom., Scal., Lep., Circeo; prati, Lucr., Roma, Lit.rom., Ern., Lep., Circeo, Aus., incolti, 0-900 m Aur., Ponza; pascoli aridi, macchie, garighe, prati, 0- Gladiolus dubius Guss. - NT 850 m Ind. per Aus. (LUCCHESE, LATTANZI, 2000). Sec.sc.: Serapias × semilingua E.G. Camus (S. lingua × S. Roma, Nettuno, Circeo parviflora) - RR Gladiolus italicus Mill. (G. segetum Ker Gawl.) - Lit.rom.: Lido dei Pini (leg. R. Rastelli e W. Rossi, MC 1981 - FI); gariga, 20 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); garighe, 204 ANZALONE et al.

incolti, colt., radure boschive, marg. strade, 0-1000 m Cast.Rom., Circeo, Aus., Aur., Ponz.; radure, Gynandriris sisyrinchium (L.) Parl. ( s. L.) – RR; arbusteti, dune, pratelli aridi, 0-600 m EW Romulea ramiflora Ten. subsp. ramiflora - RR Tarq. (Pian di Spille, leg. F. Bartolucci e M. Iocchi, Agro Pont. (tra B.go Isonzo e Foce Verde), Aur. 2005 - H.Bart) Sec.sc.: Sabat. (presso il L.Montero- (M.Scauri). Sec.sc.: Tarq., Tolfa, Roma, Ostia; si, leg. P. Sanguinetti, 1837 - RO-HR) prati, macchie, terreni argillosi, 0-100 m Hermodactylus tuberosus (L.) Mill. - R; LR Romulea rollii Parl. – R; EN Roma, Cast.Rom., Pren., Aus., Aur. Ind. per: Tarq. (Acropoli), Lit.rom., Cast.Porz., Circeo, L.Vico, Arpino, Anagni, Sora; garighe, prati, marg. Sec.sc.: Terr.; dune, pratelli, macchie, 0-100 m boschivi, 50-1000 m Lange - CAS XANTHORRHOEACEAE Simb. (Jenne, leg. M.A. Colasante, 1995 - Erb. Colasante). Sec.sc.: Sorat., Cast.Rom., Ern.; incolti, Asphodeline liburnica (Scop.) Rchb. - RR; LR 400 m Aur. (M.Cefalo, M.Ruazzo, Itri-La Civita); rupi e garighe, 300-1000 m Note. Per questo genere cfr. COLASANTE, SAUER (1993) (L.) Rchb. - C; LR L. - NAT Laga, Cicol., Sorat., Sab., Tib., Pren., Simb., Scal., Mar.laz., Sab., Roma, Ern., Aus., Aur., Cairo; Ern., Lep., Circeo, Aus., Aur.; rupi, praterie, radu- incolti, rud., garighe, 0-1000 m re, 400-1200 m Iris foetidissima L. - C Asphodelus ayardii Jahand. et Maire - RR Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.); Tarq. (stazione ferr., leg. F. Bartolucci e M. Iocchi, 2005 – H.Bart); boschi, incolti, arbusteti, 0-1000 m scarpata ferr., 10 m Iris germanica L. - NAT Note. Per tutto il genere la nomenclatura è aggior- nata in base a DÍAZ LIFANTE, VALDÉS, 1996 In gran parte della Regione; incolti, rud., 0-1000 m Iris graminea L. – MR; VU Asphodelus fistulosus L. - R A.Vit. (M.Ruf.), Cim. (M.Fogliano). : Sabat. Tib. (Acque Alb.), Roma, Pren. (Castel S.Pietro), Sec.sc. Terr., Aur.; (presso Manziana); marg. boschivi, 400-900 m rud., marg. strade, arbusteti, 0-500 m Iris japonica Thunb. - CAS Asphodelus macrocarpus Parl. subsp. macrocarpus Riano (RM) e presso Furbara (Lit.rom.); var. macrocarpus (non A. albus Mill. subsp. albus) boschi, - C rud., 0-200 m Lam. ( Bertol.; In gran parte della Regione, nei settori collinari, I. chamaeiris I. olbiensis submont. e mont.; Henon) – MR; EN prati e pascoli mont., radure boschive, 300-1500 m Mar.laz. (M.Canino, Pagliato presso il Fiora), Civ. Asphodelus ramosus L. subsp. ramosus var. africa- (B.go Pantano); prati aridi e incolti, pascoli, 0-500 m nus (Jordan) Z. Díaz et Valdés (non A. cerasiferus I. Ricci et Colas. – RR; VU; LR Gay) - RR; LR Lucr. (M.Tancia). Ern. (Valle dell’Inferno, sopra Circeo (promont., E. Lattanzi, 1994 - RO- Trisulti); leg. radure di faggeta, 1100-1400 m HA); gariga, 20 m Lam. - NAT Asphodelus ramosus L. subsp. ramosus var. ramosus In varie loc. della Regione; incolti, rud., marg. stra- (A. aestivus Brot.; A. microcarpus Viv.) - MC de, 0-500 m In quasi tutta la Regione, specialm. nel settore a Iris pseudacorus L. - MC clima medit. (Ponz. escl.); incolti aridi, prati, mac- In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); sponde, rive, chie, garighe, radure, 0-800 m paludi, 0-500 m Hemerocallis fulva (L.) L. - CAS, NT Colas. (I. suaveolens N. Terracc.) – R; EN; Sec.sc.: Cast.Rom. (Tuscolo, leg. E. Rolli, 1868 - EN RO-HR), Lep. (Carpineto, leg. E. Rolli, 1852 - Aus. (M.Arcano, Torri Leano), Aur. (M.Faggeto, RO-HR). Ind. per Pic. M.Petrella); rupi e praterie mont., 300-1100 m Simethis mattiazzi (Vandelli) Saccardo (S. planifolia Iris sabina N. Terracc. – RR; VU; VU (L.) Gren.) – MR; EN Lucr. (M.Gennaro), Sab. (M.Pizzuto); rupi calc. Lit.rom. (Maccarese), Agro Pont. (B.go Piave e cacum., 1200 m B.go Isonzo), Ponz. (Ponza e Palm.); prati, radure, Iris setina Colas. – RR; CR; CR arbusteti, 0-200 m Lep. (M.Trevi e M.Pilorci); pascoli, prati aridi, 400-500 m AMARYLLIDACEAE Iris xiphium L. – MR; VU Aur. (Fondi-Itri, da Sperl. a Gaeta); pratelli, pasco- Allium amethystinum Tausch (A. descendens auct. fl. li, garighe, macchia medit., 0-300 m ital., non L., A. rollii Terracc.) - RR Romulea bulbocodium (L.) Sebast. et Mauri - C Roma (Via Aurelia - zona Acquafredda), Aur. In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); incolti, gari- (Scauri, Ausente-Gari). Sec.sc.: Tarq.; pendii, incol- ghe, pratelli, radure boschive, 0-1200 m ti, 0-700 m Romulea columnae Sebast. et Mauri - C Allium ampeloprasum L. - MC A.Vit. (Lam.), Tarq. (Acropoli), Cim., Civ., Nella maggior parte della Regione (incl. Ponz.); M.Tib., Sabat., Roma, Lit.rom., Ruffi, Pren., Scal., incolti, colt., pendii, rud., marg. strade, 0-1000 m Flora vascolare del Lazio 205

Allium anzalonei Brullo, Pavone et Salmeri - RR Sorat., Roma, Litor., Ruffi, Pren., Simb., Scal., A.Vit. (presso Acquapend.), Sab. (Magliano Sab., Aus., Ponz. (Palm.); incolti, radure, amb. aridi, loc. Madonna del Giglio); greti, boschi, 200-400 m arbusteti, 0-1000 m Allium arvense Guss. [A. sphaerocephalon L. subsp. a. Allium paniculatum L. subsp. paniculatum - R (Guss.) Arcang.] - NT Laga (Pizzo di Sevo, leg. G. Tondi, 1991 - H.Ton). Sec.sc.: Simb. (Filettino: Fontana Rolli, leg. G. Sec.sc.: Sab., Lucr., Roma, Ostia; prati aridi, 1800 m Doria e A. Terracciano, 1893 - GDOR) Note. Secondo BRULLO et al. (2002) questa entità Allium atroviolaceum Boiss. - RR non sarebbe presente in Italia Roma (Via Polense, km 33), Anagni (FR), loc. Allium pendulinum Ten. - MC Centocelle; pascoli, marg. strade, 235-250 m Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); Allium carinatum L. subsp. carinatum - RR boschi, arbusteti, 0-1000 m Term., Tib., Lucr. Sec.sc.: Ind. per Fondi (Aur.); Allium roseum L. - MC prati, incolti, 800-1500 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, gari- Allium carinatum L. subsp. pulchellum Bonnier et ghe, boscaglie, prati aridi, marg. strade, 0-800 m Layens (A. cirrhosum Vandelli) - R Allium sardoum Moris (A. margaritaceum auct., non A.Vit. (M.Ruf.), Term., Sab., Lucr., Simb.; pascoli, Sibth. et Sm.) - RR; LR boschi, pendii aridi, doline, 400-1200 m Tib. (M.Ripoli e M.Catillo), Aus. (M.Chiavino); Allium cepa L. - CAS macchia, rupi, 300-400 m Ern., Aur., Main.; incolti, 0-1000 m Allium savii Parl. [A. pallens L. var. s. (Parl.) Ces., Allium chamaemoly L. subsp. chamaemoly - PC Pass., Gibelli; A. paniculatum L. subsp. salinum A.Vit. (Lam.), Civ. (B.Pantano), Tib. (Guidonia), (Debeaux) Botté et Kerguélen] - RR Roma, Litor. (da S.Marin. a Nett. e Cast.Porz.), Lit.rom. (Astura, leg. G. Filibeck e E. Lattanzi, Cioc. (Macchia Anagni), Lep., Circeo, Aus., Aur. 2006 - H.Lat). Sec.sc.: M.Circeo (leg. C.P.S. Sec.sc.: Ind. per: L.Vico, Cast.Rom.; prati, garighe, Sommier, 1893 - FI); pratelli su sabbie, 10 m 0-600 m Allium saxatile M. Bieb. subsp. tergestinum (Gand.) Allium commutatum Guss. - RR Bedalov et Lovric - R; LR Ponz. (Ponza, Gavi, Vent.); incolti, radure, 0-100 m Term., Duch., Simb., Ern., V.Liri (V.Lacerno), Allium cupanii Raf. subsp. cupanii - R; LR Aur.; pendii, macereti, praterie subalp., 1000- Lucr., Simb., Ern., Lep., Aus., Aur.; pascoli, prati, 1900 m praterie, 800-1100 m Allium schoenoprasum L. - RR; LR Allium dentiferum Webb et Berthel. (A. fuscum Laga (F.so di Selvagrande, leg. A.Brilli-Catt., L. auct. fl. ital., non Waldst. et Kit.) - C Gubellini, 1992 - PESA). Ind. per Simb. Mar.laz., Sab., Roma, Lit.rom., Pren., Simb., (M.Viglio); sponde, greti, pascoli, 1350 m Circeo (di solito Ind. sub A. fuscum); incolti, rud., Allium sphaerocephalon L. - MC radure, marg. strade e arbusteti, 0-1000 m In quasi tutta la Regione (incl. Ponza e Vent.); gari- Allium ericetorum Thore - RR ghe, incolti aridi, radure, 50-2000 m Duch. (leg. C.H. Steinberg, 1952 - FI); praterie Allium strictum Schrad. (non A. lineare L.) - RR mont., 1900 m Duch.: Muro Lungo, alla Grotta dell’Oro Note. Cfr. MICELI, GARBARI (1981) (PETRICCIONE, 1993); amb. rup., 2000 m Allium flavum L. subsp. flavum - R Note. Resta qualche dubbio sulla esatta identità Laga, Simb., Aur., Cairo. Sec.sc.: Ind. per Term.; dell’unico exs. che è stato possibile controllare pascoli, prati aridi, rupi, 1000-1500 m Allium subhirsutum L. - PC Allium lusitanicum Lam. - R Civ., Roma, Cast.Rom., Circeo, Aus., Aur., Ponz. Reat., Sab. (M.Tancia), Ern., Pic., Main. Sec.sc.: (Vent.). Sec.sc.: Mar.laz., Ern. (Veroli); incolti, gari- Simb., Ind. per Lucr. (M.Gennaro); prati aridi, ghe, rud., pascoli aridi, 0-600 m pascoli, amb. rup., 1200-2000 m Allium tenuiflorum Ten. - C Allium moschatum L. - ? A.Vit. (M.Ruf., Lam.), Term., Sorat., Sab., Ind. per Simb. (Jenne-Subiaco, VERI, 1988) e, nel M.Tib., Roma, Lit.rom., Ruffi, Scal., Simb., Lep., Sec.sc., per Cast.Rom. (MARATTI, 1822) Circeo, Aus., Aur., Pic., Main.; prati, pascoli, incol- Allium neapolitanum Cirillo - C ti, rupi, radure, boscaglie, 0-1500 m Sorat., Tib., Roma, Ruffi, Pren., Scal., Ern., Allium trifoliatum Cirillo - NT Cast.Rom., Circeo, Aus., Aur. Sec.sc.: Ind. per Sec.sc.: Aur. (L.Fondi, leg. E. Chiovenda, 1894 - Ferentino (Cioc.); rud., incolti, arbusteti, 0-800 m RO-HR) Allium nigrum L. - C Allium triquetrum L. - C A.Vit. (M.Ruf.), Civ., Sab., Lucr., Roma, Lit.rom., Tolfa, Sab., Lucr., Litor., Simb., Cast.Rom., Aus., Ruffi, Pren., Cast.Rom., Cioc., Lep., Aus., Aur. Aur., Ponz.; marg. boschivi, arbusteti, garighe, 0- Sec.sc.: Mar.laz., Tib., e Ind. per: Tolfa, Ern.; incol- 500 m ti, boscaglie, colt., 0-800 m Allium ursinum L. subsp. ucrainicum Oksner et Allium oleraceum L. subsp. oleraceum - MR Kleopow - MR Laga (Pizzo di Sevo, F.so Cerruglia). Ind. per: Lucr. (M.Gennaro), Pren., Lep.; boschi mesof., Lucr., Simb., Ern.; radure, prati, 1300-2000 m amb. umidi, 500-1500 m Allium pallens L. (A. coppoleri Tineo) - PC Allium ursinum L. subsp. ursinum - PC 206 ANZALONE et al.

A.Vit. (M.Ruf.), Laga, Term., Lucr., Ern., incolti, rud., dune, 0-500 m Cast.Rom. (Ariccia), Lep., Pic. Sec.sc.: Ind. per Anthericum liliago L. - PC Simb.; boschi mesof., amb. umidi, 300-1500 m A.Vit. (M.Ruf.), Cim. (L.Vico), Reat., Duch., Allium vineale L. - MC Tib., Simb., Scal., Ern., Aus., Aur. Sec.sc.: Mar.laz., Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); Lucr., Lep. e Ind. per: Term., Cast.Rom.; praterie, incolti, rud., pascoli, prati, radure, 0-1500 m arbusteti, radure, macchie, 400-1800 m Galanthus nivalis L. - MC Anthericum ramosum L. - RR Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); Ern. (M.la Monna, leg. B. Anzalone, 1981 - RO- boschi mesof., boscaglie, vallecole umide, 100-1300 m HA); pascoli, 1900 m Ipheion uniflorun (Graham) Raf. - CAS Asparagus acutifolius L. - MC Viterb. (Montalto Marina, leg. M. Iocchi, 2006 – In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); macchie, FI, H.Iocc), Roma (leg. D. Iamonico, 2005 – arbusteti, radure, 0-1500 m H.Iam-Lor; macchia, 2 m Asparagus aphyllus L. - RR Leucojum estivum subsp. estivum L. - CAS Litor.: da Cast.Porz. (Tor Paterno) a Tor Vaianica. Roma (Caffarella, leg. D. Iamonico, 2007 - FI); Ind. per Maccarese e, per errore, per boscaglie, 50 m Monterotondo; dune, macchia medit., 0-10 m Narcissus medioluteus Mill. (N. biflorus Curtis) - Asparagus maritimus (L.) Mill. (A. scaber Brignoli, CAS A. officinalis L. var. maritimus L.) – NT; EW Sorat. (leg. E. Lattanzi e M.L. Leporatti, 1978 - Sec.sc.: Civ., Lit.rom. (Fiumic.). Ind. per Tivoli e H.Lat). Sec.sc.: Cast.Rom.; rupi, 600 m Sezze, quasi certam. per errore Narcissus poëticus L. subsp. poëticus – C; VU Asparagus officinalis L. - CAS In gran parte della Regione (escl.: Barb., Ponz.); Viterb., Civ., V.Tev., Tib., Roma, Lit.rom., Simb., pascoli, radure, prati umidi, 400-1600 m Ern., A.Pont., Aur.; arbusteti, amb. umidi, 0-600 m Narcissus poëticus L. subsp. radiiflorus (Salisb.) Asparagus tenuifolius Lam. - C Baker (N. radiflorus Salisb.) – RR; VU A.Vit. (M.Ruf.), Cim., Duch., Tolfa, Tib., Lucr., Laga (leg. G. Tondi, 1992 - H.Ton), Ind. per Aur.; Sabat., Vicar., Roma, Litor, Simb., Cast.Rom., prati mont., arbusteti, 600-1400 m Agro Pont.; boschi, boscaglie e radure, 0-1300 m Narcissus pseudonarcissus L. - CAS Bellevalia romana (L.) Sweet (Hyacinthus romanus Laga, Scal., Cast.Rom.; incolti, arbusteti, 100-1350 m L.) - MC Narcissus serotinus L. - R; LR In gran parte della Regione (escl.: Laga, Lep., Civ., Circeo, Aus., Aur. (Gaeta, Scauri). Sec.sc.: Circeo, Ponz.); prati, colt., incolti, boscaglie e radu- Tarq., Maccarese (Lit.rom.); prati aridi, 0-300 m re, 0-800 m Narcissus tazetta L. subsp. aureus (Loisel.) Baker - ? Bellevalia trifoliata (Ten.) Kunth (Hyacinthus trifo- Ind. per Tib. (Guidonia, PIGNATTI, 1982) liatus Ten., B. pendulina Chiov.) - RR (E?) Narcissus tazetta L. subsp. italicus (Ker Gawl.) Ponte Galeria (leg. G. Lusina, 1931 - RO-HR), Baker - RR Aur. (Maranola, leg. L. Grande, 1928 - RO-HG). A.Vit. (M.Ruf. loc. Molinaccio, leg. A. Scoppola, Sec.sc.: Roma (Monteverde, Gianicolo); prati 2000 - UTV); prati cespugliati, 200 m umidi, 50-100 m Narcissus tazetta L. subsp. tazetta – MC; VU Charybdis pancration (Steinh.) Speta [Urginea mari- Viterb., Rieti, Roma, Litor., Sorat., Lep., Ern., tima (L.) Baker] – R; VU Cast.Rom., Ponz.; incolti, prati umidi, 0-1000 m Litor. e zona sublitor. da Terr. a Gaeta (incl. Itri), Nothoscordum inodorum (Aiton) Nicholson Ponz. (Zann., Vent., qui forse CAS); incolti, rupi, (Allium fragrans Vent.) - CAS garighe, pendii aridi, 0-200 m Roma (fin dal Sec.sc.); rud., incolti, 50 m Convallaria majalis L. – R; VU Pancratium maritimum L. - C Term., Cicol. (M.Nuria), Simb., Ern. Ind. per In tutto il litorale e Ponz.; spiagge, dune, 0-10 m Duch.; faggete e loro marg., macereti, 1100-1800 m Sternbergia colchiciflora Waldst. et Kit. – MR; VU Honorius nutans (L.) S.F. Gray (Ornithogalum n. L.) Tib., Lucr., Ruffi, Ern.; prati aridi, 500-1000 m – CAS; EW Sternbergia lutea (L.) Ker Gawl. ex Spreng. – C; VU Roma (Bioparco: Villa Borghese, leg. A. Pavesi, A.Vit. (Lam.), Sorat. Tolfa, M.Tib., Roma, Ruffi, 1998 - H.Pav). Sec.sc.: Ind. per: Viterbo, L.Vico, Simb., Scal., Ern., Cast.Rom., Lep., Aus., Aur.; Cairo; incolti, rud., marg. strade, 50 m radure, arbusteti, 50-1000 m Hyacinthoides hispanica (Mill.) Rothm. (Scilla his- Note. Secondo RAVENNA (2001) per il Lazio si trat- panica Mill., Endymion campanulatus Willk.) - terebbe di S. sicula Tineo ex Guss. CAS, NT Sternbergia sicula Tineo ex Guss. - NT Sec.sc.: Roma (Villa Borghese, leg. L. Sec.sc.: Lucr. (M.S.Elia), Tib., Cairo (Roccasecca) Salomonsohn, 1900; selva dell’Orto Botanico presso Palazzo Salviati, leg. G. De Notaris, 1875 - Note. Cfr. PERUZZI (2007) RO-HR, sub Scilla campanulata Aiton) Loncomelos brevistylus (Wolfn.) Dostál ASPARAGACEAE (Ornithogalum brevistylum Wolfn., non O. pyrami- Agave americana L. - NAT dale L.) - PC Roma, Lit.rom., Circeo, Ern., Aus., Cairo, Ponz.; Viterb., Reat. e Term., Duch., Sab., M.Tib., Flora vascolare del Lazio 207

Roma, Ruffi, Pren., Scal., Ern., Aus.; incolti, prati, mont., pendii aridi, rupi, 300-1200 m pascoli, arbusteti, 0-1200 m Note. Cfr. GARBARI et al. (2003). Vanno qui riferi- Note. Sono forse da aggiungere altre loc. (Lep., te anche le indicazioni sub O. collinum Guss., Aur. ecc.) per le quali è Ind. O. pyramidale L., ma oltreché quelle sub O. gussonei Ten. (TORNADORE, occorre conferma MARCUCCI, 1997) Loncomelos narbonensis (Tourn. in L.) Raf. (O. Ornithogalum exscapum Ten. var. parlatorei Peruzzi narbonense Tourn. in L.) - C et N.G. Passal. – MR; VU In gran parte della Regione (non risultano: Laga, Laga, V.Tev. (Monterot.). Lucr., Nettuno Term., Duch., Ponz.); incolti, prati, pascoli, boschi, (Foglino). Sec.sc.: Tivoli, Ostia e Ind. per 0-1300 m Montecass.; pascoli e prati aridi, 100-1400 m Loncomelos pyrenaicus (L.) Hrouda ex J. Holub Note. Cfr. PERUZZI, PASSALACQUA (2002) subsp. pyrenaicus (O. pyrenaicum L., O. flavescens Ornithogalum refractum Kit. ex Willd. (O. brutium Lam.) - C N. Terracc.) - RR A.Vit., Term., M.Tib., Vicar., Roma, Ruffi, Pren., Monterotondo (Roma), leg. C. Steinberg, 1951 - Scal., Ern., Cast.Rom., Lep., Circeo., Aus., Aur. FI, sub O. exscapum Ten. var. r. (Kit. ex Willd.) Sec.sc.: altre loc.; prati, boscaglie, boschi, radure, Fiori; prati, pascoli, 160 m incolti, 100-1200 m Ornithogalum umbellatum L. - MC Loncomelos pyrenaicus (L.) Hrouda ex J. Holub In quasi tutta la Regione (non risulta per: Duch. subsp. sphaerocarpus (A. Kern.) Holub (O. sphae- Cairo, Main. e Ponz.); prati, pascoli, incolti, rud., rocarpum A. Kern.) - R boschi e arbusteti, radure, 0-1500 m Tib. (M.Catillo), Lucr., Cast.Rom., Agro Pont. Polygonatum multiflorum (L.) All. - MC (Capo Portiere). Sec.sc.: Sab., Roma, Simb.; incolti, Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); boschi, arbusteti, prati, 0-1200 m boschi mesof., 300-1800 m Melomphis arabica (L.) Raf. (Ornithogalum arabi- Polygonatum odoratum (Mill.) Druce (P. officinale cum L., Caruelia a. Parl.) – MR; VU All.) - C Aus. (Terr.), Aur. (M.Orlando), Ponz. (Ponza, In gran parte della Regione (escl.: Litor., Ponz.); Vent. e S.Stef.). Sec.sc.: Roma (CAS ?); incolti aridi, boschi e boscaglie mesof., 500-1700 m garighe, 0-150 m Polygonatum verticillatum (L.) All. – MR; VU Muscari botryoides (L.) Mill. subsp. botryoides - Term., Simb., Ern., Pic. Ind. per: Cast.Rom., PC Main.; faggete e castagneti, 800-1800 m A.Vit., V.Tev., Lucr., Ruffi, Ern., Lep., Circeo, Prospero autumnale (L.) Speta subsp. autumnale Aus., Aur. Sec.sc.: Tib., Roma, Simb., Cast.Rom., (Scilla autumnalis L.) - C Cairo; prati, pascoli, boschi, radure, 0-1200 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, gari- Muscari commutatum Guss. – MR; VU ghe, prati aridi, boscaglie, radure boschive, 0-1000 m Circeo (promont.), Aus., Aur. Sec.sc.: Lit.rom. Ruscus aculeatus L. - CC (Maccarese, Ostia); rupi, incolti, rud., 0-600 m In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); boschi, Muscari comosum (L.) Mill. [Leopoldia comosa (L.) boscaglie, macchie, arbusteti, 0-1200 m Parl.] - MC Ruscus hypoglossum L. - R (talora CAS); LR In quasi tutta la Regione (incl. Vent. e S.Stef.); A.Vit. (M.Ruf.), Viterbo (bosco di Sasseto), Laga, colt., pascoli, prati, incolti, rud., boschi, 0-1500 m Sab. (Revotano), Circeo, Gaeta. Sec.sc.: Roma Muscari neglectum Guss. ex Ten. - MC (CAS), Ponz. (Vent.); incolti, macchie, marg. Nella maggior parte della Regione; garighe, incolti, boschivi, 0-1400 m radure, prati, boschi, 0-1000 m Scilla bifolia L. - MC Note. Sono da riferire a questa specie tutte le citaz. Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.); bibl. e d’erbario sub M. atlanticum Boiss. et Reut. boschi, boscaglie, 100-2000 m Muscari parviflorum Desf. – RR; VU Yucca aloifolia L. - CAS Tarq. (Porto Clementino), Civ., Aur. (presso Ern., Aur. Sec.sc.: Fiumic. (RM); incolti, 0-100 m Gaeta). Sec.sc.: Mar.laz., Tolfa; pascoli, prati, mac- Yucca gloriosa L. - CAS chie, garighe, 0-50 m L.Vico (Cim.); incolti, 500 m Nectaroscilla hyacinthoides (L.) Parl. (Scilla h. L.) - CAS ARECACEAE Pren. (S.Gregorio di Sassola), Ern. Sec.sc.: Roma e Chamaerops humilis L. – R; VU Ind. per Tivoli; incolti, rud., 400 m Circeo, Aus. (M.Leano, M.Giusto, Terr.), Aur. Ornithogalum comosum L. – MR; VU (Sperl.-Gaeta), Ponz. (Ponza, Palm., Vent.); altrove Mar.laz. (Tarq.), Simb. (), Pic. (Forca NAT; rupi maritt., macchia medit., 20-100 m d’Acero); prati, pascoli, 0-1500 m Ornithogalum divergens Boreau - PC COMMELINACEAE In parte della Regione (escl. Ponz.); colt., incolti, dune, marg, di strade, garighe, 0-1000 m Commelina communis L. - CAS Ornithogalum etruscum Parl. (non O. gussonei Ten., Roma (Scalo Ostiense, leg. A. Cacciato, 1952 - non O. orthophyllum Ten.) - C RO-HR); rud., 50 m In gran parte della Regione (escl. Ponz.); praterie Tradescantia fluminensis Vell. - NAT 208 ANZALONE et al.

Roma (Colli della Farnesina, leg. D. Iamonico, R. Minturno). Sec.sc.: Fiumic., Castelfus., Nettuno; Lorenzetti. 2006), Cast.Rom. (L.Albano) leg. D. prati umidi, acquitr., 0-10 m Iamonico, R. Lorenzetti. 2007 - H.Iam-Lor); rud., Juncus arcticus Willd. - RR; LR 110-300 m Laga: Pizzo di Sevo, Agro Nero; sorgenti, ruscelli, acquitr., 1500-1900 m PONTEDERIACEAE Juncus articulatus L. (J. lamprocarpus Ehrh.) - MC In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); amb. umidi, Eichhornia crassipes (Mart.) Solms - INV pozze, sponde, rive, 0-1500 m A.Pont.; corsi d’acqua, canali, 0-10 m Juncus bufonius L. - MC In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); amb. umidi, CANNACEAE rive, sponde, pantani, 0-1500 m Canna indica L. – CAS Juncus bulbosus L. - RR Cim., Roma, Agro Pont.; incolti, 0-250 m Aur. (Salto di Fondi, leg. F. Minutillo, 1989, RO- HA); amb. salmastri, 10 m TYPHACEAE Juncus capitatus Weigel - PC Roma, Litor., A.Pont., Aus. Aur. (F.Liri), Ponz. Sparganium emersum Rehmann (S. fluitans Huds.) (Ponza e Palm.); greti, sponde, amb. umidi, 0-50 m – R; VU Juncus compressus Jacq. - PC Laga (Agro Nero, P.Accumoli), Agro Pont., Aur. Roma, Ruffi, Scal., Ern., A.Pont., Aus., Aur. (L.Fondi, Minturno, F.Gari); sponde, rive, 0-1600 m (F.Liri); prati umidi, sponde, rive, 0-700 m Sparganium erectum L. subsp. erectum - C Juncus conglomeratus L. - C In gran parte della Regione (Ponz. escl.); sponde, Cim., Tolfa, V.Tev. (Nazzano), Sab., Sabat., Roma, rive, acquitr., 0-500 m Litor., Fiuggi, A.Pont., Aus., Aur.; rive, sponde, sta- Sparganium erectum L. subsp. neglectum (Beeby) gni, greti, amb. umidi, 0-500 m K. Richt. - R Juncus depauperatus Ten. - R Roma, Cast.Porz., Simb., Agro Pont.Sec.sc.: A.Vit. A.Vit. (M.Ruf.), Vicar., Lit.rom. (Palo), Cast. (L.Mezzano), Sab., Sabat., Lit.rom. (Ostia, Nettu- Porz., Aur. (Formia, Maranola, Minturno). Sec.sc.: no), Cast.Rom. (L.Nemi, L.Giulianello), V.Liri, Roma, Sabat. (Canale Monter.), Simb.; amb. Terr; sponde, rive, 0-500 m umidi, 0-600 m Typha angustifolia L. - MC Juncus × diffusus Hoppe (J. effusus × J. inflexus) - Nella maggior parte della Regione e Ponza; sponde, NT rive, 0-600 m Sec.sc.: Roma (Isola Tiberina, leg. A. Béguinot, Typha domingensis (Pers.) Steud. - ? 1897 - RO-HR); sponde, 50 m Ind. per Caldara di Manziana (BIONDI et al., 1999) Juncus effusus L. subsp. effusus - MC Typha latifolia L. - MC Nella maggior parte della Regione (incl. Ponz.); Nella maggior parte della Regione e Ponza; sponde, acquitr., sponde, rive, prati umidi, 0-1500 m rive, 0-1000 m Juncus foliosus Desf. - ? Typha minima Funck – RR; VU Ind. per Aur. (MORALDO et al., 1990); la citazione A.Vit. (M.Ruf. e Acquapend.), Agro Pont. (B.go rimane dubbia, mentre senz’altro erronea è quella Piave); sponde, amb. umidi, 0-500 m di BÉGUINOT (1897b) per il Circeo, come risulta dal controllo degli exs. (RO) (si tratta di J. bufo- JUNCACEAE nius) Juncus acutiflorus Ehrh. ex Hoffm. (J. sylvaticus Juncus fontanesii J. Gay in Laharpe subsp. fontane- auct., non Reichard) - R sii - PC A.Vit. (Lam.), Roma, Simb. (), Circeo Viterb. (Lam., M.Ruf., Bagn.), Roma, Cast.Porz., (L.Fogliano), Aur. (Fondi, Minturno). Sec.sc.: Ind. Simb. (Jenne), Scal., A.Pont., Aus., Aur.; amb. per Vicovaro; amb. palustri, sponde, acquitr., 0-500 m umidi, sponde, 0-500 m Juncus acutus L. subsp. acutus - C Juncus gerardii Loisel. - R; LR In tutta la fascia litor. e sublitor. della Regione Lit.rom. (S.Marinella, Palo, Castelfus.), Ern. (Ponz. incl.) e talora all’interno: Lam. e Bagnoregio (L.Canterno), Circeo, Fondi (Aur.); amb. umidi (Viterb.), Bassano in Tev., Acque Alb. (Tivoli). anche salmastri, rive, 0-400 m Sec.sc.: Bagni di Stigliano (VT); amb. umidi salma- Juncus heterophyllus D esf. - MR stri litor. e sublitor., pozze temp., 0-300 m Litor. (Palo, Cast.Porz.), Circeo, Aur. (Minturno). Juncus alpinoarticulatus Chaix (J. alpinus Vill.) - Ind. per: Anzio, Nettuno, Agro Pont., Terr.; RR; LR acquitr., amb. umidi, 0-10 m Laga (Pizzo di Sevo, leg. G. Tondi, 1992 - H.Ton). Juncus hybridus Brot. - PC Sec.sc.: Ind. per Simb. (Filettino); sorgenti, 1900 m A.Vit. (M.Ruf.), Cim. (L.Vico), Roma, Lit.rom. Juncus ambiguus Guss. - RR (S.Marinella, Palo), Nettuno (Foglino, Astura), Ruffi (strada per , leg. E. Lattanzi e A. Agro Pont., Circeo, Aus. Sec.sc.: Montalto di Tilia, 1994 - H.Lat); amb. umidi, 500 m Castro, Civ., Tib. (Acque Alb.), Ostia, Fiumic.; Juncus anceps Laharpe - R pratelli umidi, 0-500 m Cast.Porz., Agro Pont., Aus., Aur. (Fondi, Formia, Juncus inflexus L. (J. glaucus Sibth., J. longicornis Flora vascolare del Lazio 209

Bast.) - MC Laga, Term. e Reat., Duch. Simb., V.Liri, Pic.; Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); prati e pascoli di quota, 1500-2100 m amb. umidi, stagni, sponde, rive, 0-1500 m Luzula sylvatica (Huds.) Gaudin subsp. sieberi Juncus littoralis C.A. Mey. (J. tommasinii Parl.) - (Tausch) K. Richt. (L. sieberi Tausch) - ? MR Ind. per varie loc. mont. della Regione, ma resta il Agro Pont., Aur. (L.Fondi, L.Lungo e L.S.Puoto); dubbio che si tratti di equivoco con L. sylvatica; rive, amb. salmastri, 0-10 m per Term. e Pren. ciò è stato accertato da controlli Juncus maritimus Lam. - PC d’erbario. Mar.laz. (Montalto di Castro), Tib. (Acque Alb.), Luzula sylvatica (Huds.) Gaudin subsp. sylvatica - C Roma, Lit.rom. (Fregene, Ostia), A.Pont., Aur. A.Vit. (M.Ruf.), Reat., Term., Laga, Sab., Lucr., (Fondi, Sperl.); amb. salmastri litor., sponde, 0-10 m Ruffi, Pren., Cast.Rom., Simb., Scal., Lep., Aus., Juncus pygmaeus Rich. ex Thuill. - R Pic., Cairo; boschi e radure, 800-2000 m Litor. (Cast.Porz., Anzio, Foglino, Astura), Agro Pont., Aur. (L.Fondi). Sec.sc.: Circeo, Ponz. CYPERACEAE (Zann.); amb. umidi, rive, sponde, 0-10 m Juncus striatus Schousb. ex E. Mey. - RR Blysmus compressus (L.) Panz. ex Link [Scirpus c. Aus. (L.Vescovo, leg. E. Lattanzi, 1988 - H.Lat). (L.) Pers.] - RR; LR Sec.sc.: Bagni di Tiv., Lep., Ind. per: L.Bracciano, Laga (F.so Cerruglia, leg. B. Anzalone, 1997 - RO- Simb.; prati umidi, paludi, acquitr., 10 m HA; F.so Selva Grande, leg. G. Tondi, 1989 – Juncus subnodulosus Schrank (J. obtusiflorus Ehrh.) H.Ton). Sec.sc.: Ind. per Pic. (V.Canneto); sponde, - C; LR amb. umidi, 1200-1600 m Viterb. (Lam., M.Ruf., Bagn.), Reat., V.Tev. Bolboschoenus maritimus (L.) Palla (Scirpus m. L.) - C (Nazzano), Tib. (Acque Alb.), Lucr. (Percile), Litor., A.Vit. (M.Ruf.), Mar.laz., Tib. (Acque Alb.), Ruffi, Pren., A.Pont., V.Liri (L.Posta Fibr.), Aus., Sabat. (Manziana), Roma, Litor., A.Pont., Aus., Aur. (Fondi); acquitr., sponde, pozze, 0-1000 m Aur. Sec.sc.: Fiano R.; amb. umidi anche subsalsi, Juncus subulatus Forssk. (J. multiflorus Desf.) - RR sponde, rive, 0-500 m Lit.rom. (Campo di Mare), Circeo (L.Fogliano). Note. Per questo gruppo (Scirpus s.l.) si è seguita la Sec.sc.: Fiumic., Anzio e Ind. per Civ.; pantani e nomenclatura sec. PIGNOTTI (2003) acquitr. salmastri litor., 0-50 m Carex acuta L. (C. gracilis Curtis) - RR Juncus tenageja Ehrh. - PC Viterb. (Tuscania), Laga (P.Accumoli), Reat, Cast.Porz., Anzio, Nettuno (Foglino, Astura), (L.Ventina). Sec.sc.: A. Pont.; sponde, rive, pozze, Agro Pont., Circeo, Aus. (L.Vescovo), Aur. (Piana 300-1400 m di Fondi); amb. umidi, sponde, pozze temp., 0-10 m Carex acutiformis Ehrh. (C. paludosa Gooden.) - C Juncus trifidus L. subsp. monanthos (Jacq.) Asch. et Reat., Sabat. (Trevignano), Roma, Castelfus., Graebn. (J. monanthos Jacq.) - RR Cast.Porz., Nettuno (Foglino), Ruffi, A.Pont., Term., Reat., Duch. Ind. per Pic. (sub J. trifidus); V.Liri (L.Posta Fibr.), Aus., Aur., Pic.; amb. umidi, vallecole, brecciai e pascoli cacum., 1800-2200 m sponde, rive, stagni, 0-600 m Luzula alpinopilosa (Chaix) Breist. subsp. alpinopi- Carex canescens L. - RR losa [(L. spadicea (All.) DC.] - ? Laga (F.so Cerruglia, leg. G. Tondi, 2000 - H.Ton); Ind. (sub L. spadicea) per Simb. (CUFODONTIS, amb. umidi, 1350 m 1939) e con dubbio in PIGNATTI (1982) per Lep. Carex caryophyllea Latourr. (C. verna Chaix, non Luzula campestris (L.) DC. - MC Lam., C. praecox Jacq., non Schreb.) - MC Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); radure, prati, pascoli, boschi, arbusteti, boscaglie, 0-2000 m incolti, prati, pascoli, 0-2000 m Luzula forsteri (Sm.) DC. - MC Carex demissa Hornem. (C. tumidicarpa Anderss.) - In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); boschi, RR boscaglie. macchie, arbusteti, 0-1000 m Laga (F.so Cerruglia, leg. F. Minutillo, 1997 - Luzula multiflora (Ehrh.) Lej. subsp. congesta H.Ton); amb. umidi torbosi, 1280 m (Thuill.) Hyl. - MR Carex depauperata Curtis ex With. - C Cim. (M.Fogliano, leg. G. Montelucci, 1935 - RO- A.Vit., Cim., Barb., Tolfa, Sabat., Tivoli, Roma, HM), Sab. (M.Navegna, leg. F. Bartolucci, 2003 – Ostia, Cast.Porz., Cast.Rom., Circeo, Cioc., Aus. H.Bart); praterie mont. e subalp., 800-1350 m Sec.sc.: Ind. per Cairo; boschi, amb. umidi, 0-600 m Luzula multiflora (Ehrh.) Lej. subsp. multiflora - C Carex digitata L. - R; LR Cim., Laga, Term. e Reat., Duch., Roma, Simb., Reat., Term., Duch., Laga (F.so Ortanza), Ern. Ern., Cast.Rom., Lep., A.Pont., Aus.; prati, boschi, (Prato di Campoli); boschi, pascoli, 800-1400 m amb. umidi, praterie mont., 0-2000 m Carex distachya Desf. - MC Luzula pilosa (L.) Willd. - RR Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); Tuscania (Traponzo, leg. A. Ottoveggio, 1998 - boschi, macchie, radure, amb. aridi, 0-1000 m UTV). Ind. per: Simb., Ern., e V.Liri; castagneti, Carex distans L. - MC 500 m Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.); Luzula spicata (L.) DC. subsp. italica (Parl.) Arcang. prati umidi, boschi, rive, sponde, 0-1500 m (L. italica Parl.) - R Carex disticha Huds. (C. intermedia Good.) – RR; EN 210 ANZALONE et al.

Tarq. (S.Agostino, leg. E. Scarici, 2001, RO). umidi, 1350 m Sec.sc.: Roma (Ponte Galeria); amb. umidi, 0 m Carex humilis Leyss. - R Carex divisa Huds. (incl. C. chaetophylla Steudel) - Laga, Term., Reat., Duch., Ern., Aur.; prati aridi, MC marg. boschivi, rupi, praterie mont., 1000-1400 m In gran parte della Regione (incl. Ponza); incolti, Carex kitaibeliana Degen ex Bech. subsp. marg. strade, rive, sponde, amb. umidi, 0-600 m kitaibeliana (C. laevis Kit. ex Willd.) - PC Carex divulsa Stokes - MC Laga, Term., Reat., Duch., Simb., V.Liri, Pic. In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); boscaglie, (V.Canneto); pascoli mont., 1500-2300 m prati, incolti, sponde, 0-1000 m Carex lepidocarpa Tausch subsp. lepidocarpa - RR Carex echinata Murray (C. stellulata Good.) – MR; Laga (Agro Nero, leg. G. Tondi, 1992 - H.Ton); VU acquitr., prati torbosi, 1450-1500 m Laga (F.so Cerruglia, P.Accumoli, Agro Nero), Carex liparocarpos Gaudin subsp. liparocarpos (C. Cicol. (Rascino); sponde, amb. umidi, 1000-1600 m nitida Host, non Hoppe) - RR; LR Carex elata All. subsp. elata (C. stricta Good.) - R; Laga (Macchie Piane), V.Tev. (Bassano). Sec.sc.: LR Ind. per Roma; prati aridi, 300-1450 m Laga (Capricchia), Roma, Ostia, Cast.Porz., Carex macrolepis DC. - C Circeo (L.Paola), Fondi. Sec.sc.: Agro Pont., Terr.; Laga, Term., Reat., Duch., Sab., Lucr., Simb., rive, sponde, acquitr., 0-1200 m Ern., Scal., Lep., Aus., Aur., Pic., Cairo; praterie Carex ericetorum Pollich - RR mont. e subalp., pascoli, 500-2000 m Laga (Selva Grande, Pizzo di Sevo); praterie mont., Carex microcarpa Bertol. ex Moris - RR sponde, 1700-1900 m Laga (F.so Cerruglia, Torr. Castellano). Sec.sc.: Ind. Carex extensa Gooden. – R; VU per Fondi; amb. umidi, sponde, 1350 m Tarq., Lit.rom. (Astura), Circeo, Fondi, Sperl. Carex nigra (L.) Reichard (C. fusca All.) - MR; LR Sec.sc.: Terr.; retrodune, sponde, saline, amb. umidi, Laga (F.so Cerruglia), Main. (M.Cavallo, Valle 0-10 m Monacesca); sponde, amb. umidi, 1700-1800 m Carex flacca Schreb. subsp. flacca (C. diversicolor Carex olbiensis Jord. - C Crantz p.p., C. glauca Scop.) - MC A.Vit., Civ., Tolfa, Corn., Sabat., Roma, Litor., In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); boschi e bosca- Cast.Rom., Cioc., Lep., Circeo, Aus., Aur.; boschi, glie, radure, prati, amb. umidi, pascoli, 0-2000 m boscaglie, macchie, 0-600 m Carex flacca Schreb. subsp. praetutiana (Parl.) Carex otrubae Podp. (C. vulpina auct., non L.) - MC Holub [C. glauca Scop. subsp. p. (Parl.) Nyman] - In gran parte della Regione, incl. Ponza e Zann.; RR boschi, amb. umidi, sponde, 0-1000 m Laga (P.zo di Sevo, F.so Selva Grande, Inversaturo); Carex ovalis Gooden. (C. leporina auct., non L.) - R amb. torbosi, fossi, 1400-1800 m Laga, Cicol (Rascino), Simb., Cast.Rom., Main. Carex flacca Schreb. subsp. serrulata (Biv.) Greuter Sec.sc.: Ind. per Pic.; prati umidi, 400-1800 m [C. cuspidata Host., C. serrulata Biv., C. glauca Carex pairae F.W. Schultz (C. muricata L. subsp. Scop. subsp. cuspidata (Host) Suess.] - MC lamprocarpa elak) - R In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); boschi e bosca- A.Vit. (M.RufČ .), Term. (Rio Fuggio), Treia, Scal., glie, radure, prati, amb. umidi, pascoli, 0-1300 m Ern. (M.Monna), Pic., Main.; prati umidi, bosca- Carex flava L. – RR; VU glie e radure boschive, 500-1500 m Laga (L.Selva, Bosco S.Egidio, Agro Nero); sorgen- Carex pallescens L. - C ti, torbiere, rive, 1450-1500 m A.Vit. (M.Ruf.), Laga, Cicol. (Rascino), Corn., Carex frigida All. - RR Cast.Porz., Ruffi, A.Pont., Aus., Aur., Main.; amb. Laga (F.so Selva Grande, Cima Laghetta, Cima umidi, boschi, 0-1500 m Lepri, P.zo di Sevo); prati umidi d’altitud., sorgenti, Carex panicea L. – RR; VU 1400-2200 m Laga, Cicol. (Rascino). Sec.sc.: Ind. per Vicovaro; Carex grioletii Roem. - R prati torbosi e umidi, greti, 1000-1500 m Corn. (Montecelio), Roma (M.Mario), Lit.rom. Carex paniculata L. subsp. paniculata – R; CR (Palo), Circeo (Mezzomonte), Aus. (Vallecorsa, Reat. (F.Velino), Sabat. (Trevignano), Roma S.Vito); pozze, boschi, 0-500 m (Ponte Galeria), V.Liri (L.Posta Fibr.), Aus. (sorg. Carex halleriana Asso - MC Muro), Aur. (L.Fondi). Sec.sc.: Circeo, Terr.; spon- Nella maggior parte della Regione (incl.: Ponza, de, rive, 0-500 m Gavi, Zann., Palm.); marg. boschivi, incolti, prati, Carex pendula Huds. (C. maxima Scop.) - MC pascoli, 0-1500 m In gran parte della Regione (Ponz. escl.); sponde, Carex hirta L. - MC acquitr., rive, boschi umidi, 50-1500 m In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); sponde, sta- Carex pilosa Scop. - MR gni, boschi, amb. umidi, prati, 0-1200 m Laga (Selva Grande), Simb. (Campo Staffi), Bosco Carex hispida Willd. in Schkur – NT; EW Faito (presso ). Ind. per Duch.; boschi Sec.sc.: Circeo (leg. E. Rolli, 1855 e 56; E. mesof., 200-1500 m Chiovenda, 1897 - RO-HR) Carex pseudocyperus L. - PC; LR Carex hostiana DC. - RR Cim. (L.Vico), Reat., V.Tev. (Nazzano R.), Sabat. Laga (F.so Cerruglia, Torr. Castellano); amb. (Trevignano), Lit.rom. (Castelfus.), V.Liri (L.Posta Flora vascolare del Lazio 211

Fibr.), Aus. (S.Giov. Incarico), Aur. (L.Fondi). Ind. Roma, Litor. (Astura), Aur. (Formia); acquitr., per Cast.Rom.; amb. palustri, sponde, 0-600 m sponde, 0-50 m Carex punctata Gaudin - R; LR Cyperus laevigatus L. subsp. distachyos (All.) Ball - Litor. (Ostia, Nettuno, Cast.Porz.), Circeo, Aus., RR Aur. (Fondi). Sec.sc.: Pic.; marg. boschivi e prati Lit.rom. (Anzio, leg. A. Cacciato, 1938 - RO-HR), umidi, acquitr., 0-500 m Ponza (leg. B. Anzalone, 1966 - RO-HA). Sec.sc.: Carex remota L. - C Terr. e Circeo; sponde, 0-10 m Viterb., V.Tev., Tolfa, Sab., Lucr., Sabat., Vicar., Cyperus longus L. - MC Roma, Cast.Porz., Ruffi, Scal., Circeo, Aus.; spon- In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); sponde, de, saliceti, 0-500 m acquitr., prati umidi, stagni, 0-500 m Carex riparia Curtis - PC Cyperus michelianus (L.) Link - RR A.Vit. (Bolsena), Cim., Corn., Roma, Litor., Ruffi, Ern. (L.Canterno, leg. E. Lattanzi, 1996 - H.Lat). Simb., A.Pont., Aus; acquitr., sponde, rive, 0-500 m Ind. per Castel Porziano (STANISCI et al., 2002); Carex rostrata Stokes (C. ampullacea Gooden.) – rive, 540 m RR; VU Cyperus polystachyos Rottb. – RR; CR; CR Laga (Selva Grande, F.so Cerruglia, TONDI et al., Lit.rom. (Tor Caldara, leg. F. Minutillo, 1987 - 2003). Ind. per Reat. e Bagnoregio; amb. palustri, RO-HA); amb. umidi, 0-10 m 1300-1500 m Cyperus rotundus L. - MC Carex spicata Huds. (C. contigua Hoppe) - MC In gran parte della Regione (e alcune Ponz.); incol- Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.); ti, prati, colt., sponde, amb. umidi, 0-600 m boschi, sponde, prati umidi, incolti, 0-1500 m Cyperus serotinus Rottb. - RR Carex strigosa Huds. - ? Terr. (presso Ponte Badino, leg. A. Cacciato, 1968 Ind. per: Roma, Anzio, Ern., Aus. - RO-HR); sponde, 0-10 m Carex sylvatica Huds. subsp. sylvatica - MC Eleocharis acicularis (L.) Roem. et Schult. - RR; LR In gran parte della Regione e Zann.; boschi, bosca- Sabat. (L.Bracciano, leg. B. Anzalone e A. glie, macchie, sponde, amb. umidi, 0-1500 m Cacciato, 1954 - RO-HA), Agro Pont. (B.go Carex umbrosa Host subsp. umbrosa - RR; LR Isonzo, B.go Piave, leg. I. Ricci, 1958 - RO). Laga (S.Egidio-Amatrice), Pic. (V.Canneto). Ind. Sec.sc.: Circeo (L.Fogliano); amb. umidi, stagni, 0- per: Duch., Ern.; faggete, radure, 800-1400 m 200 m Carex vesicaria L. - MR Eleocharis multicaulis (Sm.) Desv. – NT; EW Laga (Agro Nero, L.Selva, P.Accumoli), laghi Sec.sc.: Paludi Pont. (L.Paola, leg. A. Terracciano, Reatini; stagni, sponde, rive, 500-1600 m 1888 - RO-HR; L.Fogliano, leg. A. Pappi, 1898 - Carex viridula Michx. (C. oederi Retz., C. serotina RO-HR) Mérat subsp. serotina) - R Eleocharis palustris (L.) Roem. et Schult. subsp. Laga, Simb., Aur. (Piana di Fondi), Pic., Main.; palustris - C prati umidi, acquitr., sponde, 0-1500 (1700) m In quasi tutta la Regione (incl. Ponza e Zann.); sta- Cladium mariscus (L.) Pohl - PC gni, sponde, rive, 0-1600 m Viterb. (Bagnaccio), Reat., Tib. (Acque Alb.), Eleocharis quinqueflora (Hartmann) O.Schwarz - Lit.rom. (Ostia, Fiumic.), Circeo, Aus., Aur. RR (L.Fondi); stagni, sponde, prati umidi, 0-200 m Laga (Capellastro, leg. F. Pedrotti, 1981 – FI, Cyperus badius Desf. - C CAME; Colle S. Giovanni, leg. G. Tondi, 1989 - In gran parte della Regione (Ponz. escl.); sponde, H.Ton); presso sorgenti, 1500 m acquitr., prati umidi, stagni, 0-500 m Eleocharis uniglumis (Link) Schult. subsp. uniglu- Cyperus capitatus Vand. [C. kalli (Forssk.) Murb., mis – RR; CR C. mucronatus Mabille, non Rottb.] - C Laga (F.so Cerruglia), Circeo (Cerasella). Sec.sc.: Litor., Ponza; spiagge, dune, 0-10 m F.Mignone, Ostia (Isola Sacra), Circeo (L.Paola, Cyperus eragrostis Lam. (C. vegetus Willd.) - CAS L.Fogliano); acquitr., stagni, sponde, 0-1100 m Aur. (L.Fondi); rive, acquitr., 0-10 m Eriophorum latifolium Hoppe – RR; EW Cyperus esculentus L. (incl. C. aureus Ten.) - NAT Laga (varie loc., leg. G. Tondi, 1986-1997 - Lit.rom. (Ostia, Anzio, Astura), Circeo, Aus., Aur. H.Ton). Sec.sc.: Simb., Cast.Rom.; acquitr., piccole (Fondi, Formia, Sperl.), Ponza e Vent.; sponde, torbiere, 1500-1850 m marg. strade, spiagge, incolti, 0-100 m Fimbristylis bisumbellata (Forssk.) Bubani [F. dicho- Cyperus flavescens L. - C toma auct., non (L.) Vahl] - RR (E?) Cim. (L.Vico), Sab., Sabat., Roma, Litor., Ruffi, Lit.rom. (Nettuno, leg. G. Lusina, 1935 - RO- Simb., A.Pont. (Ninfa, Circeo), Terr., Aur., Pic. HR). Sec.sc.: Roma (Tev.), Terr. (F.Sisto); pratelli (Rio Mollarino). Sec.sc.: altre loc.; sabbie umide, umidi, 0-100 m rive, sponde, acquitr., 0-600 m Isolepis cernua (Vahl) Roem. et Schult. (Scirpus cer- Cyperus fuscus L. - C nuus Vahl, S. savii Sebast. et Mauri) - C In gran parte della Regione (Ponz. escl.); rive, spon- Civ., Tolfa, Sab., Roma, Litor., Simb., A.Pont., de, incolti argill.-sabb., 0-1000 m Aus., Aur., Pic.; acquitr., amb. umidi, stagni, spon- Cyperus involucratus Rottb. (C. alternifolius L.) - de, 0-1000 m CAS Note. Talora Ind., per errore, sub. I. setacea (L.) R. Br. 212 ANZALONE et al.

Isolepis pseudosetacea (Daveau) Lainz - NT Barb., Laga, Cast.Porz., Cast.Rom., Nettuno Sec.sc.: Nettuno (leg. A. Pelosi, 1886, sub Scirpus (Foglino), A.Pont.; prati umidi, sponde, marg. cernuus Vahl - RO-HR) boschivi, 0-1800 m Note. Cfr. PIGNOTTI, 2003 Agrostis capillaris L. (A. tenuis Sibth, A. vulgaris Kobresia myosuroides (Vill.) Fiori [K. bellardii (All.) With.) - C Degl. ex Loisel., Elyna m. (Vill.) Fritsch] - RR A.Vit.(M.Ruf.), Laga, M.Reat., Duch., Lucr., Laga (Cima Lepri e Cima Laghetta, leg. G. Tondi, Cast.Porz. Simb., Scal., Ern., Cast.Rom., Lep., 1991 - H.Ton); pascoli di vetta, 2300-2500 m Aur., Pic.; incolti, prati, praterie mont., 0-2000 m Rhynchospora alba (L.) Vahl – NT; EW; CR Agrostis castellana Boiss. et Reut. [A. capillaris L. Sec.sc.: Agro Pont. (Fogliano, leg. A. Béguinot, subsp. castellana (Boiss. et Reuter) O. Bolòs] - PC 1898 - RO-HR) A.Vit. (Lam.), Cim. (L.Vico), Sab., Roma, Ostia, Schoenoplectus lacustris (L.) Palla (Scirpus l. L. Cast.Porz., Ruffi, Scal., Aus., Aur., Pic.; radure, subsp. l.) - C incolti, prati umidi, 0-600 m A.Vit. (Lam., L.Bolsena), Cim. (L.Vico), V.Tev. Agrostis monteluccii (Selvi) Banfi (A. albula (Monterot.), Tib. (Acque Alb.), Roma, Litor. Montelucci nom. illeg., A. canina L. subsp. monte- (Palo, Cast.Porz.), Cast.Rom., Cioc. (Ceprano), lucci Selvi) – R; VU; VU A.Pont., Terr., V.Liri (L.Posta Fibr.), Aur.; sponde, Viterb. (Grotte S.Stef.), Tib. (Acque Albule), rive, stagni, 0-600 m Sabat. (Canale Monter., Caldara di Manz.), Schoenoplectus litoralis (Schrad.) Palla (Scirpus l. (solfatara); amb. umidi, presso sorgenti sol- Schrad.) - RR furee, 50-300 m Aur. (Fondi, Sperl., leg. B. Moraldo, 1987 - Agrostis pourretii Willd. [A. salmantica (Lag.) H.Mor). Sec.sc.: Ostia (L.Traiano); sponde, rive, sta- Kunth; A. pallida DC., non With.] - R gni, 0-10 m Barb., Roma, Litor. (, Cast.Porz., Schoenoplectus supinus (L.) Palla (Scirpus s. L.) – Foglino), Ern., Cast.Rom., A.Pont. Sec.sc.: altre NT; EW; VU loc.; prati umidi, pascoli, incolti, radure, 0-500 m Sec.sc.: Circeo (L.Fogliano, leg. A. Pappi, 1898 - Agrostis rupestris All. - RR RO-HR) Laga (Cima Lepri), Cicol. (Rascino); pascoli sub- Schoenoplectus tabernaemontani (C.C.Gmel.) Palla alp., ≥ 1000 m [Scirpus lacustris L. subsp. t. (C.C. Gmel.) Syme in Agrostis stolonifera L. (A. alba auct., non L.) - MC Sowerby] - MC Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); In gran parte della Regione (Ponz. escl.); sponde, incolti, rive e sponde, radure, garighe, 0-2000 m rive, stagni, 0-600 m Aira caryophyllea L. subsp. caryophyllea - MC Schoenoplectus triqueter (L.) Palla (Scirpus t. L.) - ? Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); Sec.sc.: Ind. per Ostia-Fiumic. (CHIOVENDA, 1897) garighe, incolti, pascoli e prati aridi, 0-1500 m Schoenus nigricans L. - C Aira cupaniana Guss. - C Viterb. (Bagnoregio), Civ., Laga, Sab., Tib. (Acque A.Vit. (Lam.), Cim., V.Tev. (Bassano in Tev.). Alb.), Roma, Litor., Circeo, Aus., Aur., Ponz.; prati Vicar., Treia, Litor., Ruffi, Pren., Circeo, e amb. umidi, sponde, 0-1000 m Cast.Rom., Aus., Aur., Cairo, Ponz.; incolti, prati Scirpoides holoschoenus (L.) Soják [Scirpus h. L., aridi, garighe, 0-800 m Holoschoenus romanus (L.) Fritsch, H. australis (L.) Aira elegantissima Schur (A. elegans Willd. ex Rchb., H. vulgaris Link] - MC Gaudin; A. capillaris Host, non Savi) - MC In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); amb. umidi, In gran parte della Regione (Ponz. escl.); prati, sponde, rive, 0-1500 m incolti, dune, garighe, pascoli, boscaglie, 0-1000 m Aira tenorii Guss. [A. pulchella (P. Beauv.) Link, non POACEAE Willd.] - MR A.Vit. (M.Ruf.), Aur. (M.Orlando), Ponz. (Palm.); Achnatherum bromoides (L.) P.Beauv. [Sipa bromoi- incolti aridi, garighe, macchie, 0-500 m des (L.) Dörfl.] - MC Alopecurus aequalis Sobol. - PC; LR In gran parte della Regione (incl. Ponza); marg. A.Vit. (Lam.), Sabat. (L.Monterosi), Cicol. boschivi e boscaglie, radure, garighe, 0-1000 m (Rascino), Laga (Agro Nero), Lucr. (Percile), Roma, Achnatherum calamagrostis (L.) P. Beauv. [Stipa c. Cast.Rom. (Doganella), Aur. (Suio), Main. (Le (L.) Wahlenb.] - NT Fontane); stagni, pozze, rive, sponde, 50-1800 m Sec.sc.: Ern. (tra Piglio e Alt.Arcinazzo, leg. A. Note. Talora Ind. sub A. geniculatus L. Béguinot, 1893 - RO-HR). Ind. per Montecass. Alopecurus alpinus Vill. (A. gerardii Vill. in L.) - Achnatherum caudatum (Trin.) S.W.L. Jacobs et MR Everett [Nassella caudata (Trin.) Barkworth] - CAS Laga (Cima Lepri, P.zo di Sevo), Pic., Main. Roma (M.Mario, Pineto, Valle Aurelia); incolti, (M.Altare); praterie alp., vallette nivali, pascoli marg. strade, boscaglie, 50-100 m cacum., 1800-2400 m Aeluropus littoralis (Gouan) Parl. - RR Alopecurus bulbosus Gouan - R; LR Tarq. (il Voltone), Lit.rom. (Isola Sacra, Fiumic.). Viterb., Tarq., Lit.rom. (Maccarese, Foglino). Agro Sec.sc.: Ostia; amb. salmastri retrodunali, 0-10 m Pont. (Latina), Circeo (Cerasella). Sec.sc.: Tuscania, Agrostis canina L. subsp. canina - R Tolfa, Roma, Ladispoli, Cast.Porz., Cast.Rom., Flora vascolare del Lazio 213

Terr.; prati umidi, greti, sponde, 0-200 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati, pasco- Alopecurus myosuroides Huds. (A. agrestis L.) - MC li, radure, incolti, 0-1200 m Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.); Avena fatua L. - C prati, pascoli, incolti, sponde, colt., 0-1000 m In gran parte della Regione (Ponz. escl.); prati, Alopecurus pratensis L. subsp. pratensis - ? colt., incolti, 0-1000 m Ind. per: Ern. e Aur. e, nel Sec.sc., per: Viterb., Avena lusitanica (Tab.Morais) Baum - ? Terr., Montecassino Ind. per il Lazio (CONTI et al., 2005) Alopecurus rendlei Eig (A. utriculatus auct., non Avena sativa L. subsp. sativa (incl. A. byzanthina C. Solander) - MC Koch) - CAS In gran parte della Regione (Ponz. escl.); prati In gran parte della Regione (Ponz. escl.); colt., umidi, sponde, acquitr., 0-1000 m incolti, rud., prati, 0-1000 m Ammophila arenaria (L.) Link subsp. australis Avena sterilis L. subsp. sterilis - MC (Mabille) Lainz [Psamma australis Mabille, A. litto- In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati, incol- ralis (P. Beauv.) Rothm., A. arenaria subsp. arundi- ti, rud., 0-1500 m nacea H.Lindb. f.] - C Note. A. sterilis L. subsp. ludoviciana (Durieu) Mar.laz. (Foce Fiora, Montalto di Castro, Tarq.), Nyman è indicata da ANZALONE (1998) sulla base Litor., Circeo, Aus., Aur.; spiagge, dune, , 0-10 m di com. verb. di Brilli-Cattarini, ma mancano Ampelodesmos mauritanicus (Poir.) T.Durand et esemplari d’erbario Schinz [A. tenax (Vahl) Link] - C Avenula praetutiana (Parl. ex Arcang.) Pignatti In gran parte della Regione, spec. nella zona costie- [Helictotrichon praetutianum (Parl. ex Arcang.) ra e Ponz., ma spesso anche all’interno (Sab., Ern., Roser; A. versicolor (Vill.) Lainz. subsp. praetutiana Lep.); garighe, pascoli, 50-800 m (Parl. ex Arcang.) Holub] - C Andropogon distachyos L. - PC Laga, M.Reat., Duch., Sab., Lucr., Pren., Scal., Sorat., M.Tib., Roma, Ern., Lep., Circeo, Aus., Simb., Lep., Aur. Sec.sc.: Ind. per: Pic., Main.; Aur. Sec.sc.: A.Vit., Cast.Rom., Ostia; prati aridi, pascoli cacum., rupi, radure, 800-2100 m rupi, 0-1000 m Avenula pubescens (Huds.) Dumort. [Helictotrichon Anthoxanthum aristatum Boiss. subsp. aristatum p. (Huds.) Pilger] - RR (incl. A. puelii Lecoq et Lamotte) - MR Laga (F.so Selva Grande, leg. G. Tondi, 1989 - Term., V.Liri (L.Posta Fibr.), Aur.; faggete, prati, H.Ton). Ind. per: Duch., Simb. Sec.sc.: Pic.; radu- 100-1600 m re, prati aridi, 1500-1650 m Anthoxanthum odoratum L. subsp. nipponicum Beckmannia eruciformis (L.) Host - R (Honda) Tzvelev (A. alpinum Á. et D. Löve) - ? Lit.rom. (S.Marinella, Ostia, Nettuno – Foglino, Ind. per: Reat., Duch. (PETRICCIONE, 1993) Astura), Cast.Porz., Cast.Rom. Sec.sc.: Agro Pont.; Anthoxanthum odoratum L. subsp. odoratum - CC acquitr., amb. umidi, sponde, 0-100 m In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); prati, pasco- Bellardiochloa variegata (Lam.) Kerguélen subsp. li, boschi, arbusteti, macchie, incolti, 0-1600 m variegata (Poa violacea Bellardi, P. variegata Lam.) Antinoria insularis Parl. - RR - R Cast.Porz. (Piscina Chiara e Piscina via Riserve Laga, Reat., Term., Simb.; praterie d’altitud., 1300- Nuove, leg. F. Lucchese, 1985 - FI, RO). Sec.sc.: 2100 m Cim., Sabat., Nettuno, Circeo; pozze, 10 m Bothriochloa ischaemum (L.) Keng [Dichanthium i. Apera interrupta (L.) P.Beauv. (Agrostis i. L.) - RR (L.) Roberty] - MC Laga (F.so Cerruglia, leg. G. Tondi, 1998 - H.Ton). In gran parte della Regione (Ponz. escl.); marg. Sec.sc.: Ind. per Scal.; prati mont., 1300 m strade, pendii aridi, garighe, 0-1000 m Apera spica-venti (L.) P.Beauv. (Agrostis s.-v. L.) - RR Brachypodium genuense (DC.) Roem. et Schult. - R Roma, V.Liri (S.Vittore), Cioc. (F.Sacco). Ind. per Laga, M.Reat., Ern., Pic. (Forca d’Acero). Ind. per: Simb.; incolti, rud., sponde, 50-250 m Sab., Simb.; praterie altomont., ≥1500 m Arrhenatherum elatius (L.) P. Beauv. ex J. et C. Presl Brachypodium phoenicoides (L.) Roem. et Schult. - subsp. bulbosum (Willd.) Schübl. et G. Martens - PC RR Litorale da Civ. a Cast.Porz., Sabat. (Canale Ruffi (Piana Aniene, leg. E. Lattanzi e A. Tilia, Monter.), Roma e adiac., Tib. Ind. per Duch., 1994 - H.Lat); prati umidi, 500 m Aur.; garighe, pascoli aridi, incolti, 0-500 m Arrhenatherum elatius (L.) P. Beauv. ex J. et C. Presl Brachypodium retusum (P ers.) P. Beauv. (B. ramo- subsp. elatius - C sum Roem. et Schult.) - C In gran parte della Regione, incl. Ponz. (S.Stef.); Civ., Barb., Sab., Roma, Lep., Circeo., Aus., Aur., prati, radure, sponde, incolti, boschi, 50-1500 m Ponz.; garighe, macchie, incolti, prati aridi, 0-700 m Arundo donax L. - INV Brachypodium rupestre (Host) Roem. et Schult. [B. In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti pinnatum (L.) Beauv. subsp. r. (Host) Schuebler et umidi, rive, sponde, rud., 0-1000 m Martens] - MC Arundo plinii Turra (A. pliniana Turra) - MC In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati aridi, In gran parte della Regione (Ponz. escl.); amb. radure, arbusteti, pascoli, garighe, 0-1500 m umidi, incolti, sponde, 0-600 m Brachypodium sylvaticum (Huds.) P.Beauv. subsp. Avena barbata Pott ex Link (A. hirsuta Moench) - MC sylvaticum - MC 214 ANZALONE et al.

In quasi tutta la Regione; boschi, boscaglie e mac- Koch) - MR chie, arbusteti, 0-1600 m A.Vit. (M.Ruf.), Sab., Aus. (M.Calvo). Sec.sc.: Briza maxima L. - MC Lucr., Cioc. e Ind. per: Ern. (Pizzo Deta), Simb.; Nella maggior parte della Regione (incl. Ponz.); incolti, marg. colt., 100-1000 m prati, incolti, radure, rud., boscaglie, 0-1500 m Bromus lanceolatus Roth (B. macrostachys D esf.) - R Briza media L. - PC Lucr., Simb., Scal., Lep., Circeo, Aus., Aur.; pasco- A.Vit., Laga, M.Reat., Sab., Lucr., Pren., Simb., li, rupi, marg. strade, 50-1000 m Ern., Cast.Rom. Sec.sc.: Ind. per Roma; prati, B romus madritensis L. - CC pascoli, marg. boschivi, 200-1800 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., Briza minor L. - C marg. strade, radure, prati, pascoli, 0-800 m In gran parte della Regione (incl. Ponz.); incolti, Bromus neglectus (P arl.) Nyman ( Serrafalcus n. prati, radure, marg. strade, rud., 0-800 m Parl.) - R Bromus alopecuros Poir. (B. alopecuroides Poir.) - RR A.Vit. (M.Ruf.), Ruffi (sotto Anticoli), Scal., Aus. Aur. (M.Orlando, MORALDO et al., 1990). Sec.sc.: (fra Ceprano e ); prati umidi, marg. sen- Cim. (Sutri, leg. P. Sanguinetti, 1839 - RO-HR); tieri, 100-600 m incolti, rud., 150 m Bromus pannonicus Kumm. et Sendtn. - RR Bromus arvensis L. subsp. arvensis - C Aur.: M.S.Nicola, M.Trinia, M.Le Pezze, Esperia; A.Vit., Cim., Sab., Lucr., Ruffi, Pren., Simb., prati, pascoli, 600-1000 m Scal., Ern., Lep., Agro Pont., Aus., Aur.; incolti, B romus racemosus L. - C boschi, pascoli, prati, sponde, 50-1500 m A.Vit. (Lam.), Term., Lucr. (Percile), Vicar., Bromus benekenii (Lange) Trimen - RR Roma, Cast.Porz., Ruffi, Scal., Circeo, Aus., Aur., Cim. (M.Fogliano), Term. (Rio Fuggio); radure e Cairo; prati umidi, pascoli, incolti, marg. boschivi, marg. boschivi, 800-1200 m sponde, 0-1700 m Bromus caprinus A. Kern. - MR Bromus ramosus Huds. - MC Ruffi, Scal., Aus. (M.Crispi), Aur. (Spigno). Ind. Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.); Per Simb.; praterie mont. e subalp., ≥1000 m boschi, arbusteti, radure, 0-1500 m Bromus commutatus Schrad. (B. pratensis Ehrh.) - C Bromus rigidus Roth (B. maximus Desf.) - C In gran parte della Regione (escl. Ponz.); incolti, Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); pascoli, colt., amb. umidi, sponde, 0-1500 m prati, incolti, rud., radure, spiagge e dune, 0-800 m Bromus diandrus Roth (B. gussonii Parl.) - C Bromus rubens L. - PC Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); A.Vit. (Lam.), Laga, Roma, Litor., Ruffi, Simb., marg. strade, rud., incolti, 0-1000 m Circeo, Aus., Aur., Ponz. (Zann.); incolti, rud., 0- Bromus erectus Huds. subsp. erectus - MC 1100 m Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); Bromus scoparius L. - PC prati, pascoli, marg. boschivi, macchie, 50-1800 m A.Vit. (Lam.), Cim., Civ., V.Tev. (Bassano), Sabat. Bromus erectus Huds. subsp. transsylvanicus (Canale Monter.), Roma, Lit.rom. (Cerveteri), (Steudel) Aschers. et Graebn. - PC Cast.Rom. (Villa Mondragone), Aur., Ponza. Ind. A.Vit. (M.Ruf.), Term., Cicol. (Rascino), Tib., per Simb. (Subiaco); incolti, rud., muri, pascoli Lucr., Roma, Simb., Ern., Aur.; prati aridi steppici, aridi, 50-500 m 50-1600 m Bromus secalinus L. - NT Bromus fasciculatus C. Presl - RR Sec.sc.: Roma (leg. P. Sanguinetti, 1829 - RO-HR) Circeo (Faro), Ponz. (Palm., Zann.). Sec.sc.: Ponza; B romus squarrosus L. - MC incolti aridi, 0-100 m In quasi tutta la Regione (escl.: Barb., Litor., Ponz.); Bromus hordeaceus L. subsp. hordeaceus (B. mollis incolti, garighe, prati, pascoli, colt., 50-1800 m L.) - MC Bromus sterilis L. - CC In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati, pasco- In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); rud., marg. li, colt., incolti, rud., muri, arbusteti, 0-1500 m boschivi, prati, incolti, pascoli, 0-1200 m Bromus hordeaceus subsp. molliformis (Lloyd ex Bromus tectorum L. subsp. tectorum - PC Godr.) Maire et Weiller (B. divaricatus sensu Viterb. (presso Viterbo), Cicol., Sab., Roma, Kerguélen) - RR Simb., Scal., Cast.Rom., Aur., Cairo; incolti, marg. Ponza (leg. B. Anzalone, 1968 - RO-HA); radure strade, radure, 50-1400 m nella macchia, 0-100 m C alamagrostis arundinacea (L.) Roth - MR Bromus inermis Leyss. - RR Laga (Selva Grande), Simb. (Grotta Inferniglio Lucr. (Vicovaro, presso il casello autostradale, leg. sotto Jenne), Pic. (Forca d’Acero); r adure e marg. B. Anzalone e E. Lattanzi, 1982 - RO-HA); incol- boschivi, 500-1500 m ti, 300 m Calamagrostis epigejos (L.) Roth - MC Bromus intermedius Guss. subsp. intermedius - PC In gran parte della Regione (Ponz. escl.); radur e, A.Vit.(M.Ruf.), Barb., Val Tib. (Bassano in Tev.), amb. umidi, boscaglie, 0-1000 m Ruffi, Pren., Scal., Ern., Lep., Aus., Aur. Sec.sc.: Calamagrostis pseudophragmites (Haller f.) Koeler Roma, Simb., Circeo; incolti, pascoli, praterie aride, - NT 100-1000 m Sec.sc.: Roma (leg. P. Sanguinetti, 1831 - RO-HR) Bromus japonicus Thunb. (B. patulus M ert. et Calamagrostis varia (Schrad.) Host - MR Flora vascolare del Lazio 215

Term. (Rio Fuggio), Simb., Ern. Sec.sc.: Pic. (Val di Crypsis alopecuroides (Piller et Mitterp.) Schrad. - Canneto); sponde, greti, 800-1300 m RR Catabrosa aquatica (L.) P. Beauv. - PC Sab. (L.Turano), Ern. (L.Canterno), Cioc. Cim. (L.Vico), Barb., Tib., Roma, Castelfus., (Macchia Anagni). Sec.sc.: Roma, Lit.rom.; amb. Cast.Porz., Cast.Rom., Lep. (Sermoneta), Aur. umidi, rive, pantani, 0-500 m (Sperl.). Sec.sc.: Soratte, Tolfa, Sabat. (Manziana), Crypsis schoenoides (L.) Lam. - RR Circeo (L.Fogliano); acquitr., sponde, 0-600 m Roma (Tev.), Fondi. Sec.sc.: Civ., Tib. (L.Tartari), Catapodium balearicum (Willk.) H. Scholz [C. loli- Ostia; amb. umidi, sponde, 0-50 m aceum (Huds.) Link, C. marinum (L.) C.E. Hubb.] Cutandia divaricata (Desf.) Benth. [Sclerochloa d. - R (Desf.) Link, non Beauv.] - PC S. Marinella, Circeo, Ponza. Sec.sc.: Civ., Foce Litor., Agro Pont., Circeo, Aus., Aur. (litor. di Fiora, tra Anzio e Nettuno, Terr.; dune, rupi Fondi, Sperl.-Gaeta); dune, spiagge 0-10 m maritt., 0-10 m Cutandia maritima (L.) Barbey [Sclerochloa m. (L.) Note. Per questo genere cfr. BRULLO et al., 2003 Sweet] - PC Catapodium hemipoa (Delile ex Spreng.) Lainz - Tarq., Litor. (Fregene, Ostia, Cast.Porz.), A.Pont., RR Aus., Aur.; dune, spiagge, 0-10 m Ostia, Cast.Fusano, Cast.Porz.; dune, 0-50 m Cynodon dactylon (L.) Pers. - CC Catapodium pauciflorum (Merino) Brullo, Giusso In quasi tutta la Regione; incolti, rud., prati, marg. del Galdo, Minissale et Spampinato - R strade, radure, 0-1000 m S. Marinella, Roma (Scalo Ostiense), Circeo, Cynosurus cristatus L. - MC Sperl., Ponza; dune, incolti e rupi, 0-10 m In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); prati e pasco- Catapodium rigidum (L.) C.E. Hubb. subsp. majus li umidi, marg. boschivi, 0-2000 m (C. Presl) Perring et Sell - C Cynosurus echinatus L. - MC Roma, Cast.Porz., Terr., Cast.Rom., Circeo, Ponz. In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati, pasco- Sec.sc.: Pren., Cast.Rom., Terr.; incolti, rud., 0-500 m li, incolti, boschi e boscaglie, colt., muri, 0-2000 m Catapodium rigidum (L.) C.E. Hubb. ex Dony Cynosurus effusus Link [C. elegans auct., non Desf. subsp. rigidum [Sclerochloa rigida (L.) Link, subsp. obliquatus (Link) Battand. et Trabut] - PC Desmazeria r. (L.) Tutin in Claphan, Tutin et P.E. A.Vit. (Lam.), Cim., Sabat., Simb., Ern., Warburg subsp. r.] - R Cast.Rom., Circeo, Aus., Aur., Pic. (tutti sub C. Roma, Ponza. Sec.sc.: A.Vit., Lucr., Sab., Tib., elegans); incolti, marg. boschivi, radure, 0-1000 m Nettuno, Terr. Circeo; incolti, rud., 0-50 m Cynosurus polybracteatus Poir. - R Catapodium zwierleinii (Loiac.) Brullo - NT Roma, Nettuno (Astura, Foglino), Cast.Porz., Sec.sc.: Terr. (leg. C.P.S. Sommier, 1893 - FI); spiag- A.Pont. Sec.sc.: Cim. (Vetralla), Tarq., Civ., Tivoli, ge, 0 m Cast.Rom., Terr.; pratelli umidi, 0-600 m Cenchrus incertus Curtis (C. pauciflorus Bentham, Dactylis glomerata L. subsp. glomerata - CC C. tribuloides auct. fl. ital., non L.) - NAT In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); incolti, rud., Roma (staz. Trastevere), Circeo (Molella, Villa prati, pascoli, radure, macchie, arbusteti, 0-2000 m Domiziano), Aus. (Fossanova, Terr.), Aur. (Fondi, Dactylis glomerata L. subsp. hackelii (Asch. et Sperl., Serapo); dune, incolti, 0-50 m Graebn.) Cif. et Giacom. (D. marina Borrill) - RR Ceratochloa cathartica (Vahl) Herter (Bromus Circeo (leg. R. Bavazzano, C. Ricceri, 1963 - FI); catharticus Vahl, B. willdenowii Kunth) - NAT Sec.sc.: Ponz. (Palm., leg. A. Béguinot, 1900 - FI) Sutri (anfiteatro), Ostia Ant., Roma, Circeo, Aus., Dactylis glomerata L. subsp. hispanica (Roth) Aur.; incolti, rud., prati, 0-100 m Nyman (D. glomerata L. var. italica Schreb. ex Chrysopogon gryllus (L.) Trin. (Andropogon g. L.) - R Roth) - MC V.Tev. (Bassano), Tib. (Acque Alb., M.Sterparo), Nella maggior parte della Regione (incl. Ponz.); Cioc. (), Aus. Sec.sc.: A.Vit. (F.Fiora), pascoli, prati, radure, macchie, incolti,, 0-800 m Roma; prati, incolti, macchie, rud., 50-600 m Dactyloctenium aegyptium (L.) Richt. - NAT Cornucopiae cucullatum L. - RR; LR; LR Litor. (Cast.Porz., Anzio, Nettuno - Foglino), Agro Pont. (Latina e B.go Isonzo, leg. M. Iberite, Circeo, Aus., Ponz. (Ponza e Vent.); spiagge e incol- 2005 - H.Ibe), Circeo (L.Monaci, leg. M. Iberite, ti sabbiosi, marg. strade, rud., 0-100 m 2008 - H.Ibe); prati umidi e incolti, 0-20 m Danthonia alpina Vest (D. provincialis DC.) - RR Cortaderia selloana (Schult.) Asch. & Graebn. - A.Vit. (M.Ruf., loc. Torre Alfina), Cioc. CAS (Gavignano); querceti, 400-600 m Roma; incolti, 50 m Danthonia × breviar istata (G. Beck) Vierhapper (D. Corynephorus articulatus (Desf.) P. Beauv. [C. diva- decumbens × alpina) - RR ricatus sensu Pignatti, non (Pourr.) Breistr.] - PC A.Vit. (M.Ruf.: fra la Monaldesca e Villalba, leg. A. Mar.laz. (Montalto di Castro), Sorat., Roma, Scoppola, 1992 - UTV); macchie, 300 m Litor., Circeo, Aus., Aur.; sabbie, macchie, radure Danthonia decumbens (L.) DC. subsp. decumbens boschive, pascoli, 0-200 m [Sieglingia d. (L.) Bernh.] - PC Crypsis aculeata (L.) Aiton – MR; CR A.Vit. (M.Ruf.), Laga, Cicol., Sab. (Poggio Mirt.), Lit.rom. (Ladispoli, Ostia, Nettuno). Sec.sc.: Civ., Roma, Cast.Porz., Nettuno (Foglino), Simb. Maccarese, Agro Pont., Roma; amb. umidi, 0-10 m (Fiumata), Scal., Circeo, Aus.; boschi e boscaglie, 216 ANZALONE et al.

macchie, amb. umidi, 0-2000 m farctus [Agropyron junceum (L.) Beauv., Elytrigia Dasypyrum villosum (L.) P. Candargy [Triticum v. juncea (L.) Nevski] - C (L.) Bieb., Haynaldia villosa (L.) Schur] - CC Lungo il litorale della Regione (Ponz. incl.); spiag- In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., ge, dune 0-10 m colt., prati, marg. strade, garighe, boscaglie, 0-1500 m Elymus hispidus (Opiz) Melderis subsp. hispidus Deschampsia cespitosa (L.) P. Beauv. subsp. cespito- [Agropyron intermedium (Host) Beauv., Elytrigia sa - RR intermedia (Host) Nevski] - NT Laga, Cast.Porz. Sec.sc.: Simb. e Ind. per: Agro Sec.sc.: Roma (leg. E. Chiovenda, s.d. - BOLO). Pont., Pic.; prati umidi, radure, fossi, 0-1700 m Ind. per: Anagni, Aur. (Rio Ausente-Gari) Deschampsia flexuosa (L.) Trin. subsp. flexuosa Elymus repens (L.) Gould. subsp. repens [Agropyron [Avenella f. (L.) Parl.] - RR r. (L.) Beauv, Elytrigia r. (L.) Nevski] - MC Laga, Tolfa, Sabat. (Canale Monter.), Manziana In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., (Caldara); prati, amb. umidi sulfurei, 250-1000 m prati, colt., 0-1000 m Digitaria debilis (Desf.) Willd. (Panicum debile Eragrostis barrelieri Daveau - RR Desf.) - MR Lit.rom. (Maccarese), Roma, Ponz. (Vent.); incolti, Roma, Cast.Porz., Anzio (Padiglione), Nettuno marg. strade, 0-300 m (Astura), Aur. Sec.sc.: Simb. (Subiaco), Ind. per: Eragrostis cilianensis (All.) Vignolo-Lutati ex Janch. Cast.Rom., Isola Sacra (Ostia); prati e incolti [E. megastachya (Koeler) Link, E. major Host] - umidi, sponde, acquitr., 0-200 m MC Digitaria ischaemum Schreb. ex Mühl. [D. filiformis In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., auct., non (L.) Koeler] - RR marg. strade, 0-1200 m Tib. (Guidonia), Scal. (Pantano di Roiate), Pic. Eragrostis curvula (Schrad.) Nees - CAS (Rio Mollarino). Sec.sc.: Roma (Isola Tib.); incolti, Riano (Roma) (leg. E. Lattanzi, 1981 – FI, H.Lat); pratelli umidi, 100-600 m prati, 100 m Digitaria sanguinalis (L.) Scop. (Panicum sanguinale Eragrostis frankii C.A. Mey. ex Steud. - CAS L.) - MC Roma (P.le Clodio, leg. B. Anzalone, 2004 - FI, Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); RO-HA); rud., 50 m incolti e colt., prati, rud., radure, rive, sponde, 0- Eragrostis minor Host - PC 1500 m Tuscania, Sorat., Sab. (Poggio Mirteto), Lucr., Echinaria capitata (L.) Desf. - MR Roma, , Ruffi, Scal., Aur., Pic. (Rio Term., Sab. (M.Navegna), Ruffi, Circeo, Simb. Mollarino). Sec.sc.: Viterbo, Tivoli; incolti, rud., Sec.sc.: Ind. per V.Liri (L.Posta Fibr.); prati, 50- marg. strade, 0-700 m 1000 m Eragrostis pilosa (L.) P. Beauv. - PC Echinochloa colona (L.) Link (Panicum colonum L.) Sab. (Poggio Mirt.), Tib. (Guidonia), Monterot., - CAS Roma, Cast.Porz., Cast.Rom., Aus., Pic. (Rio Roma (Orto Bot.), Nettuno (Foglino), Fondi Mollarino). Sec.sc.: altre loc.; incolti, rud., sponde, (S.Magno). Sec.sc.: Viterbo; incolti umidi, 0-50 m greti, 0-450 m Echinochloa crus-galli (L.) P.Beauv. (Panicum c.-g. Erianthus ravennae (L.) P. Beauv. (Saccharum r. L.) - R L.) - MC Litor. (da Maccarese-Fregene al Garigliano); amb. In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); sponde, rive, umidi di retroduna, 0-10 m greti, prati, incolti, 0-800 m Festuca alfrediana Foggi et Signorini - MR Ehrharta erecta Lam. - CAS, NT Laga, Simb., Ern. Sec.sc.: Pic. (sub F. vizzavonae Sec.sc.: Roma (Caffarella, leg. G. Cuboni, 1876 - Ronn.); pascoli aperti di cresta, ≥1000 m RO-HR) Festuca altissima All. - RR Eleusine indica (L.) Gaertn. subsp. indica - INV Term. (Rio Fuggio, 1993; Vallonina, 1992, leg. B. Roma, Lep. (Roccagorga), Circeo, Aur. (Sperl. e Anzalone - RO-HA); radure, 1200-1700 m Gaeta); incolti, rud., dune, 0-500 m Festuca arundinacea Schr eb. subsp. arundinacea [F. Eleusine tristachya (Lam.) Lam. - CAS elatior L. subsp. a. (Schreb.) Hackel] - MC V.Liri, Aus. (presso Pisterzo), Aur. (Esperia), Pic. Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.); (S.Donato); incolti, 50-200 m incolti, rive, prati, amb. umidi, radure, 0-1500 m Elymus athericus (Link) Kerguélen [Agropyron pun- F estuca arundinacea Schr eb. subsp. fenas (Lag.) gens auct., non (Pers.) Roem. et Schult., Elymus Arcang. (F. fenas Lag.) - C pycnanthus (Godron) Melderis, Elytrigia atherica Term., Tolfa, Lucr., Roma, Simb., Ern., Lep., (Link) Kerguélen ex Carreras Martinez] - R Circeo, Aus., Aur., Cairo; prati umidi, incolti, spon- Mar.laz. (Montalto di Castro), Roma, Lit.rom., de, 0-500 m Circeo. Sec.sc.: Civ., Terr.; spiagge, dune, 0-5 m F estuca arundinacea Schreb. subsp. mediterranea Elymus caninus (L.) L. subsp. caninus [Agropyron (Hack.) K.Richt. - RR caninum (L.) Beauv.] - C A.Vit. (M.Ruf., loc. Monaldesca, leg. A. Scoppola, A.Vit. (Lam.), Cim., Laga, M.Reat., Sab., Lucr., 1996 - UTV); amb. umidi, 500 m Vicar., Ruffi, Pren., Ern., Scal., Aus., Aur.; radure, Festuca bosniaca K umm. et Sendtn. subsp. bosniaca marg. boschivi, 0-1500 m (F. pungens Kit., non Lam.) - RR Elymus farctus (Viv.) Runemark ex Melderis subsp. Simb. (M.Autore, leg. P. Fortini et al., 1994 - RO); Flora vascolare del Lazio 217

prateria altomont., 1860 m Festuca violacea Schleich ex Gaudin subsp. italica Festuca centro-appenninica (Markgr.-Dann.) Foggi, Foggi, Graz. Rossi et Signorini [F . macrathera F. Conti et Pignatti - RR (Hackel) Markgr.-Dann.] - R Scal. (leg. E. Lattanzi e A. Tilia, 1997 - H.Til). Laga, M.Reat., Duch., Simb., V.Liri; pascoli Ind., per errore, per: Laga, Simb., Aur.; prati aridi, cacum., ≥1500 m 1400 m Gastridium scabrum C. Presl - R Festuca circummediterranea Patzke [F. laevis Roma, Lit.rom. (S.Severa), Ern., Aus., Aur. Sec.sc.: (Hackel) K.Richter] - MC Civ., Tib.; incolti, garighe, prati, 0-200 m In gran parte della Regione (escl.: Barb., Litor., Gastridium ventricosum (Gouan) Schinz et Thell. - C Circeo, Ponz.); prati e pascoli aridi per lo più mont. In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, gari- e cacum., 500-2100 m ghe, prati, macchie, boschi, 0-1000 m Festuca cyrnea (Litard. et St.Yves) Signorini, Foggi et Gaudinia fragilis (L.) P. Beauv. - MC Nardi - RR In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, Scal. (leg. E. Lattanzi e A. Tilia, 1997 – H.Til). radure, boscaglie, prati, pascoli, rud., 0-1200 m Sec.sc.: Simb. (M.Cotento, leg. A. Terracciano, Glyceria fluitans (L.) R.Br. - C 1897, RO-HR; M.Tarino, leg. A. Pappi, 1899, A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Cim., Laga (Accumoli), RO-HR, sub F. ovina var. laevis Hack.); pascoli Reat., Tib., Cast.Porz., Ern., Cast.Rom., A.Pont., aridi di vetta, 1100 m Aus., Aur., Pic., Ponz.; stagni, acquitr., rive, sponde, Festuca dimorpha Guss. - PC 0-1600 m Laga, M.Reat., Duch., Simb., Ern., V.Liri, Pic.; Glyceria maxima (H artm.) Holmb. [G. aquatica (L.) brecciai e macereti, praterie d’altitud., ≥1000 m Wahlenb.] - NT Festuca exaltata C.Presl ( F. drymeia M ert. et Koch) - Sec.sc.: Reat. (lago di Rieti, leg. E. Rolli, 1857 - RR RO-HR) e Ind. per: V.Liri, Terr., Fondi Roma (M.Arsiccio), S. Vittorino (F.so Ponte Glyceria notata Chevall. [G. plicata (F ries) Fries] - C Terra); boschi, 50-100 m Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.); Festuca gigantea (L.) Vill. - MR fossi, acquitr., amb. umidi, sponde, 0-1500 m A.Vit. (M.Ruf. e Barb. - Mola di Mezzo), Ruffi Glyceria spicata Guss. - MR (Piana Aniene). Ind. per: Tolfa, Simb. e, nel Sec.sc., Roma (pendici M.Mario), Agro Pont. (Latina), per Roma; saliceti e ontanete, 200-700 m Ponza; acquitr., 0-100 m Festuca heteromalla Pourr. - CAS Hainardia cylindrica (W illd.) Greuter [Lepturus Scal. (sotto Piglio, presso l’abitato, leg. E. Lattanzi cylindricus (Willd.) Trin.] - C e A. Tilia, 1998 - H.Til); rud., 630 m A.Vit., Mar.laz., Sab., Tib., Roma, Litor., Ruffi, Festuca heterophylla Lam. - MC Pren., Scal., Lep., A.Pont., Aus., Aur., Ponz.; prati, In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); boschi, marg. incolti, marg. strade, rud., colt., 0-700 m boschivi, 50-1800 m H eteropogon contortus (L.) P. Beauv. ( Andropogon c. Festuca inops D e Not. - R L.) - RR Term., Simb., Scal., Aus., Aur.; prati, pascoli, 500- Lep. (Sezze), Aus., Aur.; garighe, praterie aride, 1400 m rupi, 50-400 m Festuca laevigata Gaudin subsp. laevigata ( F. curvu- Holcus lanatus L. - MC la Gaudin) - PC In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati, pasco- Term., Duch., Lucr., Ruffi, Simb., Scal. (forse li, amb. umidi, marg. boschivi, 0-1500 m anche Reat., Cicol., Ern., Aur., sub. F . robustifolia Holcus mollis L. - PC Markgr.-Dann.); prati, pascoli, rupi, 1000-1500 m A.Vit. (M.Ruf.), Laga (Pizzo di Sevo), Cim., Scal., Festuca microphylla (St.Yves ex Coste) Patzke - MR Ern., Cast.Rom., Aus. (Amaseno); castagneti, cerre- Laga (Agro Nero), Simb.; praterie, 1300-1850 m te, prati umidi, 500-1400 m Festuca paniculata (L.) Schinz et Thell. (incl. F. spa- Hordelymus europaeus (L.) Harz [Elymus e. L., dicea L.) - R H ordeum europaeum (L.) All.] - R Laga, M.Reat., Duch., Simb.; prati e pascoli mont., Laga, Term., Pren., Pic. (Valle Canneto). Sec.sc.: vaccinieti, 1300-2000 m Simb.(Filettino) e Ind. per Roma (Colosseo); Festuca pratensis Huds. - PC boschi mesof., 1000-1500 m Cim., Laga. Tolfa, Sab., Lucr., Roma, Simb., Ern., Hordeum bulbosum L. - MC Aur.; prati, incolti, amb. umidi, 0-1500 m Nella maggior parte della Regione; prati, pascoli, Festuca rubra L. subsp. commutata (Gaud.) colt., incolti, 0-1000 m Markgr.-Dann. (F . nigrescens Lam. subsp. n.), - RR Hordeum marinum Huds. subsp. gussoneanum Duch. (Solagna del lago), Simb. (M.Viglio); prati e (Parl.) K. Richt. (H. hystrix Roth) - R pascoli subalp., 1000-1900 m Roma, Ciampino, Lit.rom. (S. Marinella, F estuca rubra L. subsp. rubra - R Ladispoli, Ostia, Nettuno), Circeo, Aur. Sec.sc.: A.Vit. (M.Ruf.), Laga, Term., Sab. Sec.sc.: Pic.; Palo, Terr.; amb. sabbiosi, prati salmastri, 0-200 m prati, pascoli subalp., 600-2000 m Hordeum marinum Huds. subsp. marinum (H. F estuca stricta Host subsp. trachyphylla (Hack.) maritimum Stokes) - PC Patzke ex Pils - Civ., Roma, Lit.rom., Aus., Aur.; prati, incolti, Ind. per il Lazio (FOGGI, SIGNORINI, 2001) spiagge, 0-100 m 218 ANZALONE et al.

Hordeum murinum L. subsp. leporinum (Link) incolti, radure, rud., pascoli aridi, 0-800 m Arcang. - CC Lolium temulentum L. - C In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., Cim., Sorat., Sab., Corn., Roma, Anzio, Ruffi, prati, colt., marg. strade, muri, 0-1200 m Scal., Ern., Cast.Rom., Cioc., A.Pont., Aus., Aur., Hordeum murinum L. subsp. murinum - C Ponz.; colt., incolti e rud., 0-1000 m In gran parte della Regione; incolti, rud., prati, Lygeum spartum L. - NT colt., muri, 0-1200 m Sec.sc.: Terr. (BÉGUINOT, 1934) Hordeum secalinum Schreb. - MR Melica amethystina Pourr. (M. bauhinii All.) - ? Sab. (M.Navegna), Roma, Ruffi, Scal., Aur. Sec.sc.: Ind. per la Regione (SANGUINETTI, 1864), ma pro- Sab. (M.Aquilone), Ind. per Sora; prati bab. per errore argill.,incolti, 50-800 m Melica arrecta Kunze - MC Hordeum vulgare L. (incl. H. hexastichon L.) - CAS Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); Roma, Simb., Ern., Aur., Pic.; incolti, 0-1000 m garighe, macchie e boschi, 0-800 m Hyparrhenia hirta (L.) Stapf subsp. hirta Melica ciliata L. subsp. ciliata - PC [Andropogon hirtus L., Cymbopogon hirtus (L.) M.Reat., Duch., Sab., Lucr., Ruffi, Scal., Ern., Thomson] - MC Cast.Rom. Lep. Ind. per: Aur e altre loc.; pendii In gran parte della Regione (Ponz. a Palm.); gari- aridi, rupi, garighe, marg. boschivi, 0-1600 m ghe, rupi, radure, incolti, marg. strade, 0-700 m Melica ciliata L. subsp. magnolii (Gren. et Godr.) Imperata cylindrica (L.) P. Beauv. - C Husn. - PC Sab., Tib., Corn., Litor. (da Fregene al Garigl.), A.Vit. (M.Ruf.), V.Tev. (Bassano), Tib., Roma, Ostia Ant., Roma, Agro Pont., Aus.; prati umidi, Scal., Simb., Circeo, Aus., Aur. Sec.sc.: Civ., Tolfa, sponde, acquitr., 0-400 m Sab.; prati aridi, arbusteti, rupi, 0-700 m Kengia serotina (L.) Packer [Cleistogenes s. (L.) Keng, Melica cupanii Guss. - RR Diplachne s. (L.) Link] - C Aus. (Passo del Monaco), Aur. (M.Altino); rupi e A.Vit.(Lam., M.Ruf.), Sorat., Sab., M.Tib., Ruffi, praterie mont., 600-1300 m Simb., Scal., Lep., Aus.; prati aridi, 100-900 m Melica minuta L. - MR; LR Koeleria cristata (L.) Roem. et Schult. [K. macrantha Roma, Aus. (M.Romano, Terr.-Tempio Giove auct., non (Ledeb.) Schult., K. gracilis Pers.] - MR Anxur, M.Saiano). Sec.sc.: Palo, Circeo; muri, rud., Laga (Macchie Piane), Sabat., Ern.; praterie mont., rupi, 0-200 m 500-1650 m Melica nutans L. - ? Koeleria lobata (M. Bieb.) Roem. et Schult. (K. Ind. per: Reat., Tivoli, Simb. (Alt.Arcinazzo), Aur. splendens C. Presl) - MC Melica transsilvanica Schur subsp. transsilvanica - In gran parte della Regione (Ponz. escl.); prati MC aridi, garighe, prati e pascoli mont., 500-2000 m Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.); Lagurus ovatus L. subsp. ovatus - MC pendii, garighe, incolti, radure, arbusteti, 0-1200 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., Melica uniflora Retz. - MC dune, radure, prati, 0-1000 m In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); boschi e Lamarckia aurea (L.) Moench (Cynosurus aureus L.) boscaglie, 0-1000 m - MR Milium effusum L. - C Roma, Cast.Rom., Ponz.; muri, marg. strade, gari- Viterb., F.Fiora, Laga, M.Reat., Sab., Lucr., Vicar., ghe, 0-200 m Simb., Cast.Rom., Cioc., V.Liri, Aur. Sec.sc.: Pic., Leersia oryzoides (L.) Sw. [Oryza o. (L.) Brand] - R; Cairo; boschi, boscaglie, radure, 0-1500 m LR Milium vernale M. Bieb. subsp. montianum (Parl.) V.Tev. (Nazzano R.), Roma (Tev.), A.Pont., Aus. Jahand. et Maire - MR (Frasso), Aur. (Fondi); amb. umidi, sponde, 0-100 m Tib., Pren., Cast.Rom. Sec.sc.: Roma, Lucr.; boschi, Leptochloa fusca (L.) Kunth subsp. uninervia radure, amb. umidi, 100-800 m (J.Presl) N. Snow - CAS Molineriella minuta (L.) Rouy [Aira m. L., Periballia Aus. (M.S.Biagio, leg. F. Minutillo, 1997 - FI) m. (L.) Asch. et Graebn.] - R Lolium multiflorum Lam. subsp. gaudini (Parl.) Cim. (L.Vico), Tib. (Guidonia), Roma, Nettuno Schinz et Thell. - C (Foglino), Cast.Porz. Sec.sc.: Sabat. (Anguillara), A.Vit., Sabat. (Monterosi), Sab., Roma, Litor., Cast.Rom., Ponz. (Zann.); pratelli, incolti, 0-500 m Ruffi, Scal., Ern., A.Pont. Aus., Ponz. (Zann.); Molinia caerulea (L.) Moench subsp. arundinacea incolti, rud., prati aridi, 0-800 m (Schrank) H. Paul. - RR; LR Lolium multiflorum Lam. subsp. multiflorum - A.Vit. (M.Ruf., leg. A. Scoppola, 1990 - UTV). MC Sec.sc.: Simb. (M.Autore, leg. G. Doria e A. In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., Terracciano, 1893 - RO-HR); prati umidi e marg. prati, colt., 0-500 m querceti, 250-600 m Lolium perenne L. - MC Molinia caerulea (L.) Moench subsp. caerulea - RR In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., Simb. (Fiumata, presso Filettino, leg. R. Frondoni e prati, colt., garighe, radure, 0-2000 m M. Iberite, 1996 - RO); rupi con stillicidio, 950 m Lolium rigidum Gaudin subsp. rigidum - MC Nardus stricta L. - PC Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); Laga, M.Reat., Duch., Lucr., Simb., Ern., Pic.; Flora vascolare del Lazio 219

prati mont., vaccinieti, 1000-2100 m In gran parte della Regione (incl. Ponz.); amb. Nassella mucronata (Kunth) R.W. Pohl (Stipa setige- umidi, incolti, colt., marg. strade, 0-1000 m ra Presl) - CAS Phalaris canariensis L. - NAT Roma (Villa Ada, leg. B. Moraldo, 1984 - RO- Sab., Lucr., Roma, Anzio, Cast.Rom., Latina, HA); prati, incolti, 50 m Gaeta; incolti, rud., colt., 0-500 m Panicum capillare L. - CAS Phalaris hirtiglumis (Trab.) Baldini (P. elongata Sab. (L.Turano), Roma, Aur. (F.Liri); rive, incolti, Braun-Blanq.) - RR rud., marg. boschivi, 0-300 m Circeo (fra T.Fico e T.Vittoria,leg. R.M. Baldini, Panicum dichotomiflorum Michx. - CAS 1989 - FI). Sec.sc.: Corneto (Tarq.); incolti, 10 m Ern. (Veroli, loc. S. Anastasia, leg. E. Lattanzi e F. Phalaris minor Retz. - PC Lucchese, 2003 - H.Lat), Pic. (Rio Mollarino, Tib., Roma, Cast.Porz., Agro Pont., Aus., Aur., CONTI, MINUTILLO, 1998); colt., 400 m Ponz. Sec.sc.: altre loc.; incolti, sponde, colt., prati, Panicum miliaceum L. - CAS radure, 0-600 m Roma, Cast.Rom., Ponz. (Zann.); incolti, rud., 0- Phalaris paradoxa L. - C 400 m A.Vit., Sorat., Roma, Litor., Ern., Cioc., Aus., Panicum repens L. - PC Aur., Ponz.; prati, colt., marg. strade, incolti, sponde, Civ., Lit.rom. (da S.Severa ad Anzio), Circeo, Aus., 0-500 m Aur. (Fondi-Sperl.); amb. umidi litor. o sublitor., Phalaris truncata Guss. - RR marg. strade, sponde, 0-300 m Roma (Caffarella, leg. B. Anzalone, 1978 – RO- Parapholis filiformis (Roth) C.E. Hubb. [Lepturus f. HA). Ind. per: Cerveteri, Palo. Sec.sc.: Civ., Tolfa, (Roth) Trin.] - PC Sab., Ostia, Pratica di Mare; incolti umidi, 50 m Civ., Roma, Lit.rom. (Ostia, Fiumic.), Circeo, Phleum alpinum L. - PC Terr. Ind. per altre loc.; prati aridi, incolti, marg. Laga, M.Reat., Term., Duch., Lucr., Simb., Pic.; strade, colt., 0-500 m pascoli d’altitud., ≥1500 m Parapholis incurva (L.) C.E. Hubb. [Lepturus incur- Phleum arenarium L. subsp. caesium H. Scholz - C vus (L.) P. Beauv.] - PC Litor., Tib. (Tivoli), Roma; spiagge, dune, retrodu- A.Vit. (Bagnor., Tarq.), Lit.rom., Circeo, Aus., ne, incolti, 0-300 m Aur., Ponz.; incolti, garighe, spiagge, saline, 0-200 m Phleum bertolonii DC. [P . pratense L. subsp. b. Parapholis pycnantha (Hack.) C.E.Hubb. - PC (DC.) Bornm., P . pratense subsp. serotinum (Jord.) A.Vit. (M.Ruf., sub P. filiformis)), Barb., Civ., Tib. Berher, P. nodosum L.] - MC e Corn., Roma, Lit.rom. (S.Marinella), Cioc. In gran parte della Regione (Ponz. escl.); prati, (Gavignano), Aus., Gaeta; incolti, prati, marg. stra- pascoli, incolti, radure, colt., 0-1700 m de, 0-500 m Phleum hirsutum Honck. subsp. ambiguum (Ten.) Parapholis strigosa (Dumort.) C.E. Hubb. (Lepturus Tzvelev (P. ambiguum Ten.) - MC strigosus Dumort.) - R Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.); Tarq., A.Vit. (Lam.), Lit.Rom. (Macchiatonda), pr ati aridi, rupi, incolti, pascoli, 0-2100 m Roma, Ostia, Aus., Aur.; garighe, prati, 0-350 m Phleum paniculatum Huds. ( P. asperum Jacq.) - RR Paspalum dilatatum Poir. - NAT Roma (Villa Pamphili, leg. B. Anzalone, 1966 - Mar.laz. (Tarq., Montalto di Castro, Tuscania), RO-HA; Scalo Ost., leg. A. Cacciato, 1952 - RO- Roma, Cast.Porz., Cast.Rom., Ern., Circeo, Aur.; HR). Ind. per: Lucr. (M.Pellecchia), Anagni e, nel incolti, rud., marg. strade, 0-300 m Sec.sc., Pic.; incolti e rud., 0-100 m Paspalum distichum L. [P. paspalodes (Michx.) Phleum pratense L. - MC Scribner] - INV In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); prati, pasco- In gran parte della Regione (Ponz. incl.); sponde, li, incolti, radure, 0-1000 m rive, prati umidi, incolti, marg. strade, 0-500 m Phleum rhaeticum (Humphries) Rauschert - RR Pennisetum villosum R. Br. - CAS Term. (leg. B. Anzalone, 1984 - RO-HA); praterie Roma (Palatino), Cast.Rom. (Albano), Lit.rom. mont., 1800-2000 m (Pratica di Mare); incolti, rud., 0-400 m Phleum subulatum (Savi) Asch. et Graebn. (P. bel- Phalaris aquatica L. (P. nodosa Murray in L., P. bul- lardii Willk., P. tenue Schrad.) - MC bosa auct., non L.) - C Nella maggior parte della Regione. Sec.sc.: Ponz. Lucr., Tib., Sabat., Roma, Nettuno, Cast.Porz., (S.Stef.); prati aridi, incolti, colt., radure, 0-1000 m A.Pont., Aus., Aur., Ponz. Sec.sc.: altre loc.; incolti, Phragmites australis (Cav.) Trin. ex Steud. subsp. prati, radure, amb. umidi, 0-500 m australis (A rundo phragmites L.) - MC Phalaris arundinacea L. subsp. arundinacea In quasi tutta la Regione (incl. Ponza); rive, spon- [Thyphoides a. (L.) Moench] - PC de, amb. umidi, acquitr., 0-1000 m Cim., Tib., Lucr., Roma, Ruffi, Lep., A.Pont., Phyllostachys bambusoides S iebold et Zucc. - CAS V.Liri, Aus., Aur.; sponde, amb. umidi, 0-1000 m Cim. (L.Vico), Roma, Ern., Aur. (sub. P. mitis A. Phalaris brachystachys Link - C et C. Rivière), Cairo; sponde, incolti, 0-500 m A.Vit. (M.Ruf.), Civ., Sab., Tib., Roma, Litor. Piptatherum miliaceum (L.) Coss. subsp. miliaceum (Palo, Cast.Porz.), Ruffi, Pren., Scal., Ern., Aus., [O ryzopsis miliacea (L.) Bentham et Hooker ex Aur.; incolti, colt., prati, sponde, 0-1000 m Asch. et Schweinf., Milium multiflorum Cav.] - C Phalaris caerulescens Desf. - MC In gran parte della Regione (incl. Vent.); incolti, 220 ANZALONE et al.

rud., garighe, radure, arbusteti, 0-1000 m Civ.; dune, sponde, marg. strade, prati umidi anche Piptatherum miliaceum (L.) Coss. subsp. thomasii salmastri, 0-500 m (Duby) Freitag - C Polypogon subspathaceus Req. - RR; LR In gran parte della Regione (incl. Ponz.); incolti, Litor. (Astura), Ponz. (escl. S.Stef.); rupi maritt., rud., garighe, radure, arbusteti, 0-500 m incolti, pratelli, 0-50 m Piptatherum virescens (Trin.) Boiss. [Oryzopsis v. Polypogon viridis (Gouan) Breistr. [Agrostis verticil- (Trin.) G. Beck] - R lata Vill., A. semiverticillata (Forssk.) Christ.] - A.Vit. (M.Ruf.), Sorat., Sab. (M.Cesa), Tib., Simb. MC (Grotta Infern.); macchie, marg. boschivi, sponde, In gran parte della Regione (incl. Ponza); amb. arbusteti, 100-800 m umidi, sponde, fossi, pantani, 0-1000 m Poa alpina L. subsp. alpina - PC Psilurus incurvus (Gouan) Schinz et Thell. [P. ari- Laga, M.Reat., Duch., Simb., Ern., V.Liri, Aur., status (L.) Duval-Jouve, P. nardoides Trin.] - C Pic., Cairo; praterie d’alta quota, marg. di faggete, A.Vit., Civ., Cim., V.Tev., Tib., Roma, Litor., Lep., 1200-2000 m Aus., Aur., Ponza; incolti, garighe, radure, dune, Poa angustifolia L. [P. pratensis L. subsp. a. (L.) prati, sponde, 0-1000 m Gaudin] - R Puccinellia convoluta (Hornem.) Hayek - RR Sorat., Lucr., Sabat. (Oriolo Rom.), Roma, Ruffi Tarq. (Saline, Porto Clementino, Il Voltone), (Rocca Canter.), Aus. (spesso confusa con P. pra- Macchiatonda (S. Marinella) (leg. R. Frondoni, M. tensis). Sec.sc.: A.Vit.; prati, boschi, 50-500 m Iberite, 1995 - RO); prati salmastri, saline, 0 m Poa annua L. - CC Puccinellia festuciformis (Host.) Parl. [P. palustris In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., (Seen.) Hayek] - RR prati, colt., marg. sentieri, 0-2000 m Ostia (Isola Sacra, leg. M. Iberite e R. Frondoni, Poa bulbosa L. [incl. subsp. vivipara (Koeler) 1995 - H.Ibe); prati salmastri, 0 m Arcang.] - CC Rostraria cristata (L.) Tzvelev [Lophochloa c. (L.) In quasi tutta la Regione (incl. Ponza); prati e Hyl., Koeleria phleoides (Vill.) Pers.] - MC pascoli aridi, incolti, rud., rupi, boschi, 0-1500 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., Poa compressa L. - MC muri, colt., marg. strade, prati, 0-1000 m In gran parte della Regione (escl.: Cast.Porz., Ponz.); Rostraria hispida (Savi) Dogan [Lophochloa h. (Savi) incolti, marg. strade, boscaglie, colt., 0-1500 m Jonsell, Koeleria h. (Savi) DC.] - RR (E?) Poa infirma Kunth [P. annua L. subsp. exilis Lit.rom. (Ostia, leg. A. Trabalza, 1929 - RO-HR). (Tomm.) Murb.] - C Ind. per Civita di Bagnoregio (A.Vit.) e per Fondi A.Vit., Tolfa, Vicar., Roma, Litor., Ruffi, (Aur.); sponde, fossi, 0-10 m Cast.Rom., A.Pont., Aus., Ponza; incolti umidi, Rostraria litorea (All.) Holub [Lophochloa pubescens pratelli, marg. strade, boschi, 0-600 m (Lam.) H. Scholz, Koeleria p. (Lam.) P. Beauv., K. Poa molinerii Balb. - MR villosa Pers.] - C Term., Duch., Sab. (M.Tancia). Ind. per Aur.;pr ati Lungo tutto il litorale della Regione e inoltre: d’alta quota, rupi, 1200-2100 m Roma e adiac., Lep. (Sezze scalo); spiagge, incolti, Poa nemoralis L. subsp. nemoralis - MC 0-200 m In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); boschi, Sclerochloa dura (L.) P.Beauv. - RR boscaglie, arbusteti, 0-1800 m Guidonia, Roma (via Collatina, Castel di Guido); Poa pratensis L. - MC incolti, marg. strade, 50-100 m In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); prati, pasco- Secale cereale L. - CAS li, incolti, marg. strade, arbusteti, 0-2000 m Cast.Rom. Sec.sc.: altre loc.; rud., incolti, 100-500 m Poa pumila Host - RR Sesleria autumnalis (Scop.) F.W. Schultz - C Duch. (leg. B. Anzalone, 1946 - RO-HA); prati, Nella maggior parte dei rilievi della Regione; 1700 m boschi, radure, arbusteti, rupi, 500-1500 m Poa supina Schrad. - ? Sesleria italica (Pamp.) Ujhelyi [S. insularis Sommier Ind. per Duch. (STEINBERG, 1953) subsp. italica (Pamp.) Deyl] - RR Poa sylvicola Guss. [P. trivialis L. subsp. s. (Guss.) A.Vit. (M.Ruf. e greto F.Paglia), Laga H.Lindb.f.] - MC (L.Scandarello e F.so Ortanza); pascoli, greti, 200- In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); boschi, amb. 1300 m ombrosi e umidi, 0-1000 m Sesleria juncifolia Suffren subsp. juncifolia (S. tenui- Poa trivialis L. - CC folia Schrad., incl. S. apennina Ujhelyi) - C In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati, pasco- In quasi tutti i rilievi della Regione, incl. Circeo e li, boschi, incolti, 0-1200 m M.Leano (Terr.); pascoli e prati d’altitud., rupi, Polypogon maritimus Willd. - MR 400-2000 m Litor. (Fregene, Ostia, Cast.Porz., Foglino), Sesleria nitida Ten. - C Circeo. Sec.sc.: Terr. e Ind. per Fondi ed Esperia; In gran parte dei rilievi della Regione; macereti, brec- dune e rupi maritt., 0-10 m ciai, marg. boschivi, praterie cacum., 600-2000 m Polypogon monspeliensis (L.) Desf. - PC Setaria adhaerens (Forssk.) Chiov. - CAS A.Vit. (Lam.), Tarq., Roma, Lit.rom., Scal., Roma, Circeo (laghi), Ponza; incolti, rive, 0-50 m Cast.Rom. (L.Nemi), A.Pont., Aus., Aur. Sec.sc.: Note. Cfr. BANFI, 1989 Flora vascolare del Lazio 221

Setaria italica (L.) P.Beauv. - NAT prati aridi, incolti, rud., radure, rupi, dune, 0-1500 m Sorat., Tib., Roma, Circeo, Aus., Pic.; incolti, rud., Tragus racemosus (L.) All. - R marg. strade, 0-1000 m Sorat., Tib. (Guidonia, Acque Alb.), Roma, Aur. Setaria parviflora (Poir.) Kerguélen [S. geniculata (M.Scauri), Ponza. Sec.sc. : Tarq., Tolfa, Castelfus.; (Lam.) Beauv.] - NAT incolti, garighe, marg. strade, 50-500 m Tarq., Roma, Litor., Circeo, Aur. (Fondi); incolti, Trisetaria aurea ( Ten.) Pignatti (Trisetum aureum rud., marg. strade, amb. umidi, 0-100 m Ten.) - MR Setaria pumila (Poir.) Roem. et Schult. [S. glauca Roma, Aus., Aur. Sec.sc. : Ind. per Civ.; incolti, auct., non (L.) P.Beauv.] - MC marg. strade, 0-500 m In gran parte della Regione (Ponz. escl.); incolti, Trisetaria flavescens (L.) Baumg. subsp. flavescens colt., rud., strade, prati, 0-1000 m [Trisetum f. (L.) P. Beauv.] - ? Setaria verticillata (L.) P.Beauv. (incl. S. ambigua Ind. per: Roma, Frascati e, nel Sec.sc., per Viterb. Guss.) - MC Trisetaria michelii (Savi) D. Heller [ Avellinia m. In gran parte della Regione (incl.: Vent., S.Stef.); (S avi) Parl.] - R incolti, colt., prati, sponde, 0-800 m Lit.rom. (Fregene, Castelfusano), Cast.Porz., Setaria viridis (L.) P.Beauv. subsp. viridis - MC Circeo, Ponz. (Palm.). Sec.sc. : Fiumic., Terr.; radu- In quasi tutta la Regione (incl. Ponza e Vent.); re boschive, boscaglie, terreni sabbiosi, 0-10 m incolti, rud., colt., prati, strade, boschi, 0-1000 m Trisetaria panicea (Lam.) Maire [Trisetum paniceum Sorghum halepense (L.) Pers. - NAT (Lam.) Pers.] - MC Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); In quasi tutta la Regione (incl. Ponza e S.Stef.); incolti, rud., marg. strade, colt., 0-700 m incolti, rud., rupi, prati, macchie, radure, 0-1000 m Spartina versicolor Fabre [S. juncea auct., non Trisetaria segetum (S avi) Soldano [ T. parviflora (Michx.) Willd.] – R; VU (D esf.) Maire, T risetum parviflorum (D esf.) Pers.] - Lit.rom. (, Fiumic.), Agro Pont. (Foce MR Verde), Circeo (laghi). Sec.sc.: Litor. (Civ.-S.Sev.); Tib. (Guidonia, Acque Alb.), Roma (Parco Veio), spiagge, retroduna, 0-10 m Aur. (Gaeta). Sec.sc.: Cisterna; incolti, colt., rud., 0- Sphenopus divaricatus (Gouan) Rchb. - RR 200 m Tarq. (Saline, leg. R. Frondoni e M. Iberite, 1995 - Trisetaria villosa (B ertol.) Banfi et Soldano [Trisetum FI, RO); terrapieni e argini delle vasche, 2 m bertolonii Jonsell, T. villosum (Bertol.) Schult.] – Sporobolus indicus (L.) R.Br. [S. poiretii (Roem. et RR; VU Schult.) A.S. Hitchc., S. tenacissimus auct. fl. ital.] Term. (Rio Fuggio, leg. A. Scoppola, 1992 - UTV; - NAT Vetta Terminillaccio, leg. G. Montelucci, 1942 - Roma, Litor. (Palo, Cast.Porz., Foglino), RO-HM). Ind. per: Reat. e Pic. (M.Meta); rupi, Cast.Rom. (Via dei Laghi). Circeo (laghi), Aus., 1100-2200 m Aur., Pic. (Settefrati); incolti, rud., marg. strade e di T riticum aestivum L. - CAS boschi, 0-500 m A.Vit., Roma, Fregene, Ern.; incolti, rud., prati, 0- Sporobolus virginicus Kunth [S. pungens (Schreber) 300 m Kunth, S. arenarius (Gouan) Duval-Jouve] - C Triticum neglectum (R eq. ex Bertol.) Greuter Lungo tutto il litor. della Regione (Ponz. escl.); (Aegilops triaristata Willd., nom. illeg., A. neglecta spiagge e dune, 0-10 m R eq. ex Bertol.) - PC Stipa capensis Thunb. (S. tortilis Desf.) - C A.Vit. (M.Ruf.), Tib., Cast.Porz., Pren., Scal., A.Vit. (Lam.), Tarq., Civ., Tolfa, Corn., Roma, Circeo, Aus., Aur. Sec.sc. : altre loc.; prati aridi, Simb., Cioc., Circeo, Aus., Aur., Ponza e Palm.; incolti, radure, 0-600 m garighe, incolti, rupi, pascoli aridi, 0-1000 m T riticum ovatum (L.) Raspail (Aegilops geniculata Stipa capillata L. - R Roth) - MC Cicol. (Valle del Salto), Lucr., Corn., Ern.; prati In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati aridi, aridi, 700-1000 m incolti, rud., macchie, radure e marg. boschivi, 0- Stipa dasyvaginata Martinovsk subsp. apenninicola 1000 m Martinovsk et Moraldo - PCý Triticum triunciale (L.) Raspail (Aegilops triuncialis Cicol., Duch.,ý Tolfa, Sorat., M.Tib., Simb., Aur.; L.) - RR; LR garighe, rupi, pascoli, praterie mont., 500-1800 m A.Vit. (M.Ruf., leg. A. Scoppola, 1991 - UTV); Stipa etrusca Moraldo – NT; LR pratelli aridi, marg. cerreta, 300-600 m Sec.sc.: (sub S. pennata L. var. mediterranea Trin. et Ventenata dubia (Leers) Coss. - ? Rupr.) Cim. (Palanz.), Mar.laz.: Tarq. (M.Riccio), Sec.sc. : Ind. per Cim. (Palanz., MACCHIATI 1888) M.Canino Vulpia alopecuros (Schousb.) Dumort. (Festuca a. Stipa pulcherrima C. Koch - MR; LR Schousb.) - R Viterb. (Vetralla), Sab. (Montorio R.). Ind. per Lit.rom. (Fregene, Ostia, Castefusano, Focene, Sorat. Sec.sc.: Tib., Corn., Ind. per Simb.; prati Anzio). Sec.sc.: Foce F.Fiora (A.Vit.), Roma, Terr.; aridi, marg. stradali, 300-1000 m spiagge, dune e retrodune, 0-10 m Trachynia distachya (L.) Link [B rachypodium Vulpia bromoides (L.) Gray - PC distachyon (L.) P. Beauv.] - MC A.Vit. (Lam.), Barb., Roma, Cast.Porz., Pren., Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); Aus. Sec.sc.: Ind. per Circeo; prati, incolti, radure, 222 ANZALONE et al.

pascoli, 0-800 m bella Sell, F. major Badaro) - RR Vulpia ciliata Dumort. - MC Civ. (Salse di Torre d’Orlando, leg. B. Anzalone, Nella maggior parte della Regione (incl. Ponz.); 1980 - RO-HR). Ind. (sub F. agraria Lag. var. incolti e rud., prati, radure e marg. boschivi, 0-1000 m major Badaro) per: Roma, Cast.Rom., Anagni; Vulpia fasciculata (Forssk.) Fritsch [V. membranacea colt., incolti, macchia medit., 0-100 m Auct., non (L.) Dumort.] - R Fumaria bastardii Boreau - PC Litor., Circeo, Aus., Aur., Ponz.; spiagge, dune, Roma, Litor. (da Ostia ad Anzio, con Cast.Porz.), incolti, 0-50 m Circeo, Aus. (Terr., M.S.Biagio), Aur., Ponz.; amb. Vulpia geniculata (L.) Link [Festuca g. (L.) Lang. et sabbiosi, colt., incolti, rud., 0-500 m Rodr.] - PC Fumaria bicolor Nicotra - PC A.Vit. (Lam.), Sorat., Sab., Lucr., Roma, Civ. (Salse di Torre d’Orlando), Cast.Porz., Cast.Rom., Aus., Aur. (Fondi e Sperl.), Zann.; Cast.Rom., Circeo, Aus., Ponz.; incolti, colt., mac- garighe, incolti, dune, 0-500 m chia bassa, rud., 0-500 m Vulpia ligustica (All.) Link [Festuca l. (All.) Bertol.] - Fumaria capreolata L. subsp. capreolata - MC MC Nella maggior parte della Regione, specialm. nella In quasi tutta la Regione (incl. Ponza e S.Stef.); zona mediterr. e submediterr., Ponz. incl.; orti, vigne, prati, spiagge, rud., incolti, pascoli, radure, 0-1000 m incolti, macchia bassa, arbusteti, rud., 0-1200 m Note. Per Scal. è riportata la var. hispidula (Parl.) Fumaria densiflora DC. - MR Asch. et Graebn. Roma (varie loc.; recent. M.Testaccio); Ponz. Vulpia muralis (Kunth) Nees [V. dertonensis (All.) (Zann. e Vent.). Ind. per: Cim. (Palanz.) e Gola] - C Monterot.; incolti, rud., muri, colt., 0-200 m Mar.laz., A.Vit., Cim., Barb., Sabat. e Vicar., Fumaria flabellata Gasp. - R Roma, Cast.Porz., Ruffi, Scal., Cast.Rom., Circeo, Tarq. (lido), Lit.rom. (Anzio), Pren., Aus., Fondi, Ponz.; incolti, prati, radure boschive, 0-600 m Ponza; incolti, rud., marg. strade, 0-800 m Vulpia myuros (L.) C.C.Gmel. [V. pseudomyuros Fumaria gaillardotii Boiss. - MR (Soyer-Willemet) Rchb.] - CC Aus. (Terr., Frasso), Ponz. (Vent., S.Stef.); incolti, In quasi tutta la Regione e Ponz. (Ponza, Palm. e macchia medit., 0-200 m Zann.); incolti, rud., marg. strade, marg. boschivi, Fumaria officinalis L. subsp. officinalis - MC prati e pascoli aridi, 0-1300 m In quasi tutta la Regione; colt., arbusteti, orti, incol- Zea mays L. - CAS ti, rud., muri, macchia, 0-1600 m Roma, Ern., Main.; incolti, rud., 0-500 m Fumaria officinalis L. subsp. wirtgenii (W.D.J. Koch) Arcang. - R CERATOPHYLLACEAE A.Vit. (M.Ruf., Lam.), Guidonia, Roma, Ceratophyllum demersum L. - C Cast.Porz., Anzio, Ruffi, Ponz. (Palm.). Ind. per: In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); Cast.Rom., Aur.; rud., colt., incolti, 0-600 m acque sta- Fumaria parviflora Lam. - C gnanti e correnti, 0-500 m Ceratophyllum submersum L. subsp. submersum – Tib., Roma, Lit.rom., Ruffi, Ern., Cast.Rom., MR; CR Cioc., Aus., Aur., Ponz.; colt., arbusteti, incolti, Cim. (L.Vico), Cast.Porz., Nettuno (Foglino). rud., muri, macchia, 0-800 m Fumaria petteri Rchb. subsp. petteri - RR; LR; LR Sec.sc.: Lit.rom., Terr. Ind. per Sabat.; acque sta- Civ. (Salse di Torre d’Orlando, B. Anzalone, gnanti o lentam. fluenti, 0-600 m leg. 1980 - RO-HA); macchia bassa, gariga, 10 m Glaucium corniculatum (L.) Rudolph subsp. cornic- PAPAVERACEAE ulatum - MR Chelidonium majus L. - CC Tarq., Bagni di Tivoli, Aur. (S.Agostino e Colli In quasi tutta la Regione; muri, rud., scarpate, Cecubi); rud., colt., 0-300 m incolti, 0-1200 m Glaucium flavum Crantz - C Corydalis cava (L.) Schweigg. et Körte subsp. cava Litor., Roma, Ponz.; rud., scarpate, spiagge, 0-100 m (C. tuberosa DC.) - C Hypecoum imberbe Sm. - RR In gran parte della Regione; boschi di latif. e marg. Roma (Decima Malafede, loc. Catavanni, leg. G. boschivi, 0-1700 m Rinieri e A. Serafini Sauli, 2002 - FI); bordo di sen- Corydalis intermedia (L.) Mérat. - ? tiero e colt. a riposo, 70 m Ind. per il Lazio in PIGNATTI (1982) e per Ern. Hypecoum procumbens L. subsp. procumbens - (CULICELLI et al., 1999) RR; LR Corydalis pumila (Host) Rchb. - PC Roma (Insugherata, leg. M. Lega, 2002 - H.Cel). Cim., Term., Sab., Lucr., Ruffi, Simb., Scal., Aur.; Sec.sc.: tra Ladispoli e Torre Flavia (leg. G. Doria, forre, faggete, doline, 600-2000 m 1896 - RO-HR); rud., 50 m Corydalis solida (L.) Clairv. subsp. solida - PC Papaver alpinum L. subsp. ernesti-mayeri Markgr. - Reat., Term., Duch., Lucr., Simb., Ern., NT; LR Cast.Rom. Sec.sc.: Lep.; faggete, radure e marg. Sec.sc.: Ind. per Duch.: STEINBERG (1953) sub P. boschi mesof., 500-1800 m alpinum L. subsp. burseri Crantz in base a Fumaria barnolae Sennen et Pau subsp. barnolae (F. MARTELLI (1904) Flora vascolare del Lazio 223

Note. Ind. sub P. degenii (Urum. et Jav.) Kuzmanov Adonis flammea Jacq. subsp. flammea - RR; LR in ANZALONE (1996) Riano (RM) (leg. E. Lattanzi, 1982 - RO-HA); Papaver apulum Ten. - RR; LR colt., 100 m Aus. (M.delle Fate), Aur. (M.Revole). Sec.sc.: Adonis microcarpa DC. subsp. microcarpa - ? A.Vit. (presso Bolsena), Ladispoli, Simb. Ind. per Ponz. (Zann., ANZALONE, CAPUTO, (Subiaco); incolti e colt., 50-1200 m 1974-75) Papaver argemone L. subsp. argemone - MR Anemone apennina L. subsp. apennina - MC Cim. (L.Vico), Roma, Ern., Aus. (M.Giusto); In quasi tutta la Regione; boschi, radure, 0-1500 m incolti e colt., 0-800 m Anemone coronaria L. - PC Papaver dubium L. subsp. dubium - MC Barb., Term., Val Tib., Sab., Tib., Ruffi, Pren., Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); Scal., Ern., Aur.; colt., incolti, prati, 50-800 m incolti, colt., 0-1900 m Anemone hortensis L. subsp. hortensis - MC Papaver hybridum L. - MC In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati aridi, Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); incolti, radure, marg. boschi, 0-1000 m incolti, colt., 0-1200 m Anemone narcissiflora L. subsp. narcissiflora – RR; Papaver rhoeas L. subsp. rhoeas [incl. P. strigosum LR (Boenn.) Schur] - CC Laga: M.Doro e Pizzo di Sevo (leg. G.Tondi, 1987 In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); rud., mace- e 1994 - H.Ton). Ind. per Simb. e Pic. (Sec.sc.); reti, muri, incolti, colt., 0-2000 m pascoli subalp., 1600-1850 m Papaver setigerum DC. - R Anemone nemorosa L. - C Lucr., Roma (Scalo Ostiense), Simb., Circeo, Ern., In gran parte della Regione (escl. Ponz.); boschi di Sperl., Ponz.; pascoli, incolti, rud., muri, colt., 0- latif., 300-1700 m 600 m Anemone ranunculoides L. - C Papaver somniferum L. - CAS Cim., Laga, Term., Duch., Sab., Lucr., Vicar., Cim., Roma, Ruffi, Ern., Cast.Rom., Circeo, Aur.; Pren., Simb., Ern., Cast.Rom., Lep., Pic., Cairo; incolti, colt., rud. e macereti, 0-1000 m boschi di latif., 300-1500 m Pseudofumaria alba (Mill.) Lidén subsp. alba Anemone trifolia L. - ? (Corydalis ochroleuca Auct. non Koch) - C Ind. per M.Cairo (TERRACCIANO, 1872-78) Term., Sab., Lucr., Ruffi, Pren., Simb., Ern., Aur., Aquilegia vulgaris sensu Auct. Fl. Ital. - C Pic., Main.; rupi calcaree, brecciai, forre, 100-1500 m Nei settori mont. e submont. di quasi tutta la Roemeria hybrida (L.) DC. subsp. hybrida - CAS Regione; boschi di latif., forre, arbusteti, 300-2000 m Roma (Insugherata, leg. M. Lega, 2002 - H.Cel); Note. Altre specie (Aquilegia ottonis Auct., A. visco- rud., 50 m sa Gouan) sono indicate per Ern. e Pic. Caltha palustris L. subsp. palustris (incl. C. cornuta BERBERIDACEAE Schott, Nyman et Kotshy) - R Berberis vulgaris L. subsp. vulgaris - R Laga (F.so Cerruglia, Pianori di Rio Castellano), Duch. (M.Morrone), Simb., Ern. (Pizzo Deta), Reat. (L.Reatini), V.Liri (L.Posta Fibr.), Fondi (Sorg. S. Giovanni). : Pal. Pontine fino a Pic. (Rocca Altiera), Main. Sec.sc.: Term., Civita- Sec.sc. cast., Lep. Ind. per: Roma (Via Appia Antica), Terr.; rive, sponde, 0-1500 m Ceratocephala falcata (L.) Pers. ( Gaeta; staz. rup., arbusteti, marg. boschivi, 1000- Ranunculus falcatus L.) – NT; EW 1900 m Sec.sc.: Simb. (Trevi, leg. P. Sanguinetti, 1849 - RO-HR). Ind. per Saracinesco (VERI, 1988) RANUNCULACEAE Clematis flammula L - MC Aconitum lycoctonum L. emend. Koelle (A. lamarc- Viterb., Tolfa, Sabat., Litor., Ruffi, Scal., Ern., kii Rchb.) – R; LR Cast.Rom., Lep., Aus., Aur., Ponz.; macchie, arbu- Laga (Selva Grande, P.Accumoli), Term. (Valloni- steti, garighe, leccete, 0-700 m na), Duch., Simb., Pic. Sec.sc.: Ind. per Ern.; marg. Clematis recta L. - RR; LR e radure di boschi (faggete), 1000-2100 m Cittaducale (RI) (leg. A. Brilli-Cattarini, 1950, Actaea spicata L. - PC PESA). Sec.sc.: Ind. per Montecass. (DE MARCO, Laga, Term., Reat., Duch., Lucr., Simb., Ern., Lep., 1886-1887); arbusteti, 500 m Aur.; boschi mont. specialm. faggete, 500-1800 m Clematis vitalba L. - MC Adonis annua L. - MC In quasi tutta la Regione. Ind. per: Vent. e S.Stef. Viterb., Tolfa, Sorat., Sab., M.Tib., Sabat., Roma, (BÉGUINOT, 1905); arbusteti, boschi, 0-1300 m Litor., Ruffi, Pren., Ern., Cast.Rom., Lep., Aus., Consolida ajacis (L.) Schur [Delphinium a. L., C. Aur., Ponz.; colt., incolti, 0-1300 m ambigua (L.) P. W. Ball et Heywood] - C Adonis distorta Ten. – RR; VU; LR A.Vit. (Lam.), Cim., Val Tib., Lucr., Sabat., Roma, Ind. per Duch. (STEINBERG, 1953) Ruffi, Pren., Lep., Aus., Aur., Ponz.; colt., incolti, Adonis flammea Jacq. subsp. cortiana (Jacq.) C.H. prati, 0-600 m Steinb. - RR; LR Consolida hispanica (Costa) Greuter et Burdet [C. Ponz. (Vent., leg. L. Veri, 1973 - RO-HA). Sec.sc.: orientalis (Gay) Schrödinger, Delphinium orientale Civitavecchia; colt., 50 m Gay] - CAS 224 ANZALONE et al.

V.Liri (Isoletta, leg. E. Lattanzi, 1989 - H.Lat). Ranunculus aquatilis L. - PC Sec.sc.: Ind. per: Cast.Rom., Frosinone; marg. stra- A.Vit. (L.Mezzano), Reat., Roma, Cast.Porz., da, 100 m Simb., Cioc., Cast.Rom., Aur., Pic. Sec.sc.: Circeo; Consolida regalis Gray subsp. paniculata (Host) Soó acque stagnanti o a lento corso, 0-400 m - R Ranunculus arvensis L. - C Cim. (Soriano), V.Tev. (Orte Scalo), Sab. (Maglia- In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); colt. e incol- no), Ern. (Fiuggi, Trisulti); rud., colt., 300-800 m ti aridi, 0-1300 m Consolida regalis Gray subsp. regalis (Delphinium Ranunculus brevifolius Ten. - R consolida L.) - C Reat. e Term., Duch., Simb., Ern., Pic.; brecciai Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); cacum., praterie subalp., ≥1600 m colt., incolti, 0-1200 m Ranunculus breyninus Crantz (R. oreophilus M. Delphinium fissum Waldst. et Kit. subsp. fissum - Bieb.) - R PC A.Vit. (M.Ruf.), Laga, Reat. e Term., Duch., Laga, Term., Duch., Sab., Lucr., Simb., Ern., Simb., Pic.; pascoli e rupi, 500-1700 m Cassino (Forcella di Cervaro); prati mont., radure e Ranunculus bulbosus L. subsp. aleae (Willk.) Rouy marg. boschivi, 500-1700 m et Fouc. - MC Delphinium halteratum Sm. subsp. halteratum - C In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati, incol- Lungo la fascia litoranea da Tarq. al Circeo, e inol- ti, colt., rud., 0-2000 m tre: Cim., Val Tib., Lucr., Sabat., Roma, Ranunculus bulbosus L. subsp. bulbosus - MR Cast.Rom., Lep.; colt., incolti aridi, 0-600 m A.Vit. (M.Ruf.), Ern. Ind. per: Reat., Roma Delphinium staphisagria L. – RR; LR (Giard. Zool.); prati, incolti, colt., rud., 50-800 m Lep. (Sezze, leg. B. Anzalone e I. Ricci, 1963 - RO- Ranunculus ficaria L. subsp. bulbilifer Lambinon HA). Sec.sc., Ind. per: Castelgandolfo, Fondi; radu- (R. ficaria L. subsp. bulbifer Lawalrée) - C re, rupi, 200 m Viterb., Sab., Lucr., Sabat., Vicar., Roma, Ruffi, Eranthis hyemalis (L.) Salisb. - C Circeo, Pren., Scal., Cast.Rom., Aus. Ind. per: A.Vit. (M.Ruf.), Laga, Term., Sab., Lucr., Ruffi, Cicol., Lit.rom., Simb.; prati umidi, marg. boschi, Pren., Simb., Scal., Ern., Lep., Aur.; prati, colt., 0-1300 m radure, 500 -1700 m Ranunculus ficaria L. subsp. ficaria - C Helleborus bocconei Ten. subsp. bocconei - R A.Vit. (Lam.), Laga, Duch., Sab., Palo, Cast.Porz., A.Vit. (M.Ruf., Lam.), Cim., Term., Reat., V.Tev. Ruffi, Scal., Circeo, Lep., Aus.; boschi, arbusteti, (Orte), Artena. Sec.sc.: Cast.Rom.; boschi, radure e prati umidi, marg. colt., 0-1300 m marg., , 400-1700 m Ranunculus ficaria L. subsp. ficariiformis Rouy et Helleborus foetidus L. subsp. foetidus - MC Fouc. - PC In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); marg. e A.Vit. (M.Ruf.), Sabat. (Canale Monter.), radure di boschi, boscaglie, arbusteti, 0-1000 m Monterotondo, Roma, Cast.Porz., Cast.Rom. Hepatica nobilis Schreb. - C (S.Cesareo). Latina, Circeo. Sec.sc. : Viterbo, Civ.; In gran parte della Regione (escl. Ponz.); boschi, boschi, prati, amb. umidi, 0-1000 m arbusteti, 100-1000 m Ranunculus flammula L. – RR; VU; VU Isopyrum thalictroides L. - ?; LR Laga (F.so Cerruglia e P.Accumoli), Cicol. Ind. per la Regione (FIORI, 1923-1929; PIGNATTI, (Rascino). Sec.sc.:Ind. per: Lit.rom., Paludi Pont.; 1982), forse in base a una segnalazione di acquitr., 1100-1600 m SANGUINETTI (1864) per M.Gennaro Ranunculus fluitans Lam. - ? Nigella arvensis L. subsp. arvensis – RR; EW Aur.: individui raccolti, anche di recente, sono Aus. (Terr., leg. E. Lattanzi, 1997 - H.Lat; var. forse qui riferibili, ma restano forti dubbi glaucescens Guss., LUCCHESE e LATTANZI, 2000); Ranunculus garganicus Ten. - C duna degradata, 5 m A.Vit. (Lam.), Cim., Sorat., Sab., Lucr., Roma, Nigella damascena L. - MC Scal., Cast.Rom., Lep., Aus., Aur. Sec.sc.: Ern.; In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); prati, pasco- pascoli aridi e garighe, 100-1200 m li, colt., incolti aridi, 0-800 m Ranunculus gramineus L. - R Pulsatilla alpina (L.) Delarbre subsp. millefoliata Term. (M.Calcarone), Cicol.(Rascino, Cornino), (Bertol.) D.M. Moser - PC Simb., Scal., Ern. Ind. per Duch.; pascoli aridi Laga, Reat. e Term., Duch., Simb., Ern., V.Liri, mont., 1100-1600 m Pic.; pascoli e brecciai cacum., 1000-2000 m Ranunculus illyricus L. - PC Pulsatilla montana (Hoppe) Rchb. subsp. montana Term., Duch., Sab., Lucr., Pren., Simb., Scal., (Anemone m. Hoppe) - ? Ern., Lep., Aus., Aur. Ind. per Cairo; prati aridi, Ind. per: Lucr. (M.Gennaro, PIROTTA et al., 1894) 1000-1900 m Ranunculus acris L. subsp. acris - R Ranunculus lanuginosus L. - MC Laga, Cicol., Roma, Pren., Simb. Ind. per: Ern., In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); marg. e L.Posta Fibr. (V.Liri); prati ed incolti, 50-1600 m radure di boschi, amb. umidi, 0-1700 m Ranunculus apenninus (Chiov.) Pignatti - R Ranunculus lateriflorus DC. - RR; VU; VU Laga, Reat. e Term., Duch., Simb., Ern.; prati e Cicol. (Rascino, leg. S. Ballelli, 1974 – RO-HA); pascoli di altitud., ≥1800 m pozze, 1100 m Flora vascolare del Lazio 225

Ranunculus lingua L. - RR; VU; VU e rive, stagni, 0-1000 m Reat. (L.Ventina, leg. M. Iberite, 2001 - H.Ibe). Ranunculus serpens Schrank subsp. nemorosus Sec.sc.: Paludi Pont.; rive, 600 m (DC.) G. López (R. tuberosus Lapeyr.) - MR; LR Ranunculus magellensis Ten. - RR; LR; LR Laga, Reat. e Term., Ruffi; boschi mesof., marg. Pic. (M.Metuccia, leg. F. Minutillo, 1992 - boschivi, 500-1700 m H.Min); rupi calcaree, 2000 m Ranunculus serpens Schrank subsp. polyanthemo- Ranunculus marsicus Guss. et Ten. - MR phyllus (W. Koch et H. Hess) Kerguélen (R. Laga (F.so Cerruglia, leg. G. Tondi, 2000 - H.Ton); polyanthemophyllus W. Koch et H. Hess) - RR; LR prati umidi, torbiere, 1300 m Oriolo Rom. (M.Raschio, leg. B. Anzalone, 1953 - Ranunculus millefoliatus Vahl - MC RO-HA); faggete, 450-550 m Nei settori collinari e mont. di quasi tutta la Ranunculus thora L. - MR Regione; pascoli aridi, 300-1300 m Simb., Ern., Pic. (Rocca Altiera); pascoli subalp., Ranunculus monspeliacus L. subsp. monspeliacus - C 1000-1800 m A.Vit. (Lam., Viterbo), M.Reat., Tolfa, Sab., Lucr., Ranunculus trichophyllus Chaix subsp. trichophyl- Roma, Pren., Simb., Scal., Cast.Rom., Aus., Cairo; lus - C prati aridi, 100-1500 m Nella maggior parte della Regione; acque lente o Ranunculus muricatus L. - C stagnanti, 0-800 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati umidi, Ranunculus velutinus Ten. - MC stagni, pozze, 0-700 m In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); prati umidi, Ranunculus neapolitanus Ten. - R radure di boschi o boscaglie, 0-900 m Circeo, Ern., Aur., Main. Sec.sc.: Mar.laz., Tolfa, Thalictrum aquilegifolium L. subsp. aquilegifolium Roma; radure, incolti, amb. umidi, 50-500 m - MC Ranunculus ophioglossifolius Vill. - PC In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); boschi, A.Vit. (M.Ruf., Lam.), Cim., Barb., Sabat., Roma, boscaglie, sponde, amb. umidi, 0-2000 m Litor., A.Pont., Aus., Aur.; prati umidi, acquitr., Thalictrum flavum L. - R stagni, 0-600 m Laga, Simb., Scal., Cast.Rom. Ind. per Ern.; radu- Ranunculus paludosus Poir. (R. flabellatus Desf.) - C re e marg. boschivi, amb. umidi, 300-1900 m A.Vit. (M.Ruf., Lam.), Cim., Civ., Tolfa, Sab., Note. E’ da chiarire la reale distribuzione di questa Corn., Roma, Litor., Pren., Cast.Rom., Lep., Aus., specie, frequentem. confusa con la seguente o altre Aur.; prati umidi, incolti, colt., 0-800 m affini. Qui sono indicate le sole local. certe Ranunculus parviflorus L. - RR; LR Thalictrum lucidum L. (T. angustifolium Jacq., non Roma, Ostia, Ponz. (Zann.). Ind. per Ferentino; L.) - MC incolti, prati umidi, 0-100 m In gran parte della Regione (escl. Ponz.); Ranunculus peltatus Schrank subsp. baudotii boschi e (Godr.) C.D.K.Cook (R. baudotii Godr.) - R boscaglie umide, acquitr., rive e sponde, 0-1500 m L.Vico, Lit.rom.: Furbara, Maccarese, Ostia, Note. Probab. da riferire qui T. exaltatum Gaudin Cast.Porz.; amb. salmastri, laghi, 0-500 m subsp. mediterraneum (Jord.) P. Fourn. Ind. da Ranunculus peltatus Schrank subsp. peltatus - R PETRICCIONE (1993) per Duch. A.Vit. (Lam.), Cim., Roma, Litor., Cast.Rom., Thalictrum minus L. subsp. minus - R A.Pont.; fossi, acquitr., stagni, laghi, 0-300 m Term., Simb., Lep., Aus., Aur., Pic., Cairo; brec- Ranunculus platanifolius L. - RR; LR ciai, radure, arbusteti, marg. boschivi, 300-1900 m Laga (F.so Selva Grande, leg. P. Plini e G. Tondi, Thalictrum simplex L. - RR 1992 - H.Ton); prato umido presso sorgente, 1550 m Laga (F.so Castellano, leg. G. Tondi, 1998 - Note. Forse da riferire qui la citazione per i Simb. H.Ton.); prato umido e torboso, 1350 m di R. aconitifolius L. (VERI, 1988), comunque Trollius europaeus L. subsp. europaeus – RR; VU molto dubbia Laga (Accumoli, Selva Piana, Pizzo di Sevo), Main. Ranunculus pollinensis (N. Terracc.) Chiov. - R (M.Cavallo); prati mont. e subalp., marg. di faggeta, Laga, Reat. e Term., Duch., Simb., Ern.; praterie 1600-1900 m cacum., marg. faggeta, 800-1800 m Ranunculus polyanthemos L. subsp. thomasii NELUMBONACEAE (Ten.) Tutin (R. thomasii Ten.) - MR; LR Nelumbo nucifera Gaertn. - NAT Laga, Term. (Rio Fuggio), Simb., Main. (M.Caval- Sabat. (L.Monterosi) (INTR nel 1980 e largamen- lo). Sec.sc.: Ind. per Aur.; marg. boschivi, 600-1400 m te naturalizzata); acque stagnanti, 240 m Ranunculus repens L. - MC In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); sponde e PLATANACEAE rive, prati umidi, 0-2000 m Ranunculus sardous Crantz - MC Platanus hispanica Mill. ex Münchh. (P. hybrida In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); prati e amb. Brot., P. occidentalis L.) - NAT umidi, 0-1000 m Roma; sponde, rud., 50 m Ranunculus sceleratus L. - PC Platanus orientalis L. - NAT A.Vit., Cim., Corn., Sabat., Roma, Litor., Roma, Ern., Cast.Rom. (L.Albano, L.Nemi), Cast.Rom., A. Pont., Ern., Aus., Aur.; fossi, sponde Cioc. (Ceprano, F.Liri); rive, sponde, 50-400 m 226 ANZALONE et al.

BUXACEAE (Ten.)D.A.Webb – R; LR Reat., Term., Duch., Pic., Main. Sec.sc.: Ind. per: Buxus sempervirens L. - R Simb. (sub S. moschata W ulfen), Ern.; rupi, brec- M.Reat., Sab., Ruffi, Simb., Ern., Roma (Parco di ciai, 1800-2200 m Veio) (altrove CAS). Sec.sc.: Viterb., Sabat., Lucr.; Saxifraga glabella Bertol. - ?; LR; LR boschi e boscaglie, rupi, arbusteti, 0-800 m Ind. per Laga (Pizzo di Sevo) [FIORI (1923-29); PIGNATTI (1982)]. Racc. a Forca Resuni (Abruzzo- PAEONIACEAE Parco Naz.) presso il confine laziale (leg. B. Paeonia mascula (L.) Mill. – MR; VU Anzalone, 1956 - RO-HPNA). Sec.sc.: Ind. per M.Tib., Cast.Rom. (Tuscolo, , Rocca Term. di Papa); boschi (castagneti e querceti), 500-1000 m Saxifraga granulata L. subsp. granulata - C Paeonia officinalis L. subsp. italica N.G. Passal. et In gran parte della Regione (escl. Ponz.); rupi, Bernardo - R pascoli aridi, 100-1600 m A.Vit., Cim., Laga (incl. Accumoli), Term. (Rio Saxifraga italica D.A. Webb - ? ; LR Fuggio), Simb., Ern.; boschi di latif., radure, 500- Ind. per: Simb. (M. Autore, DE ANGELIS et al., 1900 m 1984), Reat. (PETRICCIONE et al., 1991) Saxifraga oppositifolia L. subsp. oppositifolia (incl. GROSSULARIACEAE S. latina (N. Terracc.) Hayek - MR Laga, Term., Duch. Sec.sc. : Simb. e Ind. per Pic.; Ribes alpinum L. - R rupi, breccciai, ≥1800 m Laga, Term., Duch., Simb.; faggete, stazioni rup. del Saxifraga oppositifolia L. subsp. speciosa (Dörfl. & piano cacum., 1000-1900 m Hayek) Engl. & Irmsh. - RR Ribes multiflorum Kit. ex Roem. et Schult. - MR Laga (F.so Selva Grande, Cima Lepri, leg. G. Laga, Term. Sec.sc.: Sab., Simb.; marg. di boschi Tondi, 1989 - H.Ton). Ind. per Simb. (Sec.sc.) e mesof., 1000-1800 m Duch.; rupi, brecciai, 1400-2400 m Ribes petraeum Wulfen - NT Saxifraga paniculata Mill. (S. aizoon Jacq., incl. S. Sec.sc.: Simb. (M.Autore, leg. G. Doria, C.P.S. stabiana Ten.) - PC Sommier, 1895 – GDOR) Laga, Term., Reat., Duch., Simb., Ern., Cairo. Ribes rubrum L. - CAS, ? Sec.sc.: Sab., e Ind. per: Lucr., Pic.; rupi, brecciai, Ind. per: Cicolano (LANDI, 1980), Roma 500-2000 m (SANGUINETTI, 1864) Saxifraga porophylla Bertol. subsp. porophylla - PC Ribes uva-crispa L. (R. grossularia L.) - R Laga, Term., Reat., Duch., Simb., Ern., Pic., Main. Laga, M.Reat., Duch., Pren., Simb., Ern. Sec.sc.: (S.Biagio Sarac.); rupi, brecciai, 1200-2000 m Sab., Lep.; boschi e pascoli del piano mont. e cacum., S axifraga rotundifolia L. subsp. rotundifolia - MC 800-1600 m Nella zona collinare submont. e mont. di tutta la Regione; boschi mesof., arbusteti, 500-2000 m SAXIFRAGACEAE Saxifraga tridactylites L. - CC Chrysosplenium alternifolium L. – RR; CR In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); pendii, Laga (F.so Selva Grande), Sab, (M.Navegna). muri, rud., rupi, 0-1500 m Sec.sc.: Cicol. e Ind. per Pic. (M. Meta); sottobosco di faggeta, 1300 m CRASSULACEAE Saxifraga adscendens L. subsp. adscendens - PC Hylotelephium maximum (L.) Holub [Sedum tele- Laga, Term. e Reat., Duch., Simb., Ern., Aur.; pen- phium L. subsp. m. (L.) Krocker, S. maxinum (L.) dii, pascoli, rupi, ≥1000 m Hoffm.] - C Saxifraga aizoides L. (S. autumnalis Auct.) - RR; LR Cim., Term., Sorat., Sabat., Treia., Roma, Ruffi, Laga (F.so Selva Grande e Tracciolino di Annibale, Simb., Scal., Ern., Cast.Rom., Cioc., Aus., Pic., leg. G. Tondi, 1989 - H.Ton), Term.?. Sec.sc.: Ind. Main.; rupi, brecciai, 0-1200 m per Simb. (MARATTI, 1822); staz. umide, greti di Phedimus stellatus (L.) Raf. (Sedum stellatum L.) - C ruscelli, 1400-1800 m In gran parte della Regione; rupi soleggiate, muri, Saxifraga bulbifera L. - C 50-800 m A.Vit., Cim., Cicol., Sab., Lucr., Pren., Simb., Sedum acre L. - MC Ern., Lep., Aus., Aur. Ind. per: Cast.Rom. e, nel In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); rupi, muri, Sec.sc., Cassino; pascoli, arbusteti, 100-1900 m tetti, rud., 50-1600 m Saxifraga caesia L. - MR; LR Sedum album L. - MC Term., Reat., Pic. (Rocca Altiera sopra Settefrati), In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); rupi soleg- Main.?; brecciai, rupi, praterie subalp., 1900 m giate, muri, 200-1800 m Saxifraga callosa Sm. subsp. callosa [S. lingulata Sedum amplexicaule DC. subsp. tenuifolium (Sm. Bellardi var. australis (Moric.) D.A. Webb] - R in Sibth. et Sm.) Greuter - R Reat. e Term., Duch., Simb., Ern. Sec.sc..,: Sab Laga, Ruffi, Lep., Aus., Aur.; rupi, pascoli, marg. Pic.; rupi ombrose, 1100-2500 m boschivi, 100-1900 m Saxifraga exarata Vill. subsp. ampullacea Sedum andegavense (DC.) Desv. – NT; EW Flora vascolare del Lazio 227

Sec.sc.: Ponz. (Palm. e Zann., leg. A. Béguinot, pozzolane, 0-500 m 1900 - RO-HG) Tillaea vaillantii Willd. - RR Sedum atratum L. subsp. atratum - R Tarq. (Pian di Spille, leg. F . Bartolucci, M. Iocchi, Laga, Term., Reat., Duch., Ern., Pic. Sec.sc.: Simb.; 2005 – H.Bart, H.Iocc); pozze effimere, 1 m pascoli e vallette nivali, su calcare, ≥1500 m Umbilicus horizontalis (Guss.) DC. (Cotyledon h. Sedum caespitosum (Cav.) DC. - R Guss.) - MC A.Vit. (M.Ruf., Lam.), V.Tev. (Bassano in Tev.), In gran parte della Regione (Ponz. incl.); rupi Tib. (Acque Alb. e Guidonia), Roma, Scal., Aus.; ombrose e umide, vecchi muri, 0-1200 m rupi, muri, travertini, 50-800 m Umbilicus rupestris (S alisb.) Dandy (Cotyledon Sedum cepaea L. - MC umbilicus-veneris Auct.Fl.Ital.) - MC Largam. diffuso nella Regione; marg. boschivi, 0- In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); r upi ombro- 1200 m se e umide, muri, 0-1200 m Sedum dasyphyllum L. - MC In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); rupi, muri, HALORAGACEAE 50-1800 m Myriophyllum alterniflorum DC. - RR; LR ; VU Sedum hispanicum L. - MC Cast.Porz. ( M. Bazzanti, 1998 - RO-HA). Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); leg. Sec.sc. : Pal.Pont. (leg. A. Pappi, 1898 - RO-HR); rupi, muri, incolti, radure, 0-1900 m Sedum litoreum Guss. – MR; CR acque stagnanti (acquitr.), 0-10 m M yriophyllum aquaticum ( Velloso) Verdc. (M. Aur. (M.Argento, Itri, M.Costamezza); rupi, muri, brasiliense Camb. in St.-Hil.) - CAS 0-250 m Roma, Circeo, Suio (F.Garigl.); vasche, canali, Sedum magellense T en. subsp. magellense - R fiumi, 0-50 m Term., Reat., Duch., Simb., Ern. Sec.sc.: Ind. per Myriophyllum spicatum L. - C Pic.; rupi ombrose, forre, 1400-2200 m In gran parte della Regione (Ponz. escl.); acque sta- Sedum monregalense Balb. - RR gnanti o lentamente fluenti, 0-1000 m Laga (Pizzo di Sevo e Pizzo di Moscio, leg. G. Myriophyllum verticillatum L. - MR; LR Tondi, 1995 - H.Ton); praterie, 1900 m Cim. (L.Vico), Agro Pont. (F.Ninfa), Aus. Sedum montanum E.P . Perrier et Songeon subsp. (L.Vescovo), Aur. (L.Fondi e F.Garigl.). Sec.sc.: montanum - RR Circeo, Roma (P.te Galeria), Lucr. (L.Percile) e Term. (Sella di Leonessa, leg. G. Bazzichelli, 1970 Ind. per L.Posta-Fibr. (V.Liri); laghi, acque sta- - RO-HB); rupi cacum., 2000 m gnanti, fiumi, 0-600 m Sedum rubens L. - MC In gran parte della Regione (Ponz. incl.); rupi, VITACEAE muri, 50-1700 m S edum rupestre L. subsp. rupestre (S. reflexum L.) - Parthenocissus quinquefolia (L.) Planchon - NAT MC Cim., Roma, Simb., Ern., Circeo, Aur.; incolti, In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); pietraie e rud., boscaglie, arbusteti, 0-800 m rupi, 50-1500 m Vitis vinifera L. - NAT Sedum sediforme (Jacq.) Pau (S. nicaeense All.) - PC In gran parte della Regione e Ponz.; macchia medi- Laga, M.Tib., Roma, Cast.Rom., Circeo, Simb., terr., boschi, boscaglie, 0-800 m Ern., Aus., Aur. Ind. per: Cisterna, Anagni; rupi, pie- traie, muri (nell’area medit. e submedit.), 0-1000 m ZYGOPHYLLACEAE Sedum sexangulare L. - MC Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.); Tribulus terrestris L. - MC Lungo tutto il litorale e Ponz., e in diverse zone rupi, muri, 50-2000 m interne; S empervivum arachnoideum L. - R incolti, rud., spiagge, colt., 0-800 m Laga, Reat. e Term., Duch., Simb., Ern. Sec.sc.: Sab.; rupi, pascoli del piano cacum., 1000-2300 m Sempervivum riccii Iberite et Anzal. - PC; LR Adenocarpus samniticus B rullo, De Marco et Duch., Simb., Scal., Ern., Lep., Aur., Cairo, Main. Siracusa [Adenocarpus complicatus (L.) Gay p.p.] - (S.Biagio Sarac., M.Cavallo); rupi, pendii aridi e PC soleggiati, 1500-2000 m Cim., Reat., Cicol., Sabat., Vicar., Roma, Pren., Note . Già Ind. sub S. italicum I. Ricci Cast.Rom., Cioc., Lep.; marg. boschi (specialm. S empervivum tectorum L. (incl. S. schottii Baker) - castagneti), radure, macchie, 150-1000 m PC Amorpha fruticosa L. - NAT Laga, Term., Duch., Sorat., Sab., Vicovaro, Scal., Sabat., Tib., Lucr., Roma, Nettuno (Foglino), Ern., Pic. Sec.sc. : Simb., Ind. per Lep.; rupi, pendii Cast.Rom., Agro Pont., Aus., V.Liri (Ceprano); aridi e soleggiati, 500 -2300 m sponde, boscaglie, incolti, 50-600 m Tillaea muscosa L. (Crassula tillaea Lester-G.) - R Anagyris foetida L. - R Cim. (Palanz.), Roma, Cast.Porz., A.Pont., Aus. Tolfa, Civ. (F.Marangone), Aus. (M.Leano e zona Sec.sc.: Cast.Rom., Paliano; sabbie umide, fanghi, Sonnino), Aur. (M.Orlando e zona Suio), Cairo. 228 ANZALONE et al.

Ind. per Fiuggi; macchie, rupi, 0-500 m ( W.D.J. Koch) Arcang. (A. illyricus Bernh.) - RR; Anthyllis × adriatica G. Beck - ? LR Ind. per Laga (TONDI, PLINI, 1995) Laga (Amatrice, leg. A. Brilli-Cattarini, 1984 - Anthyllis barba-jovis L. - MR PESA); pendii aridi, pascoli, 800 m Circeo, litor. Terr.-Gaeta, Ponz. Sec.sc.: litorale Astragalus pelecinus (L.) Barneby subsp. pelecinus Anzio-Nettuno; rupi maritt., 0-100 m ( Biserrula p. L.) - R Anthyllis montana L. subsp. atropurpur ea (V uk.) Tuscania, Sab., Roma, Maccarese, Cast.Porz., Pignatti - PC Cast.Rom., Circeo. Sec.sc. : Vent., Ind. per Sabat.; Reat., Term., Duch., Simb., Ern., Aur. Sec.sc. :Ind. incolti aridi, rupi, macchie, marg. strade, 0-600 m per M.Meta (Pic.) (la specie); pascoli d’altitud., Astragalus penduliflorus Lam. - RR staz. rup. cacum., ≥1300 m Laga: F.so Selva Grande (leg. E. Lattanzi, G. Tondi, Note . Per Term., Duch., Simb. è Ind. anche la R. Di Pietro, 1997 - FI, RO); marg. di faggeta, subsp. montana, ma i riscontri d’erbario escludono 1450 m la presenza di questa entità Astragalus sempervirens Lam. - R Anthyllis vulneraria L. subsp. maura (Beck) Maire - ? Laga, Reat., Term., Duch., Simb. Sec.sc.: Ind. per Ind. per: Laga, Lucr., Simb., Aus., Aur. Pic. (M.Meta); pascoli cacum., ≥1000 m Anthyllis vulneraria L. subsp. polyphylla (DC.) Astragalus sesameus L. - PC Nyman - RR Viterbo, Sab., Tib., Roma, Ruffi, Pren., Simb. Term. (Pian di Valli, leg. G. Bazzichelli, 1972 - Sec.sc. : Ind. per: Tarq., Civ., Lucr. (Cineto R.); RO-HB); pascoli, ≥1500 m pascoli aridi, sfatticcio di travertino (Bagni di Anthyllis vulneraria L. subsp. pulchella ( Vis.) Tivoli), 0-800 m Bornm. - R Astragalus sirinicus Ten. subsp. sirinicus - MR Laga, Term., Duch., Simb., Ern., V.Liri; pascoli di Laga, Reat., Term., Ern. (M.Ginepro). Sec.sc. :Ind. altitud., ≥1500 m per Pic. (M. Meta); pascoli e brecciai cacum., 1500- Anthyllis vulneraria L. subsp. rubriflora (DC.) 2000 m Arcang. [A. v. L. subsp. praepr opera (Kerner) Astragalus vesicarius L. subsp. vesicar ius - RR; LR Bornm.] - MC Simb. (Fiumata), Main. (M. Cavallo); praterie alpi- In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); macchie, ne e rupi calcaree, 900-1800 m garighe, rupi, incolti, pascoli, boscaglie, 50-1500 m Bituminaria bituminosa (L.) C.H. Stirt. ( Psoralea b. Anthyllis vulneraria L. subsp. vulnerarioides (All.) L.) - MC Arcang. - ?; LR In quasi tutta la Regione, specialm. nel settore Ind. per: Laga, Aur. medit. e submedit.; incolti, garighe, marg. strade, Anthyllis vulneraria L. subsp. weldeniana (Rchb.) arbusteti, 0-1000 m Cullen - ? Ceratonia siliqua L. - R Ind. per Fiuggi e, per errore, per Aur. (M.Petrella) Lep., Circeo, Aus., Aur. (litor. Terr.-Gaeta), Cairo, Argyrolobium zanonii ( Turra) P.W.Ball. subsp. Ponza e Vent. (a Zann. INTR); macchie, boscaglie, zanonii (Cytisus argenteus L.) - R 0-600 m Sab., Lucr., Simb., Aur.; prati aridi, garighe, suoli Cercis siliquastrum L. subsp. siliquastrum - C argillosi, 300-1000 m In gran parte della Regione, specialm. nella zona Astragalus australis (L.) Lam. - RR medit. e submed. (talora INTR); arbusteti e bosca- Laga (F.so d’Ortanza, leg. A. Brilli-Cattarini, 1992 glie, macchie, 0-800 m - PESA); greti, 1300 m C icer arietinum L. - CAS Astragalus boeticus L. - PC Roma, Fiuggi, Ern., Aus., Aur., Ponza; incolti, rud., Roma, Ostia Ant., Litor., A.Pont., Aus., Aur., colt., 50-800 m Vent.; pratelli, incolti aridi, spiagge, retrodune, 0- Colutea arborescens L. - MC 200 m In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); pendii aridi, Astragalus depressus L. subsp. depressus - PC boscaglie, rupi, 50-1200 m Laga, Reat., Term., Duch., Lucr., Simb., Ern., Coronilla juncea L. – RR; VU Lep., Aur., Cairo. Ind. per Pren.; praterie subalp., Cast.Porz. (tra “Riserve Nuove” e Tor Vaianica, leg. pascoli mont. ≥900 m B. Anzalone, 1962 - RO-HA); macchia bassa, 0-50 m Astragalus glycyphyllos L. - MC Coronilla minima L. - PC In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); boscaglie e A.Vit., Laga, Term., Cicol., Duch., V.Tev., Sab., boschi di latifoglie, 100-1400 m Lucr., Simb.; prati aridi, brecciai, rupi, 500-2000 m Astragalus hamosus L. - MC Coronilla repanda (P oir.) Guss. subsp. repanda - Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); RR; LR prati, pascoli e incolti aridi, 0-1000 m Circeo (leg. A. Cacciato, 1954 - RO-HR). Sec.sc.: Astragalus monspessulanus L. subsp. monspessu- Ardea (Agro Pont.); incolti aridi, prati, 50-100 m lanus - C Coronilla scorpioides (L.) W.D.J. Koch - MC A.Vit., Laga, Cicol., Tolfa, Sab., Lucr., Sabat., In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); rupi, gari- Pren., Simb., Ostia, Terr., Aur.; pendii argill., pasco- ghe, boscaglie, incolti aridi, radure, 0-800 m li, 0-1400 m Coronilla vaginalis Lam. - MR Astragalus monspessulanus L. subsp. wulfenii Term. e Reat., Duch., Simb., Ern. Sec.sc.: Lep. Flora vascolare del Lazio 229

(Semprevisa); pascoli aridi e rupi, 500-1700 m In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); incolti Coronilla valentina L. [Incl. C. valentina L. subsp. umidi, radure, marg. strade, 0-1300 m glauca (L.) Batt.] - R Genista germanica L. - RR Circeo, Aus., Aur. Ind. per: Laga, Ern. Sec.sc.: A.Vit. (M. Ruf., leg. A. Scoppola, 1997 - UTV); Palm. Ind. per Sab.; rupi, 0-500 m boschi, macchia, 700-800 m Cytisophyllum sessilifolium (L.) O. Lang (Cytisus Genista januensis Viv. - C sessilifolius L.) - MC A.Vit. (M.Ruf.), Reat., Term., Sab., Lucr., Simb., In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); boschi di Ern., Lep., Aus., Aur. Sec.sc.: Ind. per: Sora latif., arbusteti, 50-1200 m (V.Liri), Cairo; cedui, pascoli, praterie subalp., 400- Cytisus decumbens (Durande) Spach (Genista d. 1400 m Willd.) - R Genista pilosa L. - RR; CR Simb., Aus. (M.Calvilli), Aur. Ind. per Reat. (Gole Tolfa (Allumiere: Madonna delle Grazie, leg. E. Antrodoco); rupi, pascoli, praterie mont., 900-1500 m Lattanzi, 1978 - H.Lat). Sec.sc.: Ind. per M.delle Cytisus hirsutus L. [Chamaecytisus h. (L.) Link] - C Fate (Aus.); boscaglie, 500 m In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); boscaglie, Genista radiata (L.) Scop. - MR prati aridi, 0-1500 m Term., Simb., Ern.; pascoli, pendii, creste, 800- Cytisus lanigerus (Desf.) DC. [Calicotome villosa 1800 m (Poir.) Link] - C Genista sagittalis L. [Chamaespartium sagittale (L.) Civ., Tolfa, Sabat. (Castel Giuliano), Castel di P.Gibbs] - RR; LR Guido (Roma), Lit.rom., Circeo, Aus., Aur. (lit. e Laga (Pizzo di Sevo, Agro Nero, P.Accumoli); pra- Fondi), Ponz.; rupi, garighe, macchie, 0-500 m terie mont., arbusteti, pascoli, 1400-1700 m Note. Cfr. CRISTOFOLINI, TROÌA, 2006. Spesso Ind. Genista tinctoria L. - MC sub Calicotome spinosa (L.) Link, che non esiste nel In gran parte della Regione (escl. Ponz.); prati e Lazio incolti aridi, marg. boschivi, boscaglie, 0-1800 m Cytisus scoparius (L.) Link subsp. scoparius - MC Genista tyrrhena Vals. (non G. ephedroides DC.) - In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); marg. e RR radure di boschi (specialm. di castagno), boscaglie, su Ponz. (escl. S. Stef.; a Vent. INTR); rupi, pendii, 0- suoli acidi, 0-1400 m 200 m Cytisus spinescens C.Presl [Chamaecytisus s. (C. Note. Cfr. VALSECCHI, 1987 Presl) Rothm.] - C Glycyrrhiza glabra L. - CAS Laga, Term., Duch., Lucr., Pren., Simb., Scal., Roma (Castel di Decima, leg. B. Anzalone. F. Ern., Aus., Aur.; rupi, garighe, pascoli, 300-1300 m Lucchese, 1983 - RO-HA); rud., 50 m Cytisus villosus Pourr. (C. triflorus L’Hér.) - MC Hippocrepis biflora Spreng. - MC In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); macchie, lec- Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.) cete, boschi e boscaglie, 0-800 m (spesso Ind. come H. unisiliquosa L., che non c’è in Dorycnium herbaceum Vill. [D. pentaphyllum Scop. Italia); macchie, prati aridi, rupi, 0-1200 m subsp. herbaceum (Vill.) Rouy] - MC Hippocrepis ciliata Willd. [H. multisiliquosa L. In gran parte della Regione (escl. Ponz.); incolti, subsp. c. (Willd.) Maire] - R marg. boschivi e boscaglie, 0-1300 m V.Tev. (Bassano in Tev.), Tib. (Acque Alb. e Dorycnium hirsutum (L.) Ser. - CC Guidonia), Circeo, Aur. Sec.sc.: Lucr., Terr., Ind. In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, per Sabat. (spesso Ind. come H. multisiliquosa L., dune, boscaglie, macchie, marg. strade, 0-1300 m che non c’è nel Lazio); prati aridi, garighe, rupi, Dorycnium pentaphyllum Scop. (D. pentaphyllum travertini, 50-800 m Scop. subsp. suffruticosum Bonnier et Layens) - C Hippocrepis comosa L. subsp. comosa - MC Reat., Term., Lucr., Roma, Litor., Ruffi, Simb., In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); pascoli e Aus., Aur. Ind. per Bagnoregio (A.Vit.), Tivoli, prati aridi, rupi, praterie subalp., 200-2000 m Sezze, Cairo (Sec.sc.); prati, incolti, garighe, rud., 0- Hippocrepis glauca Ten. - MR; LR 1300 m Aur. (M. Petrella), Pic. (Prati di Mezzo, M. Dorycnium rectum (L.) Ser. - PC Metuccia); praterie subalp., 1000-2000 m V.Tev. (Nazzano), Tib. (Guidonia), Lucr. Hymenocarpos circinnatus (L.) Savi - C (Mandela), Roma, Litor., Circeo, Aus., Aur. Sec.sc.: In gran parte della Regione (Ponz. incl.); prati, Civ. e Ind. per Simb.; prati umidi, sponde, 0-300 m pascoli, incolti, marg. strade, 0-800 m Emerus majus Mill. subsp. emeroides (Boiss. et Laburnum alpinum (Mill.) Bercht. et J.Presl (Cytisus Spruner) Soldano et F. Conti (Coronilla emeroides alpinus Mill.) - ? Boiss. et Spruner) - C Ind. per: Simb., Ern., quasi certam. per equivoco In gran parte della Regione (escl. Ponz.); marg. Laburnum anagyroides Medik. ssp. anagyroides boschivi, arbusteti, radure, 0-1500 m (Cytisus laburnum L.) - C Emerus majus Mill. subsp. majus (Coronilla emerus In quasi tutta la Regione ai livelli collinare, sub- L.) - MC mont. e mont., raramente in pianura (Parco Naz. In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); boschi di del Circeo); boschi di latif., 50-1200 m latif., leccete, arbusteti, radure, 0-1500 m Lathyrus amphicarpos L. (L. quadrimarginatus Bory Galega officinalis L. - MC et Chaub.) – RR ; VU; LR 230 ANZALONE et al.

Aus. (M.Leano, M.della Cucca, M.Cavallo Bianco, In quasi tutta la Regione (escl. Ponz. e zone alto- M.Saiano) (leg. E. Lattanzi, F. Lucchese, 1986 - mont.); incolti aridi, rud., rupi, prati, 0-1200 m H.Lat); garighe, radure, prati aridi, 250-600 m Lathyrus sphaericus Retz. - MC Lathyrus annuus L. - C In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti aridi, A.Vit. (M.Ruf.), Sorat., Sab., Lucr., Roma, pratelli, radure e marg. boschivi, 0-1200 m Cast.Porz., Palo, Ruffi, Pren., Simb., Lep., Circeo, Lathyrus sylvestris L. subsp. sylvestris - MC Cast.Rom., Aus., Aur., Pic., Ponz. Sec.sc.: Ind. per: Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.); Cim., Frosinone; pascoli., incolti, rud., colt., 0- prati, colt., arbusteti, boscaglie, incolti, 0-1500 m 1500 m Lathyrus venetus (Mill.) Wohlf. - MC Lathyrus aphaca L. subsp. aphaca - CC In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); boschi di In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); colt., incol- latif., 50-1200 m ti, prati, rud., 0-1500 m Lathyrus vernus (L.) Bernh. subsp. vernus - C Lathyrus cicera L. - CC Cim., Laga, Reat. e Term., Tolfa, Sab., Lucr., Pren., In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, colt., Simb., Ern., Cast.Rom., V.Liri., Aur. Sec.sc.: Ind. prati, rud., radure, 0-1000 m per Sabat.; boschi mont. di latif., 600-1800 m Lathyrus clymenum L. (L. articulatus L.) - MC Lens culinaris Medik. [Vicia lens (L.) Cosson et In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); macchie, Germ.] - CAS pascoli, garighe, colt., arbusteti, incolti, 0-1100 m Roma, Ponz. (Vent.). Sec.sc.: Lucr. (Riofreddo, Lathyrus hirsutus L. - C Cineto R.); rud., 0-300 m In gran parte della Regione; prati umidi, incolti, Lens ervoides (Brign.) Grande [Vicia e. (Brign.) pascoli, 0-1300 m Fiori] - C Lathyrus latifolius L. - C A.Vit. (M.Ruf.), Sorat., Sab., Lucr., Cast.Porz., A.Vit., Reat., Val Tib., Sab., Lucr., Roma, Lit.rom., Ruffi, Simb., Scal., Ern., Lep., Aus., Aur., Cairo. Ruffi, Cast.Rom., Simb., Ern., Circeo, Aur.; incol- Sec.sc.: Cicol. e Ind. per L.Posta Fibr.; incolti aridi, ti, arbusteti, boscaglie, macchie, 50-1200 m rud., 50-1300 m Lathyrus linifolius (Reichard) Bässler (L. montanus Lens nigricans (M. Bieb.) Godr. (Vicia marschallii Bernh.) - RR; LR Arcang.) – NT; EW A.Vit. (M.Ruf.), Laga. Sec.sc.: Pren. (Guadagnolo), Sec.sc.: A.Vit. (bosco di Baccano lungo il F.Fiora, Cast.Rom. (Albano); boschi di cerro, marg. faggeta, leg. A. Pappi, 1900 - RO-HR). Ind. per errore per 300-1700 m Soratte Lathyrus niger (L.) Bernh. - C Lotus angustissimus L. - MC Mar.laz., A.Vit., Cim., Sab., Tolfa, Lucr., Corn., In gran parte della Regione (incl. Ponz.); prati Sabat., Vicar., Nettuno (Foglino), Ern., Cast. umidi, marg. sentieri, greti, sponde, radure boschive, Rom., Anagni, Lep., Aus. Ind. per: Monterotondo, 0-1100 m Cisterna di LT; boschi di latif., 100-1000 m Lotus conimbricensis Brot. – R; VU Lathyrus nissolia L. – PC; VU Barb., Mar.laz. (bassa valle del Fiora, Tuscania), A.Vit. e Viterbo, Laga, Reat., Cicol., Lucr., Roma Sorat., Maccarese (Macchia Grande), Roma, (Caffarella), Cast.Porz., Simb., Cioc., Agro Pont., Cast.Porz. Sec.sc.: M.Lucretile, e Ind. per: Aur.; arbusteti, incolti, rive, rud., 0-1600 m M.Catillo (Tib.), Cast.Rom. (Grottaferr.); prati, Lathyrus ochrus (L.) DC. - C amb. umidi, marg. boschivi, 50-500 m A.Vit. (M.Ruf.), Barb., Tolfa, Lucr., Roma, Litor., Lotus corniculatus L. subsp. alpinus (DC.) Rothm. Ruffi, Pren., Lep., Circeo, Ern., Aus., Aur., Pic., [L. alpinus (DC.) Schleicher] - MR Ponz. Sec.sc.: Tarq. Ind. per: Bagnoregio (A.Vit.), Laga (Cima Lepri e Laghetta, F.so Selva Grande), Cast.Rom.; prati, incolti, colt., arbusteti, 0-1000 m Duch.; macereti, ≥1500 m Lathyrus odoratus L. - E?; LR Lotus corniculatus L. subsp. corniculatus - MC Roma (Via Appia Antica, leg. B. Anzalone, 1972 - In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); prati, incol- RO-HA). Non più ritrovato; incolti, 50 m ti, pascoli aridi, marg. boschivi, 50-1800 m Lathyrus pannonicus (Jacq.) Garcke subsp. aspho- Lotus corniculatus L. subsp. preslii (Ten.) P. Fourn. deloides (Gouan) Bässler – MR; VU - PC A.Vit. (Acquapend., M.Ruf.), Reat. (Colle A.Vit. (Lam.), Nazzano (V.Tev.), Cast.Porz., Torretta). Sec.sc.: Ind. per Term. (sub L. pannoni- Circeo, Scal., Ern. (Trisulti), Aus., Aur. (L.Lungo - cus); marg. boschivi, 300-800 m Foce Garigl.); amb. umidi anche salmastri o temp. Lathyrus pratensis L. subsp. pratensis - MC inondati, 0-600 m Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); Lotus creticus L. (L. commutatus Guss.) - ? prati, arbusteti, incolti, 0-2000 m Ind. per il Lazio (PIGNATTI, 1982), ma probab. per Lathyrus sativus L. - CAS equivoco con L. cytisoides Roma, Cast.Rom., Aur. Sec.sc.: Riofreddo, Cast. Lotus cytisoides L. - C Porz., Terr., Ponz. e altre loc.; incolti, 0-800 m Litor. (da Ostia al Garigliano), Ponz.; rupi maritt., Lathyrus saxatilis (Vent.) Vis. - RR duna litoranea, macchie, 0-50 m Aus. (M.Croce) (leg. E. Lattanzi e F. Lucchese, Lotus edulis L. - C 1989 - URT); pascolo, 300 m Lungo il litorale da Civ. al Garigliano e Ponz., ma Lathyrus setifolius L. - MC anche: Roma, Tivoli, Sezze, Agro Pont., Aus.; Flora vascolare del Lazio 231

incolti aridi, spiagge, macchie, 0-400 m aridi, pascoli, 0-1200 m Lotus hispidus DC. (L. subbiflorus Lag.) - PC Medicago intertexta (L.) Mill. (M. echinus DC.) - A.Vit. (Lam.), Sab., Litor., Roma, Ruffi, Scal., MR Circeo, Aus., Fondi, Ponz. Sec.sc.: Ind. per Barb., Roma, Aus., Aur. Ind. per Anagni. Sec.sc.: Cast.Rom.; pratelli, radure, incolti, 0-600 m Civ., Monterotondo, Ceprano. Ind. per Sab.; colt., Lotus ornithopodioides L. - MC prati, marg. strade, incolti aridi, 0-600 m Dalla pianura al livello mont. di tutta la Regione, Medicago italica (Mill.) Grande [M. helix Willd.; M. Ponz. incl.; incolti, pascoli, rud. e muri, boscaglie, obscura Retz., non M. tornata (L.) Mill.] - C dune, 0-900 m Litor. da Ostia e Cast.Porz. fino a Gaeta, inclusa Lotus parviflorus Desf. – RR; LR Piana di Fondi. Sec.sc.: Tivoli, Roma, Ponz. Agro Pont. (B.go Piave, leg. I. Ricci, 1958 - RO). (Vent.); incolti aridi, dune, 0-10 m Sec.sc.: Circeo e Ponz., Ind. per Terr.; incolti aridi, Medicago littoralis Loisel. (M. arenaria Ten.; M. 20 m cylindracea DC.) - C Lotus pedunculatus Cav. (L. uliginosus Schkuhr) - Lungo il litorale della Regione, Ponz. incl., e PC Roma. Sec.sc.: Tivoli, Ardea; dune litor., amb. aridi, Roma, Cast.Porz., Scal., Ern., Cast.Rom., Circeo, 0-500 m Aus., Aur.; prati umidi, amb. temp. inondati, 0-800 m Medicago lupulina L. - CC Lotus tenuis Waldst. et Kit. ex Willd. (L. glaber In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, Mill.) - C prati, colt., rud., 0-1500 m In quasi tutta la Regione, escl. le zone elevate e Medicago marina L. - C Ponz.; amb. umidi anche salmastri, 0-800 m Litor. da Ostia al Circeo, Terr., Gaeta, Ponz. Sec.sc.: Lupinus albus L. subsp. albus (incl. L. termis Ind. per Civ.; dune, spiagge, 0-20 m Forssk.) - CAS Medicago minima (L.) L. [M. recta (Desf.) Willd.] - Viterb., Lucr., Sabat., Roma, Cast.Porz., Ern., MC Cast.Rom., Aus., Main.; colt., incolti, 0-800 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, Lupinus angustifolius L. subsp. angustifolius - C prati, colt., rud., marg. strade, 0-1000 m A.Vit. (M.Ruf.), Cim. (Palanz.), Barb., Tolfa, Medicago murex Willd. (M. sphaerocarpos Bertol.) - Lucr., Sabat., Roma, Litor., Cast.Rom., Circeo, PC Aus., Aur.; incolti aridi, pratelli, macchie, 0-500 m Lucr., Roma, Lit.rom., Circeo, V.Liri, Aus., Aur., Lupinus graecus Boiss. et Spruner - MR; LR Ponz. Sec.sc.: Tarq., Bagnoregio, Cim., Tivoli, A.Vit. (Lam.), Barb., Roma (Caffarella), Sabat., Cast.Rom.; prati, incolti, marg. strade, 0- Cast.Porz., Aur. (Maranola, Formia); prati e radu- 700 m re, 50-300 m Medicago muricoleptis Tineo (M. decandollei Guss.) Lupinus gussoneanus Agardh (L. micranthus Guss.) - R - R Barb., Tolfa, Tib. (Guidonia), Roma, Aur. (Scauri Barb., Roma, Cast.Porz., Circeo, Aus. (Terr., e Rio S.Croce). Sec.sc.: Civ., Ostia; pascoli, garighe, Fossanova, Priverno), Ponz. (Palm.). Sec.sc.: Tarq., 0-400 m Civ., Lit.rom.; macchie, incolti, prati, 0-600 m Medicago orbicularis (L.) Bartal. (M. cuneata J. Lupinus luteus L. – R; VU Woods) - MC Anzio, Circeo, Aus. (Terr., Priverno, Fossanova), In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati, pasco- Aur. (Fondi, L.S.Puoto). Sec.sc.: Agro Pont.; incol- li, radure, rud., colt., incolti, 0-1300 m ti, 0-600 m Medicago polymorpha L. (M. hispida Gaertner) - Medicago arabica (L.) Huds. - MC MC In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.).; prati, incol- prati, rud., marg. strade, 0-600 m ti, rud., marg. strade, 0-1000 m Medicago arborea L. - R (talora INTR) Medicago praecox DC. - MR da Sperl. a Gaeta (M.Orlando), Ponza e Vent. Aur. (M.Orlando, La Civita), Ponz. (Ponza, Zann., Sec.sc.: Maccarese, Anzio; rupi, muri, rud., 0-200 m Vent.). Ind. per Bagnoregio, Tivoli, Cineto R. Medicago ciliaris (L.) All. – RR; CR Sec.sc.: Roma (varie loc.); incolti aridi, garighe, Tarq. (Saline, leg. E. Lattanzi, 1980 - H.Lat). rud., 50-300 m Sec.sc.: “Monti della Tarquinia di Corneto” (RO), e Medicago prostrata Jacq. subsp. prostrata - RR Ind. per Montecass.; suoli salsi, 0 m Reat. (Vallunga, leg. E. Lattanzi, 1992 – H.Lat), Medicago disciformis DC. – MR; VU Sab. (M.Tancia, leg. G. Corazzi, 1996 - FI, RO); Sorat., Tib. (M.Catillo), Gaeta (M.Orlando); garighe, pascoli, rupi, 800 -1300 m incolti, prati aridi, rud., 50-500 m Medicago rigidula (L.) All. (M. agrestis Ten., M. ger- Medicago doliata Carmign. (M. aculeata Willd.; M. ardii Willd.) - MC oliviformis Guss.) - MR In quasi tutta la Regione (incl. Ponza); incolti, Tib. (Guidonia), Aus., Aur. (da Sperl. al prati, pascoli, marg. strade, rud., 0-1200 m Garigliano); incolti aridi, dune, 0-300 m Medicago rugosa Desr. – RR; CR Medicago falcata L. subsp. falcata [M. sativa L. Gaeta (M.Orlando, MORALDO et al., 1990). subsp. f. (L.) Arcang.] - C Sec.sc.: Ponz. (Vent.); gariga, 150 m In gran parte della Regione (escl. Ponz.); prati Medicago sativa L. - NAT 232 ANZALONE et al.

In gran parte Regione (Ponz. escl.); colt., prati, tieri, 800-2000 m incolti, rud., 0-1200 m Note. Talora Ind., per errore, sub O. alba subsp. Medicago scutellata (L.) Mill. - R tenoreana (Lacaita) Pignatti. (ANZALONE, CORAZZI Tra S.Severa e Tolfa, Tib. (Guidonia), Lucr. 1998) (Palombara), Roma, Aus., Aur. (zona litor.- subli- Onobrychis arenaria (Kit.) DC. subsp. arenaria – tor.). Sec.sc.: M.Romano (VT) e Ind. per: Civ., RR; VU Sabat.; incolti, prati, marg. strade, 0-600 m Laga (P.Accumoli), Ruffi (Canterano), Sab. Medicago tenoreana DC. - MR; LR (L.Turano, L.Salto); prati e pascoli, 350 -1650 m Aus. (M.Leano, Le Serre, M.Croce), Aur. (litor. di Onobrychis caput-galli (L.) Lam. - C Fondi, M.Orlando); incolti e prati aridi, garighe, Litorale dal F.Fiora a Fregene, Viterb., Laga, Tolfa, rupi, 0-800 m Sab., M.Tib., Sabat., Ruffi, Roma, Pren., Terr., Medicago truncatula Gaertn. (M. tribuloides Desr.) - C Aur., Pic., Ponz.; pascoli, pratelli, incolti, garighe, Tarq., Sorat., Sab., Corn.-Tib., Roma, Lit.rom., macchie, 0-800 m Pren., Circeo, Aus., Gaeta, Ponz. Sec.sc.: Ind. per Onobrychis montana DC. subsp. montana - ? Civ., Cast.Rom.; incolti, pascoli, radure, prati, rud., Ind. per Laga (TONDI, PLINI, 1995). Sec.sc.: Ind. 0-800 m per Main. (S. Biagio Sarac., M. Fresolone, Medicago turbinata (L.) All. [M. spinulosa DC., M. TERRACCIANO, 1872-78) tuberculata (Retz.) Willd.] - R Onobrychis viciifolia Scop. (O. sativa Lam.) - MC Lucr. (Palombara), Roma, Aur. (litor. da Sperl. al Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); Garigliano). Ind. per Anagni. Sec.sc.: Tivoli, prati e pascoli, incolti, 50-2000 m Monterotondo, Ponz. (Vent.) e Ind. per: Ferenti- Ononis diffusa Ten. [O. serrata Forssk. subsp. diffu- no, Terr., Itri; incolti, colt., strade campestri, rud., 0- sa (Ten.) Rouy] - C 300 m In tutta la fascia litoranea della Regione (Ponz. Melilotus albus Medik. - MC escl.) e nelle valli tra i Monti della Tolfa; rupi, Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); spiagge, 0-100 m prati e incolti umidi, sponde, marg. strade, 0-1200 m Ononis mitissima L. – RR; EW Melilotus altissimus Thuill. (M. macrorhizus Auct.) Tarq. (Pian di Spille, leg. M. Iocchi, 2004 - FI). - PC Sec.sc.: Roma, Fiumic.; retroduna, 2 m A.Vit. (M.Ruf.), Laga, Reat., V.Tev., M.Tib., Ononis natrix L. subsp. natrix - MR Roma, Ruffi, Scal., Ern., Aur.; incolti umidi, spon- Bagni di Tivoli, Roviano, Sperl. (Puntone de, stagni, 0-1200 m Capovento). Sec.sc.: Rieti, Sab., Ind. per Cim. Melilotus elegans Ser. - MR (Palanz.), Circeo; incolti, prati aridi, 50-500 m Scal., Circeo, Ponz.; incolti, rud., 50-500 m Ononis ornithopodioides L. – RR; VU Melilotus indicus (L.) All. (M. parviflorus Desf.) - C Aus. (M.Leano, M.della Cucca), Aur. (M.Lauzo, Sab., Tib., Sabat., Roma. Litor. fino al Circeo, Grotta di Tiberio). Sec.sc.: Circeo; rupi, garighe, Pren., Aus., Aur., Ponz.; incolti, macchie, marg. sen- prati aridi, 0-300 m tieri, arbusteti, 0-1000 m Ononis pusilla L. subsp. pusilla (O. columnae All.) - Melilotus italicus (L.) Lam. - PC MC Sorat., Tib., Roma, Cast.Rom., Circeo, Aus., Aur., Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); Ponz. (Vent.). Sec.sc.: Tarq., Simb.; incolti aridi, prati aridi, garighe, pascoli, 50-1200 m garighe, rud., 0-600 m Ononis reclinata L. (incl. O. mollis Savi) - C Melilotus neapolitanus Ten. - R A.Vit., Cim., Val.Tib., Sorat., Sab., Tib., Roma, A.Vit. (M.Ruf.), Roma, Cast.Porz., Cast.Rom., Litor., Ruffi, Simb., Scal., Cast.Rom., Circeo, Ponz. (Vent.). Sec.sc.: Simb., Ind. per Sperl.-Gaeta; Aus., Aur.; prati aridi, garighe, 0-1400 m incolti, pascoli, rud., 0-600 m Ononis spinosa L. subsp. antiquorum (L.) Arcang. - C Melilotus officinalis (L.) Pall. - MC A.Vit., Cim., Tib., Lucr., Roma, Litor., Lep., Cioc. In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); incolti, rud., (), Aus., Aur., Pic. Sec.sc.: Ind. per: colt., prati, 0-1500 m Circeo, Fondi; prati, incolti, garighe, colt., 0-1300 m Melilotus siculus (Turra) Steud. [M. messanensis (L.) Ononis spinosa L. subsp. spinosa - C All.] – RR; CR A.Vit., Laga, Reat., Sab., Roma, Ruffi, Simb., Lit.rom. (Maccarese-Fregene, BONAVENTURA, Ern., Aus., Aur., Main.; prati, incolti, garighe, colt., 1956), un individuo racc. a Roma (leg. B. 0-1300 m Anzalone, 1949 - RO-HA); incolti, 0-50 m Ononis variegata L. - C Melilotus sulcatus Desf. - MC In tutta la fascia litoranea della Regione (Ponz. In tutta la zona litor., collinare e submont. della escl.); spiagge, dune, 0-10 m Regione (incl. Ponz.); incolti, marg. strade, colt., Ononis viscosa L. subsp. breviflora (DC.) Nyman prati aridi, 0-800 m (O. breviflora DC.) - PC Onobrychis alba (Waldst. et Kit.) Desv. subsp. alba Tib., Scal., Ern., Cioc., Lep., Aus., Aur. Sec.sc.: - R; LR Viterb., Civ., Tolfa, Fiumic.; rupi, pascoli aridi, 50- Duch., Sab., Pic. (Rocca Altiera), Main. (M. 700 m Cavallo). Sec.sc.: Simb. e Ind. per: Term. (sub O. Ornithopus compressus L. - MC echinata Don); prati-pascoli aridi, rupi, marg. sen- In quasi tutta la Regione; incolti, prati, radure, Flora vascolare del Lazio 233

marg. strade, pascoli, dune, 0-1000 m Sec.sc.: Roma (Macchia Mattei, F.so della Ornithopus perpusillus L. – RR ; VU Magliana), Ostia, Fiumic. A.Vit. (Latera, leg. F. Lucchese, 1985 - FI, RO), Tetragonolobus maritimus (L.) Roth. (Lotus m. L., Manziana (leg. G. Lusina, 1921 - RO-HR). Sec.sc.: L. siliquosus L.) – RR; VU Ind. per Nemi (Cast.Rom.); prati presso le sorgenti Roma (Scalo Ostiense), Lit.rom. (da Maccarese a sulfuree, 300-500 m Castelfusano); prati umidi, arbusteti, 0-50 m Ornithopus pinnatus (Mill.) Druce - PC Tetragonolobus purpureus Moench (Lotus Barb., Roma, Nettuno (Astura, Foglino), Cast. tetragonolobus L.) - R Porz., Cast.Rom., Circeo, Latina, Aus. (Fossano- Roma, Litor., Circeo, Aur. (Serapo-Gaeta). Sec.sc.: va), Aur., Ponz. (Zann.). Sec.sc.: Tivoli, Ostia e Ind. Tarq., Tolfa, Manziana (Sabat.), Aus. Ind. per Civ.; per Terr.; marg. sentieri, pratelli, incolti, prati, 0- incolti aridi, rud., arbusteti, 0-50 m 600 m Trifolium alexandrinum L. - CAS Oxytropis campestris (L.) DC. - RR; LR Monterotondo, Aus. Ind. per Roma; colt., incolti, Laga, Simb., Ern.; pascoli alpini, brecciai, rupi, 50-300 m 1300-2200 m Trifolium alpestre L. - PC Oxytropis pilosa (L.) DC. subsp. caputoi (Moraldo Laga, Term., Sab., Lucr., Simb., Lep., Scal., Ern., et La Valva) Brilli-Catt., Di Massimo et Gubellini Aus., Aur., Cairo; arbusteti, boscaglie, praterie - RR; LR mont., 600-2000 m Laga (Cima Lepri, Monte Doro, ). Ind. per Reat. Trifolium alpinum L. – NT; EW (sub. O caputoi Moraldo et La Valva); praterie d’al- Sec.sc.: Ern. (tra M.Fanfilli e La Monna, leg. A. titud., 1200-1700 m Béguinot., 1895 - RO-HR) Note. Cfr. BRILLI-CATTARINI et al., 2001 Trifolium angustifolium L. subsp. angustifolium - Pisum sativum L. subsp. biflorum (Raf.) Soldano [P. CC sativum L. subsp. elatius (M.Bieb.) Asch. et Gr.] - In quasi tutta la Regione; amb. aridi, incolti, radu- MC re, rud., marg. sentieri, 0-1300 m In quasi tutta la Regione (incl. Ponza); marg. Trifolium arvense L. - CC boschivi, boscaglie, arbusteti, incolti, pascoli, 50- In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); radure, 1000 m prati, colt., incolti, marg. strade, 0-1500 m Pisum sativum L. subsp. sativum - CAS Trifolium aureum Pollich subsp. aureum - MR Bagnoregio, Roma, Ostia, Cast.Rom., Ern., Itri; M.Reat., Simb. Sec.sc.: Lucr.; prati aridi, radure, colt., incolti, rud., 0-500 m 1000-1600 m Robinia pseudacacia L. - INV Trifolium badium Schreb. - RR; LR In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); boschi, Laga (M.Doro), Term.; pascoli alp., ≥1500 m boscaglie, arbusteti, sponde, marg. strade, 0-1000 m Trifolium bocconei Savi - C Scorpiurus muricatus L. (S. subvillosus L.) - MC Barb., Roma, Lit.rom., Cast.Rom., Lep., A.Pont., In quasi tutta la Regione, specialm. nel settore Aus., Aur. Sec.sc.: racc. o Ind. per molte altre loc.; medit. e submedit. (Ponz. incl.); garighe, radure incolti aridi, prati, dune, 0-800 m boschive, pratelli, incolti aridi, 0-1000 m Trifolium campestre Schreb. (T. procumbens L.) - Securigera cretica (L.) Lassen (Coronilla c. L.) - R CC Sab., Sorat., M.Tib., Roma, Cast.Rom.; incolti, In quasi tutta la Regione (Ponz. incluse); incolti, pendii aridi, marg. strade, prati, 0-600 m pascoli, rud., marg. strade, 0-1600 m Securigera securidaca (L.) Degen et Dörfl. - MC Trifolium dubium Sibth. - PC In gran parte della Regione (escl. Ponz.); incolti, A.Vit. (M.Ruf.), Cim., Laga, Term., Roma, rud., prati, marg. strade, 0-1000 m Cast.Porz., Ruffi, Circeo, Gaeta. Sec.sc.: A.Vit. Securigera varia (L.) Lassen (Coronilla v. L.) - MC (Lam.). Ind. per Pic.; prati umidi, rive, praterie In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); pendii aridi, mont., 0-1300 m prati, rud., marg. boschivi, 50-1400 m Trifolium cherleri L. - C Spartium junceum L. - MC Viterb., Mar.laz., Sorat., Sab., Lucr., Sabat., Roma, In quasi tutta la Regione, dalla pianura al livello Litor., Circeo, Aus., Aur. (zona costiera). Sec.sc.: mont. (Ponz. incl.); boscaglie, macchie, 0-1200 m Tivoli; incolti, pascoli, garighe, dune, colt., 0-800 m Sulla coronaria (L.) Medik. ( coronarium Trifolium echinatum M.Bieb. - MC L.) - NAT In gran parte della Regione (Ponz. escl.); prati, In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); colt., incolti, incolti aridi e sabbiosi, rud., 0-600 m 0-1000 m Trifolium fragiferum L. subsp. fragiferum (T. Teline monspessulana (L.) K. Koch [Genista m. (L.) bonannii C.Presl) - MC L. Johnson, Cytisus monspessulanus L.] - PC Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); Tib., Lucr., Roma, Cast.Porz., Anzio, Lep., Circeo, incolti, per lo più umidi, sponde, prati, 0-800 m Aus., Fondi. Sec.sc.: Ind. per: L.Vico, Cast.Rom.; Trifolium glomeratum L. - MC boschi, macchie, boscaglie, 50-800 m Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); Tetragonolobus conjugatus (L.) Link. subsp. requie- prati, incolti, radure, marg. sentieri, 0-1000 m nii (Mauri ex Sanguin.) E. Dominguez et Galiano Trifolium hirtum All. - R; LR – NT; EW; EW Cim. (tra Viterbo e Monte Romano), Lucr., Roma, 234 ANZALONE et al.

Lit.rom. Sec.sc.: A.Vit. e Ind. per Marino Note. Per alcune loc. è Ind. anche la subsp. monta- (Cast.Rom.); incolti, rud., 0-600 m num, ma molto probab. per errore Trifolium hybridum L. subsp. elegans (Savi) Asch. Trifolium nigrescens Viv. subsp. nigrescens - CC et Graebn. - MR; LR In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati, pasco- A.Vit. (M.Ruf.), Nettuno (Foglino), Aur. (Itri-La li, incolti, marg. strade, rud., 0-1500 m Civita). Sec.sc.: Ind. per Cast.Rom. (loc. Trifolium noricum Wulfen subsp. praetutianum Squarciarelli); incolti, prati e pascoli, marg. boschivi, (Savi) Arcang. – NT; EW 0-500 m Sec.sc.: Simb. (M. Autore e M. Cotento, sub. T. Trifolium incarnatum L. subsp. incarnatum - NAT praetutianum Guss., leg. A. Terracciano, 1891 - Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); RO-HR), Ind. per Ern. (Pizzo Deta, FALQUI, prati, pascoli, colt., incolti, radure, 0-1500 m 1899) Trifolium incarnatum L. subsp. molinerii (Hornem.) Trifolium obscurum Savi - ? Ces. - MC Ind. per Aur. (Gaeta, MORALDO et al., 1990) In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); prati, pasco- Trifolium ochroleucum Huds. - MC li, incolti, radure, 50-1500 m Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); Trifolium infamia-ponerti Greuter (T. angustifolium prati aridi, marg. boschivi, radure, boscaglie, 50- L. subsp. gibellianum Pignatti, T. intermedium 1500 m Guss. nomen illeg., T. angustifolium var. interme- Trifolium ornithopodioides L. - RR (E?) ; LR dium Gibelli et Belli) – NT; EW Bagni di Tivoli (Lago dei Tartari, leg. G. Sec.sc.: Lit.rom. (“arene della Pineta di Maccarese”, Montelucci, 1948 - RO-HM). Altre loc. indicate leg. F. Cortesi 1898 - RO-HR, sub T. angustifolium per errore; depressioni temp. inondate, 100 m var. intermedium), per errore Ind. per Aur. Trifolium pallidum Waldst. et Kit. - C (MORALDO et al., 1990) In gran parte della Regione (escl. Laga, Term., Trifolium lappaceum L. - C Simb. Ponz.); prati, incolti, pascoli, radure di boschi, A.Vit. (Lam., M.Ruf., Viterbo), Tib.(Guidonia), 0-1000 m Roma, Litor., Ruffi, Latina, Circeo, Aus., Aur., Trifolium patens Schreb. - R Ponz. Sec.sc.: Civ. e Ind. per Simb., Cast.Rom.; Roma, Scal., Circeo, Aus. (L.Vescovo e Fossanova), colt., incolti, pascoli, radure, 0-800 m Aur. (Fondi e presso il Liri), Pic. Sec.sc.: Sorat., Trifolium latinum Sebast. – NT; EW; EW Tolfa, Tivoli, Anzio, Simb., Agro Pont., e Ind. per: Sec.sc.: Roma (Via Aurelia, Macchia Mattei, Sab., Cast.Rom.; prati umidi, 0-500 m Maglianella) racc. fra il 1858 e il 1902 (leg. L. Trifolium phleoides Willd. – RR; VU Salomonsohn, 1902 - RO-HR). E’ la sola presenza Laga (P.Accumoli, leg. A. Scoppola, E. Lattanzi, in Italia. Per errore segnalato il ritrovamento in 1992 - FI, UTV). Sec.sc.: Ind. per Cairo; pendii tempi recenti (PIGNATTI, 1987) aridi, 1600 m Trifolium leucanthum M. Bieb. - R Trifolium pratense L. subsp. pratense - CC A.Vit. (Vallerosa), Barb., S.Severa, Sorat., Lep. In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati, pasco- (Roccagorga). Sec.sc.: Ind. per Bracciano (Sabat.); li, incolti, colt., rud., 0-1000 m incolti e pascoli, 0-600 m Trifolium pratense L. subsp. semipurpureum Trifolium ligusticum Loisel. - PC (Strobl) Pignatti - PC A.Vit. (M.Ruf., Lam.), Barb., Roma, Litor., Laga, Term., Reat., Duch., Ruffi, Simb., Scal., Cast.Rom., Circeo, Ern., Aus., Aur., Ponz. Aur., Main.; pascoli e pietraie cacum., praterie (Zann.). Sec.sc.: Cim. (Canepina), V.Tev. mont., ≥1200 m (Civitacast.), Sabat. (Oriolo Rom.); incolti e pasco- Trifolium repens L. subsp. prostratum Nyman - PC li aridi, dune, marg. boschivi, 0-1100 m A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Laga (Accumoli), Duch., Trifolium medium L. subsp. medium - PC Sab., Ruffi, Scal., Circeo, Aus.; prati, pascoli, 300- A.Vit. (M.Ruf.), Cim., Reat. (Vallunga), Laga, 1500 m Sab., Lucr., Lep., Simb., Ern., Aus., Aur., Pic. Trifolium repens L. subsp. repens - CC Sec.sc.: Ind. per: Cast.Rom., Sora, Montecass.; In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati umidi, prati, marg. boschivi, radure, 500-1500 m pascoli, incolti, colt., rud., 0-1800 m Trifolium michelianum Savi - RR; LR Trifolium resupinatum L. - CC Cast.Porz. (leg. E. Lattanzi, 1987 - H.Lat); prati In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, umidi, 20 m prati, pascoli, colt., rud., 0-1600 m Trifolium micranthum Viv. - PC Trifolium rubens L. – R; VU A.Vit., Cim., Sabat. e Vicar., Roma, Cast.Porz., A.Vit. (M.Ruf.), Reat., Simb. (M.Livata), Aur. Nettuno (Foglino), Scal., Circeo, Aus., Aur. (zona (Esperia, Portella), Pic. (V.Canneto); marg. boschi- costiera), Pic. Sec.sc.: Term., Tolfa, Tivoli, Lit.rom.; vi, praterie mont., 800-1500 m incolti umidi, rud., 0-800 m Trifolium scabrum L. subsp. scabrum - MC Trifolium montanum L. subsp. rupestre (Ten.) In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti aridi, Nyman - R colt. abband., rupi, rud., pascoli, 0-1500 m Laga, Term., Reat., Rascino, Duch., Simb. Ind. per Trifolium sebastianii Savi - R V.Liri e, nel Sec.sc., per Montecass.; prati aridi A.Vit. (M.Ruf.), Cast.Porz., Cioc. (Gavignano), mont., rupi, 1000-2000 m Aur. (F.Liri). Sec.sc.: Tolfa, Sab., e Ind. per: Cim., Flora vascolare del Lazio 235

S.Marinella, Roma, Cast.Rom.; incolti umidi, Ind. per: Civ., Bagnoregio, Ferentino; incolti aridi boschi, boscaglie, 0-600 m e sabbiosi, prati, macchie, colt., rud., 0-700 m Trifolium spadiceum L. – RR; VU Trifolium vesiculosum Savi - C Laga (Agro Nero, leg. G. Tondi, 1992 - H.Ton; A.Vit., Cim., Lucr., Roma, Litor., Ern., P.Accumoli, leg. E. Lattanzi e A. Scoppola, 1991 - Cast.Rom., A.Pont., Aus., Aur. Sec.sc.: Sabat.; FI, UTV); prati umidi e acquitr., 1500-1600 m radure, prati, pascoli, incolti, rud., 0-800 m Trifolium spumosum L. - RR; LR Trigonella esculenta Willd. [T. corniculata (L.) L., T. Roma (Scalo Ostiense), Aur. (litor. Minturno-foce balansae Boiss. et Reuter] - C Gari). Sec.sc.: Tarq. (Saline); incolti, 0-50 m A.Vit. (Lam.), Cim., Corn., Roma., Pren., Scal., Trifolium squamosum L. (T. maritimum Huds.) - Ern., Lep., Circeo, Aus., Aur. Sec.sc.: Tarq., PC Cast.Rom.; incolti aridi, colt., pascoli, rud., 0-1000 m Barb., Tib. (Guidonia), Roma, Litor., Ruffi, Trigonella foenum-graecum L. - NAT Circeo, Aus. Aur. Sec.sc.: Mar.laz., Sorat., Tolfa e Roma (Scalo Ostiense), Lit.Rom. (S.Severa e Ind. per Cast.Rom.; prati, incolti, rive, amb. umidi, Fregene), Pren. (Capranica), Cioc. (Gavignano), 0-400 m Lep., Ern. (Trisulti), Aus. (F.Amaseno), Aur. Trifolium squarrosum L. - PC (Spigno, Gari). Sec.sc.: Tor Vaianica; colt., incolti, A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Laga, Monterotondo, rud., 0-800 m Roma, Litor., Ruffi, Pren., Scal., Ern., Aus., Aur. Trigonella gladiata M. Bieb. - PC Sec.sc.: Rieti, Sabat., Simb., Cast.Rom., Circeo, Sab. (M.Tancia), Tib., Litor., Ruffi, Pren., Simb., Cioc., Ind. per Cairo; prati e pascoli, colt., rud., 0- Scal., Lep., Aus., Aur., Cassino. Sec.sc.: A.Vit., 1500 m Ponza; incolti aridi, garighe, prati, pinete, 0-1000 m Trifolium stellatum L. - MC Trigonella monspeliaca L. [Medicago m. (L.) Trautv.] In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati, pascoli, – MR; VU pendii, incolti, rud., marg. strade, radure, 0-1000 m V.Tev. (Bassano in Tev.), Sab. (M.Tancia), Tib. Trifolium striatum L. subsp. striatum - C (Bagni di Tivoli), Roma, Ruffi (M.Macchia). A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Sab., Vicar., Roma, Sec.sc.: Tarq., Ostia; garighe, incolti e pascoli aridi, Cast.Porz., Nettuno (Foglino), Ruffi, Pren., Simb., rupi, 50-1000 m Scal., Ern., Aus., Aur. Sec.sc.: Cim., Cast.Rom., Tripodion tetraphyllum (L.) Fourr. (Anthyllis tetra- Cisterna; prati aridi, radure e marg. boschivi, arene phylla L.) - PC maritt., 0-1500 m Sab. (presso dolina Revotano), Roma, Ern. Trifolium striatum L. subsp. tenuiflorum (Ten.) (), Cioc. (Gavignano), Lep. (Sezze), Aus., Arcang. - PC litor. dal Circeo a Gaeta. Sec.sc.: Ind. per: Cim. A.Vit. (M.Ruf.), Barb., Ruffi, Simb., Scal., (Palanz.), Lucr. (Cineto R.), Cairo (Roccasecca); Cast.Rom., Circeo, Aus., Aur. Sec.sc.: Mar.laz., garighe, incolti aridi, rud., spiagge, 0-600 m Tolfa, Roma, (Lep.); garighe, incolti, prati Ulex europaeus L. subsp. europaeus – MR; VU aridi, 0-1500 m Tolfa (Allumiere), Roma (lungo via C.Colombo), Trifolium strictum L. (T. laevigatum Poiret) - PC Cast.Porz. Sec.sc.: Viterbo, Ostia, Cast.Rom., Nettuno (Foglino), Cast.Porz., Simb., Scal., Cioc., Aus.; marg. boschivi, arbusteti, 0-500 m Cast.Rom., Aur. (S.Andrea-), Cairo (for- Vicia altissima Desf. - ? cella di Cervaro). Sec.sc.: Lucr. (M.Gennaro), Ern., Ind. per Aur. (Gaeta, TERRACCIANO, 1872-78) Circeo; prati, incolti, 50-1000 m (riportata in FIORI, 1923-29, PIGNATTI, 1982, Trifolium subterraneum L. subsp. oxaloides Nyman MORALDO et al., 1990) - RR Vicia barbazitae Ten. et Guss. (V. laeta Ces.) – RR; Tib. (Guidonia, leg. G. Montelucci, 1937 - RO- CR; VU HM). Ind. per Monterotondo (RM); prati, 200 m A.Vit. (M.Ruf., F.so Acqua Chiara), Cim. Trifolium subterraneum L. subsp. subterraneum - (M.Montalto e Palanz.); marg. e radure di bosco, MC 550-700 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati, incol- Vicia benghalensis L. (V. atropurpurea Desf.) - PC ti, rud., colt., marg. strade, 0-1200 m Civ., Tolfa, S.Severa, Maccarese, Roma, Cast.Porz., Trifolium suffocatum L. - PC Acilia, Latina, Aus. Sec.sc.: Tarq., Lit.rom. (da A.Vit. (Lam.), Barb., Corn. (Montecelio), Roma, Cerveteri a Ostia); pascoli aridi, incolti, garighe, 0- Cast.Porz., Pren., Scal., Cast.Rom., Lep., Circeo, 600 m Aus., Gaeta, Ponz. (Ponza e Zann.). Sec.sc.: Sorat., Vicia bithynica (L.) L. - CC Tivoli, e Ind. per Cairo; incolti e pratelli aridi, In quasi tutta la Regione; incolti, pascoli, arbusteti, retrodune, rud., 0-600 m colt., 0-1000 m Trifolium thalii Vill. - R Vicia cassubica L. - PC Laga, Term., Reat., Duch., Simb., Ern.; radure di A.Vit. (M.Ruf.), Cim., Tib., Ern., Cast.Rom., faggeta, praterie subalp., ≥1200 m Cioc., Lep., Circeo, Aus. Sec.sc.: Lucr., Nettuno, Trifolium tomentosum L. - C Cisterna; marg. boschivi, 0-1300 m A.Vit. (M.Ruf.), Barb., Sorat., Monterotondo, Vicia cracca L. - PC Sab., Roma, Litor., Pren., Simb., Lep., Circeo, A.Vit., Laga, Sab., Roma, Simb., Ern., Cast.Rom., Aus., Aur., Ponz. Sec.sc.: Mar.laz., Tivoli, Cioc., e Aur. Ind. per Reat.; prati, marg. boschivi, 50-1500 m 236 ANZALONE et al.

Vicia dalmatica A.Kerner – RR; CR; CR 800-1400 m Lucr. (Percile, presso i laghetti, leg. B. Anzalone, E. Vicia parviflora Cav. [V. tenuissima (Bieb.) Sch. et Lattanzi, 1981 - RO-HA) (non più ritrovata); Scal. Th.] - MC (pendii nei pressi dei Pantani di Roiate, leg. E. In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, Lattanzi e A. Tilia, 1998 - H.Lat); prati e pascoli arbusteti, macchie, boschi e boscaglie, 0-1000 m aridi, 500-750 m Vicia peregrina L. - C Vicia disperma DC. – RR; VU A.Vit. e Viterbo, Term., V.Tev., Sab., M.Tib., Circeo, Ponz. (Zann.); per altre loc. confusa con V. Roma, Ruffi, Pren., Simb., Cast.Rom., Scal., loiseleurii; incolti, rud., 0-200 m Cioc., Aus., Ponz. Sec.sc.: Ind. per Itri; arbusteti, Vicia dumetorum L. - MR; LR incolti aridi, 0-1200 m Laga, Cast.Rom. Ind. per Aur. (M. Ruazzo). Vicia pisiformis L. – MR; EN Sec.sc.: Ind. per Cairo; marg. boschivi,300-1300 m Laga, Cim. (L.Vico e S.Martino al C.), Cast.Rom. Vicia ervilia (L.) Willd. - CAS (Rocca Priora - S.Cesareo); marg. cerrete e castagne- Duch. (Cartore), Ponz. (Vent.). Sec.sc.: Cicol., Fara ti, 400-600 m Sabina; colt., incolti, 0-1000 m Vicia pseudocracca Bertol. - C Vicia grandiflora Scop. - MC Diffusa in quasi tutto il settore medit. e submedit. Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.); della Regione, Ponz. incl.; incolti aridi e sabbiosi, boschi, boscaglie e macchie, arbusteti, radure, 50- dune, 0-300 m 1500 m Vicia pubescens (DC.) Link - PC Vicia hirsuta (L.) Gray - MC A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Sab., S.Marinella, In quasi tutta la Regione; incolti, prati aridi, arbu- Cast.Porz., Nettuno (Foglino), Circeo, Aus., Aur., steti, colt., 0-1200 m Ponz. Sec.sc.: Palo, Roma; pascoli aridi, colt., incol- Vicia hybrida L. (V. spuria Rafin.) - MC ti e rud., 0-800 m In quasi tutta la Regione; incolti, rud., arbusteti, Vicia sativa L. subsp. cordata (Hoppe) Batt. - PC colt., boschi, 0-1000 m Cim. (L.Vico), Sorat., Monterotondo, Roma, Vicia incana Gouan - MC Lit.rom. (S.Marinella), Ruffi, Scal., Circeo, Aus., Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); Fondi, Cairo, Ponz. (Palm. e Zann.); prati, incolti, boschi, praterie di altitud., 50-1500 m arbusteti, amb. umidi, 0-500 m Vicia lathyroides L. - PC Vicia sativa L. subsp. incisa (M. Bieb.) Arcang. (V. Viterb., Sabat., Vicar., Roma, Cast.Porz., Ruffi, pimpinelloides Mauri) – RR; VU; VU Cast.Rom., Ern., Lep., Circeo, Cairo; incolti aridi, Cast.Rom. (Miralago, leg. E. Giovi, 2003 - RO- pratelli, 0-1000 m HR) (unica presenza in Italia); sottobosco e radure Vicia loiseleurii (M Bieb.) Litv. (V. terronei Ten., V. del castagneto, 500 m meyeri Boiss.) - C Vicia sativa L. subsp. macrocarpa (Moris) Arcang. - In gran parte della Regione; incolti, prati, marg. NAT boschivi, colt., 0-1000 m A.Vit. (M.Ruf.), Cim., Mar.laz., Roma e adiacen- Vicia lutea L. [V. hirta DC., V. lutea L. ssp. vestita ze, A.Pont., V.Liri, Aus., Aur., Ponz.; prati, colt., (Boiss.) Rouy] - C incolti, rud., marg. strade, 0-600 m In gran parte della Regione (Ponz. incl.); incolti, Vicia sativa L. subsp. nigra (L.) Ehrh. (V. angustifo- arbusteti, 0-600 m lia L., V. cuneata Guss., V. segetalis Thuill.) - MC Vicia melanops Sm. - C Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); Viterb., Sorat., Tolfa, Sab., Lucr., Sabat., Vicar., incolti, prati, colt., 0-1000 m Roma, Litor., Artena, Pren., Cast.Rom., Circeo, Vicia sativa L. subsp. sativa - NAT Ern., Aus.; arbusteti, incolti, boscaglie, 0-900 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati, pasco- Vicia narbonensis L. subsp. narbonensis - C li, colt,, arbusteti, macchie, 0-1500 m In gran parte della Regione; boscaglie, pascoli, marg. Vicia sepium L. - MC strade, incolti, arbusteti, 0-1000 m Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.); Vicia narbonensis L. subsp. serratifolia (Jacq.) Ces. boschi mont., radure, cedui, 100-1500 m - C Vicia sicula (Raf.) Guss. - E? A.Vit. (Lam.), Cim., Sabat., Corn., Monteroton- Roma (Centocelle, leg. A. Cacciato, 1947 - RO- do, Lucr., Roma, Pren., Cast.Rom., Circeo; bosca- HR) e non più rinvenuta glie, marg. strade, incolti, arbusteti, 0-1000 m Vicia sparsiflora Ten. – RR; VU Vicia ochroleuca Ten. subsp. ochroleuca - ? A.Vit. (M. Ruf.), Reat. (Valle Ottara); marg. Ind. per Agro Pont. (F.Ninfa presso Tor Tre Ponti, boschivi, 500-790 m BÉGUINOT, 1935) Vicia tenuifolia Roth subsp. elegans (Guss.) Nyman Vicia onobrychioides L. - MR – RR; VU Laga, M.Reat., Sab. (M.Tancia); prati aridi, bosca- Sab., Lucr. (Vicovaro e Percile, leg. B. Anzalone, glie, radure di faggeta, 500-1500 m 1986-87 - RO-HA); incolti, rive, 300-600 m Vicia pannonica Crantz - R Vicia tenuifolia Roth subsp. tenuifolia - ? Laga (Macchie Piane), Reat. (Vallunga), Cicol., Ind. per: A.Vit. (Bagnoregio), Cast.Rom. (Monte- Sab., Simb., Ern.; arbusteti, incolti, prati aridi, compatri), Aur. (Piana di Fondi) Flora vascolare del Lazio 237

Vicia tetrasperma (L.) Schreb. - C Laga (F.so Gorzano, leg. G. Tondi, 2001 - H.Ton); A.Vit. (M.Ruf.), Cim., Sorat., Sab., Sabat., Roma, prati umidi torbosi, 1650 m Pren., Scal., Cast.Rom., Latina, Aus., Aur., Cairo. Alchemilla coriacea Buser - MR; LR Ind. per varie altre loc.; boschi, boscaglie, garighe, Laga (Pizzo di Sevo, F.so Cerruglia, Macchie Piane, prati, incolti, colt., 0-1200 m Agro Nero, F.so Selva Grande), Pic. (M.Meta). Vicia villosa Roth subsp. varia (Host) Corb. (V. dasy- Sec.sc.: Ind. per Simb.; marg. faggeta, praterie carpa Ten.) - CC mont., ≥1500 m In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); incolti, rud., Alchemilla demissa Buser - RR; LR arbusteti, boschi, boscaglie, macchie, 0-1000 m Term. (Rio Fuggio), Pic. (M.Meta); pascoli, pratel- Wisteria sinensis (Sims) Sweet (Glycine s. Sims) - li, 1100-2240 m CAS Alchemilla filicaulis Buser - RR Roma; muri, rud., 0-100 m Laga (Pizzo di Sevo, leg. G. Tondi, 1997 - H.Ton); praterie mont., festuceti, 1850 m POLYGALACEAE Alchemilla flabellata Buser - MR Laga (Pizzo di Sevo, La Forca), Simb., Pic. Sec.sc.: Lucr.; prati aridi, arbusteti, ≥1500 m Polygala alpestris Rchb. (incl. P. angelisii Ten.) - R Alchemilla glabra Neygenf. - MR Laga (P.Accumoli), Term., Duch., Simb., Ern. Laga, Term., Pic. (M.Meta); prati pingui, pascoli di Sec.sc.: Ind. per: Lucr., Pic.; prati aridi, pascoli, alta quota, 800-1800 m rupi, 900-2000 m Alchemilla glaucescens Wallr. - MR Polygala amarella Crantz - RR; LR Laga, Duch., Ern., Simb. (Campo Staffi). Sec.sc.: Laga (Accumoli, F.Tronto sopra Preta) ( G. leg. Ind. (sub A. montana S.W. Schmidt) per Pic. (Val Tondi, 1994 - H.Ton). Ind. per: Simb., Ern.; prati Canneto); prati mont., pascoli subalp., ≥1300 m umidi e torbosi, 800-1200 m Alchemilla incisa Buser - RR; LR Polygala chamaebuxus L. - MR; LR Laga (F.so Selva Grande, Macchie Piane); Simb. (Fiumata, Vallepietra), Ern. (Prati di pascoli mont. e radure, 1500-1600 m Campoli), Pic. (Valle di Canneto); rupi, marg. Alchemilla marsica Buser - RR boschivi, prati aridi, 500-1500 m Laga (F.so Selva Grande, B. Anzalone, 1997 - Polygala flavescens DC. - MC leg. RO-HA); radure faggeta, 1500 m In gran parte della Regione, specialm. nelle zone Alchemilla monticola Opiz - R collinari e mont. (non risulta per Laga).; marg. Laga, Term. (Rio Fuggio), Ern., Pic. (Forestella). boschivi, macchie, pascoli, prati, radure, 0-1400 m Ind. per Duch. : Simb. (sub Polygala major Jacq. - PC Sec.sc. A. silvestris Schm.), Ind. per Forca d Laga, Term., Duch., Simb., Scal., Ern., Lep., Aur., ’Acero e M.Meta; pascoli e Cairo; praterie d’altitud., radure di faggeta, 1200-1900 m prati aridi, radure, pascoli cacum., 800-1700 Alchemilla nitida Buser - PC m Polygala monspeliaca L. - MC Laga, Term., Duch., Simb., Ern., Pic., Main. In gran parte della Regione (escl. Ponz.); (M.Cavallo); rupi, praterie subalp., greti, ≥1200 m incolti, Alchemilla straminea Buser - RR; LR garighe, prati, 0-1900 m Polygala nicaeensis W.D.J. Koch subsp. mediterra- Laga (Agro Nero, L’Inversaturo), Term. (Rio nea Chodat - MR Fuggio); radure di faggeta, prati e pascoli d’altitud., Laga (Selva Grande e Colle S.Giov.), Aur. (Formia 1100-1500 m Alchemilla strigosula Buser - MR; LR - Maranola). Sec.sc.: F.Fiora (A.Vit.), Tolfa, Simb., Cast.Rom.; pascoli aridi, garighe, 100-1500 m Laga (L’Inversaturo), Term. (Rio Fuggio), Simb. Polygala vulgaris L. - C (M. Viglio); prati e pascoli mont., marg. faggeta, In gran parte della Regione (escl. Ponz.); prati e 1100-1500 m pascoli, boschi e boscaglie, 100-1800 m Alchemilla subcrenata Buser - MR Laga, Term. (Rio Fuggio), Pic. (V.Canneto). Sec.sc.: Simb. (M.Livata); praterie e pascoli mont. e ROSACEAE subalp., radure, 1100-1500 m Agrimonia eupatoria L. subsp. eupatoria - MC Alchemilla tenuis Buser - RR In quasi tutta la Regione (Ponz. escluse); boschi, Laga (L’Inversaturo, leg. G. Tondi, 1994 - H.Ton); boscaglie e radure, prati aridi, incolti, arbusteti, 0- prateria al marg. faggeta, 1600 m 1000 m Alchemilla transiens (Buser) Buser - RR; LR Alchemilla cinerea Buser - RR; LR Laga (Cima Lepri, leg. G. Tondi. 1989 - H.Ton); Laga (Macchie Piane), Term. (Rio Fuggio), Simb.; pascoli di altitud., rupi silicee, 2300 m pratelli, sponde, praterie mont., nardeti, 1100-1600 Alchemilla undulata Buser - R; LR m Laga, Term., Duch., Simb.; prati umidi, radure in Alchemilla colorata Buser - R faggeta e presso gli stazzi abbandonati, ≥1500 m Laga, Term., Simb., Ern., Pic. (Rocca Altiera). Alchemilla xanthochlora Rothm. (A. vulgaris auct., Sec.sc.: Cicol., Sab.; marg. faggeta, praterie subalp., A. sylvestris auct.) - RR prati mont., seslerieti, 1000-1800 m Laga (Macchie Piane), Pic. (Forestella). Ind. (sub Alchemilla compta Buser - RR A. vulgaris L.) per Duch., Simb., Ern.; pascoli, 238 ANZALONE et al.

1500-1600 m boschivi, 500-900 m Amelanchier ovalis Medik. subsp. cretica (Willd.) Geum molle Vis. et Pancic - MR Pignatti - RR Laga (Agro Nero), Simb., Aur. (M. Petrella). Ind. Aur. (M. Petrella, leg. B. Moraldo e F. Banaudi, per Ern.; pascoli, radure, arbusteti, 1300-1500 m 1982 - FI). Ind. per Duch.; rupi, 1400-1500 m Geum rivale L. – RR; VU Amelanchier ovalis Medik. subsp. ovalis - C Laga: F.so Selva Grande, Cima delle Serre e F.so Laga, Reat., Term., Duch., Sab., Pren., Simb., Cerruglia; faggete, prati umidi, 1300-1400 m Ern., Aur., Pic. Sec.sc.: Lucr., Lep.; marg. boschivi, Geum urbanum L. - CC rupi, 500-1500 m In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); boschi, radu- Aphanes arvensis L. (Alchemilla a. Scop.) - MC re, arbusteti, prati, pascoli, incolti, rud., 0-1600 m In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); pascoli, pra- Malus domestica (Borkh.) Borkh. (Pyrus malus L.) - telli, incolti, 0-1300 m NAT Aphanes inexspectata Lippert (Alchemilla microcarpa Nella maggior parte della Regione; boschi, bosca- Boiss. et Reut.) - PC glie, incolti. 0-1000 m A.Vit. (Lam.), Cim., Tolfa, Vicar., Roma, Lit.rom. Malus florentina (Zuccagni) C.K. Schneid. – R; VU e Cast.Porz., Circeo, Aus., Aur. Sec.sc.: Ind. per A.Vit. (M. Ruf.), tra Maremma e Viterb., Corn. Simb.; pascoli aridi, dune, 0-1200 m (Poggio Cesi), Cioc. (Bosco Faito, Macchia Aremonia agrimonoides (L.) DC. subsp. agrimonoi- Anagni), Aus. (Amaseno); boschi spec. cerrete, 250- des (Agrimonia a. L.) - C 400 m Laga, Term. e Reat., Sab., Lucr., Ruffi, Pren., Scal., Malus sylvestris (L.) Mill. (Pyrus malus L. var. s. Ern., Simb., Lep., Aur., Cairo. Sec.sc.: Cioc., Aus.; auct.) - MC boschi, specialm. faggete, 500-1500 m Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.); Cotoneaster integerrimus Medik. - MR boschi di latif., boscaglie submedit., 0-800 m Laga, Cicol., Duch., Ern., Simb.; rupi assolate, Mespilus germanica L. - NAT 1000-1800 m In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); boschi, Cotoneaster tomentosus Lindley - R boscaglie, 0-1000 m Laga, Term., Duch., Simb., Ern., Aur. Sec.sc.: Ind. Potentilla anserina L. subsp. anserina - ? per: Lep., Pic.; rupi assolate, boscaglie, 1000-1600 m Ind. da alcuni AA. per loc. laziali Crataegus laevigata (Poir.) DC. (C. oxyacantha Potentilla apennina Ten. subsp. apennina - R auct.) - MC Reat. e Term., Duch., Simb., Ern. Sec.sc.: Ind. per: In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); arbusteti, M.Meta (Pic.), Cairo; rupi, ≥1800 m boschi, 0-1500 m Potentilla argentea L. - ? Crataegus monogyna Jacq. subsp. azarella (Griseb.) Sec.sc.: Ind. per: Viterb. e Simb., forse per confu- Franco - ? sione con entità affini. Mancano dati sicuri Ind. per alcune loc. dei Simb. e per Monterotondo Potentilla aurea L. subsp. aurea - ? (RM) Ind., per errore, per Ern. (Prato di Campoli, Crataegus monogyna Jacq. subsp. monogyna - MC CULICELLI et al., 1999) In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); arbusteti, Potentilla brauneana Hoppe - RR boschi, incolti, 0-1500 m Laga (Pizzo di Sevo), Main. (Metuccia); vallette Cydonia oblonga Mill. (Pyrus cydonia L.) - NAT nivali, 2000-2100 m Reat., Roma, Riano, Simb., Ern., Cioc., Aus., Potentilla caulescens L. - R Gaeta, Ponza; incolti, boscaglie, colt., 0-1000 m Term., Duch., Ern., Aur., Pic., Main. Sec.sc.: Dryas octopetala L. subsp. octopetala - R Simb.; rupi calcaree e pascoli, 500-2000 m Laga, Term. e Reat., Duch., Simb., Ern. Ind. per Potentilla crantzii (Crantz) Beck ex Fritsch subsp. Cairo (probab. per errore); rupi, brecciai, ≥1500 m crantzii - RR Filipendula ulmaria (L.) Maxim. (Spiraea u. L.) – Laga (Macchie Piane), Term. Ind. per: Simb., RR; VU Duch., Ern., ma molto probabilmente per equivo- Laga (F.so Cerruglia), Reat. (alta Valle del Velino e co con specie affini; pascoli alpini, ≥1100 m F.Velino a Rieti). Sec.sc.: Simb.; prati umidi, spon- Potentilla detommasii Ten. - R de, 400-1300 m Laga, Sab., Lucr., Simb., Lep., Ern., Scal., Affilani. Filipendula vulgaris Moench (Spiraea filipendula L.) Ind. per Cast.Rom.; prati aridi e marg. boschivi, – C 300-1200 m Viterb., Term., Cicol., Sab., Roma., Simb., Ern., Potentilla erecta (L.) Räusch. (P. tormentilla Stokes) Aus., Aur. Ind. per: Sabat. Pren. Sec.sc.: Cast.Rom.; - MR; LR prati, pascoli, colt., 50-1500 m Laga (F.so Cerruglia, Macchie Piane, P.Accumoli), Fragaria vesca L. subsp. vesca - MC Ern. (sopra Trisulti); prati umidi, radure di boschi, In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); boschi, radu- 800-1600 m re, pascoli, incolti, arbusteti, 0-1900 m Potentilla hirta L. - ? Fragaria viridis Duchesne subsp. viridis - PC Ind. per molte loc. per confusione con P. recta e P. Viterb. (M.Ruf., Palanz.), Cim., Reat., Bassano in pedata Tev., Lucr. (S. Polo-M.Morra), Ern., Aur. Potentilla incana P. Gaertn., B. Mey et Scherb. [P. (M.Altino). Sec.sc.: molte loc.; prati, radure e marg. acaulis L. subsp. arenaria (Borkh.) Sojàk] - RR; LR Flora vascolare del Lazio 239

Ern. (Monna di Rosa, leg. E. Lattanzi, F. Lucchese, steti, rupi, 0-1000 m 1988 – H.Lat), Ind. per Aur. [sub P. cinerea Chaix Prunus persica (L.) Batsch - CAS subsp. arenaria (Borkh.) P.Fourn.]; pascoli aridi, Bagnoregio, Lucr., Roma, Ern., Cast.Rom., Ponz.; 1100-1350 m boschi, incolti, rud., rive, 0-500 m Potentilla inclinata Vill. (P. canescens Besser) - ? Prunus spinosa L. subsp. spinosa - MC Sec.sc.: Ind. per Simb. (M.Autore, CUFODONTIS, In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); arbusteti, 1939; M.Tartaro, FALQUI, 1899) boscaglie, boschi, incolti, rud., 0-1500 m Potentilla indica (Jacks.) Th. Wolf - CAS Pyracantha coccinea M. Roem. [Cotoneaster pyracan- Roma (TESCAROLLO et al., 2004); rud., 50 m tha (L.) Spach] - MC Potentilla micrantha Ramond ex DC. - MC In quasi tutta la Regione, specialm. nel settore In quasi tutta la Regione (escl. Circeo, Ponz.); medit. e submedit. (Ponz. escl.); boschi, macchie, boschi, boscaglie, macchie, arbusteti, 0-1500 m arbusteti, pascoli, 0-900 m Potentilla pedata Willd ex Sprengel - R Pyrus communis L. - NAT Barb., Tib., Scal., Aus. e Ind. per Roma. Sec.sc.: Nella maggior parte della Regione; boschi, bosca- Cim., Cicol., Sorat. e Ind. per Lucr.; pascoli, incol- glie, arbusteti, 0-1000 m ti, marg. boschivi, 0-900 m Pyrus pyraster Burgsd. (P. communis auct., non L., P. Potentilla recta L.subsp. recta - MC communis L. var. achras Wallr.) - MC Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); boschi, prati aridi, rupi, 0-1200 m boscaglie, arbusteti, incolti, pascoli, 0-1400 m Potentilla reptans L. - CC Pyrus spinosa Forssk. (P. amygdaliformis Vill.) - MC In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); prati, amb. Dalla pianura al livello submont. di quasi tutta la umidi, rive, boschi, incolti, 0-1600 m Regione (Ponz. escl.); boschi, boscaglie, macchie, 0- Potentilla rigoana Th.Wolf - C 1100 m Laga, M.Reat., Duch., Simb., Ern., Lep., Aur., Rosa agrestis Savi - C Cairo, Pic.; pascoli alpini, rupi, ≥1100 m A.Vit., Barb., Laga, Sorat., Sab., M.Tib., Vicar., Potentilla supina L. subsp. supina – RR; CR; EN Roma, Litor., Ruffi, Pren., Scal., Ern., Lep., Aus., Ern. (L.Canterno, leg. E. Lattanzi, 1995 - RO- Cairo. Ind. per: Cast.Rom.; boscaglie, prati aridi, HA); rive, 500 m arbusteti, 50-1300 m Potentilla tabernaemontani Asch. - ? Rosa andegavensis Bastard [R. canina L. var a. Citata da vari AA. per diversi gruppi montuosi, ma (Bastard) Desp.] - PC probab. per equivoco. Forse questa specie manca A.Vit. (M.Ruf.), Barb., Laga, Sab., Ruffi, Scal., nel Lazio Lep., Simb.; arbusteti, 300-900 m Prunus avium L. subsp. avium - C Rosa arvensis Huds. - C In gran parte della Regione; boschi, arbusteti, 100- In gran parte della Regione; radure e marg. boschi- 1000 m vi, boscaglie, 0-1400 m Prunus cerasifera Ehrh. - NAT Rosa balsamica Besser (R. tomentella Léman, R. Cim., Laga, Roma, Ern.; sponde, incolti, boschi, 0- obtusifolia Desv.) - PC 1000 m A.Vit., Lucr., Roma, Ruffi, Pren., Simb., Scal., Note. La varietà pissardii (Carrière) L.H. Baley Ern., Lep., Aus., Pic. Sec.sc.: Ostia, Monterotondo; racc. a L.Vico e Roma (Tev.) arbusteti, marg. boschivi, 50-1300 m Prunus cerasus L. - NAT Rosa canina L. s.s. - CC Tolfa, Ruffi, Simb., Ern., Cairo; boschi, arbusteti, In quasi tutta la Regione; boscaglie, arbusteti, 50- 0-1000 m 1500 m Prunus domestica L. subsp. domestica - NAT Rosa corymbifera Borkh. (R. dumetorum Thuill.) - C In gran parte della Regione; boschi, boscaglie, arbu- Viterb., Laga, Term., M.Tib., Sabat., Roma, Ruffi, steti, 0-1000 m Simb., Scal., Ern., Cast.Rom., Lep., Fiuggi, Aus.; Prunus domestica L. subsp. insititia (L.) Bonnier et arbusteti, boscaglie, 50-1700 m Layens - CAS Rosa deseglisei Boreau [R. corymbifera Borkh. var. A.Vit. (M.Ruf.), Simb. (). Sec.sc.: Cast.Rom. deseglisei (Boreau) Thiry] - RR e Ind. per: Subiaco, Fiuggi; incolti, marg. boschivi, Pren., Vetralla; arbusteti, marg. cerreta, 350-500 m 300-400 m Rosa dumalis Bechst. - R Prunus dulcis (Mill.) D.A.Webb (P. amygdalus Term., Sab. (M.Tancia), Scal. (lungo la cresta), Batsch) - NAT Ern.. Simb. Sec.sc.: Ind. per bacino del Liri Lucr., Roma, Simb., Ern., Terr., Cairo, Ponza; (FALQUI, 1899); marg. boschi mesof., 1000-1400 m boschi, boscaglie, arbusteti, rud., 0-800 m Rosa foetida Herrm. (R. lutea Mill.) - ? CAS Prunus laurocerasus L. - NAT Ind. per Viterbo (FIORI, 1923-29) Cim., M.Tib., Roma, Simb., Ern., Cast.Rom., Rosa gallica L. - PC Lep., Cairo; boschi, boscaglie, arbusteti, 0-600 m A.Vit., Reat. (Vazia), Corn., Roma, Lucr., Ruffi, Prunus mahaleb L. - C Simb., Scal., Cast.Rom., Cioc. (Macchia Anagni), Laga, M.Reat., Duch., Sab., Roma, Ruffi, Simb., Aus., Aur. Sec.sc.: Ind. per Cim. (L.Vico); cedui, Scal., Cast.Rom., Lep., V.Liri, Aus., Aur. Sec.sc.: boscaglie, marg. colt., arbusteti, 50-800 m Cioc. e Ind. per Montecass.; boscaglie, cedui, arbu- Rosa micrantha Borrer ex Sm. - PC 240 ANZALONE et al.

A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Barb., Cim., Monteroton- Rubus candicans Weihe ex Rchb. - ? do, Nettuno (Foglino), Ruffi, Simb., Scal., Lep., Ind. per la Regione (CONTI et al., 2005) Ern., V.Liri, Aus., Aur., Pic., Cairo. Sec.sc.: Rieti, Rubus canescens DC. (R. tomentosus Borkh. p.p., Tib.; boscaglie, cedui, arbusteti, prati, 50-1300 m incl. R. collinus DC.) - MC Rosa montana Chaix - MR In quasi tutta la Regione; boschi, macchie, boscaglie, Term.(Vallonina), Laga, Scal., Ern. Sec.sc.: Ind. per arbusteti, incolti, 0-1200 m Duch.; marg. boschi mont., 1200-1700 m Rubus hirtus Waldst. et Kit. (R. glandulosus Auct. Fl. Rosa multiflora Thunb. - CAS It. p.m.p., non Bellardi) - MC Roma, Cast.Rom. (M.Canino); incolti, 50-400 m In gran parte della Regione (escl. Ponz.); boschi, Rosa nitidula Besser [R. canina L. var. blondeana arbusteti, 50-1200 m (Ripart) Duffort] - PC Rubus idaeus L. - C A.Vit., Sab., Lucr., Roma, Ruffi, Simb., Scal., Nelle zone mont. di quasi tutta la Regione; radure Lep.; radure, marg. boschivi, arbusteti, 0-1100 m e marg. boschivi, boscaglie, arbusteti, 700-1800 m Rosa pendulina L. (R. alpina Pourr.) - PC Rubus incanescens (DC.) Bertol. - MR Laga, Term., Duch., Simb., Ern., Lep., Aur., Pic.; A.Vit. (M.Ruf.), Cim., Tolfa, Sabat., Ern., marg. boschivi, specialm. faggete, brecciai, 800-1800 m Rosa pouzinii Tratt. - PC Cast.Rom.; boschi (castagneti, faggete), 400-800 m A.Vit., Soratte, Sab., Ruffi, Simb., Scal., Ern., Rubus laciniatus Willd. - CAS Lep., Aus. Ind. per Anagni; radure e marg. boschivi, Simb. (M.Livata, leg. E. Lattanzi, 2001 - H.Lat); prati aridi, arbusteti, 400-1300 m rud., 1320 m Rosa pulverulenta M. Bieb. (R. glutinosa Sibth. et Rubus ulmifolius Schott - CC Sm.) - RR In tutta la Regione; boschi, macchie, incolti, arbu- Ern. (M.Fanfilli, leg. E. Lattanzi, 1988 - H.Lat); steti, rud., 0-1100 m pascoli di altitud., 1800 m Sanguisorba minor Scop. subsp. balearica (Bourg. Rosa rubiginosa L. - ? ex Nyman) Muñoz Garm. et C. Navarro [S. minor Ind., nel Sec.sc., per varie loc. (Tib., Simb., Sora), Scop. subsp. muricata (Gremli) Briq., Poterium ma i relativi exs. (in RO) lasciano dubbi polygamum Waldst. et Kit.] - MC Rosa sempervirens L. - MC In quasi tutta la Regione; prati aridi, garighe, incol- In quasi tutta la Regione, specialm. nel settore ti, rud., radure di boschi o boscaglie, 0-1300 m medit. e submedit. (Ponz. incl.); leccete, macchie Sanguisorba minor Scop. subsp. minor (Poterium s. sempreverdi, pendii, 0-900 m L.) - ? Rosa serafinii Viv. – NT; EW Ind. per: Bagnoregio, Trisulti (probabilmente per Sec.sc.: M. Lucretile (leg. P. Sanguinetti, 1829 - errore) e Ponza (per errore) RO-HR) Sanguisorba officinalis L. (Poterium officinale Rosa spinosissima L. (R. pimpinellifolia L.) - PC A.Gray) – NT; EW Term. (Rio Fuggio), Duch., Sab. (M.Tancia), Ern. Sec.sc.: Cast.Rom. (presso il L.Albano, E. Fiorini- (M.Fanfilli), Simb. (Filettino), Aus. (M.Calvilli), Mazzanti, 1828 - RO-HR) Aur. Sec.sc.: Ind. per Cim. (Palanz.); rupi, creste, Sarcopoterium spinosum (L.) Spach (Poterium s. L.) pascoli, praterie subalp., 900-1600 m - E?; EW; VU Rosa squarrosa (A. Rau) Boreau (R. canina L. var. s. Tib. (Tivoli, leg. A.Cacciato, 1936 - RO-HR) e poi A. Rau) - C non più trovata nel Lazio In gran parte della Regione (Ponz. incl.); arbusteti, Sibbaldia procumbens L. (Potentilla sibbaldii Haller 100-1200 m fil.) - MR; LR Rosa stylosa Desv. - RR Laga, Pic., Main.; vallette nivali e vaccinieti, prate- Scal. (tra e Piglio. leg. E. Lattanzi e A. rie alpine, ≥1700 m Tilia, 1998 - H.Lat.); arbusteti, 800 m Sorbus aria (L.) Crantz subsp. aria ( Ehrh.) Rosa subcanina (Christ) Vuk. - MR Pyrus aria Term., Ern.; arbusteti, ≥1000 m - MC Rosa subcollina (Christ) Vuk. - RR In quasi tutta la Regione, ai livelli submont. e Ern. (, loc. Le Campora, leg. E. Lattanzi, mont.; boschi di latif., rupi, praterie, 500-1500 m 2002 - H.Lat); arbusteti, 1220 m Sorbus aucuparia L. subsp. aucuparia - C Rosa tomentosa Sm. - PC In gran parte Regione; boschi di latif., 700-2000 m A.Vit. (M.Ruf.), Cim., Cicol., Simb., Scal., Sorbus chamaemespilus (L.) Crantz (Pyrus c. Ehrh.) Cast.Rom., Ern., Aus. (Vallecorsa), Aur.; marg. - R; LR boschivi, arbusteti, praterie subalp., 500-1200 m Term., Simb., Ern., Pic.; brecciai cacum., rupi, Rosa villosa L. (R. pomifera J.H. Herrmann) - MR; 1500-2000 m LR Sorbus domestica L. (Pyrus d. Ehrh.) - MC Term. (Rio Fuggio), Simb., Scal., Ern. (Prato di Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); Campoli); pendii aridi, arbusteti, 1000-1500 m boschi e boscaglie, 0-1000 m Rubus caesius L. - MC Sorbus torminalis (L.) Crantz [Pyrus t. (L.) Ehrh.] - C In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); boschi, forre, In gran parte della Regione (Ponz. escl.); boschi, arbusteti, amb. umidi, sponde, 0-1200 m boscaglie, 0-800 m Flora vascolare del Lazio 241

ELAEAGNACEAE Note. A Roma, sul Tevere, è stato rinvenuto anche l’ibrido Ulmus × hollandica Mill. (U. carpinifolia Elaeagnus angustifolia L. - CAS G. Suckow × glabra Huds.) Tarq., Focene (Roma), Formia-Maranola, Gaeta; rud. e rup. litor., 0-50 m CANNABACEAE RHAMNACEAE Cannabis sativa L. - CAS Roma (Tev., P.te Magliana, leg. B. Anzalone, 1975 Frangula alnus Mill. subsp. alnus (Rhamnus frangula - RO-HA). Sec.sc.: L.Fondi; rud., 50 m L.) - R Celtis australis L. subsp. australis - MC Laga, Litor., Cioc. (Macchia Anagni), Circeo, Aus. Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.) (L.Vescovo), Fondi (Sorg. Sette Cannelle); boschi (talora INTR); boschi, boscaglie, radure, 0-800 m mesof., acquitr., fossi, 0-500 m Humulus lupulus L. - MC Paliurus spina-christi Mill. - C In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); rive, sponde, In gran parte della Regione (escl. zone elevate e boschi mesof., 0-1000 m Ponz.); macchie, boscaglie, arbusteti, incolti, 0-600 m Rhamnus alaternus L. subsp. alaternus - MC MORACEAE In gran parte della Regione; macchia sempreverde, dune, rupi, boscaglie, 0-800 m Broussonetia papyrifera (L.) Vent. - NAT Rhamnus alpina L. subsp. alpina - R Tivoli, Roma, Fiuggi, Ceprano, Aus., Fondi; Laga, Reat. e Term., Duch., Simb., Ern., Cairo; amb.rud., arbusteti, marg. boschi, 0-600 m rupi, marg. boschivi (faggete), 700-2000 m Ficus carica L. - C Rhamnus alpina L. subsp. fallax (Boiss.) Maire et In quasi tutta la Regione, escl. le zone più elevate; Petitm. - R rupi, muri, scarpate, sponde, 0-800 m Laga, Term., Duch., Simb., Ern.; rupi, marg. Maclura pomifera (Raf.) C. K. Schneid. ( Toxylon boschivi (faggete), 700-1800 m pomiferum Raf.) - CAS Rhamnus cathartica L. - C Roma, Tivoli, Scal., Fondi; arbusteti, marg. strade, Viterb., Term., Tolfa, Sab., Tib., Sabat., Treia, amb.rud., 0-500 m Ruffi, Scal., Ern., Cast.Rom.; boschi e boscaglie, M orus alba L - CAS arbusteti, 100-800 m Roma (Tev. e affluenti), Aus.; sponde, colt., 50 m Rhamnus pumila Turra - R Morus nigra L. - CAS Laga, Reat. e Term., Duch., Simb., Ern.; rupi Roma (Tevere e suoi affluenti); sponde, colt., 50 m cacum., ≥1100 m Rhamnus saxatilis Jacq. subsp. infectoria (L.) URTICACEAE P.Fourn. (R. infectoria L.) - R Duch., Simb., Ern., Lep., Aus., Aur.; rupi, garighe, Boehmeria nivea (L.) Gaudich. - CAS macereti, praterie mont., 700 -1800 m Roma (Villa Pamphili); sponde, 50 m Ziziphus zizyphus (L.) Meikle (Z. jujuba Mill.) - CAS M ercurialis annua L. - CC Sorat., Roma, Ninfa, Aur. Sec.sc.: Tivoli, Terr.; In tutta la Regione; incolti, rud., marg. boschivi, incolti, arbusteti, colt., 0-600 m colt., 0-1300 m Mercurialis ovata Sternb. et Hoppe - MR; LR Duch., Pic. (M.Meta), Main. Sec.sc.:. Lucr ULMACEAE (M.Gennaro), Ern. (sopra Veroli); boschi, brecciai, Ulmus glabra Huds. (U. montana With.) - C rupi, 1000-2100 m A.Vit. (Lam.), Cim., Laga, Term., Tolfa, Sabat., Mercurialis perennis L. - C Roma, Ruffi, Pren., Simb., Cast.Rom., V.Liri, In quasi tutta la Regione (escl. Circeo, Ponz.); Aus., Aur., Cairo; boschi mesof., 50-1200 m boschi, 300-1600 m Ulmus laevis Pall. - CAS P arietaria judaica L. (P. diffusa Mert. et Koch) - CC Roma (Tev.), Cast.Porz.; sponde, boscaglie, 0-100 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); muri, rud., Ulmus minor Mill. subsp. canescens (Melville) rupi, a volte epifita, 0-1000 m Briwicz. et Ziel. (U. canescens Melville) - CAS Parietaria lusitanica L. subsp. lusitanica - PC; LR Roma (Acquatraversa), Cast.Porz., Aur. (Selvacava, V.Tev. (Bassano in Tev.), Roma, Terr., Aur. (Fondi, Spigno), Ponza; boschi, incolti, 0-1000 m Itri, Maranola, Formia, Gaeta, Minturno), Palm.; Ulmus minor Mill. subsp. minor (U. campestris muri, rupi, rud., 0-300 m Auct. non L.) - MC Parietaria officinalis L. - C In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); boschi, A.Vit. (M.Ruf.), Cim., Laga, Reat., V.Tev., Corn., boscaglie, arbusteti, incolti, rud., 0-1200 m Vicar., Ruffi, Pren., Simb., Scal., Ern., Cast.Rom., Ulmus procera Salisb. - CAS Lep., Circeo, Aus., Aur., Pic., Main.; boschi mesof., Roma (Tev. e suoi affluenti entro il G.R.A.); bosca- forre, rud., 0-1000 (1400) m glia ripariale, 50 m S oleirolia soleirolii (R eq.) Dandy [Parietaria s. Ulmus pumila L. - CAS (Req.) Spreng.] – MR; LR; VU Roma (Tevere a Ripa Grande), Sabaudia; boscaglie, S.Severa, Roma; muri ombrosi, rud., 0-50 m 50 m Urtica dioica L. subsp. dioica - MC 242 ANZALONE et al.

In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); rud., incol- apennina Ten. Tali binomi, tuttavia, secondo altri ti, radure, 0-1800 m AA (PIGNATTI, 1982; GREUTER et al., 1986; Urtica membranacea Poir. ex Savigny (U. caudata SCHWARZ, 1993) cadono in sinonimia di Q. virgi- Vahl) - CC liana o di Q. pubescens. La questione rimane per- In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); rud., incol- tanto in attesa di chiarimento ti, 0-1500 m Q uercus robur L. subsp. robur (Q. pedunculata Urtica pilulifera L. - MR Ehrh.) - C Tarq., Roma, Aur. Sec.sc.: A.Vit., Tivoli e Ind. per: Barb., Sab., Corn., Roma, Litor., Ruffi, Cim., V.Liri; rud., incolti, 0-500 m Cast.Rom., Circeo, Aus., Cairo; acquitr., sponde, Urtica urens L. - C rive, 0-800 m Barb., Sorat., Roma, Ruffi, Simb., Cast.Rom., L. - C Lep., A.Pont., Aus., Aur., Main., Ponz. Sec.sc.: Ind. In tutta la fascia costiera (Ponz. escl.); boschi sem- per: Cioc., V.Liri; rud., incolti, 0-1500 m prev. spesso associata a latif., macchie; talora estese sugherete pure, 0-500 (700) m FAGACEAE Q uercus virgiliana ( Ten.) Ten. - R A.Vit. (Lam., M.Ruf., Bagnor., Torre Alfina), Aus. Castanea sativa Mill. - MC (Falvaterra). Ind. per: Bolsena, Licenza, Tivoli, Nella maggior parte della Regione, per lo più in Tolfa, Roma, Zann.; boschi, boscaglie,100-700 m zone collinari, submont. e mont. (talora INTR); Note . Per Valle Marina (Aus.) è Ind. da BRULLO et boschi, boscaglie, generalm. su suoli acidi, 0-1200 m al. (1999) Q. amplifolia Guss., binomio che sec. Fagus sylvatica L. subsp. sylvatica - MC PIGNATTI (1982) ricade in sinonimia con Q. virgi- In tutti i settori elevati della Regione, sopra i 700- liana 800 m, e in talune zone a quote inferiori: A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Cim., Barb., Tolfa, Sab., Sabat., JUGLANDACEAE Vicar., Cast.Rom., Cioc. (Bosco Faito); boschi, boscaglie, (130) 700-1800 m Juglans regia L. - NAT Quercus cerris L. - MC A.Vit., Laga, Sorat., Sab., Roma, Ruffi, Simb., In quasi tutta la Regione, dalle pianure costiere al Scal., Lep., Cairo, Aus. Aur., Ind. per Cast.Rom.; livello mont. (Ponz. escl.); boschi, macchie alte, 0- boschi e boscaglie, 50-1200 m 1500 m Quercus dalechampii Ten. - R BETULACEAE A.Vit. (M.Ruf.), Term., Roma (Caffarella), Aus. Alnus cordata Loisel. - RR; LR Ind. per: Allumiere (Tolfa), Cast.Rom. e, nel Aur. (Rupi Fammera e vetta M.Petrella, prob. indi- Sec.sc., Ponz.; boschi, boscaglie, 50-600 m geno, MORALDO, 1982); altrove INTR: Sab. cus frainetto Ten. ( Ten.) - C Quer Q. farnetto (M.Tancia), Lep. (M.Semprevisa); Settore collinare e costiero centro-meridionale boschi misti, 400-1500 m della Regione, ma anche in Mar.laz. (fra Montalto Alnus glutinosa (L.) Gaertn. - C di Castro e Tuscania), A.Vit., Cim., Tolfa; boschi In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); corsi d’ac- mesof., 0-800 m qua, stagni, laghi, acquitr., 0-800 m Quercus ilex L. subsp. ilex - MC Betula pendula Roth – RR; EN In quasi tutta la Regione (incl. Ponz.); boschi misti, Laga (F.so Capo Rio), Term. (M.Iacci, sopra boscaglie, arbusteti; spesso su rupi assolate, anche a Albaneto), Manziana (Caldara). Ind. per Duch.; quote elevate, 0-1100 m boschi mesof., 400-1750 m Quercus petraea (Matt.) Liebl. subsp. petraea (Q. Carpinus betulus L. - MC sessiliflora Salisb.) - PC In quasi tutta la Regione, dal livello del mare al A.Vit., Cim., Tolfa, V.Tev., Sab., Lucr., Pren., piano mont. (Ponz. escl.); boschi mesof., 0-1200 m Cast.Rom. Ind. per: Roma, Mandela, Saracinesco, Carpinus orientalis M ill. subsp. orientalis - C Terr., Itri; boschi, su suolo acido, 100-1000 m × Barb., Reat., Cicol., Sorat., Sab., M.Tib., Roma, Quercus pseudosuber G. Santi - PC Cast.Porz., Ruffi, Pren., Simb., Ern., Cast.Rom., A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Cim., Tolfa, Roma, Ruffi, Lep., Circeo, V.Liri, Aus., Aur., Val Com.; boschi Scal., Cast.Rom., litorale da Maccarese a Terr., termofili, 0-1100 m incl. Circeo, Lep., Aus., Aur.; boschi e boscaglie, 0- Cor ylus avellana L. - MC 500 m In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); × boschi Note. Vanno qui riferite le citazioni di Q. crena- mesof., boscaglie, 0-1500 m ta Lam. (CRISTOFILINI, CREMA, 2005) Ostrya carpinifolia Scop. - MC Q uercus pubescens Willd. subsp. pubescens (Q. In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); boschi e lanuginosa Thuill.) - MC boscaglie, 50-1300 m In quasi tutta la Regione, specialm. nelle zone col- linari e mont.; boschi, macchie, arbusteti, preval. su CUCURBITACEAE calcare, 0-1200 m Note. Per Aus. vengono indicate (LUCCHESE e Bryonia dioica Jacq. [B. cretica L. subsp. dioica LATTANZI, 2000) anche Q. cupaniana Guss. e Q. (J acq.) Tutin] - MC Flora vascolare del Lazio 243

In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); boschi, arbu- rud., 50 m steti, macchie, rud., boscaglie, 0-800 m Chamaesyce maculata (L.) Small (Euphorbia m. L.) - Citrullus lanatus (Thunb.) Matsum. et Nakai - CAS INV Roma (Tev.), Ponza (Frontone e altre spiaggette); Mar.laz., V.Tev., Sab., Tib., Roma, Litor., Cioc. sponde, rud., spiagge, 0-50 m (Macchia Anagni), Ruffi, Lep., Circeo, Aus.; incol- Ecballium elaterium (L.) A.Rich. - MC ti, amb. calpestati, selciati, scarpate ferrov., 0-600 m Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); Chamaesyce nutans (Lag.) Small (Euphorbia nutans rud., incolti, marg. strade, 0-800 m Lag., E. preslii Guss.) - NAT Sicyos angulatus L. - CAS Sab., Lucr., Roma, Cast.Rom., Cioc. (Macchia Viterb. (F. Tevere presso Civita Castellana), F. Anagni), Aus. (M.Saiano), Cassino (rive Gari), Sacco (, FR); sponde, 30-150 m Ind. per Guidonia. Sec.sc.: Ind. per: Terr., Fondi; scarpate ferrov., incolti, amb. calpestati, 50-800 m CELASTRACEAE Chamaesyce peplis (L.) Prokh. (Euphorbia p. L.) - R Mar.laz. (litorale), Furbara, Litor., Circeo, Terr., Euonymus europaeus L. - MC Sperl.; spiagge, dune maritt., 0-20 m In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); boschi di Chamaesyce prostrata (Aiton) Small (Euphorbia p. latif., boscaglie, arbusteti, incolti, 0-1000 m Aiton) - INV Euonymus japonicus L. f. - CAS Palo, Roma, Cast.Porz., Ern., Cioc. (Macchia Roma; rud., 50 m Anagni), Circeo, Aus., Aur.; incolti calpestati, rud., Euonymus latifolius (L.) Mill. - PC 0-800 m Laga, Term., Duch., Tib., Lucr., Monterotondo, Chrozophora tinctoria (L.) Raf. - PC Ruffi, Simb., Ern., Cast.Rom., Lep., V.Liri, Aus. Val Tib., Tib., Roma, Litor., Circeo, Aus., Aur., (M.Siserno), Aur., Main.; boschi di latif., 400-1200 m Ponz. (Vent). Ind. per Anagni. Sec.sc.: Alatri, e Ind. Euonymus verrucosus Scop. - MR; LR per Agro Pont.; incolti, rud., marg. strade, spiagge, Term. (Leonessa), Cicol. (Borgorose), Sab., Simb. 0-300 m (sopra ). Ind. per Duch.; boschi Euphorbia amygdaloides L. subsp. amygdaloides - mesof., 700-900 m MC Parnassia palustris L. subsp. palustris - RR In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); boschi di Laga (Tracciol. di Annibale), Simb. (Fiumata, M. latif., boscaglie, macchie, radure, 0-1800 m Tarino, Vallepietra); amb. umidi, prati torbosi, 800- Euphorbia barrelieri Savi subsp. barrelieri - MR 1900 m Circeo, Aus. (Priverno-Fossanova). Sec.sc.: Terr., e OXALIDACEAE Ind. per Fiumic. (Lit.rom.); sabbie maritt., pratelli, Oxalis acetosella L. - R 0-50 m Laga, Ern., Pic. (Forca d’Acero). Sec.sc.: Simb.; Euphorbia brittingeri Opiz ex Samp. (E. verrucosa boschi mesof., 400-1500 m L.) - ? Oxalis articulata Savigny - NAT Ind. per Pastena (Aus.) (PIGNATTI, 1982) A.Vit. (M.Ruf.), Cim., Roma, Anzio, Ern., Euphorbia characias L. - MC Cast.Rom., Scal., Fiuggi, Circeo, Aus., Aur.; incol- A.Vit., Sorat., Riano, Sab., M.Tib., Sabat., Roma ti, rud., colt., 0-800 m (rariss.), litorale S.Sev.-S.Marin., Ruffi, Pren., Note. Talora citata, per errore, sub O. violacea L. Simb., Ern., Cast.Rom., Lep., Aus., Aur., Pic., Oxalis corniculata L. - MC Cairo; garighe, dune, incolti, rupi, rud. (talora In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., boscaglie e macchie), 0-1000 m muri, radure, colt., 0-1000 m Euphorbia corallioides L. - PC Oxalis pes-caprae L. (O. cernua Thunb.) - INV Tolfa, Sab., Tib., Litor., Cast.Porz., Pren., Ern., Corese (V.Tev.), Roma, Lit.rom., Cast.Rom., Lep., Cast.Rom., Pic.; boschi mesof., forre, 0-1200 m A.Pont., Aus., Aur. (litor.), Ponza e Vent.; incolti, Euphorbia cuneifolia Guss. - R colt., rud., marg. strade, 0-600 m Roma, Cast.Porz., Nettuno (Foglino, Astura), Oxalis stricta L. (O. dillenii Jacq.) - INV Agro Pont. (B.go Isonzo), Circeo, Aus. (Valle A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Lucr., Roma, Litor., Ruffi, S.Vito, Terr.), Aur. (Castelforte-Suio); sponde, pra- Lep., Circeo, Ern., Aus., Aur.; marg. strade, incolti, telli, 0-200 m rud., 0-600 m Euphorbia cyparissias L. - C In gran parte della Regione, quasi solo in amb. col- linare, submont. o mont. (RR a Roma, presso rud. EUPHORBIACEAE di via Appia Antica, negli anni 1940-50); prati, Chamaesyce canescens (L.) Prokh. subsp. canescens pascoli, marg. strade, incolti, radure, 100-1500 m (Euphorbia chamaesyce L.) - PC Euphorbia dendroides L. - R A.Vit. (M.Ruf.), Sorat., Sab., Lucr., Roma, Litor. (dal Circeo a Gaeta), Lep., Aus., Ponz.; gari- Cast.Rom., Ern., Aur. Ind. per: Fregene, Anagni, ghe, amb. rocciosi, rupi maritt., 0-500 m Circeo; incolti, rud., marg. strade, 0-600 m Euphorbia dulcis L. subsp. dulcis - R Chamaesyce humifusa (Willd. ex Schltr.) Prokh. A.Vit. (M.Ruf.), Cim., Laga, Term., Tolfa, Sabat., (Euphorbia h. Willd. ex Schltr.) - CAS; LR Vicar.; boschi e boscaglie, arbusteti, prati umidi, Cast.Porz. (leg. B. Anzalone, 1988 - RO-HA); 200-1800 m 244 ANZALONE et al.

Euphorbia dulcis L. subsp. purpurata (Thuill.) (Agro Pont.), e Ind. per Civ.; rud., rupi maritt., Rothm. - C spiagge, 0-600 m A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Laga, Lucr., Roma, Ruffi, Euphorbia serrata L. – MR; CR Pren., Simb., Ern., Cast.Rom., Pic.; boschi e bosca- Aur. (Itri a Campello, da Itri a Sperl. e presso glie, arbusteti, 100-1800 m Maranola); oliveti, incolti, marg. strade, 50-600 m Euphorbia exigua L. subsp. exigua - MC Euphorbia spinosa L. subsp. spinosa - C Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); Tib. e Lucr., Simb., Lep., Circeo, Aus., Aur., Cairo, incolti, prati, pascoli, radure, colt., rud., 0-1000 m Pic. Sec.sc.: Reat., Cioc. e Ind. per Civ.; garighe, Euphorbia falcata L. subsp. falcata - MC pendii aridi, rupi, 200-1300 m In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); colt., incolti, Euphorbia stricta L. (E. serrulata Thuill.) - ? pascoli, prati, rud., greti, 0-1000 m Ind. per Aur. (Minturno, Rio Ausente, MORALDO Euphorbia helioscopia L. subsp. helioscopia - CC et al., 1990) In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati, pasco- Euphorbia terracina L. - C li, incolti, rud., radure, 0-1200 m In tutto il litorale della Regione e Ponz.; arene Euphorbia hirsuta L. (E. pubescens Vahl) - PC maritt. e sublitor., incolti aridi, 0-200 m Mar.laz. (Montalto di Castro), Tolfa, Roma, Litor., Ricinus communis L. - NAT Cast.Rom., Nettuno (Astura, Foglino), A.Pont., Reat., Roma, Ern., Aus., Aur., Ponz. (Ponza e Aus. Sec.sc.: Civ.; prati umidi, sponde, acquitr., 0- Vent.). Sec.sc.: Ind. per: Cast.Rom.; incolti, dune, 500 m rud., 0-300 m Euphorbia illyrica Lam. subsp. illyrica (E. villosa Waldst. et Kit.) - ? PHYLLANTHACEAE Sec.sc.: Ind. per: Lit.rom. (SANGUINETTI 1864, sub. Andrachne telephioides L. - MR; LR E. pilosa L.), Aur. (Minturno) (TERRACCIANO, Roma, Bagni di Tivoli, Minturno; incolti aridi, 1872-78) scarpate ferrov., 0-100 m Euphorbia lathyris L. - CAS; LR Cim. (L.Vico e S.Martino al Cim.), Scal. (sotto ELATINACEAE Roiate), Cast.Rom. (Frascati), Lep. (zona Sezze e Roccagorga). Sec.sc.: Lucr., Roma, e Ind. per Elatine alsinastrum L. – RR; VU Vallepietra (Simb.); incolti, rud., vigneti, 100-600 m Laga (P.Accumoli), Cast.Porz. Sec.sc.: Paludi Pont. Euphorbia myrsinites L. - R presso il L.Fogliano (Piscina Lagora); acquitr., Term., Duch., Sab., Simb., Ern., Aur.; brecciai, pozze temp., 0-1600 m pascoli, rupi, 600-1900 m Elatine macropoda Guss. – NT; EW Euphorbia nicaeensis All. - RR Sec.sc.: Paludi Pont. (Piscina Lagora presso Duch. (Cartore, leg. F. Bartolucci, 2007 - FI, L.Fogliano, leg. A. Béguinot, 1898 - RO-HR) H.Bart), Cairo (Forcella di Cervaro, leg. F. Minutillo, 1994 - RO-HA). Sec.sc.: Ind. per Reat.; SALICACEAE pascoli e prati aridi, 800-1000 m Populus alba L. - CC Note. Per errore Ind. come E. seguieriana Necker In quasi tutta la Regione, Ponz. escl.; sponde, rive, subsp. seguieriana in ANZALONE, 1996 amb. umidi, 0-1000 m Euphorbia palustris L. – MR; CR Populus × canadensis Moench - NAT Reat. (L.Reatini), Agro Pont., Aus. (L.Vescovo). A.Vit. (Lam.), Fregene, Tivoli, Roma, Cast.Porz., Sec.sc.: Lit.rom., Terr.; sponde, rive, prati umidi, 0- Circeo, Aus.; amb. umidi, sponde, rive, 0-1000 m 400 m Populus canescens (Aiton) Sm. - PC Euphorbia paralias L. - PC V.Tev. (Nazzano), Tolfa, Roma, Castelfusano, Litor. (escl. qualche tratto, come Cast.Porz.), Cast.Porz., Circeo, Aus., Pic.; amb .umidi, 0-700 m Ponz.; spiagge, dune maritt., 0-50 m Populus nigra L. - CC Euphorbia peplus L. (E. peploides Gouan) - MC In quasi tutta la Regione, Ponz. incl.; amb. umidi, In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., sponde, rive, 0-1200 m strade, colt., radure, prati, 0-800 m P opulus tremula L. - MC Euphorbia phymatosperma Boiss. subsp. cernua In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); boschi, amb. (Coss. et Durieu ex Boiss.) Vindt – RR; CR umidi, 0-2000 m Aus. (M.Calvilli, presso Pastena, leg. E. Lattanzi, Salix alba L. subsp. alba - CC 1986 e 1995 - H.Lat); ostrieto, 650 m In quasi tutta la Regione, incl. Ponz.; sponde, sta- Euphorbia platyphyllos L. - MC gni, laghi, amb. umidi, 0-1000 m In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); incolti Salix alba L. subsp. coerulea (S m.) Rech.f. - ? ; LR umidi, sponde, prati, 0-1000 m Ind. per la piana di Fondi (MORALDO et al., 1990) Euphorbia pterococca Brot. - R Salix alba L. subsp. vitellina (L.) Arcang. - CAS Lit.rom. (S.Severa e Cerveteri), Circeo, Aus., Aur. Tra Civitacastellana e Otricoli, Aus.; colt. e incolti, (M.Dragone); marg. e radure di macchia, pratelli, 50-300 m 0-500 m Salix amplexicaulis Bory - RR Euphorbia segetalis L. (E. pinea L.) - R Laga (F.so Selva Grande, F.Tronto). Ind. per Rieti, Roma, Circeo, Aus., Aur., Ponz. Sec.sc.: Cisterna lungo il F.Velino; sponde, 1100-1300 m Flora vascolare del Lazio 245

Salix apennina A.K. Skortsov - PC In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); boschi, A.Vit. (Lam., M.Ruf., F.Paglia), Laga, Term., boscaglie, radure, arbusteti, prati, 0-1000 m V.Tev., Sab., Lucr., Pren., Cast.Rom.; sponde, Viola arvensis Murray - MC acquitr., amb. umidi, 300-1600 m In quasi tutta la Regione (escl. Circeo, Ponz.); colt., Salix babylonica L. - CAS incolti, rud., prati, 0-1400 m INTR e CAS in varie loc. della Regione; rive, spon- Viola canina L. subsp. ruppii (All.) Schübl. et G. de, incolti, 0-800 m Martens - MR Salix caprea L. - C Laga (Pizzo di Sevo), Vicar. (Bracciano), Scal. Cim., Barb., Laga, Term., Reat., V.Tev., Sab., (Alt.Arcinazzo), Cast.Rom. (Genzano); boschi, Roma, Ruffi, Pren., Simb., Scal., Ern., Cast.Rom., prati, arbusteti, 400-1900 m A.Pont., Aus., Aur., Main.; boschi, radure, sponde, Viola eugeniae P arl. subsp. eugeniae - C 50-1600 m Laga, Reat. e Term., Duch., Sab., Lucr., Simb., Salix cinerea L. - C Ern., Lep., V.Liri, Aur., Pic.; pascoli d’altitud., A.Vit. (Lam.), Cim., Laga, Vicar., Roma, ≥1000 m Cast.Porz., Ruffi, Pren., Cast.Rom., Circeo, V.Liri, Viola eugeniae Parl. subsp. levieri (Parl.) Arcang. - ? Aus., Aur., Cairo; sponde, rive, acquitr., amb. Ind. per Aur. (MORALDO et al., 1990) umidi, 0-1000 m Viola hymettia Boiss.et Heldr. - RR Salix eleagnos Scop. subsp. angustifolia (Cariot) Viterb. (Barb., leg. A. Scoppola, 2007 - UTV; Rech. f. - RR Palanz., leg. C. Caporali, 2005 - UTV); prati aridi, A.Vit.: M.Ruf. ( A. Scoppola, 1991 - UTV); leg. 200-400 m sponde, 300-450 m Salix eleagnos Scop. subsp. eleagnos - PC Viola kitaibeliana Schult. - MR; LR A.Vit. (M.Ruf.), Term., Reat., Sab., Lucr, Ern., Term. (Pian di Rosce), Sab. (M.Tancia), Tivoli L.Posta Fibr.; sponde, amb. umidi, 100-1800 m (Acque Albule), Roma (Acqua Santa, Centocelle); Salix foetida Schleich. - RR prati, incolti, pascoli aridi, marg. strade, 0-1300 m Laga (Agro Nero, M.Gorzano); rive, suolo torboso, Viola odorata L. - MC 1440-2460 m In quasi tutta la Regione. Ind. per Ponz. da Salix fragilis L. – MR; LR BÉGUINOT (1905); boschi, macchie, arbusteti, prati L.Vico, Circeo (Mezzomonte), Aus. Ind. per il umidi, 0-1200 m bosco di Cesoline presso Fregene (Roma) e per Pic. Note. Talora Ind. sub V. hirta L. o V. hirta var. (Rio Mollarino); rive e sponde, 50-600 m odorata Salix herbacea L. - RR; LR Viola pseudogracilis S trobl subsp. cassinensis Laga (Pizzo di Sevo, leg. G. Tondi, 1998 - H.Ton); (S trobl) Merxm. et A.F.W. Schmidt – MR; LR vallette nivali, 2100-2300 m Aus. (M.Calvilli, M.Piglioro, M.Chiavino), Aur. Salix pentandra L. – RR; CR; EN (Faggeto, Trinia, Petrella), Cairo (incl. Forcella di Laga (Agro Nero), Term. (M.Jacci, leg. E. Rovelli, Cervaro); pascoli aridi e rup., 600-1400 m 1991 - RO-HR); amb. torbosi (Laga); ghiaioni Viola pseudogracilis S trobl subsp. pseudogracilis - R (Term.), 1400-1800 m Lep., Aus., Aur., Cairo. Ind. per: Lucr.; pascoli, Salix purpurea L. subsp. lambertiana (Sm.) radure, praterie, rupi, 1000-1400 m Neumann ex Rech. f. - MC Viola reichenbachiana Jord. ex Boreau (V . sylvestris In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); sponde, rive, Lam. p.p.) - MC amb. umidi, 0-1800 m In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); boschi, arbu- Salix purpurea L. subsp. purpurea - MR steti, 0-1500 m A.Vit. (M.Ruf.), Reat., Aur.; sponde, amb. umidi, Viola riviniana Rchb. - PC 50-500 m A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Cim., Laga, Duch., Sab. Salix retusa L. - MR; LR (M.Navegna), Corn., Simb., Ern., Cast.Rom., Laga (Cima Lepri, M.Pizzitello), Ern. (Pizzo Lep., Aur.; boschi, radure, incolti, 100-1500 m Deta), Pic. (M.Meta), Main. (M.Cavallo); rupi e V iola rupestris A.F .W.Schmidt - ? pascoli di alta quota, 1700-2400 m Ind. per il Lazio (PIGNATTI, 1982) Salix × rubens Schrank (S. alba × S. fragilis) - RR Viola suavis M. Bieb. subsp. suavis - C Roma (Acquatraversa, leg. B. Anzalone, 1978 - In gran parte della Regione (escl. Ponz.); boschi, RO-HA); sponde, 50 m arbusteti, prati, 300-1600 m Salix triandra L. subsp. amygdalyna (L.) Schübl. et Viola tricolor L. subsp. saxatilis (A.F .W. Schmidt) G. Martens [S. triandra L. subsp. discolor (Koch) Jan (V. saxatilis A.F .W. Schmidt) - NT Arcang.] - C Sec.sc. : Simb. (M.Calvo da Subiaco, leg. G. Doria e A.Vit. (Lam.), Laga, Reat., V.Tev., Corn., Treia, A. Béguinot, 1896 - GDOR). Ind. per Aur. (Rupi Roma, Litor., Ruffi, Agro Pont., V.Liri, Aus., Laolatra, MORALDO et al., 1990, sub. V. tricolor L. Cairo; rive, sponde, 0-1400 m subsp. subalpina Gaudin) Viola tricolor L. subsp. tricolor - C VIOLACEAE A.Vit., Cim., Laga, Lucr., Sabat., Vicar., Roma, Viola alba Besser subsp. dehnhardtii (Ten.) Ruffi, Simb., Ern., Cast.Rom., Lep., Aus., Aur.; W.Becker - MC colt., pascoli, boschi, radure, incolti, 0-1500 m 246 ANZALONE et al.

LINACEAE Linum viscosum L. - R A.Vit. (M.Ruf.), Laga, Sab., Lucr., Simb., Ern. Linum alpinum Jacq. [L. perenne L. subsp. a. (Jacq.) Sec.sc.: Rieti, Cicol.; prati, arbusteti, radure, bosca- Stoj. et Stefanov] - R glie, 500-1500 m Laga, Term., Reat., Duch., Simb., Ern. Sec.sc.: Ind. Note. Talora confuso con L. hirsutum L., che non è per Pic.; pascoli cacum., rupi, praterie subalp., presente in Italia 1000-2000 m Radiola linoides Roth - R Note. Per errore, spesso Ind. come L. alpinum Cast.Porz., Anzio, Nettuno (Foglino), Circeo, subsp. gracilius (Bertol.) Pignatti (ANZALONE, Fondi, Ponz. (Ponza, Palm., Zann.). Sec.sc.: Ostia- CORAZZI, 1998) , Cisterna; pratelli su sabbie umide, 0-10 m Linum austriacum L. subsp. tommasinii (Rchb.) Greuter et Burdet - MR HYPERICACEAE Term. (Sella di Leonessa), Sab. (M.Tancia), Aus. (M.Romano), Aur. (Rupi Redentore, sub L. alpi- Hypericum androsaemum L. - PC num subsp. gracilius). Ind. per: Simb. (M.Autore, A.Vit. (Lam.), Barb., Cim., Tolfa, V.Tev. sub L. austriacum subsp. collinum), Pic. (Rocca (Nazzano), Sab., Lucr., Sabat., Cioc., Cast.Rom., Altiera); pascoli e prati aridi, brometi, rupi, 800- Circeo, Lep., Aus., Aur. Ind. per: Pren., Ern., 2000 m Simb.; boschi, amb. umidi, 0-1400 m Linum bienne Mill. (L. angustifolium Huds.) - MC Hypericum australe Ten. - PC In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, V.Tev., Tib., Sabat., Roma, Litor., A.Pont., Cioc. prati, garighe, 0-1500 m (Macchia Anagni), Aus., Aur.; prati umidi, radure Linum capitatum Kit. et Schult. subsp. serrulatum boschive, 0-500 m (Bertol.) Hartvig - R Hypericum calycinum L. - CAS Term., Reat., Duch., Ern., Pic., Roma, Ern., Aur. (Esperia). Sec.sc.: Viterb., Main.(M.Cavallo). Sec.sc.: Simb.; pascoli cacum., Frascati; incolti, 0-400 m ghiaioni, ≥1500 m Hypericum hircinum L. – MR; LR Linum catharticum L. subsp. catharticum - C Lep. (Roccagorga), Aur. Sec.sc.: Pic.; amb. umidi, In gran parte della Regione (escl. Ponz.); pascoli 0-450 m cacum. e mont., marg. boschivi, 600-1800 m Hypericum hirsutum L. - C Linum corymbulosum Rchb. - MC Nella maggior parte della Regione; radure, forre, Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); sponde, 0-1600 m boscaglie, pascoli, praterie, garighe, 0-800 m Hypericum hyssopifolium Chaix - RR; LR Linum maritimum L. subsp. maritimum - MR; LR Ern. (Pizzo Deta, leg. D. Palombi, 1987 - RO- Litor. (da Fiumic. e Ostia a Cast.Porz.), Circeo, HA). Sec.sc.: Term.; amb aridi mont., 1500 m Aus. (L.Vescovo). Ind. per Ern. (L.Canterno). Hypericum montanum L. - MC Sec.sc.: Terr.; amb. umidi, acquitr., 0-100 m In quasi tutta la Regione; querceti, faggete, praterie, Linum narbonense L. – RR; CR 300-1800 m Ern. (Fiuggi, leg. E. Lattanzi e A. Scoppola, 1991 - Hypericum perfoliatum L. - C FI). Sec.sc.: Simb. (Vallepietra, leg. P. Sanguinetti, Tolfa, Lucr., Roma, Litor., Ern., Cast.Rom., 1834 - RO-HR); marg. cerreta e castagneto, 600 m Circeo, Aus., Aur., Ponz. Ind. per Bagnor.; bosca- Linum nodiflorum L. - C glie, arbusteti, 0-1200 m Sorat., Tib., Lucr., Roma, Ruffi, Lep., Scal., Ern., Hypericum perforatum L. subsp. perforatum - C Aus., Aur. Ind. per Anagni. Sec.sc.: Rieti, Cicol., A.Vit. (Lam.), Cim., Laga, Term., Reat., Duch., Sab. e Ind. per: Cast.Rom., Roccasecca, Pic.; incol- Lucr., Ruffi, Simb., Ern., Cast.Rom., Lep., Cairo; ti, colt., garighe, macchie, 100-600 m prati, boscaglie, ≥ 500 m Linum strictum L. subsp. spicatum (Pers.) Nyman - Hypericum perforatum L. subsp. veronense PC (Schrank) A. Fröhl. - MC Civ., Tib., Lucr., Roma, Nettuno (Astura), Pren., In quasi tutta la Regione; prati, arbusteti, incolti, Cioc. (Anagni), Circeo, Aus., Ponz. (Vent., rud., 0-1500 m S.Stef.). Sec.sc.: Fiano, Anzio; garighe, pascoli, mac- Hypericum richeri Vill. subsp. richeri - R chie, radure, 0-600 m Laga, Term., Duch., Ern.; prati aridi subalp., pasco- Linum strictum L. subsp. strictum - MC li di altitud., 1000-2300 m Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); Hypericum tetrapterum Fr. (H. quadrangulum L.) - garighe, pascoli, macchie, radure, 0-800 m MC Linum tenuifolium L. - C Nella maggior parte della Regione; paludi, rive e In quasi tutta la Regione (escl. Ponz. ed altro); sponde, amb. umidi, 0-1500 m Hypericum triquetrifolium Turra - RR; LR garighe, incolti, prati aridi, boscaglie, 50-1500 m Roma (Scalo ferr. Ostiense, A. Cacciato, 1952, Linum trigynum L. ( L.) - MC leg. L. gallicum RO-HR); rud., 50 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati, incol- ti, radure, boscaglie, colt., 0-1000 m GERANIACEAE Linum usitatissimum L. - CAS Roma, Fondi, costa Sperl.-Gaeta; incolti, 0-50 m Erodium acaule (L.) Bech. et Thell. [E. romanum Flora vascolare del Lazio 247

(Burm. fil.) L’Hér.] - C boschivi, boscaglie, arbusteti, 0-1400 m In gran parte della Regione (escl. Ponz.); incolti, Geranium macrorrhizum L. - MR; LR prati, pascoli aridi, rud., 0-1300 m Ern. (Pizzo Deta), Pic. (Valle di Canneto), Main. Erodium alpinum L’Hér. – RR; VU (M.Cavallo); macereti, ghiaioni, rupi d’alta quota, Laga (P.Accumoli), Sab. (M.Navegna, leg. F. 1000-2000 m Bartolucci, 2002 - H.Bart), Simb. (Vallepietra); Geranium molle L. - CC pascoli aridi di altitud., 1300-1800 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, Erodium botrys (Cav.) Bertol. - C arbusteti, rupi, boschi, prati, pascoli, 0-1000 m A.Vit. (M.Ruf.), Cim., Barb., Sabat., Vicar., Roma, Geranium nodosum L. - MR; LR Cast.Porz., Nettuno (Foglino), Circeo, Aus., Aur. Laga, Reat. (Antrodoco), Simb. (M.Autore, (Fondi), Ponz. Sec.sc.: Civitacast., Ostia e Ind. per: ); boschi di latif., 500-1500 m Tolfa, Tivoli; incolti, prati, radure, 0-800 m Geranium purpureum Vill. - MC Erodium chium (L.) Willd. – RR; VU Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); Ponz. (escl. Gavi, leg. B. Anzalone, 1967 - RO- marg. strade, boschi, boscaglie, macchie, radure, HA); incolti aridi, 0-100 m incolti, rud., 0-1200 m Erodium ciconium (L.) L’Hér. - C Geranium pyrenaicum Burm. fil. subsp. pyrenai- A.Vit., Civ., Laga, V.Tev. (Bassano in Tev.), Sorat., cum - C Tib., Roma, Anzio, Ruffi, Simb., Cast.Rom., Aus., In gran parte della Regione; radure e marg. boschi- Aur. Sec.sc.: Viterbo, Mar.laz., Sab. e Ind. per vi, pascoli, incolti, 500-1900 m Arpino; pascoli aridi, incolti, rud., pendii argill., Geranium reflexum L. - PC marg. colt. e di strade, 0-1300 m Laga, Term. e Reat., Duch., Tib., Ruffi, Pren., Erodium cicutarium (L.) L’Hér. subsp. bipinnatum Simb., Scal., Ern. Sec.sc.: Sab. e Ind. per Pic., Tourlet - R Cairo; boschi di latif., prati, 1100-1900 m Barb., Term., Ern., Cairo, Ponza; prati aridi, 0- Geranium robertianum L. - MC 1200 m In gran parte della Regione (Ponz. escl.); boschi, Erodium cicutarium (L.) L’Hér. subsp. cicutarium - arbusteti, rupi ombrose, radure, 50-1600 m MC Geranium rotundifolium L. - CC In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, colt., In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); rud., muri, rud., dune, prati, 0-1500 m incolti, prati, pascoli, radure, colt., 0-1200 m Erodium laciniatum (Cav.) Willd. subsp. laciniatum Geranium sanguineum L. - C - R Viterb., Term., Reat., Duch., Sab., Lucr., Roma, Roma, Litor. (da Maccarese a Cast.Porz.), Circeo, Ruffi, Pren., Simb., Ern., Cast.Rom., Lep., Aus., Aus. Sec.sc.: Tarq.; spiagge, dune, 0-100 m Aur. Sec.sc.: Pic.; boschi e boscaglie, arbusteti, radu- Erodium malacoides (L.) L’Hér. subsp. malacoides - C re, 100-1200 m In gran parte della Regione (incl. Ponz., ma non Geranium sylvaticum L. - MR risulta per: Reat., Term., Duch., A.Vit. (Lam.) ed Laga, Term., Duch. Sec.sc.: Simb. e Ind. per Ern.; altro); incolti, prati, rud., pascoli, rupi, marg. strade, radure boschive, prati, 800-2000 m 0-900 m Geranium tuberosum L. subsp. tuberosum – MR; Erodium maritimum (L.) L’Hér. – NT; EW VU Sec.sc.: Ostia (leg. E. Mauri, 1818 - RO-HR), Ind. Laga, Term., Reat. (Rieti). Sec.sc.: Roma (Villa per Ponza Medici); incolti, prati, arbusteti, 400-1400 m Erodium moschatum (L.) L’Hér. - C Geranium versicolor L. (G. striatum L.) – RR; VU In gran parte della Regione (incl. Ponz., ma non Viterb. (Caprarola) (leg. E. Scarici, 2001 - FI, RO, risulta per: Laga, Term., Simb., Cim.); incolti, UTV). Ind. per: Duch. (Sec.sc.), Monti di Tivoli; arbusteti, colt., prati, rud., marg. strade, 0-1300 m castagneti, 530 m Geranium austroapenninum Aedo (G. subcaulescens DC.) - RR; LR LYTHRACEAE Duch., Pic. (M.Meta, sotto Forca d’Acero). Ind. per Ern. (sopra Trisulti); pascoli e brecciai subalp., Lythrum borysthenicum (Schrank) Litv. (Peplis 1500-2000 m nummulariaefolia Jordan) - RR; LR Geranium columbinum L. - MC Lit.rom.: Nettuno (Foglino), Agro Pont. (B.go In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); marg. Isonzo). Sec.sc.: Pal.Pont.; greti, prati umidi, 0-50 m boschivi e boscaglie, arbusteti, incolti, marg. strade, Lythrum hyssopifolia L. - C prati, 0-1200 m In gran parte della Regione (Ponz. incl.); rive, spon- Geranium dissectum L. - MC de, greti, stagni, prati umidi, 0-800 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati umidi, Lythrum junceum Banks et Sol. (L. graefferi Ten.) - C pascoli, boscaglie, colt., incolti, rud., 0-1300 m A.Vit. (Lam.), Barb., Roma, Litor., Lep., A.Pont., Geranium lanuginosum Lam. – NT; EW Aus., Aur. Sec.sc.: Marem., e Ind. per: Tivoli, Sec.sc.: Cast.Rom. (M.Artemisio, leg. E. Rolli, Cast.Rom.; fossati, amb. umidi, pozze, rive, 0-600 m 1863 - RO-HR); boschi, 500 m Lythrum salicaria L. - MC Geranium lucidum L. - MC In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); amb. umidi In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); marg. anche salmastri, rive, sponde, acquitr., 0-1200 m 248 ANZALONE et al.

Lythrum thymifolia L. - RR (L.Lattanzi); rive, acquitrini, sorgenti, 0-300 m Tarq. (Pian di Spille, leg. M. Iocchi, 2004 - FI); Oenothera biennis L. - NAT amb. umidi, 2 m Roma, Castelfus., Cast.Rom., A.Pont., Ern., Aus., Lythrum tribracteatum Spreng. - R; LR Aur.; colt., incolti, radure, marg. strade, 0-600 m Barb., Lit.rom. (Palo), Ruffi (piana Torr. Fiumicino), Oenothera glazioviana Micheli (O. erythrosepala Agro Pont., Aur. (tra Formia e Maranola). Sec.sc.: Borbàs) - NAT Roma, Cisterna, Sezze, Sermoneta; amb. umidi, fossi, Roma, Ruffi, Aur.; incolti, rud., colt., 50-300 m pozze effimere, 0-200 m Oenothera rosea L’Hér. - CAS Peplis portula L. [Lythrum p. (L.) D.A.Webb] - PC Roma (Orto Bot., TESCAROLLO et al., 2004); spon- A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Cim., Cicol., Sab., de, 50 m Cast.Porz., A.Pont., Pic. Sec.sc.: Litor., Simb., Oenothera stricta Link (O. striata Ledeb. ex Link) - Cast.Rom., Fondi; pozze, amb. umidi, 0-800 m CAS Punica granatum L. - NAT Lit.rom (Focene, leg. G. Carpaneto, 1978 - RO- Cim., Sabat., Roma, Castelfus., Ern., Lep., Terr., HA) non più ritrovata; sponde, 10 m Aur.; incolti, arbusteti, colt., 0-800 m Trapa natans L. – NT; EW; EN MYRTACEAE Sec.sc.: Ind. per Circeo (L.Paola, SANGUINETTI, Eucalyptus camaldulensis Dehnh. (E. rostrata 1864) Schlecht.) - CAS Note. Non rinvenuta da BÉGUINOT (1935) Fregene, Roma, Cast.Porz., Agro Pont., Aur.; boschi, amb. umidi, incolti, 0-100 m ONAGRACEAE Myrtus communis L. subsp. communis - MC Epilobium alsinifolium Vill. - MR; LR In tutta la fascia costiera, Ponz. e, all’interno: Laga (Pizzo di Sevo), Duch., Main. (M.Cavallo); Roma, Tolfa, Corn., Lep., Aus., Aur.; macchia sponde, sorgenti, 1900-2000 m medit., 0-500 m Epilobium angustifolium L. - PC Myrtus communis L. subsp. tarentina (L.) Nyman - Laga, Term., Simb., Ern., V.Liri, Aur. Sec.sc.: Lucr. CAS e Ind. per Montecass.; amb. umidi, radure e marg. Roma, Litor., Ponza; incolti, 0-50 m boschivi, 600-2100 m Epilobium dodonaei Vill. - PC STAPHYLEACEAE A.Vit. (M.Ruf.), Laga, Reat. e Term., Sab., Ern., Staphylea pinnata L. - PC; LR Pic. Sec.sc.: Lucr.; greti, pendii ghiaiosi, scarpate, Veio (Roma), Pren., Scal., Cast.Rom., Lep. 600-1700 m (Caccume), V.Liri (Ceprano), Main. (S.Biagio Epilobium hirsutum L. - MC Sarac.). Sec.sc.: A.Vit.; boschi di latifoglie, specialm. Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); castagneti, 50-800 m sponde, greti, acquitr., amb. umidi, 0-1500 m Epilobium lanceolatum Sebast. et Mauri - C ANACARDIACEAE In gran parte della Regione (escl.: Laga, Reat. e Term., Circeo, Ponz.); forre, rupi, marg. boschivi, 0- Cotinus coggygria Scop. (Rhus cotinus L.) - MR 1500 m Tra Marem. e Viterb., Tolfa, Simb. (Grotta Epilobium montanum L. - MC Inferniglio). Ind. per Viterb. e, in PIGNATTI In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); boschi, amb. (1982), per Sab., M.Gennaro, Agro Pont. Sec.sc.: umidi, greti, 50-2000 m Ind. per Itri; rupi, boscaglie, boschi, 400 -600 m Epilobium obscurum Schreb. - RR Pistacia lentiscus L. - MC Laga (F.so Cerruglia, leg. G. Tondi, 1996 - H.Ton). In tutta la fascia costiera e Ponz. e in molte zone Sec.sc.: Ind. per: Roma, Simb., Frosinone; sponde, interne (A.Vit.: M.Ruf., Mar.laz., Tolfa, Sab., 1280 m M.Tib., Roma, Ern., Lep., Aus., Aur.); macchia Epilobium parviflorum Schreb. - MC medit., dune, incolti, boscaglie, 0-700 m In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); rive, sponde Pistacia terebinthus L. subsp. terebinthus - MC prati umidi,, 0-1400 m Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.); Epilobium roseum Schreb. subsp. roseum - RR macchie, boschi termofili, pascoli aridi, 50-900 m Cim. (M. Cimino, leg. C. Caporali, 1997 - UTV); Rhus coriaria L. - NAT marg. boschivi, 550 m Rieti, Sorat., Sab., Tib., Lucr., Roma, Ruffi, Epilobium tetragonum L. subsp. lamyi (F.W. Circeo, Aus., Aur. Sec.sc.: Viterb., Cineto R., Schultz) Nyman - RR; LR Anzio; incolti aridi, rupi, arbusteti, marg. boschivi, Sorat., Aur. (M.Orlando); amb. umidi, 100-300 m 0-600 m Epilobium tetragonum L. subsp. tetragonum - MC SAPINDACEAE In gran parte della Regione (Ponz. incl., escl. Term., Simb.); amb. umidi, boschi, sponde, radure, Acer campestre L. - MC forre, 0-1500 m In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); boschi, Ludwigia palustris (L.) Elliott – MR; EN; EN boscaglie, arbusteti, macchie, 0-1300 m L.Monterosi, Fondi. Sec.sc.: Pal.Pont., Astura, Ern. Acer cappadocicum Gled. subsp. lobelii (Ten.) Flora vascolare del Lazio 249

Murray – RR; VU; LR In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); boscaglie, Main. (M.Cavallo, loc. Morrone delle Rose, leg. incolti, marg. strade, scarpate ferrov., 0-800 m M.R. Gallozzi e E. Lattanzi, 1995 - FI); marg. di faggeta, 1770 m CYTINACEAE Acer monspessulanum L. subsp. monspessulanum - MC Cytinus hypocistis (L.) L. - R In gran parte della Regione (escl. Ponz.); boschi ter- Marem., Roma, Litor., Circeo, Aus., Aur., Ponz.; mofili, boscaglie, macchie, arbusteti, 50-1200 m macchie, arbusteti, 0-800 m Acer negundo L. - CAS Cytinus ruber F ourr. ex Fritsch [C. hypocistis (L.) L. Cim. (L.Vico), Roma, Simb. (Arcinazzo, Trevi), subsp. clusii Nyman] - NT Circeo, V.Liri (Ceprano), Ern., Aus., Aur.; incolti, Sec.sc.: Ind. per Terr. (fra Terr. e Circeo, BÉGUINOT, rud., sponde, 0-800 m 1897b) Acer obtusatum Waldst. et Kit. ex Willd. subsp. neapolitanum (Ten.) Pax (A. neapolitanum Ten.) MALVACEAE - C Abutilon theophrasti MT edik. - NA Cim., Laga, Sab., M.Tib., Vicar., Ruffi, Pren., Viterb. (Capranica, Tuscania), Litor. (da Civ. a Ern., Cast.Rom., Aus., Aur. Sec.sc.: Ind. per Simb.; Fium.), Maccarese, Roma, Sezze, Agro Pont. (B.go boschi di latif., 400-1300 m Piave), Aus., Aur.(Fondi e litor. da Sperl. a Acer obtusatum Waldst. et Kit. ex Willd. subsp. Minturno). Ind. per Rieti. Sec.sc. : Pal. Pont.; amb. obtusatum - MC umidi, rive, colt., 0-200 m Nella maggior parte della Regione (escl. Litor., Alcea biennis Winterl subsp. biennis [A. pallida Ponz.); boschi di latif., 300-1300 m ( Willd.) Waldst. et Kit.] - CAS, RR Acer × peronai Schwerin (A. obtusatum Waldst. et Lep. (Roccacorga), Aur. (S.Andrea-Vallemaio); Kit. ex Willd. × A. monspessulanum L.) - RR incolti, 300-500 m A.Vit. (Lam., loc. Semonte, leg. A. Scoppola, 1989 Alcea rosea L. - NAT - UTV). Ind. per Aur.; bosco misto, 350 m Sab. (M.Tancia), Lucr., Roma, Ern.; incolti, rud., Acer platanoides L. - R 0-800 m Cim., Laga, Term., Duch., Simb., Scal., Ern.; Alcea setosa (Boiss.) Alef. - NAT boschi di latif., 500-1700 m V.Tev., Sab., Lucr., Roma, Ruffi (Marano Equo), Acer pseudoplatanus L. - C Sabat., Scal., Aus. (Sonnino); incolti, rud., marg. In gran parte della Regione; boschi, 500-1600 m strade, 0-500 m Aesculus hippocastanum L. - CAS Althaea cannabina L. - MC A.Vit. (M.Ruf.), Cim., Roma, Simb., Aur.; incolti, In gran parte della Regione (escl. Ponz.); sponde, rud., 50-1300 m amb. umidi, incolti, marg. strade, 0-1000 m Althaea hirsuta L. - PC RUTACEAE A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Sab., M.Tib., Roma, Ruffi, Cneorum tricoccon L. – NT CAS; EW Pren., Simb., Ern., Lep., Circeo, Aus., Aur. Sec.sc.: Sec.sc.:Roma (Villa Pamphilj, leg. P. Sanguinetti, Arpino, Sora; pascoli, arbusteti, radure, 0-1200 m 1839 - RO-HR) Althaea officinalis L. - C Dictamnus albus L. – R; VU In gran parte della Regione (escl. Ponz.); amb. A.Vit. (M.Ruf.), Simb., Ern., Aur. (M.Revole - umidi, rive e sponde, 0-500 m Esperia). Sec.sc.: Aus. (tra Pisterzo e Giuliano); Hibiscus palustris L. – RR; CR; VU radure di macchie e di boschi, 800-1300 m L.Fondi (presso Casa Leone, leg. B. Moraldo e F. Ruta angustifolia Pers. – MR; VU Minutillo, 1987 - FI); rive, 10 m Tra Sperl. e Gaeta (qui fino a Capo Spartivento). Hibiscus syriacus L. - CAS Sec.sc. : Ind. per: Cim. (Palanz.), Lucr. (Cineto R.); Cim., Roma, Ern. (Trisulti); rud., incolti, 50-800 m rupi maritt., garighe, 0-100 m Hibiscus trionum L. – CAS ; VU Ruta chalepensis L. (R. bracteosa DC.) - C Roma, Aur. (L.Fondi). Sec.sc.: Saline di Ostia e Sorat., Sab., Corn., Sabat., Roma, Scal., Ern., Ind. per Pic.; colt., incolti, rive, 0-100 m Lep., Circeo, Aus., Aur., Ponz. Sec.sc.: A.Vit., Kosteletzkya pentacarpos (L.) Ledeb. (Hibiscus p. L.) Tarq., V.Liri; r upi, rud., muri, garighe, prati aridi, – RR; CR; CR 50-800 m Aur. (L.Fondi, leg. B. Moraldo, 1990 – RO-HR). Ruta graveolens L. - R Sec.sc.: Pal.Pont.; rive, 10 m Ern., Aus., Aur., Pic. (Val Canneto), Cairo, Main.; Lavatera arborea L. - R rupi, garighe, incolti aridi, 0-1100 m Corn., Tivoli, Lit.rom., Circeo, Aus., Gaeta, Ponz. Note. Per Main. è Ind. R. divaricata Ten. sub R. g. Sec.sc.: Roma (Colosseo) e Ind. per: Sorat., var . divaricata . (Ten.) Willk. Cast.Rom.; r upi. muri, rud., 0-600 m Lavatera cretica L. - MC In gran parte della Regione (Ponz. incl.); incolti, SIMAROUBACEAE rud., colt., 0-600 m Ailanthus altissima (Mill.) Swingle (A. glandulosa Lavatera maritima Gouan subsp. maritima – MR; Desf.) - INV VU 250 ANZALONE et al.

Aur. (Tra Sperl. e Gaeta, leg. W. Rossi, 1982 - FI); THYMELAEACEAE rupi maritt., 50-150 m Daphne alpina L. - RR; LR Lavatera olbia L. (L. hispida Desf.) - MR Sab. (M.Navegna, leg. F. Bartolucci, 2004 - Cast.Rom., Cisterna, Astura, Circeo. Sec.sc.: H.Bart), Simb. ed Ern. (in base a revisioni effet- Roma; arbusteti, rupi, 0-500 m tuate da M. Urbani, 1992). Ind. per Pic. (CONTI, Lavatera punctata All. - C 1995). Altre indicazioni, da parte di vari AA., In tutta la fascia costiera e in molte zone interne vanno riferite certam. a D. oleoides; pascoli, rupi pianegg. e collinari (Ponz. escl.); incolti, rud., colt., calcaree, 1100-1200 m arbusteti, marg. strade, 0-600 m Daphne gnidium L. - C Lavatera thuringiaca L. subsp. ambigua (DC.) In tutta la fascia costiera (Ponz. incl.) e zone inter- Nyman - R ne con vegetaz. medit.; dune, macchie, 0-400 m Ern., Aus., Aur., Pic., Main.; arbusteti, garighe, D aphne laureola L. - MC 500-1600 m In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); boschi e Lavatera trimestris L. – NT; EW boscaglie specialm. di latif., 0-1200 m Sec.sc.: Roma (zona Acqua Acetosa pr. il Tev., leg. P. Daphne mezereum L. - PC Sanguinetti, 1828 - RO-HR), Ind. per Isola del Laga, Reat. e Term., Duch., Simb., Ern. Sec.sc.: Liri (FALQUI, 1899) Ind. per Cast.Rom., Pic.; marg. boschivi, pascoli, Malope malacoides L. - R 800-1800 m A.Vit. (M.Ruf.), Barb., Civ., Tolfa, Sabat. (Canale Schreb. (D. glandulosa B ertol.) - Monter.), Roma, Lit.rom., Aur. (Scauri- PC Vallemaio). Sec.sc.: Tarq.; incolti argillosi, prati Laga, Reat. e Term., Duch., Simb., Ern., Aur., Pic.; umidi, rive, 0-600 m pascoli, praterie subalp., rupi, ≥1000 m Malva alcea L. - C Daphne sericea Vahl (D. collina Sm., D. oleaefolia A.Vit., Cim., Term., Sab., Lucr., Vicar., Ruffi, Lam.) - R Pren., Simb., Ern., Cast.Rom., Lep.; radure e marg. Litor., Circeo, Aus., Aur., Ponz. Ind. per: Cim., boschivi, boscaglie, 300-1500 m Tib. Sec.sc.: Cast.Rom. (probab. per errore); mac- Malva cretica Cav. subsp. cretica - R chie e boschi sempreverdi, dune, 0-500 m Roma, Lep., Circeo, Aus., Sperl.; incolti aridi, gari- Thymelaea hirsuta (L.) Endl. - PC ghe, 0-600 m Litor. (da Civ. al Garigl.), Ponz. Sec.sc.:T olfa Malva moschata L. - R (Allumiere); dune, spiagge, macchie, 0-10 m Laga, Term., Sab., Simb. Sec.sc.: Lep. e Ind. per Thymelaea passerina (L.) Coss. et Germ. - PC Ern., Cast.Rom.; boschi, pascoli, 1000-1700 m A.Vit., Cim., Sabat., Roma, Litor., Ruffi, A.Pont., Malva neglecta Wallr. (M. rotundifolia Auct. Fl. It.) - C Aus., Aur. Sec.sc.: Civ., Rieti, Tolfa, M.Tib., Simb., Bolsena, Cim., Term., Duch., Sab., M.Tib., Ruffi, Pic.; garighe, rupi, incolti, 0-800 m Simb., Pren., Ern., Lep., Pic. Sec.sc.: Ind. per: Roma (Colosseo), Cast.Rom., Montecass.; rud., CISTACEAE incolti, prati, 100-1800 m Cistus albidus L. - CAS Malva nicaeensis All. - MC Roma (M.Mario, leg. D. Iamonico e R. Lorenzetti, Nella maggior parte della Regione (incl. Ponz.); 2005 - FI); incolti, 140 m incolti, colt., prati, pascoli, sentieri, radure, 0-1000 m C istus creticus L. subsp. creticus - RR Malva parviflora L. - R Aus. (Sughereta di San Giovanni presso Fossanova, Roma, Lep., Circeo, Aus., Aur., Ponz. Sec.sc.: leg. F . Lucchese, 1990 - URT); sughereta, 50-100 m Simb. e Ind. per Montecass.; incolti, rud., radure di Cistus creticus L. subsp. eriocephalus (Viv .) Greuter macchia, 0-400 m et Burdet (C. incanus L.) - MC Malva sylvestris L. subsp. sylvestris - CC Nella maggior parte della Regione, specialm. nei In quasi tutta la Regione, incl. Ponz.; rud., incolti, settori a clima medit. (escl. Ponz.); macchie, gari- marg. strade, prati, pascoli, 0-1600 m ghe, boscaglie, rupi, 0-900 m Tilia cordata Mill. - C Cistus crispus L. – NT; EW; DD A.Vit. (M.Ruf. e, nel Sec.sc., F.Fiora), Laga, Reat. e Sec.sc. : Ponz. (Zann., leg. A. Béguinot, 1900 - RO- Term., Duch., Lucr., Anzio (Bosco di Padiglione), HG) Ruffi, Simb., Scal., Ern., Cast.Rom., Circeo; boschi Cistus × florentinus Lam. (C. salvifolius L. × C. di latif., 50-1400 m monspeliensis L.) - RR Tilia platyphyllos Scop. subsp. platyphyllos - C Ponz. (Zann., loc. il Varo, leg. B. Anzalone, 1951 - A.Vit. (M.Ruf.), Reat. e Term., Duch., Sab., Lucr., RO-HA); macchia bassa, 50 m Ruffi, Pren., Simb., Scal., Ern., Cast.Rom., Lep., Cistus monspeliensis L. - MC Aus., Aur., Cairo; boschi di latif., 400-1200 m In tutta la fascia costiera, Ponz. incl., e in molte Tilia × vulgaris Hayne (T. platyphyllos x T . cordata) - zone interne (Tolfa, Corn., Roma, Aus., Aur.); MR macchie, garighe, incolti, 0-600 m Pren. (Castel S.Pietro), Ern. (Trisulti). Ind. per Cistus salvifolius L. subsp. salvifolius - C varie loc.; boschi di latif., 500-1000 m In tutta la fascia costiera, Ponz. incl. e in molte Flora vascolare del Lazio 251

zone interne; boscaglie, macchie, radure, incolti, subsp. incanum (Willk.) G. López [H. canum (L.) dune, garighe, 0-1000 m Baumg.] - PC Fumana arabica (L.) Spach (Helianthemum arabicum Laga, Reat. e Term., Duch., Sab., Simb., Scal., Pers.) - MR Ern., Aur., Cairo. Ind. per A.Vit. (Bagnoregio); Roma, Circeo, Aur.; garighe, prati aridi, 50-600 m rupi, praterie mont., 500-1800 m Fumana ericoides (Cav.) Gand. - MR Helianthemum oelandicum (L.) Dum. Cours. Circeo, Aus., Aur. Sec.sc.: Ponz. (Vent.). Ind. per subsp. italicum (L.) Ces. - RR Tivoli e Sezze; garighe e rupi maritt., 0-200 m Laga, Cicol. Sec.sc.: Ind. per Cim., Tolfa, Pic.; prati Fumana laevipes (L.) Spach [Helianthemum l. (L.) aridi mont., 1000-1600 m Moench] - PC Helianthemum salicifolium (L.) Mill. - PC Fascia costiera dal Circeo a Gaeta; rupi, garighe, A.Vit. (Lam.), Barb., Laga, V.Tev., Sab., M.Tib., radure, 0-500 m Ostia Antica, Cast.Porz., Pren., Scal. Sec.sc.: Roma, Fumana procumbens (Dunal) Gren. et Godr. e Ind. per Cast.Rom.; prati e pascoli, incolti, 0- [Helianthemum fumana (L.) Mill.] - MC 1300 m Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); Tuberaria guttata (L.) Fourr. (Helianthemum gutta- prati aridi, incolti, garighe, rupi, 0-1300 m tum. Mill.) - C Fumana thymifolia (L.) Spach ex Webb In gran parte della Regione (incl. Ponz.); pratelli, (Helianthemum thymifolium Pers.) - PC radure, dune, 0-800 m Litor., Lep. (Sezze), Circeo, Ern., Aus., Aur., Ponz. Tuberaria praecox Grosser - MR; LR Sec.sc.: Civ., Cicol., Tib., e Ind. per Cairo; radure, Cast.Porz. (Tor Paterno), Circeo (Villa di garighe, rupi, 0-800 m Domiziano), Aus. (Priverno, Fossanova); pratelli, Halimium halimifolium (L.) Willk. subsp. halimifo- radure, 0-50 m lium [Cistus halimifolius L., Helianthemum h. (L.) Pers.] - PC RESEDACEAE Litor. da Ostia al Circeo, Aus., Fondi, Sperl.; dune, Reseda alba L. subsp. alba - MC macchie, 0-200 m Fascia litor. e sublitor. della Regione (Ponz. incl.) e Helianthemum aegyptiacum (L.) Mill. - RR inoltre: Corn., Roma, Simb., Lep., Aus., Aur. Viterb. (M.S.Valentino, Palanz., Barb.); prati aridi, Sec.sc.: Ind. per Cassino; muri, rud., incolti, gari- radure, 350-600 m ghe, 0-1000 m Helianthemum apenninum (L.) Mill. subsp. apen- Reseda alba L. subsp. hookeri (Guss.) Arcang. - RR ninum - PC Ponz. (Zann., leg. A. Brilli-Catt., 1984 - PESA); Barb., Laga, Duch., Sab., Lucr., Simb., Scal., Ern., rupi maritt., 0-50 m Aur. Sec.sc.: Tarq.; pendii aridi, rupi, 400-1500 m Reseda lutea L. subsp. lutea - MC Helianthemum croceum (Desf.) Pers. - ? In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); incolti, rud., Ind. per: Cast.Rom. (SENNI, 1966), Cairo greti, muri, 0-1500 m (TERRACCIANO, 1872-78) Reseda luteola L. - MC Helianthemum nummularium (L.) Mill. subsp. gla- In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); greti, incol- brum (W.D.J. Koch) Wilczek - RR; LR ti, scarpate, muri, 0-1300 m Reat. e Term., Ern., Simb. (M.Autore); pascoli Reseda odorata L. - CAS cacum., ≥1500 m Roma (P.za Paganica, leg. G. Lusina, 1967 - RO- Helianthemum nummularium (L.) Mill. subsp. HA). Ind. per Ern. Sec.sc.: Tivoli e Ind. per grandiflorum (Scop.) Schinz et Thell. - MR Albano; rud., 50 m Reat. e Term., Tolfa, Simb., Aur.; garighe, praterie Reseda phyteuma L. subsp. phyteuma - MC di alta quota, 500-2000 m In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); incolti, Helianthemum nummularium (L.) Mill. subsp. muri, rud., 0-1000 m nummularium - R; LR Lit.rom. (Fregene e Ostia), Aus. (M.Romano), CAPPARACEAE Cairo. Ind. per Ern. (Trisulti); amb. aridi, rupi, 0- 1100 m Capparis spinosa L. - NAT Helianthemum nummularium (L.) Mill. subsp. Civ., Sabat. (Bracciano), Roma, Ern., Cast.Rom., obscurum ( elak.) Holub - MC Lep., Circeo, da Fondi a Terr. e Gaeta, Ponz. Nella maggiorČ parte della Regione (escl. Ponz.); (Ponza, Vent.); rupi maritt., muri, rud., 0-1000 m prati aridi, radure, incolti, garighe, pascoli, 0-1500 m Note. Secondo HEYWOOD (1993) si distinguono Helianthemum nummularium (L.) Mill. subsp. due sottospecie: subsp. spinosa e subsp. rupestris tomentosum (Scop.) Schinz et Thell. - RR (Sm.) Nyman. La prima (con spine stipolari legno- Ern., Aur. (Itri-La Civita); se) ci risulta solo per Roma (dove comunque è garighe, 200-600 m rarissima) e Helianthemum oelandicum (L.) Dum. Cours. subsp. alpestre (Jacq.) Breistr. - MR CLEOMACEAE Laga, Duch., Simb., V.Liri; prati e pascoli aridi di alta quota, rupi, ≥1400 m Cleome spinosa Jacq. - CAS Helianthemum oelandicum (L.) Dum. Cours. Roma (Via Appia Pignatelli, leg. A. Cacciato, 1966 252 ANZALONE et al.

- RO-HR); rud., 50 m Arabis collina Ten. subsp. collina (A. muralis Bertol.) Polanisia trachysperma Torr. et A. Gray [P. dodecan- - MC dra (L.) DC.]) - CAS Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); A.Vit. (F.Paglia, leg. A. Scoppola, 1994 - UTV); pascoli aridi, boscaglie, rupi, muri, 50-2000 m greti, 400 m Arabis collina Ten. subsp. rosea (DC.) Minuto - MR Ern. (Alatri, Trisulti), Lep. (), Aus. Sec.sc.: BRASSICACEAE Lucr., Simb., V.Liri, e Ind. per Circeo e Pic.; pasco- li, rupi, muri, 500-1600 m Aethionema saxatile (L.) R.Br. subsp. saxatile - C Arabis glabra (L.) Bernh. (Turritis g. L.; incl. A. In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); rupi, prati pseudoturritis Boiss. et Heldr.) - MR; LR aridi, ≥500 m Laga (Macchie Piane), Duch. (presso Cartore), Alliaria petiolata (M. Bieb.) Cavara et Grande (A. Scal., Ern. (Fiuggi, loc. La Madonnina). Sec.sc.: officinalis Andrz.) - MC Cast.Rom. (M.Artemisio), Lep. Ind. per Simb.; In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); incolti, rud., marg. boschivi, arbusteti, prati, 500-1500 m radure e marg. boschivi, arbusteti, 0-1700 m Arabis hirsuta (L.) Scop. - C Alyssoides utriculata (L.) Medik. (Vesicaria u. DC.) In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); prati aridi, - MR; LR boscaglie, incolti, rupi, muri, 50-2000 m Term. (alta Valle della Meta), Duch., Sab. (Ascrea). Arabis sagittata (Bertol.) DC. - C Sec.sc.: Simb.; rupi assolate, pascoli, 800-1700 m Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); Alyssum alyssoides (L.) L. - MC boschi e prati aridi, incolti, rupi, 50-1800 m Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); Arabis surculosa N. Terracc. - RR; LR prati aridi, rupi, 50-1200 m Pic. (M.Metuccia, leg. F. Minutillo, 1992 - Alyssum campestre (L.) L. subsp. campestre (A. H.Min); doline, 2000 m minus Rothm.) - MC Arabis turrita L. - MC Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.); In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); boscaglie, incolti aridi, 0-2000 m rupi, marg. boschivi, 0-1600 m Alyssum campestre (L.) L. subsp. strigosum (Banks et Arabis verna (L.) R.Br. - PC Sol.) Jalas - ? Sorat., Litor., Pren., Ern., Lep., Cast.Rom., Ind. per Subiaco in PIGNATTI (1982) e riportato in Circeo, Aus., Aur., Main. Sec.sc.: Ind. per Simb.; VERI (1988) incolti aridi, pascoli, arbusteti, rupi, 50-1700 m Alyssum cuneifolium Ten. – ?; LR Armoracia rusticana P. Gaertn., B. Mey. et Scherb. Sec.sc.: Ind. da TERRACCIANO (1872-78) per Pic. [Nasturtium armoracia (L.) Fr.] - CAS, RR (Settefrati) Roma (Tev., leg. B. Anzalone, 1980 - RO-HA). Alyssum diffusum Ten. - R Sec.sc.: Ind. per Cast.Porz.; rive, 50 m Laga, Duch., V.Tev. (Bassano in Tev.), Aur. Aubrieta columnae Guss. subsp. columnae – RR; (M.Petrella). Sec.sc.: Ind. per: Sab., Pren., Simb., VU Cairo; platee travertinose, praterie subalp., 100- Simb. (Ind. per Vallepietra, POMPONI et al., 1988. 2100 m Sec.sc., leg. A. Terracciano, 1891 - RO-HR); rupi, Alyssum montanum L. subsp. montanum - PC 900-1000 m Laga, Reat., Duch., Pren., Simb., Scal., Cioc. Barbarea bracteosa Guss. - PC (Arpino), Aur. (M.S.Angelo), Cairo; prati aridi, A.Vit. (M.Ruf.), Laga, Term., Duch., Simb., Ern., 400-1500 m Aur. Sec.sc.: Ind. per Pic. (Settefrati. M.Meta); Arabidopsis thaliana (L.) Heynh. (Arabis t. L.) - MC incolti umidi, pascoli, 600-2000 m In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); colt., incolti, Barbarea stricta Andrz. - RR rud., muri, 0-2000 m Pic. (Val Canneto, leg. B. Anzalone, 1955 - RO- Arabis alpina L. subsp. alpina - RR; LR HA); radure di faggeta, 800 m Term. (Rif. Sebastiani, Vallone Rio Fuggio), Barbarea verna (Mill.) Asch. - PC Duch., Pic. (M.Altare); rupi, macereti, greti, 1100- Viterb., V.Tev., Lucr., Cast.Porz., Ruffi, Pren., 2000 m Scal., Cast.Rom., Lep., Aus., Main. Sec.sc.: Sabat., Arabis alpina L. subsp. caucasica (Willd.) Briq. - C Simb.; incolti e prati umidi, 0-1200 m Laga, Reat., Term., Duch., Sorat., Sab., Ruffi, Barbarea vulgaris R. Br. subsp. vulgaris - MC Pren., Simb., Ern., Pic. Sec.sc.: Ind. per Cairo; rupi, In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); amb. umidi, macereti, greti, 500-2000 m incolti, rud., sponde, 0-1600 m Arabis auriculata Lam. - RR; LR Berteroa obliqua (Sm.) DC. subsp. obliqua (Alyssum Laga (Macchie Piane, leg. G.Tondi, 1992 - mutabile Vent. var. obliquum Fiori) - PC H.Ton). Sec.sc.: Ind. per Cassino; incolti, 1200- Cim., Civ., Tolfa, Lucr., Sabat., Roma, Litor., 1400 m Cast.Rom., A.Pont., Terr.; incolti, rud., marg. stra- Arabis bellidifolia Crantz subsp. stellulata (Bertol.) de, scarpate ferrov., 0-600 m Greuter et Burdet [A. pumila Jacq. subsp. stellulata Biscutella cichoriifolia Loisel. – NT; EW (Bertol.) Nyman] - RR; LR Sec.sc.: Lucr. (M.Morra, leg. E. Rolli, 1846 - RO- Term., Aur. (M.Petrella). Sec.sc.: Scal., Ind. per HR). Ind. per Simb. (Filettino) Simb.; praterie subalp., brecciai, ≥1000 m Biscutella coronopifolia L. - ? Flora vascolare del Lazio 253

Ind. per: Duch. (STEINBERG, 1953), Simb. (M. di In quasi tutta la Regione, escluse le zone alto- Filettino, CUFODONTIS, 1939) mont.; prati, incolti, rud., 0-600 m Biscutella incana Ten. - ?; DD Camelina microcarpa Andrz. ex DC. - ? Ind. per Aur. (M.Dragone, Itri, Esperia, MORALDO Ind. per Simb. (M.Autore, CUFODONTIS, 1939). et al., 1990) Camelina sativa (L.) Crantz - R Biscutella laevigata L. subsp. laevigata var. laevigata Tib. (Guidonia, Acque Alb.), Roma, Agro Pont., - C Fondi; colt., incolti, prati umidi, spiagge, 0-200 m Laga, Term., Reat., Duch., Sab., Lucr., Simb., Capsella bursa-pastoris (L.) Medik. subsp. bursa- Pren., Ern., Lep., Aus., Aur., Pic., Cairo; prati pastoris - MC aridi, pascoli, rupi, ≥500 m In quasi tutta la Regione; incolti, rud., strade, prati, Biscutella maritima Ten. - C 0-1800 m Lungo tutta la fascia litor. e sublitor. da Roma al Capsella rubella Reut. - CC Garigliano, incl. Aus., Fondi, Cassino, Ponz.; In quasi tutta la Regione; incolti, rud., strade, prati incolti aridi, radure, marg. boschivi, 0-1000 m aridi, 0-1300 m Note. Spesso confusa con B. lyrata che non esiste in Cardamine amporitana Sennen et Pau (C. amara L. Italia, e con B. didyma che non c’è nel Lazio subsp. grandifolia Arcang.) - C (RAFFAELLI, 1990, 1991) Viterb., Laga, Term., V.Tev., Lucr., Vicar., Treia, Biscutella mollis Loisel. - MR Roma (Tev.), Nettuno (Foglino), V.Liri (L.Posta Aus. (M.Chiavino, tra Vallecorsa e Lenola), Aur. Fibr.). Sec.sc.: Rieti, Sab., Sabat., Simb. e Ind. per (Itri, Esperia, Gaeta); garighe, 150-600 m Terr. (sub C. amara); sponde, rive, boschi mesof., Brassica fruticulosa Cirillo subsp. fruticulosa - C acquitr., 50-2000 m Fascia costiera del Lazio merid., da Anzio-Nettuno Cardamine apennina Lihová et Marhold [C. praten- al Circeo, Terr., Aur., Ponz.; rupi, rud., incolti, 0- sis L. subsp. granulosa (All.) Arcang.] – RR; VU 500 m Laga (F.so Cerruglia, leg. G. Tondi, 1997 - H.Ton). Brassica gravinae Ten. - MR; LR Ind. per: Cicol. (Rascino), Ern. (sub. C. granulosa). Laga (F.so Selva Grande), Pic. (M.Meta), Main. Sec.sc.: Terr. e Ind. per: Roma (Acquatrav.), Circeo (M.Forcellone). Sec.sc.: Simb. (M.Cotento) e Ind. (sub C. pratensis ma per errore); prati umidi, 1100- per Ern. (Pizzo Deta); rupi, brecciai, 1500-2200 m 2000 m Brassica incana Ten. - R; LR Cardamine bulbifera (L.) Crantz (Dentaria b. L.) - Circeo, Aus. (M.Leano, M.Cucca), Aur. (tra Sperl. MC e Gaeta), Ponz. (Palm., Vent.). Sec.sc.: Cast.Rom. In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); boschi, 100- (L.Albano); rupi per lo più maritt., 50-500 m 1300 m Brassica montana Pourr. [B. oleracea L. subsp. rober- Cardamine chelidonia L. - C tiana (Gay) Rouy et Fouc.] - RR; LR A.Vit. (M.Ruf.), Cim., Term., Tolfa, Sab., M.Tib., Ponz. (leg. B. Anzalone, 1966 - RO-HA). Sec.sc.: Sabat., Vicar., Ruffi, Pren., Simb., Ern., Circeo; rupi maritt., 0-400 m Cast.Rom., Lep., Aur., Cairo; boschi, specialm. fag- Brassica napus L. subsp. napus - NAT gete, 400-1500 m Nella maggior parte della Regione; incolti, rud., Cardamine enneaphyllos (L.) Crantz (Dentaria colt., 0-1000 m enneaphylla L.) - C Brassica nigra (L.) W.D.J. Koch - CAS A.Vit. (M.Ruf.), Cim., Laga, Term., Reat., Lucr., Roma (Tev., Appia Ant.). Ind. per Anagni. Sec.sc., Simb., Ern., Scal., Lep., Aur., Cairo; faggete e boschi racc. o Ind. per: Marem. (litorale), Lit.rom., Agro mesof., 300-1600 m pont., Main.; sponde, 0-100 m Cardamine graeca L. - PC Brassica rapa L. subsp. campestris (L.) A.R. Term., Sab., Tib., Lucr., Ruffi, Pren., Simb., Ern., Clapham [B. rapa subsp. sylvestris (L.) Janchen] – Lep., Aus., Aur.; marg. boschivi, arbusteti, 500- CAS, NT 1500 m Sec.sc.: L.Bolsena (leg. F. Cortesi, 1906 - RO-HR). Note. Per Aus. (M.Appiolo) è Ind. anche la var. Ind. per: Roma, Simb., Cast.Rom., Aur.; incolti, eriocarpa Caruel rud., colt., 0-1000 m Cardamine heptaphylla (Vill.) O.E. Schulz Note. Data la mancanza di riscontri d’erb. per le (Dentaria pinnata Lam.) - R segnalazioni recenti, resta qualche dubbio sulla A.Vit. (M.Ruf., Lam.), Cim., Rieti, Pic. Sec.sc.: presenza attuale Tolfa. Ind. per: Term. (Rio Fuggio), Pren. e, nel Brassica tournefortii Gouan - MR Sec.sc., per Cast.Rom.; boschi, specialm. di faggio, Lit.rom. (Maccarese, Fregene, Ostia, Anzio); incol- 500-1500 m ti aridi, sabbie maritt., 0-10 m Cardamine hirsuta L. - CC Bunias erucago L. - MC In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, stra- In quasi tutta la Regione (incl. Ponz.); incolti, de, orti, muri, rud., 0-1400 m prati, colt., rud., 0-2000 m Cardamine impatiens L. subs. impatiens - MC Cakile maritima Scop. subsp. maritima - MC Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); In tutto il litorale della Regione (Ponz. incl.); spiag- radure boschive, forre, sponde, 0-1500 m ge, 0-10 m Cardamine kitaibelii Bech. (Dentaria polyphylla Calepina irregularis (Asso) Thell. - MC Waldst. et Kit.) - PC 254 ANZALONE et al.

A.Vit. (M.Ruf.), Laga, Term. (Rio Fuggio), Reat., Draba muralis L. - MC Lucr., Simb., Cast.Rom., Lep.; faggete, boschi Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); mesof., forre, 400-1600 m incolti, muri, marg. strade, 0-1300 m Cardamine monteluccii Brilli-Catt. et Gubellini - R; Erophila verna (L.) DC. subsp. praecox (Steven) LR Walp. - C Lucr. (M.Gennaro), Lep. (M.Semprevisa, Caccu- A.Vit. (M.Ruf., Lam.), Barb., Cim., Laga, Sorat., me), Aus. (M.Arcano); macereti, pendii, arbusteti, Sab., M.Tib., Roma, Cast.Porz., Scal., Lep., 500-1100 m Circeo, Aus., Aur.; incolti aridi, pratelli, muri, rud., Note. Confusa con C. maritima Portenschl., che 0-1300 m non esiste in Italia (BRILLI CATTARINI, GUBELLINI, Erophila verna (L.) DC. subsp. verna (Draba v. L.) - 1986) MC Cardamine parviflora L. – MR; VU Nella maggior parte della Regione; incolti aridi, A.Vit. (Lam.), Cast.Porz., Fondi. Ind. per Roma. muri, rud., 0-1300 m Sec.sc.: Agro Pont., Terr.; rive, sponde, 0-500 m Eruca vesicaria (L.) Cav. (E. sativa Mill.) - MC Carrichtera annua (L.) DC. – CAS; VU In gran parte della Regione; incolti, rud., 0-800 m Aur. (Gaeta, sorg. M.Conca, leg. F. Minutillo, Erucastrum gallicum (Willd.) O.E.Schulz – NT; 1991 - H.Min); rud., 20 m EW Clypeola jonthlaspi L. subsp. jonthlaspi - RR; LR Sec.sc.: Lep. (Segni, leg. G. Cuboni, 1879 -RO- A.Vit. (Lam.), Tib. (Acque Alb.). Ind. per: Pren.; HR) travertini, rupi e pratelli aridi, 200-450 m Erysimum cheiri (L.) Crantz (Cheiranthus c. L.) - Note. Per Lamone è Ind. la var. lejocarpa Salis. NAT Conringia austriaca (Jacq.) Sweet - RR A.Vit., Cim., Sab., Tivoli, Roma, Ruffi, Simb., Pic. (tra Settefrati e Valle di Canneto, leg. B. Ern., Cast.Rom., Lep., Circeo, Aus., Aur., Ponza; Anzalone, 1958 - RO-HPNA). Ind. per: Ern., Aur. muri e rud., rupi, 0-1000 m Sec.sc.: Tib., Simb., e Ind. per Roma (Tev.); colt., Erysimum pseudorhaeticum Polatschek (E. sylvestre incolti, sponde, rud., 50-1200 m Auct. Fl.It.) - MC Conringia orientalis (L.) Andrz. ex DC. - RR; LR In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); pascoli aridi, Fregene (leg. G. Lusina, 1931 - RO-HR), Roma rupi, incolti, 50-1000 m (Acqua Santa, leg. A. Cacciato, 1948 - RO-HR). Fibigia clypeata (L.) Medik. – MR; VU Sec.sc.: Lucr., Ind. per Cairo; colt., incolti, 0-1200 m Simb. (Trevi nel Lazio), Ern. (Veroli), Cassino Coronopus didymus (L.) Sm. - NAT (M.Trocchio); prati aridi, 450-800 m Lucr. (Percile), Roma, Lit.rom. (da S.Severa a Hesperis laciniata All. subsp. laciniata - R Nettuno), Circeo, Aur. (Serapo), Ponz. (Vent.). Sab., Simb., Ern., Scal., Cairo. Sec.sc.: Ind. per: Sec.sc.: Ind. per Civ.; strade, incolti, rud., 0-800 m Lep., Cassino; amb. rup., 400-1400 m Coronopus squamatus (Forssk.) Asch. (C. procum- Hesperis matronalis L. subsp. matronalis - PC bens Gilib.) - C Cim., Term., Lucr., Pren., Simb., Ern., Cast.Rom., In gran parte della Regione (escl. Ponz.); strade, Lep. Sec.sc.: Ind. per Pic.; boschi umidi (spec. casta- incolti, rud., 0-800 m gneti), forre, talora rud., 0-1200 m Descurainia sophia (L.) Webb ex Prantl (Sisymbrium Hirschfeldia incana (L.) Lagr.-Foss. subsp. incana s. L.) - RR; LR (Brassica adpressa Boiss.) - PC Roma (leg. A. Cacciato, 1951 - RO-HR). Sec.sc.: A.Vit. (M.Ruf.), Roma, Lit.rom. (Ostia, Fiumic.), Cicol., Simb., Ern.; incolti, rud., 50 m Agro Pont. (Latina); rud., incolti, sponde, 0-500 m Diplotaxis erucoides (L.) DC. subsp. erucoides - Hornungia alpina (L.) O. Appel subsp. alpina CC [Hutchinsia a. (L.) R.Br., Pritzelago a. (L.) O. In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); colt., incolti, Kuntze subsp. a.] - RR; LR rud., 0-800 m Term. (Sassetelli, leg. E. Lattanzi, 1992 – H.Lat); Diplotaxis muralis (L.) DC. - C pascoli cacum., macereti, 1900 m In gran parte della Regione (escl. Ponz.); colt., Hornungia petraea (L.) Rchb. subsp. petraea incolti, rud., marg. strade, 0-1000 m (Hutchinsia p. R.Br.) - C Diplotaxis tenuifolia (L.) DC. - MC In gran parte della Regione (escl. Ponz.); prati In gran parte della Regione; prati, colt., incolti, aridi, rupi, 0-1900 m rud., 0-800 m Hornungia procumbens (L.) Hayek [Hutchinsia p. Diplotaxis viminea (L.) DC. - PC Desv., Hymenolobus p. (L.) Nutt. ex Torrey et A. Corn., Lep., Agro Pont., Aus., Aur. (Serapo), Ponz. Gray] - ? Sec.sc.: A.Vit., Civ., Tolfa, Sabat., Roma, Lit.rom., Ind. per il Lazio in PIGNATTI (1982). FIORI (1923- Simb., Pic.; colt., incolti, prati, 0-800 m 29) indica, per la Regione, Hutchinsia p. Desv. var. Draba aizoides L. subsp. aizoides - PC maritima Jord. Laga, Term., Reat., Duch., Simb., Ern., Pic.; pasco- Iberis carnosa Willd. subsp. carnosa (I. pruitii li alpini e rupi calcaree, 1200-2000 m Tineo) - R Draba aspera Bertol. - ? Laga, Term., Duch., Simb., Ern., Pic. Ind. per: Laga (TONDI, PLINI, 1995), Simb. (VERI, (Pescosolido); pascoli aridi, praterie, 800 -1900 m 1988) Iberis pinnata L. (incl. I. rollii Chiov.) - MR Flora vascolare del Lazio 255

M.Tib. (Montarozzo del Barco presso Tivoli, leg. Lunaria annua L. subsp. pachyrhiza (Borbás) Hayek M. Giardini, 2003 - RO). Sec.sc.: Lucr. e Ind. per: - R Roma (Colosseo), Circeo, Simb.; marg. boschivi, Cast.Rom., Tolfa?. Sec.sc.: Simb.?; forre, boschi, rupi 200-800 m umide e ombrose, 100-900 m Iberis saxatilis L. subsp. saxatilis – RR; VU Note. Gli exs. spesso mancano delle parti radicali, e Term., Duch. Ind. per: Reat., Simb., Ern.; rupi, pertanto resta difficile precisare la subsp., per cui brecciai, 1000-2000 m potrebbero essere da riferire qui alcune delle loc. Iberis sempervirens L. - ? indicate per la subsp. annua (quasi tutte in base a Ind. per: Lucr. (M.S.Elia, FIORI, 1923-29, Bibl.), mentre resta il dubbio per Tolfa e Simb. PIGNATTI, 1982), Ern. (CULICELLI et al., 1999) (desunte da erbari) Iberis umbellata L. - PC Lunaria rediviva L. - PC Cim., Term., Reat., M.Tib., Ern., Aus., Aur., Pic. Cim., Term., Simb., Ern., Aur., Pic. Sec.sc.: (Val Canneto). Sec.sc.: Ind. per Simb.; incolti aridi, Cast.Rom.; boschi, forre, rupi ombrose e umide, marg. strade, brecciai, radure, 500-1300 m 500-1200 m Isatis apennina Ten. ex Grande (I. allionii P.W. Ball.) Malcolmia littorea (L.) R. Br. – RR; VU; EN - RR; LR Litor. dal Circeo a Terr. (presso foce del F. Sisto e Term., Reat., Duch.; brecciai cacum., 1800-2200 m fra Torre Olevola e Torre Vittoria); spiagge, dune, 0- Isatis tinctoria L. subsp. tinctoria - PC 10 m Term., Lucr. (Vicovaro), Ern., V.Liri (L.Posta Note. Presente in Italia solo nel Lazio Fibr.), Aus. Sec.sc.: Roma, e Ind. per: Simb., Malcolmia maritima (L.) R. Br. – NT; EW Cast.Rom., Cairo; incolti, marg. strade, 0-1300 m Sec.sc.: Roma (Colosseo, leg. P. Sanguinetti, 1829 - Jonopsidium savianum (Caruel) Arcang. – RR; VU; RO-HR) e Ind. per: Viterb., Ostia, Fiumic., VU Circeo Reat. (M.Fausola, Colle i Tre Confini), Sab. Malcolmia nana (DC.) Boiss. [Maresia n. (DC) (M.Tancia); radure, prati aridi, 1000-1350 m Batt.] - RR; VU Kernera saxatilis (L.) Sweet subsp. saxatilis Cast.Porz. (leg. F. Lucchese e E. Lattanzi, 1986 - (Cochlearia s. L.) - MR; LR FI, H.Lat). Sec.sc.: Fiumicino (RM); arene maritt., Laga, Term., Main. (M.Cavallo). Sec.sc.: Simb. e 0-10 m Ind. per Lucr.; staz. rup., 1200-2200 m Malcolmia ramosissima (Desf.) Gennari - R Lepidium bonariense L. - CAS Litor. da Fregene al Circeo, Terr., Fossanova, Piana Reat. (Antrodoco), Roma, Circeo; rud., incolti, di Fondi; spiagge, 0-20 m dune, marg. boschivi, 0-500 m Matthiola fruticulosa (L.) Maire subsp. fruticulosa Lepidium campestre (L.) R.Br. - MC (M. tristis R. Br.) – MR ; VU Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); Laga (Pizzo di Sevo), Cicol., Simb.; amb. aridi e incolti, rud., 0-1500 m rup., 700-2000 m Lepidium draba (L.) Desv. subsp. draba [Cardaria d. Note. A questo gruppo va riferita anche la pianta (L.) Desv.] - MC che cresce da molti anni a Roma sui ruderi del In quasi tutta la Regione (incl. Ponz.); incolti, rud., Palatino (e in passato anche del Colosseo), la cui strade, 0-1000 m esatta definizione è ancora da chiarire (forse sfug- Lepidium graminifolium L. subsp. graminifolium - gita a coltura?). Già segnalata sub M. tristis var ita- CC lica Conti (ANZALONE, 1951) In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., Matthiola fruticulosa (L.) Maire subsp. valesiaca marg. strade, 0-600 m (Gay ex Gaudin) P.W. Ball [incl. M. italica (Conti Lepidium latifolium L. – RR; CR P.) Tammaro] - MR; LR Tarq. (Lido, leg. L. Veri, 1975 - RO-HA). Sec.sc.: Term., Duch., Simb.; stazioni rup., ≥1000 m Ladispoli, Roma; incolti aridi, per lo più subsalsi, 0 m Matthiola incana (L.) R. Br. subsp. incana - PC Lepidium sativum L. subsp. sativum - CAS, NT Cim., Marem., Roma, Lit.rom., Circeo, Aus., Sec.sc.: Circeo (Torre Paola, leg. A. Terracciano, Aur., Ponz.; rupi, muri, 0-500 m 1888 - RO-HR) Matthiola sinuata (L.) R. Br. - MR Lepidium virginicum L. - NAT Tarq., Lit.rom. (Palo, Focene), Circeo. Sec.sc.: Civ.; Maccarese, Roma, Latina, Circeo, Aus. (Epitaffio), spiagge, 0-10 m Cassino; incolti, marg. strade, 0-100 m Matthiola tricuspidata (L.) R. Br. – RR; CR Lobularia maritima (L.) Desv. subsp. maritima Ponz. (Palm. e Vent.). Sec.sc.: Ind. per Astura [Alyssum maritimum (L.) Lam.] - C (talora CAS) (Nettuno); spiagge, 0-10 m Lungo la fascia litoranea e sublitor., Ponz. CAS a: Myagrum perfoliatum L. – PC; VU Monterotondo, Lucr., Scal., Lep.; incolti aridi, A.Vit., V.Tev., Tivoli (Bagni e Lunghezza), Roma, dune e retrodune, rupi, muri, 0-700 m Ruffi, Pren., Ern., Aus. (Campo Lupino), Fondi. Lunaria annua L. subsp. annua - NAT Sec.sc.: Agro Pont.; colt., prati umidi, 0-800 m A.Vit. (Lam.), Laga, Sorat., Lucr., Roma, Ruffi, Nasturtium officinale R. Br. subsp. officinale - C Scal., Lep., Circeo. Indicaz. bibl. del solo binomio In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); acque ferme specifico per: Sab., Pren., Ern.; incolti, forre, rupi, e correnti, sponde, acquitr., 0-1500 m arbusteti, 0-900 m Neslia paniculata (L.) Desv. subsp. thracica (Velen.) 256 ANZALONE et al.

Bornm. (N. apiculata Fischer, Mayer et Avé-Lall.) A.Vit. (M.Ruf.), Laga, Cicol., Duch., Lucr., - R; LR Roma, Cast.Porz., Ruffi, Simb., Ern., Cioc. Laga, Lucr., Roma, Aur. (Maranola). Sec.sc.: Cicol., (Ceprano), Aur.; incolti umidi, colt., 50-1300 m Sab., Sorat., Simb.; incolti, colt., rud., 0-1600 m Sinapis alba L. subsp. alba - NAT Raphanus raphanistrum L. subsp. landra (DC.) In larga parte della Regione, specialm. nel settore Bonnier et Layens - MC medit. e submedit., Ponz. incluse; colt., incolti, In quasi tutta la Regione; rud., prati, incolti, colt., rud., muri, 0-800 m 0-1300 m Sinapis alba L. subsp. dissecta (Lag.) Bonnier - RR Raphanus raphanistrum L. subsp. raphanistrum - C Roma (Città Univers., leg. G.Lusina, 1946 - RO- In gran parte della Regione, specialm. nella zona HR); rud., 50 m litor. (Ponz. incl.); rud., incolti, colt., 0-1000 m Sinapis arvensis L. subsp. arvensis (Brassica a. Raphanus sativus L. - CAS Rabenh.) - MC Mar.laz., Sabat., Roma, Nettuno, Ern., Ponz.; In gran parte della Regione (Ponz. incl.); colt., incolti, colt., 0-500 m incolti, rud., 0-1400 m Rapistrum rugosum (L.) All. subsp. linnaeanum Note. Per gli Aus. è riportata la var. orientalis (L.) Rouy et Fouc. [R. hispanicum (L.) Crantz] - PC Koch et Ziz Roma, Ruffi, Scal., Agro Pont., Pic.; rud., incolti Sinapis pubescens L. subsp. pubescens (Brassica p. aridi, marg. strade, pascoli, 0-900 m Ard.) – RR ; CR Note. Nomencl. in base a PIGNATTI (1982). V.Tev. (, leg. F. De Rita, 2005 Secondo AKEROYD (1993) rientra nella subsp. - RO); Roma (Villa Glori, leg. L. Celesti Grapow, orientale 1995 - H.Cel); rud., 50-150 m Rapistrum rugosum (L.) All. subsp. orientale (L.) Sisymbrium austriacum Jacq. subsp. austriacum - ? Arcang. - PC Ind. per Duch. (PETRICCIONE, 1993) Cim., Lucr., Roma, Lit.rom., Ruffi, Lep., A.Pont., Sisymbrium irio L. - R V.Liri, Aus., Aur., Pic.; rud., incolti aridi, marg. Civ., Roma, Ruffi, Simb. Sec.sc.: Ind. per: L.Vico, strade, pascoli, 0-900 m Cast.Rom.; incolti, rud., muri, rupi, 0-800 m Rapistrum rugosum (L.) All. subsp. rugosum - MC Sisymbrium officinale (L.) Scop. - CC In gran parte della Regione; rud., incolti aridi, In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); rud., incol- marg. strade, pascoli, 0-900 m ti, 0-1000 m Rorippa amphibia (L.) Besser (Nasturtium amphibi- Sisymbrium orientale L. subsp. orientale - NAT um L.) – R; LR Civ., Term., Treia, Roma, Pren., Simb., Cast.Rom., V.Tev. (Nazzano R.), Roma, Litor. (Astura), Aus. Scal., Ern., Lep., Aur., Cairo, Ponz.; rud., incolti, (Falvaterra, Ceccano, S.Sosio, ). 0-800 m Ind. per: Cicol., Anagni. Sec.sc.: Lucr., Maccarese e Sisymbrium polyceratium L. - MR Ind. per Paludi Pont.; corsi d’acqua, stagni, 0-800 m Ern. (Fiuggi), Cioc. (Anagni), Fondi, Ponz. Rorippa anceps (Wahlenb.) Rchb. [Nasturtium a. (Ponza, S.Stef.). Sec.sc.: Cim. (L.Vico), Roma; Wahlenb., R. prostrata (J.P. Bergeret) Schinz et muri, rud., incolti, 0-900 m Thell.] - PC Teesdalia coronopifolia (J.P.Bergeret) Thell. - R; LR Lucr., Tivoli (P.te Lucano), Roma (Tev.), Ruffi A.Vit. (M.Ruf.), Cim., Barb., Mar.laz. (Tuscania), (Piana Aniene), Simb. (Subiaco). Sec.sc.: Aus. (fra Laga, Riano (RM), Cast.Porz. Sec.sc.: Tolfa, Sabat., Ceccano e Patrica), e Ind. per Agro Pont.; sponde, dint. di Roma, Ponz. (Palm.); pratelli, incolti aridi, rive, incolti umidi, 0-400 m tufi, 50-1000 m Rorippa austriaca (Crantz) Besser (Nasturtium aus- Thlaspi alliaceum L. - PC triacum Crantz) - NAT Term., Reat., Lucr., Simb., Ern., V.Liri (L.Posta V.Tev., Sab., Roma, Maccarese, Pren., Simb. Fibr.), Aus., Aur. Sec.sc.: Tib., Cioc., Lep., Agro (Trevi), Ern. (Prato di Campoli), Cioc., Agro Pont.; amb. umidi, sponde, prati, 50-1500 m Pont., Aus.; sponde, incolti umidi, 0-1200 m Thlaspi arvense L. - R Rorippa lippizensis (Wulfen) Rchb. (Nasturtium lip- Laga, Cim. (Capranica), Term., Simb., Lep., Aur. pizense DC.) – NT; EW; VU (Fondi e Spigno). Ind. per: Ern. e, nel Sec.sc., per: Sec.sc.: Roma (Acquatraversa, leg. E. Chiovenda, V.Liri; incolti, rud., colt., 100-1500 m 1905 - RO-HR, BOLO) Thlaspi brachypetalum Jord. - R Rorippa palustris (L.) Besser (Nasturtium palustre Laga, Term., Reat., Simb., Ern., Pic. (Forca DC.) - R d’Acero); pascoli aridi, praterie mont. e subalp., Sab. (L.Turano), Roma (Tev.), Ern. (L.Canterno), 1000-2000 m Cioc. (Ceccano, Ceprano); sponde, rive, 50-700 m Thlaspi perfoliatum L. subsp. perfoliatum - MC Rorippa pyrenaica (L.) Rchb. (Nasturtium pyrenai- In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); incolti aridi, cum R. Br.) – MR; VU pascoli, colt., 50-2000 m A.Vit. (Lam., Sec.sc.: altre loc.), Ern., Aur. (tra Thlaspi praecox Wulfen - PC Formia e Scauri). Sec.sc.: Cioc., Lep.; prati temp. Laga, Simb., Scal., Ern., Lep., Aus., Aur. Ind. per: inondati, 0-700 m Term., Reat., Duch., e, nel Sec.sc., per: Pic., Cairo Rorippa sylvestris (L.) Besser subsp. sylvestris (le indicaz. sono talora sub T. montanum L. o T. (Nasturtium sylvestre R. Br.) - C torreanum Ten.); pascoli aridi, fruticeti diradati, Flora vascolare del Lazio 257

praterie subalp., 700-1700 m Tamarix dalmatica Baum - RR Thlaspi stylosum (Ten.) Mutel - R Cast.Porz. (Piscina Camilletto, leg. B. Anzalone, Laga, Term., Reat, . Duch., Simb., Ern. Sec.sc.: Ind. 1986 – RO-HA); rive, 5m per Pic.; pascoli, brecciai e rupi cacum., ≥1800 m Tamarix gallica L. - MR Montalto di Castro, Circeo, Terr. Sec.sc.: Ind. per: SANTALACEAE Sab., Roma (Tev.); dune, greti e sponde, 0-200 m Osyris alba L. - C Tamarix parviflora DC. - CAS In tutta la zona medit. e submedit. della Regione, Ostia Antica, Astura, Circeo; spiagge, dune, retro- fino al livello submont. Sec.sc.: Zann.; macchia duna, 10 m medit., boscaglie, garighe, incolti aridi, 0-1100 m Thesium bavarum Schrank (T. montanum Ehrh. ex PLUMBAGINACEAE Hoffm.) - RR; LR Armeria canescens (Host) Ebel subsp. canescens - Laga: Macchie Piane, F.so Selva Grande, Agro MC Nero (leg. G.Tondi, 1988 - H.Ton); boschi, pascoli, In gran parte della Regione (escl. Ponz. e litor.); 1400-1450 m prati e pascoli mont., 600-1800 m Thesium humifusum DC. (T. divaricatum Jan ex Armeria canescens (Host) Ebel subsp. gracilis (Ten.) Mert. et W.D.J. Koch) - MC Bianchini - RR; LR A.Vit. (M.Ruf., Lam.), Mar.laz., Term., Duch., Duch. [sub A. vulgaris Willd. var. seticeps (Rchb.) Tolfa, Sab., M.Tib., Sabat., Simb., Pren., Ern., Fiori, STEINBERG, 1953], Cairo. Ind. per: Simb., Cioc., Aus., Aur., Cairo; pascoli, garighe, 50-1200 m Aur.; pascoli, rupi, praterie, ≥1500 m Thesium humile Vahl - RR; LR Armeria majellensis Boiss. subsp. ausonia Bianchini Litor. (Maccarese, Fregene). Sec.sc.: Ind. per Simb.; - MR incolti aridi, 0-10 m Laga, Reat., Aur.; praterie, 1500-1900 m Thesium linophyllon L. - R Armeria majellensis Boiss. subsp. majellensis - R Laga, Term., Duch., Ern., Aur.; prati e pascoli aridi, Term., Reat., Duch., Simb., Ern., Main., Pic.?. 500-1500 m Sec.sc.: Lucr.; pascoli, ≥1800 m Thesium parnassi A. DC. - MR; LR Limonium amynclaeum Pignatti - MR Reat., Term., Duch., Simb. Sec.sc.: Pic.; pascoli sub- Terr., Sperl., Gaeta (M.Orlando); rupi e garighe, 0- alp., 1500-2000 m 50 m Thesium pyrenaicum Pourr. - RR; LR Note. Per il genere Limonium si segue PIGNATTI, Laga (Cima Serre, F.so Selva Grande). Ind. per 1982 Simb. (sub T. alpinum L.); pascoli, faggete, 1350 m Limonium bellidifolium (Gouan) Dumort. (Statice Viscum album L. - R caspia Willd.) – NT; EW; VU A.Vit. (M.Ruf.), Laga, Reat., Term., Lucr., Sec.sc.: S.Felice Circeo (1833), Terr. (1832) leg. P. Maccarese, Simb., Aur.; su Rosaceae (raram. altri), Sanguinetti, - RO-HR 50-1200 m Limonium circaei Pignatti - R Circeo, Terr., Gaeta, Ponz. (S.Stef.); rupi maritt., LORANTHACEAE 0-50 m Loranthus europaeus Jacq. - PC Limonium multiforme Pignatti - NT Viterb., Laga, Sab., Manziana, Ruffi, Simb., Ern., Sec.sc.: Ponz. (S.Stef., sub Statice minuta L., leg. A. Lep., Aus., Aur., Pic., Cairo; castagneti e querceti, Béguinot, 1901 - RO-HG) 50-800 m Note. Ind. in Herb. RO-HG da S. Pignatti come var. sancti-stephani Pignatti FRANKENIACEAE Limonium narbonense Mill. [L. serotinum (Rchb.) Pignatti] - C Frankenia hirsuta L. - RR; LR lungo tutta la costa laziale da Montalto di Castro Ponz.: Ponza, leg. B. Anzalone, 1967 – RO-HA; al Circeo e Terr.; amb. salmastri, 0-10 m Sec.sc.: Palm., BÉGUINOT, 1905; rupi maritt., 0-50 m Limonium pandatariae Pignatti - RR; LR; LR Frankenia pulverulenta L. subsp. pulverulenta – Ponz. (Vent., Zann.); rupi maritt., 0-50 m RR; VU Limonium pontium Pignatti - MR Tarq. (Saline, leg. M. Iberite, 1995 - H.Ibe). Sec.sc.: Ponz. (escl. Vent.); rupi maritt., 0-50 m Civ.; saline, sabbie umide, 0 m Limonium virgatum (Willd.) Fourr. var. majus (Guss.)Pignatti - MR TAMARICACEAE Terr., Sperl. Sec.sc.: Civ.; rupi maritt., 0-50 m Myricaria germanica (L.) Desv. – RR; VU Limonium virgatum (Willd.) Fourr. var. virgatum - R Laga (F.so Selva Grande, leg. G. Tondi, 1987 - Anzio, Circeo, Terr., Sperl., Gaeta. Sec.sc.: Tarq.- H.Ton); greti, 1300 m Civ.; rupi maritt., 0-50 m Tamarix africana Poir. - C Limoniastrum monopetalum (L.) Boiss. (Statice A.Vit., Sab., Roma, Litor. (da Montalto di Castro monopetala L.) - CAS a Terr.), Circeo, Aus., Aur., Ponz.; dune, greti e Lit.rom. (Ostia); rud., 5 m sponde, scarpate, 0-300 m Plumbago europaea L. - MC 258 ANZALONE et al.

In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); incolti, greti, Verde e L.Caprolace); amb. umidi, 0-100 m rud., marg. strade, arbusteti, 0-800 m Persicaria orientalis (L.) Spach (Polygonum orientale L.) - CAS POLYGONACEAE Cim. (L.Vico, loc. La Bella Venere, leg. E. Scarici, 2002 – FI, H.Scar); incolti, 510 m Bistorta officinalis Delarbre [Persicaria bistorta (L.) Polygonum arenastrum Boreau subsp. arenastrum - C Samp., Polygonum bistorta L.] - R Viterb., Marem., Laga, Term., Sab., Corn., Roma, Laga, M.Reat., Simb.; prati pingui, 900-2000 m Litor., Ruffi, Pren., Simb., Cast.Rom., Aus.; zone Bistorta vivipara (L.) Delarbre [Persicaria v. (L.) calpestate, incolti, radure, 0-1000 m Ronse Decraene, Polygonum viviparum L.] – RR; Polygonum aviculare L. subsp. aviculare - CC VU In quasi tutta la Regione; incolti, rud., colt., zone Laga (L.della Selva - Accumoli, Laghetta - calpestate, 0-1800 m Amatrice, leg. G. Tondi, 1987-1992 - H.Ton); Polygonum aviculare L. subsp. rurivagum (Jord. ex prati umidi, pascoli di quota, 1500-2300 m Boreau) Berher (P. rurivagum Jord. ex Boreau) - Fagopyrum esculentum Moench - CAS PC Laga. Sec.sc.: Ind. per V.Liri (M.Tartaro e Vado A.Vit. (Lam.), Monterotondo, Roma, Cast.Porz., Cavallo, FALQUI, 1899); incolti, 900-1000 m Simb., Circeo, Aus., Aur., Pic., Ponz. (Vent.); Fallopia baldschuanica (Regel) Holub [F. aubertii (L. incolti e colt., 0-1000 m Henry) Holub] - CAS Polygonum bellardii All. - RR Roma, L.Vico, Aur. (Colli Cecubi); incolti, arbu- Roma: Scalo Ostiense [sub P. aviculare L. var. patu- steti, rive, muri, 0-500 m lum (M. Bieb.) Fiori]; Tre Fontane (sub. P. avicula- Fallopia convolvulus (L.) A. Löve (Polygonum c. L.) re s.l., leg. A. Cacciato, 1961 – RO-HR. Sec.sc.: - MC Sab., Lucr., Ostia, Simb.; incolti, marg. strade, 50 m In quasi tutta la Regione; colt. e incolti, 0-1200 m Polygonum maritimum L. - PC Fallopia dumetorum (L.) Holub (Polygonum d. L.) - Litor. Sec.sc.: Roma (rive Tev.) e Ponza; spiagge e MC dune, 0-50 m In quasi tutta la Regione; boschi, arbusteti, incolti, Polygonum romanum Jacq. - MC 0-1000 m In quasi tutta la Regione; incolti, rud., marg. stra- Persicaria amphibia (L.) Delarbre (Polygonum de, 0-700 m amphibium L.) - PC Rumex acetosa L. subsp. acetosa - MC Cim., Sabat., Roma, Ern. (L.Canterno), In quasi tutta la Regione; prati, boschi, 0-2000 m Cast.Rom. (L.Albano), Astura, Agro Pont., Aus., Rumex acetosella L. subsp. acetosella - ? Aur., Pic.; acque stagnanti o lentamente fluenti, 0- Ind. per: Viterb., Laga, Reat., Lucr., Sabat., Simb., 1200 m Cast.Rom., A.Pont., Ern., Aur. (indicaz. forse tutte Persicaria decipiens (R.Br.) K.L. Wilson [P. salicifo- da controllare) lia (Willd.) Assenov, Polygonum salicifolium Rumex acetosella L. subsp. angiocarpus (Murb.) Willd.] - R Murb. (R. angiocarpus Murb.) - MC L.Monterosi, Maccarese, Simb., A.Pont., Terr., Nella maggior parte della Regione (spesso confuso Aus., Aur.; amb. umidi, sponde, 0-800 m con l’altra subsp.); incolti aridi, sabbie, 0-1000 m Persicaria dubia (Stein.) Fourr. [P. mitis (Schrank) Rumex alpestris Jacq. (R. arifolius All.) - R Assenov, Polygonum mite Schrank] - PC Laga, Term., Simb., Ern. Sec.sc.: Ind. per Viterb. A.Vit. (Lam.), Monterotondo, Corn., Roma, (Palanzana); radure, rud., 1200-2200 m Lit.rom., Ruffi, Cast.Rom., Cioc., A.Pont., Aus.; Note. E’ forse da riferire a questa specie R. ample- amb. umidi, sponde, 0-800 m xicaulis Lapeyr. Ind. per il Lazio da JALAS e Persicaria hydropiper (L.) Delarbre (Polygonum h. SUOMINEN (1979) L.) - C Rumex alpinus L. (R. pseudoalpinus Höfft) - R A.Vit. (M.Ruf., Lam.), Cim., Reat., Sab., Lucr., Laga, Term., Duch., Ern., Pic.; stazzi, rud., 1600- Roma, Cast.Porz., Ruffi, Simb., Cast.Rom., Lep., 2300 m A. Pont., Aus., Aur.; amb. umidi, sponde, 0-1300 m Rumex aquaticus L. - ? Persicaria lapathifolia (L.) Delarbre (Polygonum Ind. da FIORI (1923-29) per le “Paludi Pontine”, lapathifolium L.) - MC da MENGHINI (1972) per Civita di Bagnoregio e In quasi tutta la Regione; amb. umidi, sponde, 0- da AVENA et al. (1977) per le rive del Tev. fra Orte 1300 m e Roma, quasi certam. per equivoco con R. hydro- Persicaria maculosa (L.) Gray (Polygonum persicaria lapathum (cfr. PIGNATTI, 1982, 1: 153) L.) - C Rumex bucephalophorus L. subsp. bucephalopho- A.Vit., Cim., Tolfa, Sab., Roma, Cast.Porz., Ruffi, rus - MC Simb., Ern., Cast.Rom., A.Pont., Aus., Aur.; colt., In quasi tutta la Regione; incolti, colt., prati aridi, sponde, 0-1300 m dune, 0-1700 m Persicaria minor (Huds.) Opiz (Polygonum minus Rumex confertus Willd. - ? Huds.) - RR; LR Ind. per il Term. in MONTELUCCI (1952), che lo Circeo (Foresta, leg. B. Anzalone, 1990 - RO-HA). riporta da CAVARA, GRANDE (1914), indicaz. ripre- Sec.sc.: Astura (Nettuno), A.Pont. (Torre di Foce sa da FIORI (1923-29) e da PIGNATTI (1982) Flora vascolare del Lazio 259

Rumex conglomeratus Murray - MC In gran parte della Regione (escl. Ponz. e zone In quasi tutta la Regione; marg. o radure di boschi, litor.); prati aridi, pascoli, rupi, 400-1500 m amb. umidi, rive, sponde, 0-1300 m Cerastium arvense L. subsp. strictum (W.D.J. Koch) Rumex crispus L. - CC Schinz et R. Keller - R In quasi tutta la Regione; incolti, rud., prati, colt., Laga, Reat., Duch., Aur.; praterie mont., ≥ 1500 m 0-1500 m Cerastium arvense L. subsp. suffruticosum (L.) Ces. Rumex hydrolapathum Huds. - R - PC Reat. (L.Reatini), Agro Pont., L.Posta Fibr. Ind. Laga, M.Reat., Duch., Sab., Lucr., Simb.; praterie per: Bagnor. e Monterotondo; acque lente, laghi, mont., ≥ 1300 m acquitr., 0-400 m Cerastium brachypetalum Desp. ex Pers. subsp. Rumex nebroides Campd. (R. gussonei Arcang.) - R brachypetalum - PC Laga, Term., Reat., Duch., Sab., Simb., Aur.; rupi, Laga, Sab., Lucret., Vicar., Ruffi, Scal., Cast.Rom., macereti, pascoli, 1000-2200 m Aus.; amb.aridi, prati, rupi, muri, 0-1400 m Rumex obtusifolius L. subsp. obtusifolius - MC Cerastium brachypetalum Pers. subsp. roeseri In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); incolti (Boiss. et Heldr.) Nyman (C. luridum Guss.) - C umidi, prati, colture irrigue, 0-2000 m A.Vit. (M.Ruf.), Laga, Duch., Sab., Lucr., Rumex patientia L. subsp. patientia - RR Cast.Porz., Ruffi, Pren., Scal., Lep., Circeo, Aus., Laga (S.Cuore e F.so Cerruglia, leg. G. Tondi, 1996 Aur.; prati aridi, pendii, rupi, 100-1500 m - H.Ton), Term. (Centro Iucci, leg. G. Bazzichelli, Cerastium brachypetalum Pers. subsp. tauricum 1972 - RO-HB). Sec.sc.: Simb.; rud., sponde, 1200- (Spreng.) Murb. - MC 1800 m In quasi tutta la Regione; prati aridi, amb. Rumex pulcher L. subsp. pulcher - CC rup.,100-1500 m In quasi tutta la Regione; incolti, prati, rud., colt., Cerastium brachypetalum Pers. subsp. tenoreanum 0-1500 m (Ser.) Soó et Jáv. - PC Rumex pulcher L. subsp. woodsii (De Not.) Arcang. Barb., Lucr., Vicar., Roma, Cast.Porz., Ruffi, Scal., [R. pulcher subsp. divaricatus (L.) Murb.] - ? Cast.Rom., Lep., Circeo, Aus. (Roccasecca dei Ind. in FIORI (1923-29) per Roma e da MORALDO Volsci, M.Calvilli). Ind. per errore per Laga; prati et al. (1990) per Aur. (Fondi e Itri-La Civita) aridi, marg. boschivi,arbusteti, 0-1400 m Rumex sanguineus L. - MC Cerastium cerastoides (L.) Britton - MR; LR In quasi tutta la Regione; marg. e radure di boschi, Laga (Pizzo di Sevo), Pic. (Meta, Metuccia, Rocca amb. umidi, rive, sponde, 0-1200 m Altiera), Main. (M.Cavallo). Sec.sc.: Simb.; amb. Rumex scutatus L. subsp. scutatus - PC umidi, doline, ≥ 1600 m Laga, Term., Duch., Simb., Ern., V.Liri, Val Com.; Cerastium diffusum Pers. subsp. diffusum - ? ghiaioni, 500-2600 m Ind. Per: Simb. (Piana del Cavaliere e Oricola), Aur. (zona Sperl.) DROSERACEAE Cerastium glomeratum Thuill. - CC Aldrovanda vesiculosa L. – NT; EW; CR In quasi tutta la Regione; rud., incolti, colt., prati, Sec.sc.: Ern. (laghi Lattanzi, presso L.Canterno, leg. 0-1400 m A. Béguinot, 1897, RO-HR). Ind. per: Paludi Cerastium glutinosum Fr. - PC A.Vit. (Lam.), Cim., Laga, Lucr., Sabat., Roma, Pont. MARATTI (1822) ma non ritrovata successi- Lit.rom., Scal., Cisterna (LT), Aus.; prati aridi, vamente da BÉGUINOT (1935). Ind., probabilmen- incolti, scarpate, rud., 0-1700 m te per errore, per Cast.Porz. (MONTELUCCI, 1978) Cerastium holosteoides Fries [C. fontanum Baumg. subsp. vulgare (Hartman) Greuter et Burdet] - C CARYOPHYLLACEAE A.Vit., Cim., Laga, Term., Lucr., Ruffi, Pren., Agrostemma githago L. - PC Simb., Scal., Fiuggi, Cast.Rom., Aus.; prati, colt., Laga, Reat., S.Marinella, Roma, Ern., Cast.Rom., incolti, rud., 0-1800 m Lep., Aus., Aur.; colt., 0-1300 m Cerastium ligusticum Viv. - CC Arenaria bertolonii Fiori [A. saxifraga (Bertol.) In quasi tutta la Regione; incolti, pascoli aridi, rud., Gren.] - R 0-1400 m Laga, Reat. e Term., Duch., Simb., Ern., V.Liri; Cerastium pumilum Curtis - PC ghiaioni e brecciai cacum., 1000-2300 m A.Vit. (M.Ruf., Lam.), Cim., Laga, Duch., Ruffi, Arenaria grandiflora L. subsp. grandiflora - MR; LR Scal., Nettuno, Lep., Circeo, Aus., Aur. Sec.sc.: Laga, Reat. e Term., Duch., Pic. (M.Meta); prati Roma; pascoli, prati e incolti aridi, 0-1400 m aridi mont., 1000-2000 m Cerastium scaranii Ten. (C. hirsutum Ten.) - PC Arenaria leptoclados (Rchb.) Guss. - CC Reat., Term. (Rio Fuggio e altre loc.), Sab. (M. In quasi tutta la Regione (incl. Vent.); prati aridi, Tancia), Ruffi (Anticoli e Saracinesco), Scal., Lep. garighe, rupi, 0-1200 m (Semprevisa), Aus., Pic., Main. (S.Biagio Sarac.). Arenaria serpyllifolia L. subsp. serpyllifolia - MC Sec.sc.: Simb., Cast.Rom.; pendii aridi, rupi, prate- Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); rie, marg. boschivi, 600-1400 m incolti aridi, colt., per lo più sinantropica, 0-2000 m Cerastium semidecandrum L. - MC Cerastium arvense L. subsp. arvense - C Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.); 260 ANZALONE et al.

amb.aridi e soleggiati, 0-1900 m garighe, 800-2000 m Cerastium siculum Guss. (C. aggregatum Durieu ex Dianthus sylvestris Wulfen subsp. longicaulis (Ten.) Schultz) – MR; VU Greuter et Burdet - MC Ostia Ant., Circeo, Aus. (Terr., Tempio di Anxur), Nella maggior parte della Regione; prati, pascoli, Minturno (foce Garigliano); amb. sabbiosi, rud., rup., incolti, 0-1200 m amb. umidi, 0-100 m Dianthus sylvestris Wulfen subsp. sylvestris - PC Cerastium sylvaticum Waldst. et Kit. - MR Laga, Reat., Term., Duch., Simb., Ern. Ind. per Cicol., Sab. (M.Navegna), Ruffi (Piana Aniene Lucr., Aur.; prati, pascoli, rupi, incolti, 500-2000 m sotto Anticoli Corr.), Scal. Ind. per: Aur. e, nel Drypis spinosa L. subsp. spinosa - R Sec.sc., per: Tivoli, Cineto R., Cast.Rom.; amb. Term., Reat., Duch., Simb., Ern., V.Liri (Alto umidi, arbusteti, boscaglie, 400-900 m Liri); brecciai e ghiaioni, ≥ 1000 m Cerastium thomasii Ten. [C. arvense L. subsp. t. Gypsophila repens L. – RR; VU (Ten.) Rouy et Fouc.] – RR; LR Laga (F.so Selva Grande e Colle S. Giovanni, leg. Laga (Cima Lepri e Pizzo di Sevo), Term. (vetta del G. Tondi, 1987 - H.Ton). Sec.sc.: Ind. per Poggi Terminilletto). Sec.sc.: Ern.; praterie subalp., rupi, della Palanzana (Viterbo); macereti marnoso-arena- 2000-2300 m cei, pascoli, 1350-1450 m Note. Da riferire qui il C. arvense L. var. viscatum, Herniaria glabra L. subsp. glabra - MC rinvenuto e descritto da MONTELUCCI (1952) per In gran parte della Regione; prati aridi, rud., incol- il Terminillo, e poi elevato a specie: C. viscatum ti, 100-1800 m (Montelucci) Jalas. Nel 1993 lo stesso Jalas lo pone Herniaria glabra L. subsp. nebrodensis Jan ex in sinonimia di C. thomasii Nyman (H. microcarpa C. Presl in J. Presl et C. Cerastium tomentosum L. - C Presl) - RR Laga, M.Reat., Duch., Lucr., Ruffi, Pren., Simb., Ind. per Aur. (M.Petrella, MORALDO et al., 1990); Ern., Lep., Aur. (e probab. in tutte le altre zone ele- praterie subalp., 1500 m vate); ghiaioni, macereti, rupi, 700-2200 m Note. Da alcuni AA. considerata semplice variante Cucubalus baccifer L. - PC di H. glabra subsp. glabra Cim., Barb., Laga, Lucr., Roma, Ruffi, Scal., Herniaria hirsuta L. subsp. hirsuta - MC Cast.Rom., Ardea, Aur. (rive Garigl.). Ind. per In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); colt., incol- Anagni. Sec.sc.: Simb., Lep., e Ind. per: Tolfa; ti, rud., muri, 0-1500 m boscaglie, boschi umidi, sponde, 50-800 m Herniaria incana Lam. - PC Dianthus armeria L. subsp. armeria - MC Sab., M.Tib., Roma, Ruffi, Simb., Scal., Ern.; prati In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); radure e e incolti aridi, rupi, 50-1500 m marg. di boschi di latif., 0-1200 m Holosteum umbellatum L. subsp. umbellatum – Dianthus balbisii Ser. subsp. balbisii - PC RR: EW Sab., Roma, Lit.rom., Circeo, Aus., Cairo. Sec.sc.: Cicol. (Borgorose, leg. F. Bartolucci, 2007 - FI, Lep.; radure, macchie, marg. sentieri, prati, 0-1000 m APP). Sec.sc.: Tivoli (M.Catillo, leg. L. Vaccari, Dianthus balbisii Ser. subsp. liburnicus (Bartl.) 1902 - FI). Ind. per Simb. (M.Autore, CUFODON- Pignatti - RR; LR TIS, 1939); pascoli aridi, 730 m Aur. (MORALDO et al., 1990). Sec.sc.: Ind. per: Illecebrum verticillatum L. – MR; VU Cast.Rom. (Rocca di Papa); prati aridi e boschi, 0- Cast.Porz., Nettuno, Agro Pont. (B.go Isonzo), 600 m Circeo. Sec.sc.: Terr.; marg. boschivi, amb. umidi, 0- Dianthus barbatus L. subsp. compactus (Kit.) 50 m Heuff. - PC Minuartia capillacea (All.) Graebn. - MR Laga, Term., Sab., Ruffi, Simb., Scal., Ern., Reat., Duch., Simb.; brecciai, 2000 m Cast.Rom. Ind. per Viterb.; prati mont., arbusteti, Minuartia graminifolia (Ard.) Jáv. subsp. clandesti- 800-2000 m na (Port.) Mattf. - RR; LR Dianthus carthusianorum L. subsp. carthusiano- Term. (vers. E del Terminilletto, leg. G. rum - PC? Montelucci, 1942 sub. Alsine g. - RO-HM); fessu- A.Vit. (M.Ruf., Lam.), Litor. (S.Severa, Maccarese, re di rupi, 1850 m Cast.Porz.), Gaeta (colline adiacenti); pascoli aridi, Minuartia graminifolia (Ard.) Jàv. subsp. rosani prati, incolti, 0-600 m (Ten.) Mattf. - RR; LR Dianthus carthusianorum L. subsp. tenorei V.Liri (), Pic. (Rocca Altiera), (Lacaita) Pignatti - C Main. (M.Forcellone); brecciai, rupi, 1800-1980 m Laga, Term, . Reat., Sab., Lucr., Simb., Ern., Minuartia hybrida (Vill.) Shishk. subsp. hybrida Cast.Rom., Lep., Aur., Pic.; prati aridi, incolti, [Alsine tenuifolia (L.) Hiern.] - MC 100-2000 m In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); incolti aridi, Dianthus deltoides L. subsp. deltoides - PC 0-1500 m Laga, M.Reat., Duch., Simb., Scal., Ern., Pic., Minuartia mediterranea (Link.) K. Mal (Alsine m. Main.; prati, 800-2000 m Lev eb.) - PC ý Dianthus monspessulanus L. - R A.Vit. (M.Ruf., Lam.), V.Tev., Sab., Bagni di Laga (incl. P.Accumoli), Simb., Ern., Main. Tivoli, Roma, Ruffi, Circeo, Aus., Fondi, Pic. (M.Cavallo). Sec.sc.: Cim. (Palanz.); marg. boschivi, Sec.sc. : Simb.; incolti aridi, 0-800 m Flora vascolare del Lazio 261

Minuartia recurva (All.) Schinz et Thell. subsp. con- Ind. per Aur. (MORALDO et al., 1990) densata (C. Presl) Greuter et Burdet - ? Petrorhagia saxifraga (L.) Link subsp. saxifraga Ind. per Term.: PIGNATTI, 1982, sub M. recurva [Tunica s. (L.) Scop.] - MC subsp. juressi (Willd.) Mattf. In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); prati aridi, Minuartia verna (L.) Hiern subsp. attica (Boiss. et muri, rupi, incolti aridi, 0-1500 m Spruner) Graebn. - ? Polycarpon tetraphyllum (L.) L. subsp. alsinifolium Ind. per: Reat., Duch., Simb., Lep., Pic. (Meta), (Biv.) Ball - MR per probabile equivoco con l’entità seguente. Litor., Lep. Sec.sc.: Civ., Aur.; amb. calpestati, spi- Finora non risultano dati certi agge, incolti, 0-500 m Minuartia verna (L.) Hiern subsp. collina (Neilr.) Polycarpon tetraphyllum (L.) L. subsp. diphyllum Domin - C (Cav.) O. Bolòs et Font Quer - R Laga, Term., Cicol., Sab. (M.Tancia), Ruffi, Simb., Roma, Cast.Porz., Aus., Aur., Cairo, Ponz.; amb. Scal., Ern., Lep., Cairo; prati aridi, gramineti e rupi calpestati, rud., spiagge, colt., incolti, 0-900 m della zona submont. e mont., 500-1700 m Polycarpon tetraphyllum (L.) L. subsp. tetraphyl- Minuartia verna (L.) Hiern subsp. verna (Alsine v. lum - CC Wahlenb.) - R In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); amb. calpe- Laga, Term., Simb. Sec.sc.: Ern.; pascoli alp., prate- stati, rud., spiagge, colt., incolti, 0-600 m rie aride e macereti, ≥ 1300 m Sagina apetala Ard. subsp. apetala - MC Moehringia muscosa L. - C In quasi tutta la Regione (incl. Ponz.); incolti aridi, Reat. e Term., Duch., Lucr., Ruffi, Simb., Sab., selciato stradale, muri, 0-1500 m Scal., Cast.Rom., Lep., Aur., Pic., Main.; rupi e Sagina glabra (Willd.) Fenzl. - R muri ombrosi, boschi, 300-2400 m Laga, Term., Duch., Simb., Lep.; prati e pascoli Moehringia pentandra Gay - PC subalp., 1000-2000 m Laga, Reat., Litor., Ruffi, Cast.Rom., Circeo, Aus., Sagina maritima G. Don - R Aur., Zann.; boschi, radure, 0-800 m Litor., Aus., Aur., Ponz.; spiagge, scogliere, incolti, Moehringia trinervia (L.) Clairv. - MC selciati, 0-20 m In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); boschi, arbu- Sagina micropetala Rauschert [S. apetala Ard. subsp. steti, rupi, amb. ombrosi, 0-1800 m erecta (Hornem.) F. Hermann] - RR Moenchia erecta (L.) P. Gaertn., B. Mey. et Scherb. Roma (leg. B. Anzalone, 1997 - RO-HA); rud., subsp. erecta - R strade, 50 m Viterb., Vicar., Cast.Porz., Nettuno (Foglino), Sagina procumbens L. subsp. procumbens - R Aus., Fondi (L.Lungo). Sec.sc.: Ponza; amb. umidi, Cim., Sorat., Roma, Pren., Scal. Sec.sc.: Ind. per 0-800 m Terr.; amb. calpestati, colt., incolti, 50-1000 m Moenchia mantica (L.) Bartl. subsp. mantica Sagina saginoides (L.) H. Karst. subsp. saginoides - R (Cerastium manticum L.) - R Reat., Cicol., Duch., Simb., Lep. Sec.sc.: Ind. per Barb., Sabat., Roma, Cast.Porz., Nettuno Pic.; pascoli subalp., 800-2000 m (Foglino), Cioc., Circeo, Terr. Sec.sc.: Ind. per: Sagina subulata (Sw.) C. Presl - PC Cim. (Palanz.); amb. umidi, 0-800 m Cim. (Palanz.), Laga, Roma, Cast.Porz., Nettuno, Paronychia echinulata Chater - MR; LR Simb., Scal., Circeo, Aur. Sec.sc.: Lep.; sabbie Barb., Roma (Castel di Decima), Lit.rom. (da Civ. umide, rupi con stillicidio, 50-1800 m a Cerveteri), Ponza, Palm., Zann.; pratelli aridi Saponaria bellidifolia Sm. - RR; LR; LR (tufi e sabbie), 0-200 m Duch., Simb. (Vallepietra); pascoli, 1000-1700 m Paronychia kapela (Hacq.) A. Kern. subsp. kapela - Saponaria ocymoides L. - C PC A.Vit. (M.Ruf.), Laga, M.Reat., Duch., Sab., Laga, Term., Cicol., Duch., Sab., Simb., Ern., Lucr., Pren., Simb., Scal., Cast.Rom.; radure, Aur.; prati aridi subalp., 1000-2300 m marg. boschivi, 100-1500 m Petrorhagia dubia (Raf.) G. López et Romo [P. velu- Saponaria officinalis L. - MC tina (Guss.) P. W. Ball et Heywood - MC In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); incolti In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti aridi, umidi, sponde, 0-1000 m muri, rud., marg. strade, 0-600 m Scleranthus annuus L. - MC Petrorhagia nanteuilii (Burnat) P. W. Ball et In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); pascoli, Heywood [Tunica prolifera (L.) Scop. subsp. n. incolti, colt., rud., 0-2000 m Asch. et Graebn.] - R Scleranthus perennis L. subsp. perennis - RR (E?); A.Vit. (Lam.), Cim., Civ., Roma, Cast.Porz., Aus. LR (Ceccano, Fossanova); incolti aridi, marg. boschivi, Tivoli (M.Ripoli, s. c., 1909 - FI). Ind. per Duch. 0-800 m (STEINBERG, 1953); prati umidi, 600-1500 m Petrorhagia prolifera (L.) P. W. Ball. et Heywood Scleranthus polycarpos L. - PC [Tunica p.(L.) Scop.] - MC A.Vit. (M.Ruf.), Barb., Vicar., Ruffi, Simb., Scal., In quasi tutta la Regione (incl. Ponz.); incolti e Lep., Aur.; praterie, pascoli aridi, 500-2000 m prati aridi, rud., muri, 0-1200 m Scleranthus uncinatus Schur - MR; LR; LR Petrorhagia saxifraga (L.) Link subsp. gasparrinii Ern. (M.Fanfilli), Pic. (M.Metuccia, Settefrati), (Guss.) Greuter et Burdet - ? V.Liri (Pescosolido); pascoli aridi, 1500-1800 m 262 ANZALONE et al.

Scleranthus verticillatus Tausch [S. polycarpos L. In quasi tutta la Regione; incolti, colt., pascoli, subsp. collinus (Hornung) Pign.] - PC prati, 0-1000 m A.Vit. (Lam.), Laga, Sab., Ruffi, Pren., Scal., Lep., Silene gallinyi Rchb. (S. trinervia Sebast. et Mauri) - R Aus. Sec.sc.: Lucr., Sabat., Roma, Cast.Rom.; rupi, Sorat., Sab., Sabat., Roma, Cast.Rom., Cioc. pascoli aridi, 300-2000 m (Anagni); incolti, pascoli, colt., marg. boschivi, 0- Silene acaulis (L.) Jacq. subsp. bryoides (Jord.) 800 m Nyman - R Silene italica (L.) Pers. subsp. italica - MC Laga, Term., Duch., Simb., Ern., V.Liri; praterie In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); radure e alp., ≥ 1600 m marg. boschivi, prati aridi, 0-1400 m Silene armeria L. - C Silene laeta (Aiton) Godr. (Lychnis l. Aiton) - MR A.Vit., Cim., Laga, Term., Duch., Lucr., Sabat., Cast.Porz., Nettuno, Circeo, Aus. (Piana di Roma, Pren., Simb., Scal., Ern., Circeo, Pic.; Ambrifi). Sec.sc.: Albano, Agro Pont., Terr., Fondi. radure e marg. boschivi, praterie, 0-1200 m e Ind. per Ponz.; pratelli sabbiosi umidi, 0-400 m Silene bellidifolia Jacq. (S. vespertina Retz.) - C Silene latifolia Poir. subsp. alba (Mill.) Greuter et Tolfa, Guidonia, Litor. (da Civ. a Gaeta), Cioc., Burdet [S. alba (Mill.) E. H. L. Krause] - MC Lep., Aus., Aur., Ponz.; incolti, rud., colt., 0-600 m In quasi tutta la Regione; prati, radure, incolti, colt., Silene canescens Ten. - C rud., 0-1300 m Tarq., Allumiere, Roma, Lit.rom., Albano, Ardea, Silene multicaulis Guss. subsp. multicaulis - R Latina, Aus., Aur., Ponz.; amb. sabbiosi, 0-500 m Term., Duch., Simb., Ern., Main. (M.Cavallo); Note. Per errore già Ind. come Silene colorata Poiret brecciai e macereti, rupi, 1100-2000 m subsp. canescens (Ten.) Anzalone, Lattanzi et Silene muscipula L. subsp. muscipula - RR; LR Lucchese (BALDINI, 1995) Roma (Scalo Ostiense, leg. A. Cacciato, 1956 - Silene catholica (L.) W.T. Aiton - C RO-HR). Ind. per Civita di Bagnor.; rud., 0-50 m Sab., M.Tib., Ruffi, Pren., Simb., Ern., Silene neglecta Ten. - RR Cast.Rom., Lep., Pic., Main.; boschi, amb. umidi, Ponz. (leg B. Anzalone, 1967-70 - RO-HA). 200-1200 m Sec.sc.: Ind. per Civ. e Tolfa; arbusteti, colt., incolti, Silene cattariniana Ferrarini et Cecchi [non S. valle- 0-100 m sia L. subsp. graminea (Rchb.) Nyman] - RR; LR Silene nemoralis Waldst. et Kit. [S. italica (L.) Pers. Ern. (tra Campovano e M.Ortara, leg. E. Lattanzi, subsp. nemoralis (Waldst. et Kit.) Nyman] - C 2002 - H.Lat). Ind. per: Term. (Sella di Leonessa), In gran parte della Regione; boschi, 0-1400 m Simb. (M.Viglio); rupi e breccciai, 1800-2000 m Silene nicaeensis All. - R Note. Cfr. FERRARINI, CECCHI (2001) Nettuno (Astura), Circeo, Terr., Gaeta, Fondi; Silene ciliata Pourr. subsp. graefferi (Guss.) Nyman spiagge, dune, 0-20 m (S. graefferi Guss.) - MR; LR Silene nocturna L. - MC Laga, Term., Duch., Ern.; praterie alp., 1600-2000 m A.Vit. (Lam.), Cim., Sorat., Tolfa, Sab., Lucr., Silene conica L. - C Roma, Litor. (da Tarq. a Terr.), Ruffi, Aus., Aur., A.Vit., V.Tev., M.Tib., Roma, Pren., Simb., Scal., Ponz.; colt., incolti, dune, pascoli, 0-600 m Cast.Rom., Anagni Sec.sc.: Tarq., Cim., Term., Silene notarisii Ces. (non S. parnassica Boiss. et Sab., Fregene; prati aridi, incolti, 0-1200 m Spruner né S. rupicola A. et E. Huet) - MR; LR Silene conoidea L. - CAS, RR Laga (L’Inversaturo e F.so Selva Grande), Term. Laga (loc. S.Martino), Roma (Parco di Veio); colt., (Rio Fuggio), Duch. Ind. per Aur., sub S. parnassi- 100-1100 m ca; rupi, 1100-1700 m Silene coronaria (L.) Clairv. [Lychnis c. (L.) Desr.] - Note. Cfr. CONTI et al. (2003) PC Silene nummica Vals. - NT In gran parte della Regione (escl. Ponz.); radure e Sec.sc.: Lit.rom. (Anzio, leg. A. Terracciano, 1889; marg. boschivi, 0-1200 m Nettuno, leg. U. Brizi, 1889 – RO-HR, sub S. Silene cretica L. (S. tenuiflora Guss.) - PC canescens Ten.) A.Vit., Cim., Lucr., Sabat., Roma, Ostia, Simb., Note. Cfr. VALSECCHI, 1995 Scal., Cast.Rom.; incolti, marg. boschivi, 0-800 m Silene nutans L. subsp. nutans - MR Silene dioica (L.) Clairv. [Lychnis d. L., Melandrium Laga, Term., Duch., Scal. Sec.sc.: Simb. (Filettino); rubrum (Weigel) Garcke] - C faggete (marg. e radure), 1000-1800 m In gran parte della Regione (escl. Ponz.); marg. Silene otites (L.) Wibel - C boschivi, 500-1800 m A.Vit. (Lam.), Mar.laz., Term., Reat., Duch., Sab., Silene echinata Otth – NT; EW Lucr., Roma, Ruffi, Simb., Scal., Ern., Pic., Main.; Sec.sc.: Viterb. (Viterbo, leg. G. L. Mari, 1889; prati aridi, arbusteti, radure, 0-1600 m Montefiascone, leg. G. L. Mari, 1890 - FI). Ind. per Silene paradoxa L. - C Canino; prati, scarpate, marg. strade, 300-600 m Term., Cicol., V.Tev., Sab., M.Tib., Ruffi, Simb., Silene flos-cuculi (L.) Greuter et Burdet (Lychnis f.- Scal., Cast.Rom., Lep., Aus., Aur., Pic.; prati aridi, c. L.) - MC boscaglie, 0-1300 m In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); prati umidi, Silene pendula L. - MC radure e marg. boschivi, 0-1600 m Nella maggior parte della Regione; arbusteti, radu- Silene gallica L. - MC re boschive, incolti, 50-1200 m Flora vascolare del Lazio 263

Silene pusilla Waldst. et Kit subsp. pusilla [S. qua- Stellaria graminea L. - RR; LR dridentata (Murray)Pers.] - MR Laga (F.so Cerruglia), Simb.; prati torbosi, radure, Term., Duch., Simb., Ern. Pic. (Rocca Altieri); 1000-2000 m rupi umide cacum., ≥ 1000 m Stellaria holostea L. subsp. holostea - C Silene roemeri Friv. subsp. staminea (Bertol.) Cim., Barb., Laga, Reat. e Term., Sab., Lucr., Treia, Nyman (S. staminea Bertol.) - MR; LR Ruffi, Pren., Simb., Scal., Cast.Rom., Lep., Aur.; Laga, Duch., Simb.; pascoli alp., 1000-1800 m boschi, radure, arbusteti, 100-1500 m Silene saxifraga L. - MR; LR Stellaria media (L.) Vill. subsp. media - CC Laga, V.Liri (Vallone Lacerno, Pescosolido), Aur. In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati, colt., (Rupi Laolatra). Sec.sc.: Simb. (M.Cotento); rupi incolti, rud., muri, 0-1600 m ombrose e/o stillicidiose, ≥ 1000 m Stellaria media (L.) Vill. subsp. romana Bég. - NT Note. Per errore Ind. per Reat. Sec.sc.: Ind. per Roma (Villa Borghese, BÉGUINOT, Silene viridiflora L. - MC 1920) In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); boschi e Stellaria neglecta Weihe - C boscaglie, 0-1500 m A.Vit. (M.Ruf., Lam.), Laga, Reat., Duch., Lucr., Silene vulgaris (Moench) Garcke subsp. prostrata Sabat., Roma, Litor., Pren., Scal., A.Pont., Aus., (Gaudin) Schinz et Thell. [S. marginata (Schult.) Aur.; incolti, rud., 0-800 m Kit.] - RR Stellaria nemorum L. s.l. - ? Term., Duch., Ern.; brecciai cacum., 2000 m Ind. per: Cast.Rom. Sec.sc.: Cairo Silene vulgaris (Moench) Garcke subsp. tenoreana Stellaria nemorun L. subsp. montana (Pierrat) (Colla) Soldano et F. Conti [S. vulgaris subsp. Berher (S. montana Pierrat, S. nemorum L. subsp. angustifolia (Mill.) Hayek] - C glochidisperma Murb.) - C A.Vit. (M.Ruf.), Sab., Roma, Cast.Porz., Pren., A.Vit. (M.Ruf.), Barb., Cim., Laga, Reat., Term., Scal., Circeo, Aus., Aur., Ponz.; prati aridi, amb. Duch., Sab., Lucr., Pren., Simb., Cast.Rom., Lep., sabbiosi, 0-500 m Pic.; boschi mesof., 700-1800 m Note. Talune indicazioni di questa entità (d’erbario Stellaria pallida (Dumort.) Crép. - C o bibliogr.) sono dovute a equivoco con forme ste- Civ., Sorat., Sab., Roma, Litor., Ruffi, Simb., Scal., nofille della subsp. vulgaris Ern., Cast.Rom., Lep., Agro Pont., Aus., Aur.; Silene vulgaris (Moench) Garcke subsp. vulgaris (S. rud., incolti, muri, macereti, 0-1400 m cucubalus Wibell) - MC Vaccaria hispanica (Mill.) Rauschert (Saponaria vac- In quasi tutta la Regione; colt., prati, incolti, rud., caria L.) - RR; LR 0-1500 m Acque Albule (Tivoli), Roma. Sec.sc.: Reat., Lucr., Spergula arvensis L. - C Cast.Rom.; incolti, rud., 0-600 m Cim., Roma, Litor., Simb., Cast.Rom., A.Pont., Velezia rigida L. – RR; VU Aus., Aur.; incolti, amb.sabbiosi, 0-1300 m Viterb. (Castel d’Asso, leg. F. Lucchese, 1985 - FI), Spergula pentandra L. – RR; EN Tivoli (leg. G. Montelucci, 1959 - RO-HM). A.Vit. (L.Bolsena, loc. S.Antonio), Cim. (Palanz.), Sec.sc.: Vitorchiano, Bolsena, Fiano, Roma; pratelli Mar.laz. (Tuscania). Sec.sc.: Roma, Sabat. (Valle di su tufi, 0-800 m Baccano); pratelli, rive, 100-400 m Spergularia bocconei (Scheele) Graebn. – RR; VU AMARANTHACEAE Ponz. (Ponza, Zann., S.Stef.); incolti aridi, selciati, 0-100 m Alternanthera philoxeroides (Mart.) Griseb. - CAS Spergularia media (L.) C. Presl [S. maritima (All.) Roma (Tev.), Circeo (Rio Martino); sponde, 0-50 m Chiov. subsp. maritima] - MR Amaranthus albus L. - INV Marem. (litorale Civ.-Tarq.), Lit.rom. (Ladispoli- In quasi tutta la Regione, escl. le zone elevate; rud., Ostia), Aur. (L.Fondi e L.Lungo); amb. salmastri e 0-300 m salsi, 0-10 m Amaranthus blitoides S. Watson - INV Spergularia rubra (L.) J. et C. Presl - MC Montalto di Castro, Roma, Litor. fino a Terr., A.Vit. (Lam.), Tarq., Cim., Laga, V.Tev., Sabat., Pren.; rud., incolti, colt., 0-500 m Vicar., Roma, Lit.rom., Simb., Ern., Agro Pont., Amaranthus blitum L. subsp. blitum (A. lividus L.) Aus., Aur.; incolti sabbiosi e aridi, 0-1500 m - PC Spergularia salina J. et C. Presl [S. marina (L.) Civita di Bagnoregio, Lucr., Roma, Lit.rom., Griseb.] - MR Cast.Rom., Agro Pont., Aur. (Itri-La Civita); rud., Tarq., Lit.rom., Circeo. Sec.sc.: Terr.; amb. salsi, 0 m incolti, strade, 0-600 m Stellaria aquatica (L.) Scop. [Myosoton aquaticum Amaranthus blitum L. subsp. emarginatus (Moq. ex (L.) Moench] - C Uline et W.L. Bray) Carretero, Muñoz Garmendia A.Vit. (M.Ruf., Lam.), Cim., Sabat., Treia, Roma, et Pedrol - CAS Litor., Ruffi, Cioc. (Macchia Anagni), A.Pont., Roma (leg. D. Iamonico, 2007 – H.Iam-Lor). Aus., V.Liri, Aur.; acquitr., rive, sponde, 0-1200 m Sec.sc.: Formia; rud., 40 m Stellaria cupaniana (Jord. et Fourr.) Bég. - MR Note. cfr. IAMONICO, 2008 Laga (Macchie Piane, F.so Cerruglia), Lucr., Amaranthus bouchonii Thell. var. cacciatoi Aellen - Roma, Aur.; rud., incolti, pratelli, 0-1600 m NAT 264 ANZALONE et al.

Roma (varie loc., leg. A. Cacciato, 1966 – RO- Roma, Aus.; rud., 50 m HR); rud., incolti, marg. strade, 50 m Beta vulgaris L. subsp. maritima (L.) Arcang. (B. Amaranthus crispus (Lesp. et Théveneau) N. maritima L.) - PC Terracc. - CAS Roma, Lit.rom., Agro Pont., Aur., Ponz.; rud., Roma (Quadraro, leg. A. Cacciato, 1968 - FI). incolti, amb. sabbiosi, 0-100 m Sec.sc.: ; rud., 50 m Beta vulgaris L. subsp. vulgaris - CAS Amaranthus cruentus L. (A. patulus Bertol., A. pan- Roma, Litor., Simb., Cast.Rom., Main.; rud., iculatus L.) - INV incolti, sponde, 0-600 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); rud., incol- Chenopodium album L. - CC ti, marg. strade, colt., 0-800 m In quasi tutta la Regione; incolti, colt., 0-1500 m Amaranthus deflexus L. - INV Chenopodium bonus-henricus L. - C In quasi tutta la Regione; rud., incolti, 0-1000 m Laga, Term., Reat., Duch., Sab., Lucr., Simb., Amaranthus graecizans L. (A. sylvestris Vill.) - PC Ern., Pic., Main. Sec.sc.: Ind. per Cairo; stazzi Sabat., Roma, Litor. (Tor S. Lorenzo), Simb. mont., rud. pingui, 500-2100 m (Subiaco), Ponz. (Ponza, Vent.); rud., incolti, 0- Chenopodium botryoides Sm. [Ch. chenopodioides 500 m (L.) Aellen] - RR; LR Amaranthus hybridus L. (A. clorostachys Willd.) - Circeo (L.Fogliano, leg. M. Iberite, 1997 - RO, FI, NAT H.Ibe). Ind. per Fondi. Sec.sc.: Ostia, Fiumic., A.Vit. (M.Ruf.), Sab., Roma, Lit.rom., Cast.Rom., Agro Pont.; depressioni retrodunali inondate, 0 m Circeo, Ponz. (Vent.); rud., incolti, marg. strade, Chenopodium hybridum L. - R colt., 0-600 m A.Vit. (L.Bolsena), Roma, Cast.Rom., Fiuggi, Aur. Amaranthus retroflexus L. - INV Sec.sc.: Viterbo, Simb.; rud. e colt., 0-1300 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); rud., incol- Chenopodium murale L. - C ti, colt., 0-900 m Barb., Cim., Sorat., Lucr., Sabat., Roma, Litor., Amaranthus tricolor L. - CAS Cast.Rom., Circeo, Aus., Aur., Main., Ponz.; incol- Circeo (L.Monaci, leg. F. Lucchese, s.d. - URT); ti, rud., talora infestante, 0-900 m marg. strada, 0 m Chenopodium opulifolium Schrad. ex W.D.J. Koch Amaranthus viridis L. (A. gracilis Desf.) - NAT et Ziz - PC Roma, Cast.Porz., Nettuno (Foglino), Cast.Rom., A.Vit., V.Tev., Sabat., Fregene, Roma, Cast.Rom., Circeo, Fondi; rud., incolti, marg. strade, 0-300 m Circeo, Aus., Ponz. Ind. per Cim.; colt., incolti, Arthrocnemum macrostachyum (Moric.) Moris (A. rud., 0-800 m glaucum Ung.-Sternb.) – RR; VU Chenopodium polyspermum L. - C Tarq. (Saline) (leg. M. Iberite e A.M. Palozzi, 1989 A.Vit. (M.Ruf.), Cim., Term., Sorat., Sab., Roma, - FI, RO). Ind. per Fondi (L.Lungo). Sec.sc.: Civ., Litor., Ruffi, Simb., Ern., Cast.Rom., Lep., Aus., Ostia; saline e amb. salsi, 0 m Aur., Main.; incolti, colt., 0-900 m Atriplex halimus L. - PC Chenopodium urbicum L. - PC Litor. tra Civ. e S.Marinella, Roma (CAS), Barb., Sorat., Palo, Roma, Cast.Porz., Circeo, Aus. Lit.rom., Circeo, Aus., Aur., Ponza; rud., macchia, Aur., Pic.; rud., incolti, 0-800 m incolti sabbiosi, marg. strade, 0-600 m Note. E’ da riferire a questa specie l’esemplare rac- Atriplex hortensis L. - CAS colto a Maccarese (foce del Tevere, leg. A. Pappi, Roma (P.za delle Crociate, leg. A. Cacciato, 1946 - 1894 - RO-HR) attribuito in passato a C. rubrum L. RO-HR). Sec.sc.: Orto Bot. (Roma), Paliano. Ind. Chenopodium vulvaria L. - MC per Montecass.; arbusteti, incolti, rud., 0-100 m In quasi tutta la Regione; colt., incolti, 0-800 m Atriplex patula L. - MC Dysphania ambrosioides (L.) Mosyakin et Clemants In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); rud., incol- (Chenopodium a. L.) - INV ti, colt., 0-1100 m Mar.laz., Tolfa, Roma, Litor., Ruffi, Ern., Atriplex patula L. var. angustifolia (Sm.) Lange - C Cast.Rom., Lep., A.Pont., V.Liri, Aus., Aur.; rud., Roma, Litor., Nettuno, Ruffi, Circeo, Aus., Aur., marg. strade, incolti, sponde, rive, 0-800 m Ponz.; rud., incolti, colt., 0-500 m Note. Per questo genere cfr. IAMONICO, 2009 Atriplex portulacoides L. [Halimione p. (L.) Aellen] Dysphania botrys (L.) Mosyakin et Clemants - C (Chenopodium b. L.) - RR Litor.; amb. salsi, 0-10 m Roma (Isola Tiberina, leg. B. Anzalone, 1970 - RO- Atriplex prostrata Boucher ex DC. - MC HA). Sec.sc.: Sab. (M.Tancia). Ind. per Cioc. In quasi tutta la Regione; fanghi e argille subsalse, (Gavignano), A.Vit. (F.Paglia); incolti, sponde, 50 m rud., 0-600 m Dysphania multifida (L.) Mosyakin et Clemants Atriplex rosea L. - R (Chenopodium multifidum L.) - NAT Civ., Lit.rom., Terr.; rud., incolti, spiagge, 0-300 m Guidonia (Tivoli), Roma, Lep. (Roccagorga), Atriplex tornabenei Tineo - RR Circeo (Mezzomonte); rud., incolti, 0-600 m Tarq. (Pian di Spille, leg. M. Iocchi, 2004 - FI, Polycnemum arvense L. - MR APP); spiagge, 1 m Roma, Cast.Porz., Circeo. Sec.sc.: L.Vico, Bassia scoparia (L.) A.J.Scott subsp. scoparia Cast.Rom.; incolti, colt., rud., rive e sponde, 0-800 m [Kochia scop. (L.) Schrad.] - CAS Polycnemum majus A. Braun - MR Flora vascolare del Lazio 265

Civ., Roma, V.Liri (Campoli App.). Sec.sc.: A.Vit., PHYTOLACCACEAE V.Tev., Treia, Bagni di Tivoli; incolti, rud., sponde, 0-600 m Phytolacca americana L. (P. decandra L.) - NAT Salicornia dolichostachya Moss – RR; VU In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); rud., incol- Parco del Circeo (laghi costieri), Sperl. (L.Lungo) ti, colt., 0-500 m (leg. M.Iberite e M.Macario, 1991 - FI, RO); amb.salsi e subsalsi, 0 m NYCTAGINACEAE Salicornia emerici Duval-Jouve - RR Boerhavia repens L. subsp. diandra (L.) Maire et Circeo (laghi costieri, leg. M. Iberite, 1994 - Weiller - CAS H.Ibe); amb. salsi e subsalsi, 0 m Roma (leg. A. Cacciato, 1959 - RO-HR); rud., Note. Questa entità è stata a lungo confusa con S. marg. strada, 50 m europaea L., che non esiste nel Lazio Mirabilis jalapa L. - CAS Salicornia patula Duval-Jouve - PC Cim., Roma, Scal., Aus., Aur., Cairo; rud., 0-600 m Lungo il litorale della Regione; amb.salsi e subsalsi, saline, 0 m MOLLUGINACEAE Note. Questa entità è stata a lungo confusa con S. europaea L., che non esiste nel Lazio Corrigiola litoralis L. subsp. litoralis - C Salsola kali L. - PC Cim, Roma, Litor., Ern. (L.Canterno), Cast.Rom., Litor., Roma (Tev.), Tivoli (Acque Alb.), Ponz.; A.Pont., Aus., Aur., Ponz.; spiagge, incolti sabbiosi, dune litoranee, 0-100 m 0-1300 m Note. Secondo CONTI et al. (2005) nell’Italia cen- Glinus lotoides L. - CAS, NT; EW tro-settentrionale sarebbe presente S. tragus L. Sec.sc.: Castelfusano, Paludi Pontine subsp. pontica (Pall.) Rilke e non S. kali Salsola soda L. - R MONTIACEAE Litor., Roma (Tev., leg. B. Anzalone, 1947 - RO- Montia fontana L. subsp. chondrosperma (Fenzl) HA); amb. salsi, sponde, 0-50 m Walters (M. minor C.C. Gmelin) - R; LR Sarcocornia fruticosa (L.) A. J. Scott (Arthrocnemum A.Vit. (Bolsena), Cim. (Palanz.), Sabat. (Caldera fruticosum L.) – RR; VU di Manziana), Nettuno (Foglino), Cast.Porz., Tarq. (Saline e Marina Velca), Macchiatonda Fondi. Sec.sc.: Cast.Rom., Palm.; pozze effimere, (RM). Ind. per Fondi (L.Lungo). Sec.sc.: Civ., pratelli umidi, 0-600 m Lit.rom., Terr.; amb. salsi, 0 m Sarcocornia perennis (Mill.) A.J. Scott BASELLACEAE [Arthrocnemum perenne (Mill.) Moss] - MR Tarq. (Saline), Lit.rom. (da S.Marinella a Boussingaultia cordifolia Ten. - NAT Ladispoli), Fondi (L.Lungo); amb. salsi, 0 m Montalto di Castro, Civ., Viterb. (Capranica), Spinacia oleracea L. - CAS, NT Roma, Tivoli, Circeo, Scal., Fondi, Sperl., Ponza e Sec.sc.: Roma, Terr. Vent.; rud., arbusteti, 0-300 m Suaeda maritima (L.) Dumort. - PC Civ., Litor., Circeo, Terr., Fondi;suoli salsi, 0 m PORTULACACEAE Suaeda vera J.F. Gmel. [S. fruticosa (L.) Forssk.] – Portulaca grandiflora Hook. - CAS RR; VU Roma, Aur. (Colli Cecubi); muri, scarpate, rud., 0- Tarq. (Saline) (leg. M. Iberite, A.M. Palozzi, 1989 100 m - RO). Sec.sc.: Ind. per Civ., Ostia; amb. salsi, 0 m Portulaca oleracea L. subsp. oleracea - CC In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); rud., colt., AIZOACEAE incolti, 0-1700 m Aptenia cordifolia (L. fil.) Schwantes (Mesembryan- themum cordifolium L. fil.) - CAS CACTACEAE Roma (giardino zool.), Ponz. (Vent.); rud., rupi Opuntia amyclaea Ten. (O. maxima Mill.) - CAS maritt., 0-50 m Aus., Aur. (Itri, Fondi), Ponz.; rud., muri, rupi Carpobrotus acinaciformis (L.) L.Bolus - INV assolate, 0-900 m In quasi tutto il litorale della Regione. incl. Roma, Opuntia ficus-indica (L.) Mill. - NAT Ponz.; spiagge, 0-50 m Roma, Pren., Lep., Circeo, Aus., Aur., Cairo, Carpobrotus edulis (L.) N.E.Br. var. edulis - NAT Ponz.; rud., muri, rupi assolate, 0-900 m Torre Astura, Sabaudia, Marina di Minturno; spiagge, 0-10 m CORNACEAE Mesembryanthemum nodiflorum L. - R Lit.rom., Circeo, Aur. (litorale), Ponz.; spiagge, Cornus mas L. - MC rupi maritt., 0-50 m In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); boscaglie e Tetragonia tetragonoides (Pallas) Kuntze - CAS boschi di latif., arbusteti, 100-1400 m Ponz. (Palm., leg. E. Lattanzi, 1997 - H.Lat). Ind. Cornus sanguinea L. subsp. hungarica (Kárpáti) Soó per Roma (PIGNATTI, 1982); rud., 0 m - R 266 ANZALONE et al.

Lep., Cioc. (Macchia Anagni); arbusteti, marg, Asterolinon linum-stellatum (L.) Duby - C boschivi, 400-600 m A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Civ., V.Tev., Sorat., Cornus sanguinea L. subsp. sanguinea - MC M.Tib., Fregene, Roma, Ruffi, Simb., Scal., Lep., In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); boscaglie e Aus., Aur., Ponz. Sec.sc.: Mar.laz., Cim., Ern., boschi di latif., arbusteti, incolti, 0-1300 m Circeo-Terr.; garighe, radure di macchia, incolti aridi, 0-600 m HYDRANGEACEAE Cyclamen hederifolium Aiton subsp. hederifolium (C. neapolitanum Ten.) - MC Philadelphus coronarius L. - CAS In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); boschi, Roma (F.so di S. Agnese, leg. B.Anzalone, 1978 - boscaglie, macchie, 0-1300 m RO-HR). Sec.sc.: Ind. per L.Vico (ai piedi di Cyclamen repandum Sm. subsp. repandum - MC M.Venere); rud., 50 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); boschi, boscaglie, macchie, 0-1200 m BALSAMINACEAE Hottonia palustris L – RR; CR; VU Impatiens balfourii Hook. f. - CAS A.Vit. (M.Ruf., loc. Vitabbieti, leg. A. Scoppola, Ruffi, Scal., Val Comino (presso Pescosolido); 1994 - UTV). Sec.sc.: Pal.Pont. (da Nettuno al sponde, incolti, 400-800 m L.Fondi); pozza nella cerreta, 300 m Impatiens noli-tangere L. - R; LR Lysimachia nemorum L. – RR; VU Laga, Term., Simb., Ern., Cast.Rom. (M.Cavo), Pic. (Valle di Canneto, leg. F. Minutillo, 1993 - Pic. Sec.sc.: Ind. per: Cairo; amb. umidi, boschi, RO-HA); amb. umidi, 1100 m forre, radure, 700-1500 m Lysimachia nummularia L. - PC Impatiens parviflora DC. - CAS, RR V.Tev. (Nazzano), Roma, Lit.Rom. (Maccarese a Term. (Vallonina, Campoforogna, Rio Fuggio); Bocca di Leone), Nettuno (Foglino), A.Pont. greto, marg. faggeta, 1000-1700 m (Sezze Scalo, Latina, L.Fogliano, Circeo), Aus., Aur. (Fondi, Minturno-Garigliano). Nel 1929 rac- colta a Fiuggi. Sec.sc.: Ind. per: L.Vico; sponde, EBENACEAE amb. umidi, 0-300 m Diospyros kaki L. fil. - CAS Lysimachia punctata L. – RR; VU Roma (Tev. e Acquatraversa); sponde, 0-100 m Ruffi ( e Canterano), Lucr. Diospyros lotus L. - CAS (Riofreddo e ). Sec.sc.: A.Vit. (F.Fiora), Roma (Tev.), Cast.Rom. (L.Nemi), Aur. (Piana di Roma; marg. boschi mesof., 600-800 m Fondi e Scauri); sponde, incolti, 0-300 m Lysimachia vulgaris L. - C In gran parte della Regione (escl. Ponz.); fossi, spon- PRIMULACEAE de, rive, prati e boschi umidi, 0-700 m Primula auricula L. subsp. ciliata (Moretti) Lüdi (P. Anagallis arvensis L. subsp. arvensis (A. phoenicea balbisii Lehm.) - R Scop.) - MC Term., Duch., Ern. Sec.sc.: Simb. e Ind. per Pic.; In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., crinali, rupi, brecciai, 1500-1700 m spiagge, prati, pascoli, colt., boschi, 0-1200 m Primula elatior (L.) Hill subsp. intricata (Gren. et Anagallis arvensis L. subsp. parviflora (Hoffmanns. Godr.) Arcang. – MR; VU et Link) Arcang. [A. a. subsp. micrantha (Gren. et Laga, Simb. (M.Livata e area Subiaco-M.Autore); Godr.) P.Fourn.] - PC prati umidi, 900-1400 m Sab. (Palombara), Roma, Litor., Circeo, Fiuggi, Primula × tommasinii Gren. et Godr. (P. vulgaris Aus., Fondi, Zann.; radure sabbiose nella macchia, Huds. × P. veris L.) - RR incolti, pratelli umidi, 0-600 m Sab. (M.Navegna, leg. F. Bartolucci, 2003 - Anagallis foemina Mill. (A. arvensis L. subsp. H.Bart); marg. di faggeta, 1300 m coerulea Hartman) - C Primula veris L. subsp. suaveolens (Bertol.) In gran parte della Regione (Ponz. incl.); garighe, Gutermann et Ehrend. [P. officinalis .Hill subsp incolti, spiagge, prati, pascoli, colt., 0-1200 m columnae (Ten.) Widmer, P. columnae Ten.] - R Anagallis minima (L.) E.H.L.Krause (Centunculus Term., Laga, Simb., Ern. Sec.sc. : Sab. e Ind. per minimus L.) - MR Cast.Rom.; prati aridi, boschi, arbusteti, 800-2000 m Manziana (Caldara), Anzio-Nettuno (Villa P rimula vulgaris H uds. subsp. vulgaris [P. acaulis Claudia), Circeo, Aur. (confl. Liri-Gari e Fondi). (L.) L.] - MC Sec.sc.: Ostia-Fiumic., Terr.; amb. umidi, radure In gran parte della Regione (escl. Ponz., e Litor.). boschive, 0-300 m Sec.sc. : Roma (Acquatraversa); r adure, prati, incolti, Androsace villosa L. subsp. villosa - R boschi di latif., sponde, 50-1500 m Laga, Term. e Reat., Duch., Simb., Ern., Pic.; S amolus valerandi L. - C pascoli subalp., crinali, ≥1400 m In gran parte della Regione (Ponz. incl.); amb. Androsace vitaliana (L.) Lapeyr. subsp. praetutiana umidi anche subsalsi, 0-600 m (Sünd.) Kress [Vitaliana primuliflora Bertol., Soldanella alpina L. – RR; VU Douglasia vitaliana (L.) Pax] - ?; LR Laga (Pizzo di Sevo, leg. G. Tondi, 1988 - H.Ton). Ind. per Duch. da MARTELLI (1904), ma non risul- Sec.sc. : Ind. per Pic. (M.Meta); praterie di altitud., tano reperti d’erbario, né altre citazioni vallette nivali, ≥1600 m Flora vascolare del Lazio 267

STYRACACEAE RUBIACEAE Styrax officinalis L. - PC Asperula aristata L. f. subsp. longiflora (Waldst. et Sab., M.Tib., Corn., Ruffi, Pren., Cast.Rom.; Kit.) Hayek [A. a. subsp. scabra (J. et C.Presl) marg. boschivi, arbusteti, 100-600 m Nyman] - MC In gran parte della Regione (escl. Laga); pascoli e ERICACEAE prati aridi, rupi, 50-1700 m Asperula aristata L. f. subsp. oreophila (Briq.) Arbutus unedo L. - MC Hayek - R Litor., Ponz. e inoltre: A.Vit. (M.Ruf.), Cim., Reat., Duch., Ruffi, Simb., Scal., Circeo, Cairo. Tolfa, Sab., Tib., Roma, Simb., Ern., Cast.Rom., Sec.sc.: Sab.; rupi e prati aridi, 100-1300 m Lep., Aus., Aur., Cairo; macchia e boscaglia medit., Asperula arvensis L. - R rupi, 0-900 m Term., Roma, Circeo. Sec.sc.: molte loc.; colt., Arctostaphylos uva-ursi (L.) Spreng. - PC incolti, marg. strade, 0-1200 m Laga., Term., Duch., Simb., Ern., Pic.; pascoli, Asperula cynanchica L. - C marg. boschivi, boscaglie e arbusteti, 800-2000 m In gran parte della Regione (escl. Ponz.); rupi, gari- Calluna vulgaris (L.) Hull – RR; VU ghe, pascoli, praterie mont. e subalp., 600-2000 m A.Vit. (M.Ruf., loc. Villalba; Ischia di Castro, loc. Asperula laevigata L. - C Monte Bellino - Valle del Fiora); marg. bosco di Viterb., Sab., Tib., Lucr., Roma, Nettuno cerro e rovere, 300-700 m (Foglino), Ruffi, Pren., Ern., Cioc., Lep., Circeo, Erica arborea L. - MC Aus., Aur. Sec.sc.: Tolfa, Ardea, Cast.Rom.; boschi, In gran parte della Regione (Incl. Ponz.); macchia boscaglie, radure, 0-1200 m medit., radure di lecceta, 0-1200 m Asperula neglecta Guss. - RR; LR Erica carnea L. subsp. carnea (E. herbacea L.) - ? Laga, Term. Ind. per Simb.; rupi, pascoli, brecciai, prati aridi, 1500-2000 m Ind. da SANGUINETTI (1864), del quale esiste in Note. Va qui riferita la forma glabra della specie A. RO un “in Latii montibus, 1830”, ma probab. exs. nitens Guss., a torto ritenuta da alcuni AA. varietà per equivoco o scambio di cartellini. MONTELUCCI di A. cynanchica e Ind. per Term. e Simb. (1955) la riporta per il Circeo, anche in questo Asperula purpurea (L.) Ehrend. subsp. purpurea caso per errore, come da lui stesso rettificato nel (Galium purpureum L.) - C suo erbario (confusione con E. multiflora). Questa Laga, Reat., Term., Duch., Sab., M.Tib., Simb., specie è certam. da escludere dalla flora della Ern., Lep., Aur. Ind. per Bagnoregio (A.Vit.); mac- Regione. chie, rupi, pietraie, pascoli, praterie di altitud., 300- Erica multiflora L. - C 1800 m Litor. e inoltre: Sab., Lep., Aur.; garighe, macchia Asperula taurina L. subsp. taurina - C medit., rupi, 0-600 m Cim., Term., Duch., Sab., Lucr., Sabat., Ruffi, Erica scoparia L. subsp. scoparia - PC Pren., Simb., Ern., Cast.Rom., Lep.; boschi mesof., A.Vit. (M.Ruf.), Sabat. (Canale Monter.), Litor. boscaglie, 300-1500 m (da Cast.Porz. a Fondi), Pren. (S.Vito R.), Lep., Asperula tinctoria L. - NT Aus. (Fossanova). Sec.sc.: Ind. per: Cim., Reat. e Sec.sc.: Cast.Rom. (Albano, leg. P. Sanguinetti, Cast.Rom.; macchie e garighe, boscaglie, 0-800 m 1852 - RO-HR) e Ind. per Sabat. (Manziana- Erica terminalis Salisb. – NT; EW Oriolo Rom.) Sec.sc.: Ponz. (Vent., sub E. stricta Donn, leg. A. Crucianella angustifolia L. - MR; LR Béguinot, 1900 - RO-HG) Lep. (M.Caccume), Aus. (M.Calvilli e altre loc.), Monotropa hypopitys L. - PC Aur. (M.S. Nicola, Esperia). Sec.sc.: Ind. per: A.Vit. (M.Ruf.), Cim., Laga, Reat. (Cittaducale), Ferentino, Itri, Cairo; incolti, garighe, pascoli aridi, Duch., Simb., Ern., Cast.Rom., Lep., Aur., Pic.; 300-800 m boschi di latif., 400-1600 m Crucianella latifolia L. - PC Orthilia secunda (L.) House (Pyrola s. L.) - PC Sorat., Sab., M.Tib., Simb., Lep., Circeo, Aus., Laga, Term., Duch., Simb., Ern., V.Liri, Aur. Aur.; amb. aridi, incolti, 50-1000 m Crucianella maritima L. - PC (M.Petrella). Sec.sc.: Ind. per Pic.; faggete, 1000- In quasi tutto il litorale della Regione (Ponz. escl.); 2000 m dune maritt., 0-10 m Pyrola minor L. - MR Cruciata glabra (L.) Ehrend. (Galium vernum Scop.) Laga, Ern., Pic. (Prati di Mezzo); faggete, 1000- - MC 2000 m In quasi tutta la Regione (escl. Ponz., Cast.Porz., Vaccinium myrtillus L. - R; LR Circeo); marg. boschivi, boscaglie, radure, arbusteti, Laga, Term., Reat., Pic., Main.; arbusteti, pascoli, praterie mont. e subalp., 50-2000 m radure boschive, 1600-2100 m Cruciata laevipes Opiz [Galium cruciata (L.) Scop.] Vaccinium uliginosum L. subsp. microphyllum - MC (Lange) Tolm. (V. gaultherioides Bigelow) - RR; LR In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); arbusteti, Laga (M.Pizzitello, leg. G. Tondi, 1986 - H.Ton); boschi, prati, incolti, marg. boschivi, boscaglie, rud., arbusteti, 2100-2250 m 0-1500 m 268 ANZALONE et al.

Cruciata pedemontana (Bellardi) Ehrend. [Galium Galium palustre L. subsp. palustre - PC pedemontanum (Bellardi) All.] - MR A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Cim., Laga, Sab., Roma, Term., Pren., Lep., Pic. Sec.sc.: Simb.; radure Ruffi, Pren., Scal., Aus., Aur. (L.Fondi); amb. boschive, pascoli, praterie mont., 1100-1600 m umidi, sponde, rive, 0-1600 m Galium anisophyllon Vill. (G. austriacum Auct. Fl. Galium parisiense L. - C ital. pro. max. p., non Jacq.) - R Barb., Laga, Val Tib., Sab., Lucr., Roma, Ruffi, Laga, Term., Reat., Duch., Pic. (M.Tartaro e Rocca Pren., Simb., Scal., Ern., A.Pont., Aus., Aur. Altiera). Sec.sc.: Ind. per: Simb., Ern.; pascoli, pra- Sec.sc.: Ind. per: Pic., Cairo; macchie, garighe, terie mont. e subalp., ≥1500 m pascoli aridi, 0-1700 m Galium aparine L. - CC Galium rotundifolium L. subsp. rotundifolium - In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, MR arbusteti, boschi, rud., macchie, 0-1700 m Laga, Tolfa (Allumiere), Aur. (M.Petrella); boschi, Galium corrudifolium Vill. - MC spec. faggete, 500-1700 m In gran parte della Regione (escl. Ponz.); pascoli, Galium tricornutum Dandy (G. tricorne Stokes) - rupi, macchie, garighe, 50-1500 m PC Galium debile Desv. - PC A.Vit. (M.Ruf.), Term. e Rieti, Sab., Lucr., Roma, A.Vit. (Lam.), Laga, Cast.Porz., A.Pont., Aus. Pren., Simb., Scal., Ern., Cioc., Agro Pont., Aus., (M.S.Biagio), Aur. (Fondi, Minturno, Gari). Aur., Ponz.; colt., incolti, rud., 50-800 m Sec.sc.: Ind. per Roma (Tev.); amb. umidi, pozze, Galium verrucosum Huds. (G. valantia Weber) - R sponde, 0-1500 m Roma, Latina, Aur. (Itri-La Civ.), Main., Ponz. Galium divaricatum Lam. [G. parisiense L. subsp. d. Sec.sc.: Ind. per Cast.Rom.; incolti aridi, colt., rud., (Lam.) Rouy et Camus] - C 0-500 m A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Sab., Roma, Cast.Porz., Galium verum L. subsp. verum - MC Scal., Lep., Circeo, Aus., Sperl.-Gaeta, Ponz. In quasi tutta la Regione (escl. Circeo, Ponz.); prati Sec.sc.: Ind. per: Simb.; incolti, garighe, pascoli aridi, boscaglie, radure, arbusteti, incolti, 0-1700 m aridi, 50-1000 m Rubia peregrina L. subsp. longifolia (Poir.) O. Bolòs Galium laevigatum L. - ?; LR - RR Ind. per: Lucr. (MONTELUCCI, 1946 sub G. sylva- Cioc. (Macchia Anagni, leg. R. Copiz, E. Lattanzi, ticum L. var aristatum, per errore!), Anagni 2007 – H.Lat); marg. boschivo, 250 m (SIBILIA, 1924) e., nel Sec.sc., per L.Vico Rubia peregrina L. subsp. peregrina - MC Galium lucidum All. (G. rigidum Vill.) - C In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); macchie, In gran parte della Regione (escl. Ponz.); prati arbusteti, boscaglie, boschi, 0-1000 m aridi, rupi, ghiaioni, 50-1600 m Rubia tinctorum L. - CAS Galium magellense Ten. - MR Pic. (Settefrati, leg. B. Anzalone, 1956 - RO-HR). Laga, Term. e Reat., Duch., Pic. (M.a Mare). Sec.sc.: Ind. per Cast.Rom.; boscaglie, incolti, 700 m Sec.sc.: Ind. (sub G. baldense Spreng.) per Simb.; Sherardia arvensis L. - CC pascoli, rupi, brecciai cacum., 1800-2100 m In quasi tutta la Regione; incolti, prati, pascoli, Galium mollugo L. subsp. erectum Syme (G. album colt., rud., muri, strade, 0-1900 m Mill. subsp. album) - MC Theligonum cynocrambe L. - MC Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); In tutto il settore a clima medit. o submedit. prati, pascoli, arbusteti, incolti, 0-1000 m (Ponz. incl.); incolti, rupi, ghiaie, 0-800 m Galium mollugo L. subsp. mollugo - MC Valantia muralis L. - MC In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); prati, bosca- In quasi tutta la Regione (incl. Ponz.); rupi, muri, glie, arbusteti, 0-1000 m pendii, 0-1000 m Galium murale (L.) All. - C Viterb., Sab., Lucr., Roma, Cast.Porz., Ern., Scal., GENTIANACEAE Circeo, Aus., Aur., Ponz. Sec.sc.: Tarq., Palo, e Ind. per: Cast.Rom.; rud., muri, incolti, 0-600 m Blackstonia acuminata (W.D.J. Koch et Ziz) Domin Galium odoratum (L.) Scop. (Asperula odorata L.) - C subsp. acuminata [B. perfoliata (L.) Huds. subsp. In gran parte della Regione (escl.: Litor., Circeo, serotina (Rchb.) Vollmann] - R Ponz.); boschi spec. castagneti e faggete, 400-1800 m Roma, Circeo, Aur., Ponz. Sec.sc.: Ind. per Terr.; Galium pallidum J. et C. Presl. - C amb. arenosi umidi, sponde, 0-600 m Sorat., Sab., M.Tib., Ruffi, Simb., Ern., Lep., Blackstonia perfoliata (L.) Huds. subsp. imperfolia- Circeo, Aus., Aur. (fra Sperl. e Torre S. Agostino); ta (L. f.) Franco et Rocha Afonzo (Chlora imperfo- rupi, muri, 50-1300 m liata L. f.) – NT; EW Note. Vanno qui riferite le indicazioni di G. aetni- Sec.sc.: Fiumic., Terr., L.Fondi cum Biv. (CONTI, BARTOLUCCI, 2009) Blackstonia perfoliata (L.) Huds. subsp. intermedia Galium palustre L. subsp. elongatum (C. Presl) (Ten.) Zeltner - ? Lange (G. elongatum C.Presl) - C Sec.sc.: Ind. da BÉGUINOT (1897b), con alcune A.Vit., Laga, Sab., Roma, Litor., Ruffi, A.Pont., riserve, per il litorale fra Terr. e Fondi V.Liri (L.Posta Fibr.), Aus., Aur.; amb. umidi, Blackstonia perfoliata (L.) Huds. subsp. perfoliata pozze, boscaglie ripariali, 0-1300 m (Chlora p. L.) - MC Flora vascolare del Lazio 269

In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, Gentiana dinarica G. Beck – PC; VU pascoli, radure, amb. umidi, sponde, 0-1300 m Laga, Term., Duch., Lucr., Simb., Ern., V.Liri Centaurium erythraea Rafn subsp. erythraea (Alto Liri), Pic.; pascoli aridi e rup. mont. e subalp., [Erythraea centaurium auct. non (L.) Pers.] - MC ≥1600 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); boscaglie, Gentiana lutea L. subsp. lutea – PC; VU radure, prati, marg. strade, incolti, arbusteti, 0-1500 m Laga, Term., Reat., Duch., Lucr., Simb., Ern., Pic., Centaurium erythraea Rafn subsp. rhodense (Boiss. Main.; prati e pascoli mont., ≥1000 m et Reut.) Melderis - ? Gentiana nivalis L. – MR; VU Ind. per Aur. (MORALDO et al., 1990); sono forse Laga, Ern., Pic. (M.di Settefrati, Meta); pascoli da riferirsi qui alcuni exs. (RO-HA) di: Roma, cacum. e vallette nivali, ≥1500 m Cast.Porz., Circeo, Cim., ma è difficile la separa- Gentiana utriculosa L. – MR; VU zione dall’altra sottospecie e resta il dubbio Laga, Term., Simb., Ern.; pascoli mont., 1000 - Centaurium maritimum (L.) Fritsch [Erythraea mar- 2000 m itima (L.) Pers.] - C Gentiana verna L. subsp. verna - PC Viterb., Val.Tib., Corn., Sab., Roma, Litor., Cioc., Laga, Term. e Reat., Duch., Simb., Ern., Pic.; prati Lep., A.Pont., Aus., Aur., Ponz.; dune, depressioni e pascoli cacum., ≥1800 m umide, radure, 0-900 m Gentianella anisodonta (Borbàs) A. et D. Löve Centaurium pulchellum (Sw.) Druce subsp. pul- (Gentiana a. Borbàs) - ? chellum [Erythraea pulchella (Sw.) Fries] - MC Sec.sc.: Ind. per Pic. (M.Meta) In gran parte della Regione (Ponz. incl.); radure, Gentianella campestris (L.) Boerner subsp. campes- prati, incolti, 0-800 m tris (Gentiana c. L.) – RR; VU Centaurium spicatum (L.) Fritsch [Erythraea spicata Laga (Pizzo di Sevo), Reat.; pascoli, prati umidi, (L.) Pers.] - PC 1800 m Litor. (da Civ. al Garigl.); non risulta per Ponz. Gentianella columnae (Ten.) Holub [Gentiana c. Ind. per Simb. ed Ern., ma certam. per errore; pra- Ten.; G. neapolitana (Froelich) Wettst.] - PC telli e amb. umidi, 0-200 m Laga, Term. e Reat., Duch., Simb., Ern., Pic., Centaurium tenuiflorum (Hoffmanns. et Link) Main.; prati e pascoli cacum., 1500-2200 m Fritsch (Erythraea tenuiflora Hoffmanns. et Link) - C Viterb., Lucr., Roma, Cast.Porz., Ruffi, Cioc., APOCYNACEAE A.Pont., Aus., Aur., Ponz.; radure boschive, prati Araujia sericifera Brot. - CAS umidi, sponde, 0-600 m Cassino (FR) presso svincolo A1 (leg. E. Del Note. Secondo ZELTNER (1970) vanno distinte due Guacchio, B. Magri, 2004 - FI); rud., 85 m subsp.: tenuiflorum e acutiflorum (Schott) Zeltner, Nerium oleander L. subsp. oleander - CAS di cui solo la seconda, a suo parere, sarebbe pre- Roma, Fregene, Ostia Ant., Circeo, Aur.; sente nell’Italia peninsulare. I nostri in parte incolti, exs. rud., muri, sponde, 0-100 m sembrano pertinenti a quest’ultima (Cast.Porz., Vinca difformis Pourr. – MR; CR Circeo), ma alcuni alla prima (Roma, Ponz.). Le Ostia Ant., Roma, Scal., Aus. (tra Terr. e citazioni bibl. per lo più indicano il solo binomio M.S.Biagio), Aur.; specifico arbusteti, marg. boschivi, incolti, 0-800 m Cicendia filiformis (L.) Delarbre - MR Vinca major L. subsp. major - NAT Roma, Litor. (da Maccarese a Nettuno), Fondi; In gran parte della Regione; arbusteti, marg. boschi- pratelli umidi, radure boschive, 0-50 m vi, boscaglie, 0-800 m Exaculum pusillum (Lam.) Caruel (Cicendia pusilla Vinca minor L. - MC Griseb.) – MR; VU In quasi tutta la Regione (escl. Ponz., Circeo); Cast.Porz. (Piscina Camilletto), Nettuno boschi e boscaglie di latif., 0-1000 m (Foglino), Agro Pont. (B.go Piave), Circeo Vincetoxicum hirundinaria Medik. subsp. hirundi- (Cerasella); acquitr., amb. temp. inondati, 0-50 m naria [Cynanchum vincetoxicum (L.) Pers.] - C Gentiana acaulis L. - ?; VU A.Vit. (M.Ruf.), Laga., Term., Sab., Sabat., Vicar., Ind. per: Laga, Duch., Lucr., Simb., Pic., ma quasi Cast.Porz., Simb., Ern., Cioc., Lep., Circeo, Aus., certam. per equivoco con G. dinarica Aur. Sec.sc.: Ind. per: Sora, Cassino, Pic.; arbusteti, Note. Cfr. HAGEN, KADEREIT, 2000 marg. boschivi, pascoli, 0-1000 m Gentiana brachyphylla Vill. subsp. favratii (Rittener) Tutin [G. magellensis (Vacc. ex BORAGINACEAE Ronniger) Tammaro] - ?; VU; LR Ind. per Laga (TONDI, PLINI, 1995) Anchusa azurea Mill. (A. italica Retz.) - MC Gentiana ciliata L. subsp. ciliata – MR; VU In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); colt., incol- Laga, Simb., Ern. Sec.sc.: Ind. per: Pic. e Cairo; ti, prati aridi, pascoli, marg. strade, 0-1200 m pascoli, prati mont. e subalp., 1000-1900 m Anchusa undulata subsp. hybrida (Ten.) Bég. (A. Gentiana cruciata L. subsp. cruciata – C hybrida Ten.) - MC Laga, Term., Duch., Sab., Lucr., Pren., Simb., In gran parte della Regione (escl. Term., Laga, Scal., Ern., Aur., Cairo; faggete, radure di boschi, Ponz.); incolti, rud., marg. strade, prati aridi, pasco- praterie subalp., 800-1600 m li, colt., 0-1200 m 270 ANZALONE et al.

Note. Vanno qui riferite talune indicazioni di A. Laga, Term., Cicol., Sab., Lucr., Simb., Ern. Sec.sc.: officinalis L., che non esiste nel Lazio (SELVI, Ind. per Cairo e, per equivoco, per Sorat.; pascoli, BIGAZZI, 1998) praterie mont. e radure di faggeta, 800-1700 m Anchusella cretica (Mill.) Bigazzi, E. Nardi et Selvi Echium arenarium Guss. - ?; VU (Anchusa c. Mill., Lycopsis variegata Auct. Fl. It., Ind. per Aur. (Scauri, foce del Garigliano; non L.) - PC MORALDO et al., 1990) e, per errore, per Barb. A.Vit. (Lam.), Tarq., Viterb., Roma, Cast.Rom., (MAGRINI et al., 2006). Sec.sc.: Ind. per i dintorni Agro Pont., Circeo, Aur., Main. Ind. per Anagni. di Gaeta (TERRACCIANO, 1890) Sec.sc.: Terr.; pascoli aridi, incolti, 0-800 m Echium italicum L. subsp. italicum - MC Asperugo procumbens L. – RR; CR In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); incolti, rud., Simb. (Vallepietra, leg B. Anzalone, 1984 - RO- marg. strade, radure, prati, 0-1300 m HA). Ind. per Duch. Sec.sc.: Roma (Tev.); rupi, Echium parviflorum Moench - PC 1450 m Roma, Litor. da Cerveteri ad Anzio, Cioc., Circeo, Borago officinalis L. - CC Aus., Aur., Ponz.; incolti, garighe, macchie, 0-500 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., Echium plantagineum L. - MC muri, radure, marg. strade, prati, 0-1000 m Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); Buglossoides arvensis (L.) I.M. Johnst. incolti, rud., marg. strade, colt., prati, 0-900 m (Lithospermum arvense L.) - MC Echium vulgare L. - MC In gran parte della Regione (Ponz. incl.); garighe, In quasi tutta la regione (escl. Ponz.); prati aridi, incolti, prati, rud., 0-1800 m incolti, rupi, rud., marg. strade, 0-1500 m Buglossoides incrassata (Guss.) I.M. Johnst. subsp. Note. Sono qui riferite tutte le indicazioni (d’erb. e incrassata [B. gasparrinii (Guss.) Pignatti, bibliogr.) sub E. pustulatum Sibth. et Sm. Per gli Lithospermum incrassatum Guss.] - MR; LR Aur. (MORALDO et al., 1990) è Ind. anche la var. Aus.(M.Piglioro, M.Fate), Aur. (Fondi, Spigno); grandiflorum Caruel, ignorata però nelle moderne prati aridi, garighe, 50-1000 m Flore (incluso FIORI, 1923-1929) Buglossoides purpurocaerulea (L.) I.M. Johnston Heliotropium dolosum De Not. (H. macrocarpum (Lithospermum purpurocaeruleum L.) - MC Guss.) - ? In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); marg. Sec.sc.: Ind. da CHIOVENDA (1897) per i dintorni boschivi, macchie, boscaglie, arbusteti, 0-1000 m di Roma; l’indicaz. è riportata in FIORI (1923-29) Cerinthe major L. subsp. major - C e in PIGNATTI (1982) In tutta la fascia litorale e inoltre: A.Vit. (M.Ruf.), Heliotropium europaeum L. - CC Cim., Barb., Tolfa, Lucr., Sabat., Roma, Pren., In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); colt., marg. Cast.Rom., Lep., Aus., Aur., Main.; incolti, prati, strade, incolti, rud., prati, radure, 0-800 m colt., marg. strade, 0-800 m Heliotropium supinum L. – RR; VU Cerinthe minor L. subsp. auriculata (Ten.) Domac - Cast.Porz. (strada Riserve Nuove, leg. E. Lattanzi, RR; LR 1987 - FI, H.Lat). Sec.sc.: Civ., Tivoli, Maccarese, Simb. (Tarino, Tarinello, Viglio, Serra S. Antonio); Agro Pont., Vent.; depressioni umide, 10 m amb. rup., marg. faggeta, prati, radure, 1100-1600 m Lappula squarrosa (Retz.) Dumort. [Echinospermum Cerinthe minor L. subsp. minor - NT lappula (L.) Lehm., L. echinata Gilib.] - NT Sec.sc.: Mar.laz. (Montalto di Castro, leg. G.B. Sec.sc.: Ind. per: Term., Lep. (Sezze). Sec.sc.: Lucr. Canneva, 1878 - RO-HR) (M.Mare presso Riofreddo, leg. P.R. Pirotta, 1896 Cynoglossum columnae Ten. - R - RO-HR), Simb. (Filettino, leg. A. Pelosi, 1886 - Lucr., Ruffi, Pren., Simb., Ern. Lep. Sec.sc.: Sab. e RO-HR). Ind. per Pic. Ind. per: Aur., Pic.; pascoli e prati aridi, 600-1800 m Lithospermum officinale L. - C Cynoglossum creticum Mill. (C. pictum Aiton) - Cicol., Sab., Lucr., Sabat., Vicar., Cast.Porz., Ern., MC Cast.Rom., Anagni, Pic. Ind. per: Viterb., Bagni di In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, Tivoli; prati umidi, pascoli, sponde, incolti, 200- marg. strade, radure, rud., 0-1200 m 1600 m Cynoglossum magellense Ten. - R Myosotis alpestris F.W.Schmidt - R Laga, Term. e Reat., Duch., Simb., Ern., Pic.; Laga, Reat., Simb., Ern. Ind. per: Term., Lep.; pra- pascoli cacum., praterie mont. e subalp, radure di fag- terie subalp., pascoli cacum., 1200-2000 m geta, ≥1000 m Myosotis ambigens (Bég.) Grau - PC Cynoglossum montanum L. - PC Laga, Term. e Reat., Duch., Sab., Simb., Ern., Laga, Cicol., Duch., Sab., Ruffi, Pren., Simb., Lep., M.Meta, Cairo; praterie subalp., pascoli Scal., Ern., Lep. Ind. per: Term., Aur.; prati aridi, cacum., 1200-2000 m radure, marg. boschivi, 800-1500 m Myosotis arvensis (L.) Hill subsp. arvensis - MC Cynoglossum officinale L. - PC In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, A.Vit. (Lam.), Laga, Term., Lucr., Simb., Ern., pascoli aridi, boschi e boscaglie, colt., rud., 0-1400 m Cast.Rom., M.Meta. Ind. per: Cim., Duch.; radu- Myosotis decumbens Host subsp. florentina Grau - C re e marg. boschivi, pascoli, 400-1500 m A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Cim., Term., Sab., Ruffi, Cynoglottis barrelieri (All.) Vural et Kit Tan subsp. Scal., Cast.Rom., Lep., Circeo, Cairo, Pic. (Tre barrelieri [Anchusa b. (All.) Vitman] - PC Confini); boschi, 100-1600 m Flora vascolare del Lazio 271

Myosotis discolor Pers. subsp. discolor (M. versicolor boschi di latif., radure, 200-1600 m Sm.) - MR; LR Note. Ind. sub P. vallarsae e talora sub P. officinalis Cim. (Palanz.), Nettuno (Foglino), Agro Pont. L. (PUPPI, CRISTOFOLINI, 1996) (Pomezia), Aus. (Fossanova). Sec.sc.: Roma; radure Pulmonaria hirta L. (P. picta Rouy, P. saccharata e marg. boschivi, pratelli, sabbie eoliche, 10-500 m Auct. Fl. Ital.) - PC Myosotis gussoni Jan (M. sicula Guss.) - R A.Vit. (M.Ruf., Barb.), Cim., Cast.Rom., Ern. e Cicol., Nettuno (Foglino), Cast.Porz., A.Pont., forse anche (Ind. sub P. saccharata): Term., Duch. Aus. (tra F.Amaseno e ); pratelli Aur.; faggete, castagneti, 500-1000 m umidi, rive, 0-1000 m Pulmonaria officinalis L. - ? Myosotis incrassata Guss. – MR; VU Ind. per Laga (Selva Grande, Macchie Piane, Lucr. (M.Gennaro), Ruffi, Scal. Sec.sc.: Bagni di TONDI, PLINI, 1995) Tivoli; pascoli aridi, radure, 200-1000 m Solenanthus apenninus (L.) Fisch. et C.A. Mey. Myosotis laxa Lehm. - R; LR (Cynoglossum apenninum L.) - C A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Nettuno (Foglino), Ruffi, Term., Lucr., Pren., Scal., Simb., Ern., Aur. Sec.sc.: Scal., Circeo, V.Liri, Aus. (Frasso), Aur. (Fondi- Sab., Lep., Aus.; boscaglie, pascoli, praterie subalp., Sette Cannelle). Sec.sc.: Ind. per Cast.Porz.; paludi, 800-1500 m prati umidi, sponde, 0-600 m Symphytum bulbosum K.F. Schimp. [S. tuberosum Myosotis nemorosa Besser - ?; LR L. subsp. b. (K.F. Schimp.) P.Fourn.] - MC Ind. per: Circeo, Aus. (San Sossio), Aur. (Piana di In gran parte della Regione (escl. Ponz.); amb. Fondi). L’indicazione recente per il Circeo è risul- ombr. e umidi, sponde, greti, 0-1000 m tata erronea Symphytum officinale L. (S. patens Sibth.) - C Myosotis ramosissima Rochel ex Schult. subsp. Sabat., Roma, Litor., Ruffi, Simb., Ern., ramosissima (M. collina Auct. Fl.It., M. hispida Cast.Rom., Lep., Agro Pont., Aus., Aur.; sponde, Schlecht.) - MC rive, greti, amb. umidi, 0-500 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., Symphytum orientale L. - CAS radure, pratelli, boscaglie, 0-1500 m Roma (P.zzo Salviati, leg. A. Morgutti, 2004 – FI); Myosotis scorpioides L. subsp. scorpioides [M. incolti, 50 m palustris (L.) Hill nom. illeg.] - R Symphytum tuberosum L. subsp. angustifolium (A. Laga, Viterb., Sabat., Cioc. (Macchia Anagni). Kern.) Nyman [S. tuberosum subsp. nodosum Ind. per: Ern. e (Sec.sc.) Cast.Rom.; sponde, rive, (Schur) Soò] - MC pozze, prati umidi, 500-1300 m In gran parte della Regione (non risulta per Note. Sono probab. da riferire qui molte indi- Cast.Porz., Circeo e Ponz.); boschi e boscaglie di cazioni, per loc. varie, sub M. palustris (L.) Hill. latif., 0-1600 m Myosotis stricta Link ex Roem. et Schult. – RR; EN Laga (P.Accumoli, leg. E. Lattanzi e A. Scoppola, CONVOLVULACEAE 1991 - FI); prati aridi, 1600 m Myosotis sylvatica Hoffm. - ? Calystegia sepium (L.) R.Br. subsp. sepium Ind. per diverse loc. del Lazio, ma molto probab. (Convolvulus s. L.) - MC sempre per equivoco con M. decumbens Host In gran parte della Regione (escl. Ponz.); sponde, subsp. florentina Grau. Forse non esiste nella rive, incolti, 0-1400 m nostra Regione Calystegia silvatica (Kit.) Griseb. (Convolvulus Neatostema apulum (L.) I.M.Johnst. (Lithospermum sylvestris Waldst. et Kit.) - MC a. L.) - MR In gran parte della Regione (Ponz. incl.); boschi, Bagni di Tivoli, Circeo, Aur. (zona Itri-Sperlonga). arbusteti, sponde, prati umidi, incolti, rud., 0-800 m Sec.sc.: Civ. e Ind. per Cast.Rom., Pic.; macchie e Calystegia soldanella (L.) Roem. et Schult. garighe, prati aridi, 0-600 m (Convolvulus s. L.) - C Nonea obtusifolia (Willd.) DC. – CAS; EW; EW In tutto il litorale della Regione (Ponz. escl.); spiag- Agro Pont. (leg. P. Bassani, 1983 - H.Bass). Sec.sc.: ge, dune e retrodune, 0-10 m Roma; incolti, 30 m Convolvulus althaeoides L. - C Onosma echioides (L.) L. - PC Fascia litor. e sublitor. da Tarq. a Tolfa, Palidoro, Term., M.Reat., Duch., Sab., Corn., Lucr., Simb., Roma, Castelfus., Anzio, Lep., Circeo, Aus., Aur., Circeo, Aur. Sec.sc.: Tarq.; incolti aridi, rupi calc., Ponz.; rupi, incolti, arbusteti, marg. strade, 0-600 m 100-800 m Convolvulus arvensis L. - CC Note. Sono da riferire a questo taxon tutte le indi- In tutta la Regione; incolti, rud., colt., garighe, caz. bibl. di O. javorkae Simonkai (PERUZZI, marg. strade, 0-1500 m PASSALACQUA, 2004) Convolvulus cantabrica L. - MC Phacelia tanacetifolia Benth. - CAS In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); prati aridi, Viterbo, S. Vittorino (RM); incolti, prati, 200-400 m incolti, pascoli, garighe, 0-1300 m Pulmonaria apennina Cristof. et Puppi (P. vallarsae Convolvulus cneorum L. - ?; LR Auct. Fl. Ital. p.p.) - C Ind. per: Terr. (BÉGUINOT, 1897b), Gaeta (TENORE, Term., Riano (Roma), Simb., Scal., Cast.Rom. e 1833). Le citazioni sono state riprese da FIORI (1923- quasi certam. nella maggior parte della Regione; 29), PIGNATTI (1982) e MORALDO et al. (1990) 272 ANZALONE et al.

Convolvulus elegantissimus Mill. (C. tenuissimus Circeo (presso il porto, leg. B. Anzalone, 1994 - Sm.) - PC RO-HA); rud., 20 m Lucr., Lep., Circeo, Aus., Aur. (Fondi, Sperl., Ipomoea purpurea (L.) Roth - CAS Gaeta). Sec.sc.: Ind. per Civ., Ostia; rupi, garighe, Roma (rive Tev. e Aniene, leg. B. Anzalone, 1980 - incolti, prati aridi, marg. strade, dune, 0-500 m RO-HA). Ind. per Aur. (Formia e Minturno); Convolvulus lineatus L. - MR incolti, sponde, 0-100 m Lit.rom. (S.Marinella), Ponz. (Vent., S.Stef.). Ipomoea sagittata Poir. – RR; CR; EN Sec.sc.: Anzio, S.Severa-Civ.; incolti, spiagge, 10 m Aur. (L.Fondi, leg. F. Minutillo, 1987 – FI, Convolvulus pentapetaloides L. – RR; VU H.Mor); boschi, boscaglie in amb. ripario, 0 m Tra S.Severa e Civ. (Rio Fiume), Aur. (Colli Cecubi, M.Dragone). Sec.sc.: Tarq., Cerveteri; SOLANACEAE prati aridi, incolti, 0-400 m Convolvulus sabatius Viv. subsp. sabatius - RR Atropa bella-donna L. - PC Roma (Via Celine, Laurentina, leg. G. Fanelli, In gran parte della Regione (escl. M.Ruf., Litor., 2002 - FI); parete tufacea, 50 m Circeo, Aus., Ponz.); radure e marg. castagneti e fag- Convolvulus siculus L. subsp. siculus – RR; CR gete, 400-1700 m Aur.(S.Agostino, leg. W. Rossi, 1981 - RO-HA). Cestrum parqui L’Hér. - NAT Sec.sc.: Terr. (leg. E. Fiorini-Mazzanti, 1825 - RO- Roma, Cisterna, Aur., Cairo; incolti, marg. strade, HR); amb. retrodunale, 0 m 0-400 m Convolvulus tricolor L. subsp. meonanthus Datura ferox L. - CAS (Hoffmanns. et Link) Arcang. – RR; EW V.Tev. (Castelnuovo di Porto), Roma, Guidonia, Barb. (leg. S. Buono e E. Gransinigh, 2005 - Corn. (Poggio Cesi), Cast.Rom., Fondi; incolti, UTV). Sec.sc.: Mar.laz. (Tarq., Monte Romano), rud., stazzi, 0-500 m Allumiere (Tolfa); prati, arbusteti, 280 m Datura innoxia Mill. - NAT Convolvulus tricolor L. subsp. tricolor – CAS; VU Roma, Ruffi, Ern. (Trisulti), Gaeta, Ponza; incolti, Roma, Lep. (Roccagorga), Aur. (M.Fammera pres- rud., marg. strade, spiagge, 0-800 m so Selvacava); incolti, 0-400 m Datura stramonium L. subsp. stramonium - INV Cressa cretica L. – RR; CR; EN In quasi tutta la Regione; incolti, rud., marg. stra- Lit.rom. (Macchiatonda, leg. M. Iberite, 1995 - de, sponde, 0-900 m H.Ibe). Sec.sc.: Ponte Galera (Roma), Fiumic., Hyoscyamus albus L. - C S.Severa, e Ind. per Tolfa; acquitr. salmastro, 0 m In tutta la fascia litor., incl. Roma, Aus., Aur., Cuscuta campestris Yunck. - NAT Ponz.; incolti, colt., rud., 0-500 m A.Vit. (Lam.), Civitacast., Cast.Porz., Lep., Aus.; Hyoscyamus niger L. - PC incolti; su Amaranthus sp.pl., 0-400 m Duch., Roma, Cast.Porz., Pren., Simb., Lep. Cuscuta epilinum Weihe - CAS, ? Sec.sc.: V.Tev., Sorat., Sab., Tib., Aus.; incolti, rud., Ind. per Civita di Bagnoregio (A.Vit.) e, nel Sec.sc., marg. strade, 0-1200 m per il L.Posta Fibr. (V.Liri) Lycium chinense Mill. - CAS Cuscuta epithymum (L.) L. subsp. epithymum - Roma (in molte loc., fin dal Sec.sc.); rud., scarpate, MC arbusteti, incolti, marg. strade, 0-100 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, pen- Lycium europaeum L. - RR dii, sentieri, colt.; su leguminose, labiate, composite, Lep. (Sezze, leg. I. Ricci, 1960 - RO). Ind. per: Galium sp. pl., 0-1500 m Sorat., Aus., Aur. Sec.sc.: Viterb., Cioc.; muri, Cuscuta epithymum (L.) L. subsp. kotschyi (Des arbusteti, incolti, 100-350 m Moul.) Arcang. - RR Mandragora autumnalis Bertol. – NT; EW Aur. (M.Altino, leg. R. Di Pietro, 2000 - FI); gari- Sec.sc.: Lucr. (“Monte Lucretile”, senza altra preci- ga, su Cytisus spinescens, 980 m sazione, leg. P. Sanguinetti, 1835 - RO-HR) Cuscuta europaea L. - PC Nicandra physalodes (L.) Gaertn. - CAS Laga, Term., Reat., Duch., Sab., Roma, Simb., Roma, Ponza. Sec.sc.: Aur.; incolti, colt., 0-50 m Scal., Ern., Lep., Aus., Main. Sec.sc.: Ind. per Pic.; Nicotiana glauca Graham - NAT boschi, arbusteti, incolti; su Sambucus ebulus, Urtica Lit. rom. (S.Severa, Ceri, Palidoro), Roma, Terr., sp.pl., leguminose, 0-1900 m Ponza; rud., incolti, 0-200 m Cuscuta planiflora Ten. - PC Nicotiana tabacum L. - CAS Barb., Term., Roma, Nettuno (Foglino), Ruffi, Roma (Tev. e Scalo Ostiense), Ostia; sponde, rud., Ern., Circeo, Scal., Aus., Aur., Main. Sec.sc.: Ind. incolti, 0-50 m per: Tarq., Civ., Tolfa, Tib., Pic.;pr ati aridi, radu- Physalis alkekengi L. - PC re; su cistacee, labiate, Galium sp.pl., 0-1500 m Lam., Sab., Lucr., Sabat. (Oriolo Rom.), Roma, Cuscuta scandens Brot. subsp. cesattiana (Bertol.) Ruffi, Ern. (Trisulti). Cast.Rom., Lep., Aur., Pic.; Greuter et Burdet - NAT boschi, arbusteti, marg. boschivi, 50-1000 m In gran parte della Regione (escl. Ponz. e tutte le Physalis angulata L. - CAS, RR zone elevate); prati, incolti; su Xanthium, Urtica, Cioc. (Macchia Anagni), Aus. (F.Amaseno, sotto Stachys, Ononis, 0-600 m Pisterzo); colt., 250-300 m Ipomoea acuminata (Vahl) Roem. & Schult. - CAS Salpichroa origanifolia (Lam.) Thell. [S. rhomboidea Flora vascolare del Lazio 273

(Gill. et Hook.) Miers] - NAT Cim. (L.Vico), Roma; incolti, rud., 0-500 m S.Marinella, Roma, V.Tev. (Civitella S.Paolo), Ligustrum vulgare L. - MC Pren. (Poli); incolti, arbusteti, rud., 0-500 m In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); marg. Solanum bonariense L. - CAS boschivi, boscaglie, arbusteti, 0-1300 m Roma (varie loc.), Tivoli; marg. strade, rud., 0-100 m Olea europaea L. subsp. europaea - NAT Solanum chenopodioides Lam. - NAT In quasi tutta la Regione nella fascia medit. e sub- Fregene, Roma, Nettuno (Foglino), Aur. (Fondi); medit.; incolti, boscaglie, 0-900 m rive, marg. strade, 50 m Olea europaea L. subsp. oleaster (Hoffmanns. et Note. Cfr. BANFI, 1987 Link) Negodi [O. europaea subsp. sylvestris (Mill.) Solanum dulcamara L. - MC Hegi] - C In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); amb. umidi, Sorat., M.Tib., Pren., Simb., Lep., Circeo, Ern. sponde, rive, 0-1100 m Aus., Aur., Ponz. (ma sempre possibile la confus. Solanum elaeagnifolium Cav. - CAS con l’altra subsp. inselvatichita); macchie, incolti, Roma, Anzio; incolti, rud., 0-50 m boscaglie, 0-900 m Solanum lycopersicum L. (Lycopersicon esculentum Phillyrea angustifolia L. - C Mill.) - CAS A.Vit. (M.Ruf.), Roma, Litor., Circeo, Terr., Aur., M.Ruf., Lucr., Fregene, Roma, Ern., Main.; incol- Ponz. Ind. per Lep.; dune, macchia medit., bosca- ti, rud., sponde, rive, 0-800 m glie, 0-500 m Solanum nigrum L. subsp. nigrum - CC Phillyrea latifolia L. (P. media L.) - MC In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., In tutta la fascia litor. e Ponz., e inoltre in molte strade, colt., 0-1000 m zone interne [A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Barb., Tolfa, Solanum nigrum L. subsp. schultesii (Opiz) Wessely Sorat., Tib., Pren., Simb., Ern., Cast.Rom., Lep., - MR; LR Aus., Aur.]; boschi, boscaglie, macchia medit., dune, Cast.Porz., Aus., Aur., Scal.; incolti, 0-100 m 0-800 m Solanum sisymbrifolium Lam. - CAS Roma (zona E.U.R., leg. B. Anzalone, 1987 - RO- PLANTAGINACEAE HA); marg. strada, 50 m Solanum sodomaeum L. - RR Antirrhinum latifolium Mill. – RR; EW Lep. (Sezze, leg. I. Ricci, 1958 - RO-HR), Aur. Vulci (VT) (leg. A. Pavesi e L. Giangreco, 2005 - (Serapo, leg. B. Anzalone, 1970 - RO-HA). Sec.sc.: FI). Sec.sc.: Vent. (Ponz.); rupi, muri, 50 m Circeo, Terr., Aur. (da Sperl. a Formia), Ponza; Antirrhinum majus L. subsp. majus - CAS spiagge e retroduna, 0-300 m In gran parte della Regione (Ponz. incl.); rupi, Solanum villosum Mill. subsp. alatum (Moench) muri, rud., 0-800 m Edmonds [S. luteum Mill. subsp. alatum (Moench) Antirrhinum majus L. subsp. tortuosum (Bosc. ex Dostál] - PC Lam.) Rouy - C Cim., Barb., Sab., Lucr., Roma, Ruffi, Scal., Sab., Lucr., Roma, Cast.Rom., Lep., Circeo, Aus., Cast.Rom., Aur.; incolti, colt., rud., marg. strade, 0- Aur. (zona litor.), Cairo; rupi, muri, rud., 50-600 m 500 m Antirrhinum siculum Mill. - R Solanum villosum Mill. subsp. villosum (S. luteum Roma, Pren., Aus. (Roccasecca dei Volsci, Terr.), Mill. subsp. l.) - PC Aur., Pic.; rupi, muri, marg. strade, 0-700 m M.Ruf., Barb., Roma, Palo, Cast.Porz., Pren., Callitriche brutia Petagna – RR; CR Aus., Pic.; incolti, colt., rud., marg. strade, 0-500 m A.Vit. (Lam. e M.Ruf.), Roma, Nettuno (Astura, Foglino), Circeo. Sec.sc.: Ind. per Maccarese, Pal.Pont.; stagni, pozze effimere, 100-400 m OLEACEAE Callitriche cophocarpa Sendtn. - RR; LR Fraxinus angustifolia Vahl subsp. oxycarpa (Willd.) Cast.Porz., Circeo; acquitr., stagni, pozze, 0 m Franco et Rocha Afonso (incl. F. oxyphylla M. Callitriche cribrosa Schotsman – NT Bieb.) - MC Sec.sc.: Roma, Tivoli, Terr. e Ninfa In gran parte della Regione, specialm. nella fascia Note. Cfr. SCHOTSMAN (1977) costiera (Ponz. escl.) e in molte zone collinari e Callitriche hamulata Kütz. ex W.D.J. Koch - MR mont.; boschi umidi, rive, sponde, amb. temp. inon- Circeo (Cerasella), Aus. (S.Vito). Ind. per Aur. dati, 0-1000 m Sec.sc.: Roma e Lit.rom.; Ind. per L.Vico (Cim.) e Fraxinus excelsior L. subsp. excelsior - PC Pal.Pont.; stagni, pozze temp., 0-100 m Reat. e Term., Duch., Simb., Scal., Ern., Callitriche obtusangula Le Gall - MR Cast.Rom., Aur.?, Pic.?; boschi di latif., 700-1500 m Nettuno (Foglino), Cast.Porz., Sermoneta (Lep.), Fraxinus ornus L. - MC Circeo. Sec.sc.: Maccarese (Lit.rom.); stagni,, In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); boschi, acquitr., 0-200 m boscaglie, 0-1400 m Callitriche palustris L. - RR Jasminum officinale L - CAS A.Vit. (M.Ruf., Piano dei Pantani, leg. A. Cim., Simb., Ern., Aur. Sec.sc.: altre loc.; incolti, Scoppola, 1994 - UTV). Ind. per Roma, Anagni, arbusteti, rud., 0-400 m Pal.Pont., Aur. (Foce Garigliano); stagni, pozze Ligustrum lucidum Aiton - CAS temp., 600 m 274 ANZALONE et al.

Callitriche stagnalis Scop. - MC (L.Posta-Fibr.). Sec.sc.: Pal.Pont., Circeo, e Ind. per In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); acque sta- L.Vico; acque stagnanti o debolm. fluenti, 0-600 m gnanti o lentam. correnti, 0-1200 m Kickxia cirrhosa (L.) Fritsch [Linaria c. (L.) Cav.] - Callitriche truncata Guss. subsp. truncata - MR; LR RR; LR Nettuno (Foglino), Cast.Porz., Circeo, Aur. Ostia, Cast.Porz. Ind. per Agro Pont. Sec.sc.: (Minturno-foce Gari); acque stagnanti, stagni effi- Fiumic., Ponz.; incolti aridi sabbiosi, 0-10 m meri, 0-50 m Kickxia commutata (Bernh. ex Rchb.) Fritsch subsp. Chaenorhinum minus (L.) Lange subsp. minus commutata (Linaria c. Bernh. ex Rchb.) - MC [Linaria minor (L.) Desf.] - MC Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); incolti, prati, colt., radure, 0-1000 m incolti aridi, greti, marg. strade, 0-1200 m Kickxia elatine (L.) Dumort. subsp. crinita Chaenorhinum rubrifolium (Robill. et Castagne ex (Mabille) Greuter (Linaria sieberi Rchb.) - MC DC.) Fourr. subsp. rubrifolium (Linaria rubrifolia In gran parte della Regione (Ponz. incl.); colt.. Robill. et Castagne ex DC.) – RR; VU incolti, pratelli, 0-1000 m Cim. (bacino termale di Viterbo), V.Tev. (Bassano Kickxia elatine (L.) Dumort. subsp. elatine [Linaria in Tev.), Bagni di Tivoli. Ind. per Subiaco. Sec.sc.: e. (L.) Mill.] - RR Lep. (Carpineto); su travertino “spugnoso”, 50-600 m Roma (leg. A. Cacciato, 1947 - RO-HR), Cymbalaria glutinosa Bigazzi et Raffaelli subsp. glu- Cast.Rom. (leg. B. Anzalone, 1959 - RO-HA). tinosa [C. pilosa (Jacq.) Grande] - R Ind. per: Sorat., Sab., Simb., Main. (Cast.Porz. per Sab., Ern., Lep., Circeo., Aus., Aur. Sec.sc.: Lucr., errore); incolti, prati, colt., 0-400 m Cairo; rupi. muri, 50-1000 m Kickxia spuria (L.) Dumort. subsp. spuria [Linaria Cymbalaria muralis P.Gaertn., B.Mey. et Scherb. spuria (L.) Mill.] - MC subsp. muralis [Linaria cymbalaria (L.) Mill.] - Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); MC incolti, prati, rud., colt., 0-1000 m In quasi tutta la Regione (incl. Ponza); muri, rupi, Linaria alpina (L.) Mill. - ? 0-1500 m Ind. per Simb. (VERI, BRUNO, 1979) Cymbalaria muralis P.Gaertn., B.Mey. et Scherb. Linaria arvensis (L.) Desf. - RR; LR subsp. visianii D.A. Webb (Linaria cymbalaria var. V.Liri (M.Morrone, presso L.Posta Fibr., leg. G. pilosa Vis.) - C Montelucci, 1954 - RO-HM). Ind. per: Sorat., Sorat., Sab., Lucr. e Tivoli, Roma, Ruffi, Simb., Reat., Cast.Rom.; rupi, 350-400 m Ern., Cast.Rom., Lep., Circeo, Terr., Aur.; rupi, Linaria chalepensis (L.) Mill. - RR; LR muri., 50-1000 m Barb., Sorat., Guidonia (Tivoli). Sec.sc.: Cicol., Cymbalaria pallida (Ten.) Wettst. [Linaria p. (Ten.) Sab., Lucr., Pren. Ind. per Terr.; incolti, 100-300 m Guss.] - R; LR; LR Linaria pelisseriana (L.) Mill. - C Duch., Lucr., Simb., Ern., Pic., Main.; ghiaioni, A.Vit., Barb., Marem., Sabat., Tivoli, Roma, rupi, 1500-2500 m Litor., Scal., Ern., Cast.Rom., Cioc., Circeo, Agro Digitalis ferruginea L. - C Pont., Aus.; garighe, pratelli sabbiosi, pascoli aridi, In tutti i settori mont. e submont. della Regione 0-1000 m (incl. Lam., Oriolo Rom., Cast.Rom., Fiuggi); Linaria purpurea (L.) Mill. - MC boschi, boscaglie, radure, 300-1800 m In quasi tutta la Regione (escl. Ponz., Cast.Porz.); Digitalis lutea L. subsp. australis (Ten.) Arcang. (D. incolti, rupi, radure, boscaglie, colt., prati, 0-2000 m micrantha Roth) - MC Linaria simplex (Willd.) DC. [L. parviflora (Jacq.) In quasi tutta la Regione (escl. Cast.Porz., Ponz.); Halácsy] – R; VU boschi, boscaglie, radure, 50-1800 m Viterbo (Bagnaccio e Ponte del Diavolo), Val Tib. Erinus alpinus L. – NT; EW (Sorat. e Bassano in Tev.), Tib. (Sorg. Albule, Sec.sc.: Cast.Rom. (Tuscolo, leg. P. Sanguinetti, Guidonia, Colle Ripoli), Pren. (S.Gregorio), Cioc. 1830 - RO-HR) (Macchia Anagni); travertini, rupi calc., 100-500 m Globularia bisnagarica L. (G. punctata Lapeyr.) - Linaria vulgaris Mill. subsp- vulgaris - MC MC In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); incolti, rud., In gran parte della Regione (escl. Ponz.); garighe, marg. strade, colt., 0-1500 m incolti, prati aridi, pascoli, rupi, 100-1500 m Misopates calycinum (Lam.) Rothm. - C Globularia meridionalis (Podp.) O.Schwarz (G. bel- Civ., Sorat., Sab., M.Tib., Roma, Pren., Fiuggi, lidifolia Ten.) - C Lep., Circeo, Aus., Aur.; colt., incolti, 0-1000 m Reat., Term., Sab., Simb., Scal., Ern., Lep., V.Liri, Misopates orontium (L.) Raf. subsp. orontium Aur., Pic.; garighe, praterie subalp., pascoli cacum., (Antirrhinum o. L.) - MC 800-2100 m Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); Gratiola officinalis L. - MR; LR colt., incolti, rud., 0-1000 m Nettuno (Foglino, Astura), Agro Pont., Circeo, Plantago afra L. subsp. afra (P. psyllium L.) - MC Terr. Sec.sc.: Ind. per: Ostia-Anzio, Cisterna, Cim., In quasi tutta la Regione (escl. Duch., Cast.Rom.); Sabat., Fondi; sponde, acquitr., 0-10 m incolti, pascoli, marg. strade, radure, 0-900 m Hippuris vulgaris L. - R Plantago arenaria Waldst. et Kit. (P. indica L.) – NT; Reat. (L.Reatini), Terr., Aur. (L.Fondi), V.Liri EW Flora vascolare del Lazio 275

Sec.sc.: Sperl. (leg. A. Béguinot, 1898 - RO-HG) e Tirolle), Torr. Elvella (affl. F.Paglia). Sec.sc.: Sab., Ind. da Terr. a L.Fondi (BÉGUINOT, 1897b, sub P. Roma (Isola Tib.); amb. umidi, pascoli, 0-500 m indica). Per errore Ind. per Aur., si trattava di P. Plantago maritima L. subsp. serpentina (All.) afra) Arcang. (P. serpentina All.) - R Plantago argentea Chaix - PC Laga, Simb., Aur. (Esperia), Pic. (M.Meta). Sec.sc.: Laga, Term., Duch., Sab., Simb., Scal., Ern., Lep., Lep.; prati aridi mont., pascoli e praterie di altitud., Aus., Aur., Cairo; pascoli aridi, rupi, 500-1800 m rupi, 600-2100 m Plantago atrata Hoppe subsp. atrata (P. montana Plantago media L. subsp. media - C Lam.) - PC Laga, M.Reat., Duch., Lucr., Pren., Simb., Lep., Laga, Reat., Term., Duch., Simb., Ern., Pic., Aur. e Ind. per: Treia, Cast.Rom. (Frascati). Sec.sc.: Main. Sec.sc.: Sab.; praterie subalp., prati e pascoli Sab. e Ind. per Montecassino; pascoli, praterie cacum., 1000-1800 m mont., 500-2000 m Plantago atrata Hoppe subsp. fuscescens (Jord.) Plantago sempervirens Crantz (P. cynops L.) - PC Pilg. - RR Laga, Reat., Term., Sab., Lucr., Simb., Ern., Laga: Pizzo di Moscio, Cima Laghetta. Ind. per Ceprano (Cioc.), Aus. Sec.sc.: Ind. per: Scal., Lep., Reat.; pascoli e praterie di altitud., 1800-1850 m Sora (V.Liri); prati aridi, pascoli, 100-1600 m Plantago bellardii All. - C Plantago weldenii Rchb. (P. commutata Guss.) - R Viterb., Val Tib., Tib., Roma, Litor., Cioc. Litor. (Palo, Castelfusano, Cast.Porz.), Aus., Ponz. (Gavignano), Circeo, Aus., Aur., Ponz. Sec.sc.: Ind. Ind. per: Fregene, Circeo, Gaeta (M.Orlando); per Civ.; incolti, pratelli aridi, garighe, 0-500 m dune, rupi, 0-100 m Plantago coronopus L. subsp. coronopus - MC Pseudolysimachion barrelieri (Schott. ex Roem. et Litor., Ponz., talora all’interno (Lam., Corn., Schult.) Holub subsp. barrelieri [Veronica spicata Main.); incolti sabbiosi, spiagge, pratelli umidi, rud., L. subsp. b. (Schott. ex Roem. et Schult.) Murb.] - 0-800 m MR; LR Plantago crassifolia Forssk. – MR; VU A.Vit. (M.Ruf.), Laga (P.Accumoli), Simb. Lit.rom. (Palo, Anzio), Circeo (L.Fogliano). Sec.sc.: (Alt.Arcinazzo), Aur. (M.Faggeto, M.Altino); Terr.; amb. salmastri, spiagge, 0 m pascoli aridi, 800-1500 m Plantago holosteum Scop. - C Pseudolysimachion barrelieri (Schott. ex Roem. et Laga, M.Reat., Sab., Simb., Ern., Lep., Aur., Pic., Schult.) Holub subsp. nitens (Host) M.A. Fisch. - Cairo, Main.; prati aridi, praterie mont., 500-1500 m RR Note. Vanno qui riferite le indicaz. (per Aur. e Pic.) A.Vit. (M.Ruf., leg. A. Scoppola, 1992 - UTV); sub P. subulata L., che molto probab. non esiste pascolo cespugliato, 500 m nell’Italia centrale Veronica acinifolia L. - PC Plantago lagopus L. - MC Lam., Tib., Roma, Cast.Porz., Ruffi, Simb., Agro In quasi tutta la Regione; garighe, incolti, pascoli Pont., Aus., Aur. Sec.sc.: Cim., Sabat., Ardea, Lep., aridi, 0-800 m e Ind. per: Cast.Rom., Cairo; incolti, colt., 0-600 m Plantago lanceolata L. - CC Veronica agrestis L. - RR; LR In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, Sperl. (L.Lungo), Pic. (M.Meta: Prati di Mezzo). prati, pascoli, rud., marg. di strade, 0-2000 m Ind., per equivoco, per altre loc.; retroduna, stazzi, Plantago lanceolata L. var. sphaerostachya Mert. et 0-1450 m W.D.J. Koch - PC Veronica anagallis-aquatica L. subsp. anagallis- A.Vit. (M.Ruf.), Laga, Sab. (M.Tancia), Ruffi, aquatica - MC Simb., Scal., Ern. (Campo Catino); prati aridi, In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); sponde, rive, pascoli, radure, 500-1400 m greti, acquitr., 0-1000 (1600) m Plantago macrorrhiza Poir. - PC Veronica anagalloides Guss. - R Litor. (da Palo a Sperl.), Ponza; scogliere, dune Cast.Porz. e Castelfus., Ostia, Circeo, Aur. Ind. per maritt., 0-50 m Bagnoregio (A.Vit.) Sec.sc.: Civ., Reat., Tolfa, Plantago major L. subsp. major - MC Roma, Agro Pont.; sponde, rive, acquitr., 0-500 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., Veronica aphylla L. - RR amb. calpestati, 0-2000 m Term., Ern. (sopra Trisulti), Simb., Pic. (Rocca Plantago major L. subsp. pleiosperma Pilg. - R Altiera). Sec.sc.: Ind. per Duch.; brecciai, rupi, pra- Duch., Ostia, Simb., Aus., Formia, Aur. Sec.sc.: terie, ≥1500 m Paliano; incolti, prati, amb. umidi, 0-2000 m Veronica arvensis L. - MC Note. Cfr. PERUZZI, PASSALACQUA (2003). Spesso In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., Ind. sub var. pauciflora (Gilib.) Bég. o subsp. inter- muri, strade, prati, colt., boschi, 0-2000 m media (Godr.) Lange Veronica austriaca L. - RR; LR Plantago major L. subsp. sinuata (Lam.) Negodi - R Ern. (sopra Trisulti, leg. D. Palombi, 1988 - RO- Monterot., Lit.rom. (Ostia, Fium.), Roma. Sec.sc.: HA); pascoli cacum., 1800 m Rieti, Civ., Civita Cast.; amb. umidi, sponde, 0-200 m Veronica beccabunga L. - MC Note. Cfr. PERUZZI, PASSALACQUA, 2003 In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); sponde, rive, Plantago maritima L. subsp. maritima - RR; LR greti, acquitr., 0-2000 m A.Vit.: M.Ruf. (Torre Alfina, Torr. Fossatello e Veronica chamaedrys L. subsp. chamaedrys - MC 276 ANZALONE et al.

Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); SCROPHULARIACEAE boschi, boscaglie, arbusteti, prati, 50-2000 m Veronica cymbalaria Bodard subsp. cymbalaria - Buddleja davidii Franch. - CAS MC Cim., Roma, Formia, Main.; incolti, rud., 0-400 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); rupi, muri, Myoporum tenuifolium G.Forst. (M. insulare R.Br.) incolti, marg. boschivi, 0-800 m - CAS Veronica cymbalaria Bodard subsp. panormitana Litor.rom. (S.Marinella, S.Severa), Circeo; prati, (Guss.) Nyman - RR; LR incolti, marg. strade, 0-10 m Circeo, Aur. (Sperl. e Gaeta); incolti, rud., marg. Scrophularia auriculata L. subsp. auriculata (S. strade, 0-200 m aquatica Auct., non L.) - MC Veronica fruticans Jacq. - ? Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); Sec.sc.: Ind. da FALQUI (1899) per il M.Meta (Pic.) sponde, rive, greti, acquitr., 0-800 m Veronica hederifolia L. subsp. hederifolia - MC Scrophularia canina L. - MC In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); boschi, radu- In quasi tutta la Regione (non risulta per: Barb., re, arbusteti, 0-1800 m Cast.Porz., Circeo, Ponz.); prati aridi, incolti, radu- Veronica montana L. - C re, amb. rup., 0-1500 m In gran parte della Regione (escl. Ponz.); boschi, Scrophularia hoppii Koch (S. juratensis Schleich.) - R arbusteti, amb. umidi, 50-1500 m Laga, Term. e Reat., Duch., Ern., Aur., Pic. Sec.sc.: Veronica officinalis L. - MC Simb. e Ind. per Roma (Tev.); ghiaioni, pascoli In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); marg. mont., 800-2000 m boschivi, radure, prati, 0-2000 m Scrophularia nodosa L. - MC Veronica orsiniana Ten. subsp. orsiniana [V. austria- Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); ca L. subsp. vahlii (Gaudin) D.A. Webb] - R boschi, forre, sponde, 0-1800 m Term., Duch., Sab., Pren., Simb., Ern., Pic. Scrophularia peregrina L. - MC (M.Tartaro); praterie mont., subalp. e cacum., ≥800 m In gran parte della Regione (Ponz. incl.; non risul- Veronica peregrina L. subsp. peregrina - NAT, RR ta per: Laga, Duch., Pic.); incolti, arbusteti, boschi, Cim. (Capranica, leg. E. Scarici, 2006 - FI), Ern. marg. strade, 0-900 m (L.Canterno, leg. E. Lattanzi, 2007 - H.Lat); rive, Scrophularia scopolii Hoppe ex Pers. (incl. S. gran- sponde, 300-550 m didentata Ten.) - C Veronica persica Poir. (V. tournefortii C.C.Gmelin Laga, Term. e Reat., Duch., Sab., Vicar., Pren., p.p.) - INV Simb., Scal., Ern., Cast.Rom., Lep., Aus., Pic. In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); colt., rud., Sec.sc.: Ind. per Arpino; boschi, radure, 500-1900 m incolti, muri, 0-1800 m Scrophularia umbrosa Dumort. subsp. umbrosa (S. Veronica polita Fr. - MC alata Auct.) - PC Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); A.Vit. (Lam. e M.Ruf.), Cim., Reat. e Term., Sab., colt., prati, muri, rud., incolti, 0-1600 m Roma e adiac., Ruffi, Pren., Scal., Ern., Aus. Veronica praecox All. - RR; LR Sec.sc.: Lucr. (Orvinio, Riofreddo), Simb. e Ind. Sab. (M.Navegna, leg. F. Bartolucci, 2002 - per Pic.; sponde, rive, greti, acquitr., 0-800 m H.Bart). Ind. per Bagnoregio (A.Vit.) e, nel Sec.sc., Scrophularia vernalis L. - C per: Acquapend., Simb., Pic.; pascoli, 500-1500 m A.Vit. (M.Ruf.), Cim., Reat. e Term., Duch., Sab., Veronica prostrata L. subsp. prostrata - MR; LR Lucr., Simb., Ruffi, Pren., Scal., Ern., Cast.Rom., A.Vit. (M.Ruf.), Sab. (M.Tancia, Ascrea, Lep., Aus., Aur., Cairo. Sec.sc.: Ind. per Lam.; M.Navegna). Sec.sc.: Simb., Cicol. e Ind. per: Pic., boschi, radure, incolti, 500-1800 m Cairo; prati aridi, pascoli, 500-1500 m Verbascum alpinum Turra (V. lanatum Schrad.) - Veronica scutellata L. – R; VU RR; LR A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Cicol., Cast.Porz., Nettuno Pic. (V.di Canneto, Settefrati); marg. di faggeta, (Astura, Foglino), Circeo. Sec.sc.: Agro Pont., 700-1300 m Fiuggi; pantani, acquitr., sponde, 0-1100 m Verbascum blattaria L. - MC Veronica serpyllifolia L. subsp. humifusa (Dicks.) In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, Syme - RR arbusteti, rud., marg. strade, 0-800 m Simb. (M.Tarino, leg. F. Attorre e M. De Sanctis, Verbascum chaixii Vill. – RR; VU 2005 - FI); brecciai, 1900 m Cim. (M.Fogliano), Term., Lucr. (M.Gennaro); Veronica serpyllifolia L. subsp. serpyllifolia - MC radure e marg. boschivi, boscaglie, 500-1200 m In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); radure, Verbascum densiflorum Bertol. (V. thapsiforme prati, pascoli, 0-2000 m Schrad.) - C Veronica urticifolia Jacq. - RR; LR In gran parte della Regione: Viterb., Sorat., Laga (F.so Selva Grande, Inversaturo, Agro Nero, M.Tib., Simb., Ern., Cast.Rom., Circeo, Terr.; Accumoli); faggete, greti, 1300-1500 m radure, pascoli aridi, marg. strade, 0-1900 m Veronica verna L. subsp. verna - RR; LR Verbascum longifolium Ten. - C Laga (Macchie Piane, leg. G. Tondi, 1993 - Laga, Reat., Term., Duch., Lucr., Simb., Ern., Pic., H.Ton). Sec.sc.: Simb. (M.Autore); radure e marg. Cairo; praterie mont., brecciai, 700-2000 m faggeta, 1600-1800 m Verbascum lychnitis L. - C Flora vascolare del Lazio 277

M.Reat., Duch., Sab., Lucr., Pren., Simb., Ern., sub Acinos s.). Sec.sc.: Simb. e Ind. per Lucr. Cast.Rom., Main. Sec.sc.: Ind. per: Sora (V.Liri), (Cineto R., sub Calamintha s.) Pic.; praterie mont., radure, marg. strade, 500-2200 m Ajuga chamaepitys (L.) Schreb. subsp. chamaepitys Verbascum macrurum Ten. - PC - MC Cicol., Roma, Pren., Scal., Cast.Rom., A.Pont., In gran parte della Regione (escl. Cast.Rom., Aur., Cairo. Sec.sc.: Ind. per Pic.; prati aridi, pasco- Circeo, Ponz.); prati e pascoli aridi, sentieri, incolti, li, 50-1000 m marg. strade, 0-1500 m Verbascum mallophorum Boiss. et Heldr. - PC Ajuga genevensis L. – MR; VU M.Reat., Sorat., Sab., Simb., Ern., Cast.Rom., Viterb. (M.Ruf., M.Romano, L.Vico, Barb.), V.Liri, Aus.; incolti, radure, prati aridi, marg. stra- Tuscania. Ind. per Cast.Rom., Ern.; radure e marg. de, 400-1800 m boschivi, 400-1000 m Verbascum nigrum L. - NT Ajuga iva (L.) Schreb. subsp. iva - PC Sec.sc.: Cast.Rom. (sopra Nemi, leg. E. Rolli, 1856 Barb., Tib., Corn., Roma, Palo, Lep., Circeo, Aus., - RO-HR). Ind. per Term. da MONTELUCCI Aur., Vent. Sec.sc.: Civ.; prati aridi, incolti, garighe, (1952) ma per errore (controllato l’exs.) pascoli, 0-500 m Verbascum niveum Ten. subsp. garganicum (Ten.) Ajuga reptans L. - MC Murb. - R; LR In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); boschi e Lucr., Ruffi, Scal., Circeo, Aus. Sec.sc.: Sab., Sorat., boscaglie, prati, amb. umidi, 0-1500 m Pren., Simb., Lep.; pascoli e prati aridi, 0-1400 m Ajuga tenorei C.Presl (A. acaulis Brocchi) - R Verbascum niveum Ten. subsp. inarimense Murb. - Term., Duch., Simb., Ern., Pic.; prati e pascoli RR cacum., ≥1200 m Scal. (Roiate, leg. E. Lattanzi e A. Tilia, 1997 - Ballota nigra L. subsp. meridionalis (Bég.) Bég. (B. H.Lat). Ind., per errore, per S. Polo (PIGNATTI, n. L. var. foetida Vis.) - MC 1982, controllato l’exs.); incolti, 670 m Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); Verbascum phlomoides L. - R incolti, rud., arbusteti, marg. strade e boschi, 0-1300 m Lam., Term., Sab., Pren., Scal., Lep. Ind. per: Ballota nigra L. subsp. uncinata (Fiori et Bég.) Roma, Cast.Porz., Simb., Aur.; incolti, arbusteti, Patzak - C praterie mont., 50-1300 m A.Vit. (Lam.), Cim., Sab., Lucr., Vicar., Roma, Verbascum pulverulentum Vill. - MC Cast.Porz., Ruffi, Pren., Simb., Ern., Cast.Rom., Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); Lep., Circeo, Aur.; incolti, rud., arbusteti, marg. incolti, pascoli aridi, radure, marg. strade, 0-1500 m strade e boschi, 0-1300 m Verbascum samniticum Ten. - C Ballota pseudodictamnus (L.) Benth. - NAT Viterb., Lucr., Sabat., Roma, Litor., Pren., Scal., Sorat., Sab., Pren. (S.Gregorio), Cast.Rom. Cast.Rom., Lep., Agro Pont., Aus., Aur.; incolti, (), Aus. (M.Vaglia), Castrocielo prati, pascoli, praterie mont., 0-1800 m (Cairo), Minturno (Aur.); incolti, rud., prati aridi, Verbascum sinuatum L. - MC 100-800 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., Calamintha ascendens Jord. [C. sylvatica Bromf. prati, radure, pascoli, marg. strade, 0-1000 m subsp. ascendens (Jord.) P.W. Ball, Satureja a. (Jord.) K. Mal ] - C Verbascum thapsus L. subsp. thapsus - C ý In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, In gran parte della Regione (escl. Ponz.); boschi, marg. strade, prati, radure, garighe, 0-1700 m arbusteti, radure, 50-1200 m Calamintha grandiflora (L.) Moench [ Satureja g. LAMIACEAE (L.) Scheele] - RR Simb., Lep., Ern.; boschi di latif., 700-1500 m Acinos alpinus (L.) Moench subsp. alpinus Calamintha nepeta (L.) Savi subsp. glandulosa [Calamintha alpina (L.) Lam., Satureja a. (L.) (Req.) P.W. Ball [C. g. (Req.) Benth., Satureja cala- Scheele subsp. a.] - MC mintha (L.) Scheele] - CC In gran parte della Regione (escl. Ponz.); pascoli In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); rupi, gari- aridi e rup., radure, 300-2000 m ghe, incolti, rud., radure, marg. strade, pascoli, 0- Acinos alpinus (L.) Moench subsp. meridionalis 1500 m (Nyman) P.W. Ball [Calamintha pseudacinos Note . Quasi certam. vanno qui riferite tutte le indi- Lacaita, Satureja alpina (L.) Scheele subsp. meri- cazioni sub S atureja nepeta (L.) Sheele e sub C. dionalis (Nyman) Greuter et Burdet] - R nepeta (L.) Savi, a quanto risulta dai riscontri d’er- Sab., Lucr., Simb., Ern. (Pescosolido), Cast.Rom.; bario. Resta il dubbio nel caso degli Aur. pascoli, prati aridi, rupi, radure, 300-1500 m (MORALDO et al., 1990), per cui sono citate C. Acinos arvensis (Lam.) Dandy [Calamintha acinos nepeta subsp. nepeta e C. nepeta subsp. glandulosa, (L.) Clairv., Satureja acinos (L.) Scheele] - MC ma non è stato possibile controllare gli exs. Nella maggior parte della Regione (escl. Circeo, Calamintha nepeta (L.) Savi subsp. sylvatica Ponz.); pascoli aridi, rupi, incolti, 50-1300 m (Bromf.) R. Morales [C. sylvatica Bromf. subsp. s., Acinos suaveolens (Sm.) Loudon [Satureja suaveolens Satureja menthifolia (Host) Fritsch, S. sylvatica (Sm.) Watzl-Zeman] - ? (Bromf.) K. Mal ] - C Ind. per Aur. (per errore, è stato controllato l’exs. M.Ruf., Cim., Term.,ý Sorat., Sab., Tib., Vicar., 278 ANZALONE et al.

Simb., Ern., Cast.Rom., Aur., Pic.; boschi di latif., Pic. non siano da attribuire invece alla subsp. 400-1200 m galeobdolon Clinopodium vulgare L. subsp. arundanum (Boiss.) Lamium garganicum L. subsp. laevigatum Arcang. Nyman (Satureja vulgaris (L.) Fritsch subsp. orien- (L. g. subsp. grandiflorum (Pourr.) Briq.) - MC talis (Rothmer) Greuter et Burdet) - ? In gran parte della Regione (escl. Ponz.); boschi di Ind. per Aur. (MORALDO et al., 1990) latif., 400-1900 m Clinopodium vulgare L. subsp. vulgare [Satureja Lamium garganicum L. subsp. striatum (Sm.) vulgaris (L.) Fritsch subsp. v.] - MC Hayek [L. g. L. subsp. gracile (Briq.) Greuter et In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); boschi, arbu- Burdet] - MR steti, radure, marg. strade, incolti, 0-1500 m Term., Duch., M.Meta; brecciai, ≥1800 m Galeopsis angustifolia Hoffm. subsp. angustifolia - Lamium hybridum Vill. – MR; EN MC A.Vit.(M.Ruf.), Barb., Nettuno (Foglino), Aus. In gran parte della Regione (escl. Ponz.); garighe, (Amaseno, Terr.); incolti, marg. strade, 0-300 m incolti aridi, praterie, colt., marg. strade, 0-1500 m Lamium maculatum L. - MC Galeopsis ladanum L. - NT In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); boschi, arbu- Sec.sc.: A.Vit. (Bolsena, Acquapend.), Simb., Ern. steti, boscaglie, incolti, rupi, 0-1200 m Galeopsis pubescens Besser subsp. pubescens – RR; Lamium purpureum L. - MC EW In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); incolti, rud., Sab. (M.Navegna, leg. F. Bartolucci, 2003 - colt., boschi e boscaglie, 0-1500 m H.Bart). Sec.sc.: Simb. (leg. A. Terracciano, 1891 - Lavandula angustifolia Mill. subsp. angustifolia - RO-HR); marg. boschivo, 800 m CAS Galeopsis tetrahit L. - PC Aur. (zona Sperl. e Itri-La Civita). Sec.sc.: Ponz. a M.Ruf., Cim., Term., Reat., Lucr., Cast.Rom., Vent.; macchia bassa, gariga, rupi, 0-400 m Fiuggi, Scal., Ern. Sec.sc.: Ind. per: Roma (Tev.), Lavandula latifolia Medik. - CAS Cairo; incolti, rud., radure, 400-1200 m Reat., Civitacast., presso Roma, Ern.; marg. strade, Glechoma hederacea L. - R incolti, 0-400 m Roma, Lucr., Pren., Simb., Cast.Rom., Aus.; marg. Lavandula stoechas L. subsp. stoechas - R boschi mesof., 50-600 m Cerveteri (Roma), Aus. (Fossanova), Aur., Ponz.; Glechoma hirsuta Waldst. et Kit. - PC macchia bassa, gariga, a Fossanova su sabbie eoliche, A.Vit. (M.Ruf.), Cim., Laga, Treia, Roma, Pren., 0-400 m Scal., Main.; boschi, arbusteti, amb. umidi, 0-1000 m Lycopus europaeus L. subsp. europaeus - MC Hyssopus officinalis L. subsp. aristatus (Godr.) Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); Nyman [H. aristatus Godr., H. officinalis L. subsp. amb. umidi, sponde, rive, greti, 0-1000 m pilifer (Pant.) Murb.] - MR Note. Alcuni esempl. di Roma (Tev.) appaiono rife- Sab., Lucr., Simb. Sec.sc.: Ern. (Campo Catino); ribili alla subsp. mollis (A. Kerner) Rothm., che pascoli, rupi, 700-1000 m però da molti AA. non viene riconosciuta Lamium album L. subsp. album - ? Lycopus exaltatus Ehrh. – RR; VU Ind. per diverse loc., ma, in base ai casi controlla- V.Tev. (Gallese), Monterotondo, Roma (Tev. pres- ti, sempre per equivoco con exs. a fiore bianco di L. so P.te Milvio). Ind. per Anagni. Sec.sc.: Fiumic., maculatum Pal.Pont.; amb. umidi, sponde, 50-250 m Lamium amplexicaule L. - MC Marrubium incanum Desr. (M. candidissimum In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., Auct.non L.) - C colt., marg. strade, prati, 0-1500 m In gran parte della Regione (escl. Ponz., Lep., Lamium bifidum Cirillo subsp. balcanicum Velen. - Circeo, Cast.Porz. Barb.); pascoli aridi, incolti, RR; LR boscaglie, 0-1200 m Laga (presso F.so dell’Ortanza, leg. A. Brilli- Marrubium vulgare L. - MC Cattarini e L. Gubellini, 1993 - PESA); pascolo, In quasi tutta la Regione (incl. Zann., escl. Circeo, 1350 m Aur.); incolti, rud., pascoli, 0-1200 m Lamium bifidum Cirillo subsp. bifidum - MC Melissa officinalis L. subsp. altissima (Sm.) Arcang. In quasi tutta la Regione (non risulta per: Laga, (M. romana Mill.) - MC Term., Duch., Ponz.); incolti, marg. boschivi, radu- In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); boschi, mac- re, 0-1200 m chie, arbusteti, marg. strade, incolti, rud., 0-1000 m Lamium flexuosum Ten. – MR; VU Melissa officinalis L. subsp. officinalis - NAT Aur., Pic., Cairo, Main. Ind. per: Nemi In gran parte della Regione (escl. Ponz.); amb. (Cast.Rom.), bacino del Treia. Sec.sc.: Ind. per: umidi, boschi, arbusteti, marg. strade, 0-1000 m Circeo e Sora; marg. boschivi, boscaglie, 50-1300 m Melittis melissophyllum L. subsp. melissophyllum - C Lamium galeobdolon (L.) L. subsp. montanum In gran parte della Regione (manca nella zona litor. (Pers.) Hayek [Lamiastrum g. (L.) Ehrend. et e Ponz.); boschi e boscaglie di latif., arbusteti, 50- Polatschek] - RR; LR 1400 m Laga (F.so Selva Grande), Ern., Pic. (Valle Porcina Mentha aquatica L. subsp. aquatica (M. hirsuta e Torr. Rava); faggete, 500-1500 m Huds.) - MC Note. Resta il dubbio che gli esempl. degli Ern. e di In gran parte della Regione (escl. Ponz.); sponde, Flora vascolare del Lazio 279

rive, acquitr., amb. umidi, 0-1200 m In tutta la fascia litor. della Regione e inoltre: Tolfa, Mentha arvensis L. - RR Roma, Lep., A.Pont., Aus., Aur., Ponz.; rupi, gari- Laga (Rio Castellano, sopra Cornillo Nuovo, leg. ghe, incolti, macchia bassa, 0-600 m L. Gubellini, 1997 - PESA); greti, 1300 m Prunella × intermedia Link (P. vulgaris × P. lacinia- Mentha × dumetorum Schult. (M. aquatica × M. ta) - R longifolia) - RR A.Vit. (M.Ruf.) e Viterb. (Caprarola), Sab. Scal. (Roiate, leg. E. Lattanzi e A. Tilia, 1997 - (M.Tancia), Scal., Aur. (Rupi Fammera, Spigno). H.Lat). Sec.sc.: Simb. (Agosta); acquitr., 600 m Sec.sc. : Ind. per: Roma e Cisterna; incolti, marg. Mentha longifolia (L.) Huds. (M. sylvestris L.) - MC boschivi, 50-600 m In gran parte della Regione (escl. Ponz.); amb. P runella laciniata (L.) L. (P. pinnatifida Pers.) - MC umidi, prati, sponde, 50-2000 m In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); prati, arbu- Mentha microphylla C. Koch [M. spicata L. subsp. steti, boschi, radure, marg. sentieri, 0-1400 m condensata (B riq.) Greuter et Burdet] - MR Prunella vulgaris L. subsp. vulgaris - MC Cioc., Aus., Aur. Sec.sc. : Tivoli, Riofreddo; incolti In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); prati, arbu- umidi, colt., fossi, 100-1000 m steti, boschi, radure, marg. sentieri, 0-1500 m Mentha × piperita L. (M. aquatica × M. spicata) - Rosmarinus officinalis L. - C CAS In tutta la fascia litor. (Ponz. incl.) e NAT in alcu- Cim., Roma, Circeo, Ern., Aur.; sponde, acquitr., ne loc. di: Ern. (), Lep., V.Liri; macchia amb. umidi, 0-500 m medit., rupi, garighe, 0-100 m Mentha pulegium L. subsp. pulegium - MC Salvia argentea L. – RR; VU In gran parte della Regione (Ponz. incl.); prati Term. (Campoforogna, leg. B. Anzalone, 1992 - temp. inondati, amb. umidi, sponde, rive, 0-1200 m RO-HA); prati mont., 1700 m Mentha spicata L. (M. viridis Auct.) - R Salvia clandestina L. (S. multifida S ibth. et Smith) - C Roma, Cast.Porz., Pren., Aur., Main.; amb. umidi, In tutta la fascia litor. e sublitor. e inoltre: Viterb., sponde, incolti, 50-1200 m Term., Tib., Lucr., Roma, Ruffi, Cioc. (Macchia Mentha suaveolens Ehrh. subsp. suaveolens (M. Anagni), Aus., Aur.; prati aridi, incolti, radure, 0- rotundifolia sensu Fiori) - MC 1000 m In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); amb. umidi, Salvia fruticosa Mill. (S. triloba L. f.) - RR sponde, incolti, sentieri, radure, 0-700 m Aur. (Itri-La Civita, Campodimele, leg. B. Micromeria graeca (L.) Benth. ex Rchb. subsp. grae- Moraldo, 1983 - H.Mor); garighe, 100-600 m ca ( Satureja graeca L. subsp. graeca) - C Salvia glutinosa L. - MC Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); In gran parte della Regione (escl. M.Ruf., Barb., rupi, muri, incolti e pascoli aridi, 0-1200 m Cast.Porz., Circeo, Ponz.); boschi di latif., prati M icromeria graeca (L.) Benth. ex Rchb. subsp. umidi, 300-1600 m tenuifolia ( Ten.) Nyman [ Satureja graeca L. subsp. Salvia grahamii Benth. - CAS tenuifolia ( Ten.) Arcang.] - MC Corn. (Montec.), Lep. (Norma); rud., 80-400 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); rupi, muri, Salvia haematodes L. [S. pratensis L. subsp. haema- incolti e pascoli aridi, 0-1200 m todes (L.) Arcang.] - C M icromeria juliana (L.) Benth. ex Rchb. ( Satureja j. A.Vit. (Lam.), Barb., M.Reat., Sab., Lucr., Roma, L.) - C Ruffi, Pren., Simb., Scal., Ern., Circeo, Aus.; prati, In gran parte della Regione (escl. Ponz., Term., radure boschive, marg. strade, garighe, praterie Laga, M.Navegna, Lep.); pendii aridi, radure, gari- mont., 0-1000 m ghe, rupi, muri, 0-900 m Salvia nemorosa L. – RR Micromeria microphylla (D’Urv.) Benth. [Satur eja Bosco di Cartore (RI), leg. M. Iocchi, 2006 – FI, m. (D’Urv.) Guss.] – RR; VU; VU H.Ioc; marg. boschivi, 890 m Ostia Antica (Roma) (leg. E. Lattanzi e A. Tilia, Salvia officinalis L. - R 2003 - H.Lat); muri, rud., 0-10 m Lep., Aus., Aur., (altrove NAT); praterie mont., Nepeta cataria L. - R pascoli, 400-800 m Cim., Duch., Sorat., Sab., M.Tib., Roma, Fregene. Salvia pratensis L. subsp. pratensis - PC Sec.sc.: Simb., Lep., Ind. per: Cast.Rom., V.Liri, Laga, M.Reat. e Rieti, Sab., Lucr., Pren., Simb., Pic., Cairo; incolti, prati, 0-1200 m Ern. Ind. per Aur.; prati mont., incolti, marg. Nepeta nepetella L. subsp. nepetella – RR; VU boschivi, 400-1500 m Term. (leg. B. Anzalone, 1983 - RO-HA). Ind. per S alvia sclarea L. - C Duch. (sub N. nepetella var. glabrata Bég., Reat. e Term., Duch., Sorat., Sab., Roma, Ruffi, STEINBERG, 1953); brecciai, marg. faggeta, 1800 m Pren., Simb., Scal., Ern., V.Liri, Aus., Aur., Pic. Nepeta nuda L. subsp. nuda - NT Sec.sc.: Ind. per: Cairo, Main.; incolti, marg. strade, Sec.sc. : Simb. (M.Autore: Campo della Pietra, leg. boscaglie, 50-900 m G. Doria, 1898 - GDOR) Salvia verbenaca L. - MC O riganum vulgare L. subsp. vulgare - MC In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, In quasi tutta la Regione (Sec.sc. :Ponz.); boscaglie, prati, pascoli, garighe, 0-1400 m macchie, incolti, prati aridi, marg. strade, 0-1400 m Salvia verticillata L. subsp. verticillata – RR; VU Prasium majus L. - MC Reat. (Canetra, loc. Mozza, leg. E. Lattanzi e A. 280 ANZALONE et al.

Scoppola, 1988 - FI, UTV); prato, 570 m In gran parte della Regione (escl. Ponz.); pascoli, Salvia virgata Jacq. - C incolti, radure, arbusteti, 0-1500 m A.Vit. (M.Ruf.), Barb., Tib., Lucr., Roma (incl. Stachys germanica L. subsp. salviifolia (Ten.) Gams Castel di Guido), Litor. (Montalto di Castro- - MC S.Sev.-S.Marinella), Cast.Porz., Ruffi, Scal., Aur.; Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); pascoli, marg. strade, arbusteti, 0-1000 m prati, pascoli, garighe, incolti, 0-1200 m Salvia viridis L. – RR; VU Stachys heraclea All. - C Gaeta (S.Agostino, leg. F. Minutillo e B. Moraldo, A.Vit., Civ., Term., Orte, Sab., Lucr., Cerveteri, 1991 - FI, RO); gariga, 20-80 m Roma, Ruffi, Pren., Simb., Ern., Cast.Rom., Lep., Satureja hortensis L. - CAS Aur. Ind. per Circeo. Sec.sc.: Ind. per Tolfa; pascoli, Sab., Orte, Lunghezza, Roma, Ern., Scal., Aus. radure, incolti, 50-1500 m Sec.sc.: Otricoli; incolti, rud., 0-700 m Stachys maritima Gouan - NT; LR Satureja montana L. subsp. montana - MC Sec.sc.: Civ., Anzio, Terr. In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); rupi, gari- Stachys ocymastrum (L.) Briq. (S. hirta L.) - C ghe, 100-1300 m Barb., Term., Sab., M.Tib., Roma, Litor., Pren., Scutellaria alpina L. subsp. alpina - MR; LR; LR Simb., Circeo, Aus., Aur. Sec.sc.: Mar.laz., Term., Pic. (Meta e Metuccia). Sec.sc.: Ern. Cast.Rom.; pascoli aridi, incolti, 0-800 m (Pizzodeta); brecciai, greti, 1500-2000 m Stachys officinalis (L.) Trevis. - MC Scutellaria altissima L. – RR; VU In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); boschi, Simb. (Filettino, Vallepietra), Main. Ind. per Ern.; boscaglie, macchie, prati, 0-1800 m boschi mesof., 500-1500 m Stachys palustris L. - PC Scutellaria columnae All. subsp. columnae (S. pere- A.Vit. (Bolsena), Sabat. (Monterosi), Reat., grina L.) - MC Civitacast., Tib., Sabat., Roma, Ostia, Nettuno, In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); boschi e Cast.Rom., A.Pont., Ern., Cioc. (Macchia Anagni), boscaglie, radure, arbusteti, 0-1000 m Aus., Aur.; sponde, rive, acquitr., 0-1000 m Scutellaria galericulata L. - R; LR Stachys recta L. subsp. grandiflora (Caruel) Arcang. A.Vit. (L.Mezzano), Reat (L.Ventina), Roma (S. labiosa Bertol.) - C (Tev.), Aur. (L.Lungo e S.Puoto). Sec.sc.: Fiumic., e Laga, Term., Sab., Lucr., Pren., Simb., Scal., Ern., Ind. per Nettuno e Ern. (L.Canterno); sponde, rive, Aus., Aur., Cairo; radure, incolti, brecciai, praterie 0-900 m subalp., 400-2000 m Scutellaria hastifolia L. – NT; EW Stachys recta L. subsp. recta - C Sec.sc.: Roma (Ponte Galeria, leg. L. Salomonsohn, A.Vit. (Bagnoregio), Laga, Cicol., Val Tib., Lucr., 1902 - RO-HR) Pren., Simb., Ern., Lep., Circeo, Aus., Pic.; radure, Sideritis italica (Mill.) Greuter et Burdet (S. sicula incolti, prati aridi, 50-1500 m Ucria, S. syriaca sensu Pignatti) - PC Stachys recta L. subsp. subcrenata (Vis.) Briq. - R Laga, Duch., Lucr., Ruffi, Pren., Simb., Scal. Ind. Simb., Circeo, Aus., Aur.; pascoli, rupi, praterie per Bagnoregio (A.Vit.). Sec.sc.: Sab. (Greccio); mont., 400-1000 m garighe, rupi, prati aridi, 500-1900 m Stachys sylvatica L. - MC Sideritis montana L. subsp. montana - MR In quasi tutta la Regione (escl. Circeo, Ponz.); Term., Simb. (Arsoli). Sec.sc.: Rieti, Sab., Lucr. boschi, radure, incolti, sponde, 0-1700 m (M.Gennaro); prati aridi, 400-1000 m Stachys tymphaea Hausskn. (S. reinertii Murb.) - C Sideritis romana L. subsp. romana - MC A.Vit. (M.Ruf.), Barb., Cim., Laga, M.Reat., In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); prati e pasco- Duch., Sab., Ruffi, Simb., Ern., Lep., Aus., Aur.; li aridi, rupi, garighe, arbusteti, incolti, 0-1500 m pascoli, incolti, brecciai, 500-2000 m Stachys alopecuros (L.) Benth. subsp. divulsa (Ten.) Teucrium botrys L. - R Grande - MR Term., Reat., Ruffi, Pic. Ind. per: Tivoli, Ern. Term. e Reat., Duch., Ern. Sec.sc.: Simb. e Ind. Sec.sc.: Sab., Lucr.; prati, pascoli, incolti, marg. stra- per: Pic., Main.; crinali, pascoli, prati aridi, rupi, de, greti, 400-1100 m 1000-2300 m Teucrium capitatum L. subsp. capitatum [T. polium Stachys annua (L.) L. subsp. annua - PC L. subsp. c. (L.) Arcang.] - C A.Vit. (M.Ruf.), Term., Sab., Tib., Lucr., Ruffi, In gran parte della Regione (escl. Ponz.); incolti e Scal., Ern., Cioc. (Macchia Anagni), Aur. Sec.sc.: pascoli aridi, rupi, garighe, 0-900 m Cim., Simb.; colt., rud., incolti, 100-800 m Teucrium chamaedrys L. subsp. chamaedrys - MC Stachys arvensis (L.) L. - PC In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); incolti, Roma, Litor. (Cast.Porz., Ardea, Lavinio, Anzio- pascoli e prati aridi, marg. boschivi, 0-1700 m Nett.), Circeo, Aus., Aur., Ponz.; colt., incolti, prati Teucrium flavum L. subsp. flavum - MC aridi, dune, 0-200 m In tutta la fascia costiera (e Ponz.) e molte zone Stachys byzantina C.Koch (S. lanata Jacq., non interne; rupi, muri, rud., macchie, 0-1000 m Krantz) - CAS Teucrium fruticans L. subsp. fruticans – RR; CR Scal. (tra Forma e Roiate, leg. E. Lattanzi e A. Tilia, Terr., Ponz. (Vent.), Roma (M.Mario, CAS). 1997 - H.Lat); incolti, 450 m Sec.sc.: Ind. per: Civ., Tolfa, Circeo, Aur.; rupi, 0- Stachys germanica L. subsp. germanica - MC 50 m Flora vascolare del Lazio 281

Teucrium montanum L. - C umidi, sponde, greti, 0-500 m M.Ruf., Reat., Term., Duch., Sab., Lucr., Ruffi, Ziziphora capitata L. subsp. capitata - CAS, ? Simb., Ern., Lep., Aus., Aur., Val Com.; pascoli Ind. per Roma (Isola Tiberina, BÉGUINOT, 1897a) cacum., prati aridi mont., rupi, 500-2100 m e per Corn. (Montecelio, MONTELUCCI, 1978) Teucrium scordium L. subsp. scordioides (Schreb.) Arcang. - C OROBANCHACEAE Viterb., Sab., M.Tib., Roma, Litor., Pren., Scal., Cioc., A.Pont., Aus., Aur., Pic. Sec.sc.: Civ.; amb. Bartsia trixago L. [Bellardia t. (L.) All., incl. B. t. fo. umidi, acquitr., sponde, 0-1000 m lutea Bég.] - MC Teucrium siculum (Raf.) Guss. subsp. siculum - MC In gran parte della Regione (Ponz. incl.); prati, In gran parte della Regione (escl. Ponz.); boschi, incolti, garighe, marg. strade, pascoli, 0-1200 m boscaglie, radure, 0-1300 m Euphrasia illyrica Wettst. - RR; LR Thymus capitatus (L.) Hoffmanns. et Link Ern. (Campo Catino, leg. B. Anzalone, 1963 - [Coridothymus c. (L.) Rchb. fil.] - RR; LR RO-HA). Sec.sc.: Simb.; prati aridi, 1700 m Aur. (Itri-Sperlonga). Ind. per Aus. (FIORI, 1923- Euphrasia italica Wettst. - MR 29). Sec.sc.: Ind. per Circeo; rupi, garighe, 0-600 m Simb., Ern., Aur. Ind. per: Lep. (Semprevisa). Sec.sc.: Thymus glabrescens Willd. subsp. decipiens (Heinr. Sab.; prati aridi, praterie subalp., 1000-1800 m Braun) Domin (T. oenipontanus Heinr. Braun) - Euphrasia liburnica Wettst. - MR RR Laga (P.Accumuli), Reat., Simb., Scal., Ern. Ind. Laga (P.Accumoli), Sab. (M.Navegna), Ruffi per: Lep. (Semprevisa); prati e pascoli aridi, narde- (M.Macchia); prati aridi, 800-1000 m ti, 1000-2000 m Note. Molto probab. vanno qui riferite le indica- Euphrasia minima Jacq. ex DC. - RR; LR zioni di T. pannonicus All. (Term.) e di T. pulegioi- Laga (Cima Lepri, Pizzo di Sevo), Main. Sec.sc.: des L. (Duch., Lucr., Simb.; per errore Ind. per Sab., Simb.; prati aridi, ≥1000 m Sorat.) Euphrasia officinalis L. subsp. kerneri (Wettst.) Eb. Thymus longicaulis C.Presl subsp. longicaulis - MC Fisch. (E. kerneri Wettst.) – NT; EW In quasi tutta la Regione (escl. Circeo e Ponz.); Sec.sc.: Sab. (Fassinoro, leg. A. Pappi, 1900 - RO- prati e pendii aridi, rupi, marg. boschivi, 0-1600 m HR) Note. Sec. HRUSKA DELL’UOMO (1981) sono pre- Euphrasia officinalis L. subsp. rostkoviana (Hayne) senti nel Lazio (o lo erano in passato) almeno quat- Towns. (E. rostkoviana Hayne) - ? tro varietà di questa subsp. (in base a rev. in RO). Ind. per Duch. (PETRICCIONE, 1993), Ern. (CULI- Vanno certam. qui riferite la grande maggioranza CELLI et al., 1999) delle indicaz. bibl. sub T. serpyllum e sub T. cha- Euphrasia pectinata Ten. - R maedrys Laga, Sab., Lucr., Simb., Scal. Ind. per: Term., Pic.; Thymus praecox Opiz subsp. polytrichus (Borbás) prati aridi, rupi, pascoli, 200-1500 m Jalas (T. kerneri Borbás) - R Euphrasia salisburgensis Funck ex Hoppe - PC Laga, Term. e Reat., Duch., Simb., Pic. (Rocca Laga, Term., Duch., Sab., Simb., Ern., Lep., Main. Altiera), Main. (M.Cavallo). Ind. per Ern.; pascoli Sec.sc.: Ind. per Cairo; prati aridi, pascoli cacum., aridi, 500-2000 m 800-1900 m Thymus praecox Opiz subsp. praecox – RR; EW Euphrasia stricta D. Wolff ex J.F. Lehm. - C Sab. (M.Navegna, leg. F. Bartolucci, 2003 - Laga, Reat., Cicol., Sab., Lucr., Simb., Ern., Lep., H.Bart). Sec.sc.: Lucr. (M.Gennaro, leg. G. Aus., Aur., Cairo; pascoli, rupi, 800-2000 m Cuboni, 1879 - RO-HR); prati aridi, 1200 m Lathraea squamaria L. - C Thymus praecox Opiz subsp. zygiformis (Heinr. Viterb. (Lam., M.Ruf., Barb.), Laga, Sab., M.Tib., Braun) Jalas - RR; LR Vicar., Treia, Monterot., Roma, Ruffi, Simb., Scal., Term. (leg. B. Anzalone, 1949 - RO-HA); prati e Cast.Rom., Aur.; parassita su alberi e arbusti, pascoli subalp., 1000-2000 m boschi, boscaglie, 0-1300 m Thymus spinulosus Ten. - RR Melampyrum arvense L. subsp. arvense - PC Laga (F.so Selva Grande, leg. G. Tondi, 2000 - Sab., Lucr. e Tivoli, Pren., Simb., Ern., Aur. H.Ton); pascoli su arenarie, 1550 m (Esperia), Pic. Sec.sc.: Ind. per Cairo; arbusteti, Thymus striatus Vahl - C incolti, 300-1700 m Laga, Reat. e Term., Duch., Sab., M.Tib., Pren., Melampyrum barbatum Waldst. et Kit. subsp. Simb., Ern., Lep., Aur., Pic., Cairo. Sec.sc.: Terr.; carstiense Ronniger – RR; VU rupi, praterie subalp., pascoli aridi, 300-2000 m Lucr. (M.Flavio, Montorio Rom.), Sab. (L.Tura- Note. Cfr. BINI MALECI et al., 1999 no); prati aridi, incolti, 400-700 m Thymus vulgaris L. subsp. vulgaris - PC Melampyrum cristatum L. subsp. cristatum - RR; Cim., Cast.Rom., Lep., Ern., Aus., Gaeta, Fondi. LR Ind. per: Viterb., Tivoli. Sec.sc.: Ind. per: Roma, A.Vit. (M.Ruf.), Civitacast. Ind. per: Reat., Duch., Circeo; rupi, garighe, amb. aridi, 0-800 m Simb., Ern. Sec.sc.: Cim. (Palanz.); boschi, arbuste- Vitex agnus-castus L. – R; VU ti, boscaglie, 200-1000 m Montalto di Castro, Roma (Isola Tiberina), Litor., Melampyrum italicum Soó - MR Terr., Gaeta Ponza. Sec.sc.: Circeo, Fondi; amb. Laga, Reat., Term.; boschi, arbusteti, 500-1400 m 282 ANZALONE et al.

Odontites luteus (L.) Clairv. - MC Roma (Palatino, Testaccio), Lit.rom. (Nettuno), In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); garighe, Ruffi, Pren., Scal., Lep. (Caccume), Circeo; incol- incolti, pascoli, boscaglie, 0-800 m ti, marg. strade, per lo più su Picris hieracioides, 0- Note. Per questo genere la nomenclatura segue 1000 m BOLLIGER (1996) Note. Segnalata (sub O. loricata Rchb.) per: Lam., Odontites vulgaris Moench subsp. vulgaris [O. Lucr., Ruffi, Pren., Lep. (Caccume), e (sub O. arte- verna (Bellardi) Dumort. subsp. serotina (Dumort.) misiae-campestris Gaudin) per: Montalto di Castro, Corb.] - MC Circeo, Aus., e Ind., anche in FIORI (1923-1929), In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); prati, incol- per Roma (sub O. loricata var. picridis), è in realtà ti, boscaglie, garighe, marg. strade, 0-1500 m specie distinta (KREUTZ, 1995; CORAZZI, 1998). Orobanche alba Stephan ex Willd. (O. epithymum Dunque da non confondersi con O. artemisiae- DC.) - PC campestris (= O. loricata), che molto probab. non Laga, Sab., Tib., Pren., Scal., Ern., Lep., Aus., Aur. esiste nell’Italia centrale Ind. per Anagni. Sec.sc.: Ind. per Cairo; prati aridi, Orobanche pubescens D’Urv. - RR; LR (su Thymus sp.pl.), 200-1500 m Circeo (Villa di Domiziano, leg. M.L. Leporatti et Orobanche canescens C.Presl - RR al., 1984 - FI, RO), Simb. (M.Croce, leg. E. Barb. (F.so Pisciarello, leg. F. Mazzenga, 2003 - Lattanzi, 2000 – H.Lat). Sec.sc.: Sorat. (leg. F. UTV), Artena (leg. G. Lusina, 1920 - RO-HR). Cortesi, 1894 - RO-HR); su Asteraceae, 0-1000 m Sec.sc.: Ind. per Itri; marg. boschivi, 300-400 m Orobanche purpurea Jacq. [Phelypaea coerulea (Vill.) Orobanche caryophyllacea Sm. - PC C.A.Mey.] - RR; LR Term., Duch. (Cartore), V.Tev. (Civitacast.), Sab. Ruffi (Valle Aniene presso Marano Equo, leg. E. (M.Tancia, M.Navegna), Scal., Ern. (Trisulti), Lattanzi e A. Tilia, 1993 - FI). Sec.sc.: Palanz. Simb. (M.Pianezze), Aus. (piana di Ambrifi), (Cim.), Ind. per Ferentino (Cioc.); marg. boschivi, Cairo (sopra ); prati, su Asperula e altre 350 m Rubiaceae, 100-1000 m Orobanche ramosa L. subsp. mutelii (F.W. Schultz) Orobanche crenata Forssk. (O. speciosa DC.) - C Cout. - R; LR A.Vit. (M.Ruf.), Sab., Lucr., Tib., Sabat., Roma, A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Barb., Mar.laz. (Tuscania), Ruffi, Pren., Simb., Ern., Cast.Rom., Circeo, Aus., Roma, Scal., Aur. (Itri, Gaeta). Sec.sc.: Riofreddo, Aur., Cairo; colt., rud., su Leguminosae, 0-1000 m Vicovaro, Cast.Rom.; garighe, radure e marg. Orobanche ebuli Huter et Rigo - MR boschivi, 0-500 m Sab. (M.Navegna, M.Tancia), Simb., Scal., Pic. Orobanche ramosa L. subsp. nana (Reut.) Cout. (); radure e marg. faggeta, su Sambucus (Kopsia r. Dumort.) - C ebulus, 1000-1400 m Viterb. (Lam., Barb.), Marem., Tolfa, M.Tib., Orobanche elatior Sutton (O. major L.) - ? Roma, Litor., Ruffi, Scal., Simb., Ern., Cast.Rom., Sec.sc.: Ind. per Ostia e Cast.Rom. Lep., Circeo, Aus., Aur., Cairo, Ponz.; pratelli, Orobanche flava Mart. ex F.W. Schultz - RR; LR garighe, boschi, su piante diverse, 0-1000 m Laga (F.so Selva Grande, leg. A. Brilli-Cattarini e L. Orobanche rapum-genistae Thuill. subsp. rapum- Gubellini, 1993 – PESA; Ind. per Agro Nero); su genistae - R Petasites hybridus, 1400 m Barb., Lucr. (M.Flavio), Roma (Corviale), Orobanche gracilis Sm. (O. cruenta Bertol.) - C Cast.Rom. Ind. per: Ern., Anagni, Aur. (Suio); su A.Vit. (M.Ruf.), Laga, Term., Sab., M.Tib., Sabat., Genista, Cytisus, 50-1200 m Ruffi, Simb., Scal., Ern., Cioc. (Casalvieri), Lep., Orobanche reticulata Wallr. (O. pallidiflora Wimm. Aur. Sec.sc.: Viterb., Cairo; marg. boschivi, arbuste- et Grab.) - MR ti, per lo più su Leguminosae, 400-1500 m Term., Cicol., Duch., Scal., Lep. (Semprevisa). Orobanche hederae Duby - C Sec.sc.: Ind. per Ferentino (sub O. procera W.D.J. A.Vit. (M.Ruf., Lam.), Sab., Tib., Vicar., Roma, Koch); su Asteraceae e Dipsacaceae, 800-1500 m Litor., Ruffi, Pren., Cast.Rom., Circeo, Aus., Aur.; Orobanche sanguinea C. Presl - NT boschi, boscaglie, su Hedera, 0-1000 m Sec.sc.: Terr. (leg. E. Fiorini-Mazzanti, s.d.- RO- Orobanche lavandulacea Rchb. - RR; LR HR, sub O. crinita Spr.) Aur.(Villa di Tiberio presso Sperl., leg. B. Moraldo Orobanche teucrii Holandre - R; LR e F. Minutillo, 1989 - RO-HA); garighe, 0-10 m Term., Sab. (M.Tancia), Simb. (Vallepietra), Scal., Orobanche lutea Baumg. - RR; LR Lep. (Semprevisa), Aur. (M.Petrella), Pic. Roma (Parco di Veio), Pren. (sotto Castel (M.Monna Casale); pascoli aridi, su Teucrium cha- S.Pietro), Aus. (M.Calvilli-Pastena); radure, 500- maedrys e T. montanum, 900-1400 m 800 m Orobanche variegata Wallr. - R Orobanche minor Sm. (O. barbata Auct., O. conco- Term., Sab., Scal., Pic. (M.Monna Casale e lor Duby) - MC Viticuso). Sec.sc.: Ind. per Palanz. (Cim.); su In gran parte della Regione (Ponz. incl.); garighe, Leguminosae, 300-1200 m pascoli, incolti, su molte Leguminosae, 0-1500 m Parentucellia latifolia (L.) Caruel [Bartsia l. (L.) Orobanche picridis F.W. Schultz ex W.D.J. Koch - C Sibth. et Sm.] - MC A.Vit. (Lam.), Mar.Laz. (Montalto di Castro, In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); prati, pasco- Tuscania), Sab. (M.Tancia), Lucr. (M.Flavio), li, amb. rup., incolti, 0-1200 m Flora vascolare del Lazio 283

Parentucellia viscosa (L.) Caruel (Bartsia v. L.) - MC ti, arbusteti, marg. boschivi, 0-800 m In gran parte della Regione (Ponz. incl.); prati, C ircaea lutetiana L. subsp. lutetiana - C pascoli, garighe, incolti, radure boschive, 0-700 m In gran parte della Regione (escl. Ponz. e molta Pedicularis comosa L. subsp. comosa - PC parte della fascia costiera); boschi mesof., forre, amb. Laga, Reat., Term., Duch., Sab., Simb., Scal., Ern. umidi, 0-1500 m e Fiuggi, Pic. (M.Tartaro, M.a Mare, M.Altare), Cairo; rupi, pascoli cacum., arbusteti, ≥1200 m VERBENACEAE Pedicularis elegans Ten. - PC Laga, Reat. e Term., Duch., Simb., Ern., V.Liri, Phyla canescens (Kunth) Greene (Lippia c. Kunth) - Pic.; crinali, brecciai, pascoli alp., ≥1400 m NAT Note. Talora Ind., per errore, come P. gyroflexa Vill. S.Severa, Roma, Ostia, Anzio, Terr., Fondi, Pedicularis friderici-augusti Tomm. – NT; EW Serapo; rud., incolti, spiagge, marg. strade, 0-20 m Sec.sc.: Simb. (M.Autore, sub P. petiolaris Ten., leg. Phyla nodiflora (L.) Greene - ? L. Vaccari, 1904 - RO-HR) Ind. per Roma (MONTELUCCI, 1950) Pedicularis hoermanniana K. Mal - RR; LR Verbena officinalis L. - CC Term. (Sella di Leonessa, leg. B. ýAnzalone, 1992 - In quasi tutta la Regione (Ponz. a S.Stef.); incolti, RO-HA), Simb. (M.Viglio, leg. M.C. Carlozzi, colt., prati, pascoli, rud., marg. strade, 0-1200 m 1987 - RO-HA); prati e pascoli mont., 1800-2000 m Pedicularis tuberosa L. - MR AQUIFOLIACEAE Laga, Term. e Reat., Duch. Sec.sc.: Ind. per M.Viglio Ilex aquifolium L. - PC (Simb.); praterie e pascoli cacum., ≥1400 m In parte della Regione; boschi mesof., 0-1400 m Pedicularis verticillata L. - RR; LR Laga: Cima Lepri, Pizzo di Sevo, L’Inversaturo CAMPANULACEAE (Accumoli). Ind. per Ern. (probab. per equivoco); praterie, pascoli, 1200-1700 m Campanula bononiensis L. – RR; VU Rhinanthus alectorolophus (Scop.) Pollich - C M.Reat. (Rivodutri, leg. A. Scoppola e M. Laga, M.Reat., Duch., Lucr., Simb., Scal., Ern., Amadori, 1988 - FI; Borgorose, leg. A. Trabalza, Lep., Aur., Pic. Sec.sc.:Ind. per: Cim., Cast.Rom.; s.d. - RO-HR); boscaglia, marg. strade, 500-900 m prati, pascoli, radure boschive, 400-2000 m Campanula cervicaria L.W – NT; E Rhinanthus minor L. - C Sec.sc.: Lucr. (Riofreddo, leg. P.R. Pirotta, 1896 - Cim., Laga, Term., Cicol., Sab., Lucr., Ruffi, RO-HR); castagneti, 800 m Pren., Simb., Ern., Cast.Rom.; prati, pascoli, 400- Campanula cochleariifolia Lam. - MR 1600 m Term., Pic. (M.Meta), Main. (M.Cavallo). Ind. Rhinanthus personatus (B ehrend) Bég. - PC per: Simb., Ern.; rupi, detriti cacum., ≥1000 m Laga, Term. e Reat., Sab., Lucr., Simb., Scal., Campanula erinus L. - MC Cast.Rom.; prati, pascoli, 500-1800 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); rupi, muri, Rhinanthus wettsteinii (Sterneck) Soó - PC incolti, rud., 0-800 (1000) m Laga, Term. e Reat., Duch., Scal., Ern., Aur., Campanula foliosa Ten. - NT; LR Cairo; pascoli d’altitud., ≥1300 m Sec.sc. : Simb. (sopra Filettino, leg. E. Rolli, 1865 - RO-HR). Attualm. Ind. per: Laga, Aur.; praterie LENTIBULARIACEAE mont., 1500 m Campanula fragilis Cirillo subsp. cavolinii (T en.) Pinguicula vulgaris L. subsp. anzalonei Peruzzi et F. Damboldt - R; LR Conti – RR; CR Reat., Simb., Ern., Circeo, Aus., Aur., Pic.? Sec.sc.: Simb. (tra Subiaco e Jenne, leg. B. Anzalone, 1981 Ind. per Lep.; rupi, antichi muri, 100-1200 m - RO-HA); rupi con stillicidio, 500 m Note. Ind. talora, per errore, sub C. fragilis subsp. Pinguicula vulgaris L. subsp. vulgaris – MR; CR fragilis Laga (F.so della Pacina sotto M.Gorzano, leg. G. Campanula fragilis Cirillo subsp. fragilis - ? Tondi, 1988 – H.Ton); sorgenti, prati umidi, 1200- Ind. per Circeo da DAMBOLDT (1965) e da 2000 m MORALDO et al. (1990) per Aur.; si tratta sempre, Utricularia australis R. Br. – R; VU; EN in realtà, della subsp. cavolinii. Non esistono dati Sabat. (Monterosi), Reat., Cast.Porz., Anzio (Tor certi sulla presenza nel Lazio della subsp. fragilis Caldara), Nettuno (Astura, Foglino), Agro Pont. Note. Anche la distribuzione delle due subsp., indi- Ind. per Ern. Sec.sc.: Circeo, Minturno (Aur.); cata in PIGNATTI (1982) e riportata in LUCCHESE acque ferme, laghetti, stagni, acquitr., 0-500 m (1993) a proposito di C. reatina, è da rettificare Note . In bibl. Ind. quasi sempre sub. U. vulgaris L. Campanula glomerata L. subsp. elliptica (Kit. ex Utricularia minor L. - ? Schult.) Jan - RR Ind. per Reat. (ORSOMANDO, CATORCI, 1993) Term. (Campoforogna, leg. B. Anzalone, 1992 - RO-HA); pr ati d’altitud., 1700 m ACANTHACEAE Campanula glomerata L. subsp. glomerata - C Acanthus mollis L. subsp. mollis - NAT In gran parte della Regione nel settore collinare e In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); rud., incol- mont. (escl.: M.Ruf., Barb., Litor., Ponz.); pascoli 284 ANZALONE et al.

aridi, marg. boschivi, 500-2000 m In gran parte della Regione (Ponz. incl., escl.: Campanula latifolia L. – RR; VU Laga, Term., Duch.); colt., incolti, rud., radure, Term. (Vallonina, Rio Fuggio), Pic. (Valle dell’Al- marg. strade, 0-800 m tare e M.Meta). Sec.sc.: Ind. per Ern. (Pizzodeta); Legousia hybrida (L.) Delarbre [Specularia h. (L.) boschi, radure, 1000-1500 m DC.] - PC Campanula medium L. - CAS, NT A.Vit.(M.Ruf.), Viterbo, Civ., Roma, Ruffi, Pren., Sec.sc.: Fiumic. (leg. P. Sanguinetti, 1830 - RO- Lep., Scal., Ern., Aus., Aur. Sec.sc.: Ind. per HR) Cast.Rom.; colt., incolti, prati aridi, 50-1000 m Campanula micrantha Bertol. [C. apennina Legousia speculum-veneris (L.) Chaix [Specularia s.- (Podlech) Podlech] - MR v. (L.) DC.] - MC Laga (incl. P.Accumoli), Term., Duch. Ind. per Pic. In quasi tutta la Regione (escl. Duch., Cast.Porz., (M.Meta); praterie aride mont. e subalp., ≥1200 m Ponz.); colt., incolti e rud., marg. strade, 0-1300 m Campanula patula L. s.l. - RR Phyteuma hemisphaericum L. - ? Laga (leg. G. Tondi, F.so Selva Grande, 1987; Colle Ind. per Main. (M.Cavallo, ZODDA, 1931) e, nel S.Giovanni, 1991 - H.Ton); prati aridi, 1400- Sec.sc., per: Simb., Pic. 1500 m Phyteuma orbiculare L. - R Campanula persicifolia L. subsp. persicifolia - C Laga, Term., Reat., Duch., Simb., Ern., Pic. (Rocca In gran parte della Regione (escl.: Barb., Litor., Altiera). Sec.sc.: Ind. per Settefrati (Pic.); praterie e Circeo, Ponz.); boschi di latif., boscaglie, 150-1500 m pascoli mont. e subalp., faggete, 600-1800 m Campanula rapunculus L. - MC Phyteuma scorzonerifolium Vill. – NT; EW In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); arbusteti, Sec.sc.: A.Vit. (Valentano, leg. A. Pappi, 1900 - pascoli, incolti, marg. strade, 0-1500 m RO-HR) Campanula reatina Lucchese – RR; VU; VU Solenopsis laurentia (L.) C.Presl [Laurentia gasparri- Cicol. e Sab. (Valli del Salto e del Turano). Spesso nii (Tineo) Strobl, L. michelii DC.] - R identificata e Ind., anche nel Sec.sc., sub C. fragilis; Cast.Porz., Nettuno (Astura, Foglino), Agro Pont. rupi, 400-550 m (Foce Verde), Circeo, Aus. (Pastena), Aur., Ponz. Note. Cfr. LUCCHESE, 1993 Sec.sc.: Roma, Lit.rom. (Ostia). Ind. per: Civ., Campanula scheuchzeri Vill. subsp. pseudostenoco- L.Vico, Anguillara; pozze temp., 0-300 m don (Lacaita) Bernardo, Gargano et Peruzzi – NT; Trachelium caeruleum L. subsp. caeruleum - MR EW Roma, Ostia Ant., Isola Liri, Gaeta; muri umidi, Sec.sc.: Simb. (M.Autore, leg. A. Pappi, 1897 - RO- sponde, 0-200 m HR) Campanula scheuchzeri Vill. subsp. scheuchzeri - MENYANTHACEAE PC Menyanthes trifoliata L. – RR; EW Laga, Reat., Duch., Lucr., Ern., Aur., Main. Sec.sc.: Laga (F.so Cerruglia e loc. Le Vespare). : Term., Simb., Lep., Pic.?; Sec.sc. praterie subalp., arbusteti, Pal.Pont.; sponde, 1300 m ≥1200 m Nymphoides peltata (S.G.Gmel.) Kuntze Campanula spicata L. – RR; VU [Limnanthemum nymphoides (L.) Hoffmanns. et Laga (Cima Lepri, Pizzo di Sevo); pascoli aridi, pra- Link] – RR; CR; EN terie altomont., 1000-1750 m Agro Pont. (presso Latina e presso Sabaudia), Terr., Campanula tanfanii Podlech - C L.Fondi. Sec.sc.: Pal.Pont.; sponde, 0-10 m Laga, Term., Duch., Simb., Ern., Lep., V.Liri, Aur., Pic. Sec.sc.: Reat., Sab., Lucr.; rupi ombrose, ASTERACEAE 500-2000 m Note. Vanno riferite qui le indicaz. bibl. e d’erbario Achillea ageratum L. - PC (RO) sub C. rotundifolia L., C. linifolia Scop., C. A.Vit., Barb., Tolfa, Lucr., Roma, Lit.rom. (S.Sev., macrorhiza DC. Cerveteri, Fiumic.). Sec.sc.: Civ., V.Tev., Sab., Campanula trachelium L. subsp. trachelium - MC Cast.Rom., e Ind. per Sabat. (Manziana, Oriolo In quasi tutta la Regione (escl.: Nettuno, Rom.); incolti argill.-umidi, rud., marg. strade, 0- Cast.Porz. Circeo, Ponz.); boschi, boscaglie, arbuste- 800 m ti, radure, 0-1500 m Achillea barrelieri Ten. subsp. barrelieri - MR Edraianthus graminifolius (L.) A. DC. subsp. Term., Duch., Ern. Sec.sc.: Simb.; amb. rup. graminifolius - C cacum., ≥1800 m Laga, M.Reat., Duch., Sab., Lucr., Simb., Ern., Achillea barrelieri Ten. subsp. mucronulata (Bertol.) Lep., V.Liri, Aur. Sec.sc.: Ind. per: Pic., Cairo; rupi Heimerl (Anthemis m. Bertol.) - MR; LR e brecciai cacum., praterie subalp., ≥1000 m Laga, Term., Duch., Pic. (M.Meta); praterie, pasco- Jasione montana L. - C li, brecciai, macereti, 1400-2200 m Viterb., Laga, Val Tib., Tolfa, Sab., M.Tib., Sabat., Achillea collina Becker ex Rchb. - C Vicar., Roma, Simb., Scal., Fiuggi, Cast.Rom., A.Vit., Barb., Laga, M.Reat., Rieti, Sab., Lucr., Circeo, Aus.; incolti, marg. boschivi, 0-1200 m Roma, Ruffi, Simb., Ern., Cast.Rom., Cairo; prati Legousia falcata (Ten.) Janch. [Specularia f. (Ten.) aridi, marg. strade, incolti, 50-1500 m DC.] - MC Achillea ligustica All. - PC Flora vascolare del Lazio 285

Cim., Sabat., Roma, Pren., Cast.Rom., Lep. pascoli subalp., 2200 m (Sezze), Circeo, Aus., Ponz. Sec.sc.: A.Vit., Lit.rom. Anthemis arvensis L. subsp. arvensis - MC Ind. per V.Liri; incolti, rupi, pendii aridi, arbusteti, In quasi tutta la Regione (non risulta per: Laga, 0-800 m Duch.); incolti, rud., prati, pascoli, colt., radure, 0- Achillea millefolium L. subsp. millefolium - C 1300 m Nella maggior parte della Regione (incl. Ponz. a Anthemis arvensis L. subsp. incrassata (Loisel.) Vent. e S.Stef.); prati aridi, marg. strade, praterie Nyman - PC mont., 0-1500 m Reat. (Cotilia), Sab., Lucr., Roma, Cast.Porz., Achillea nobilis L. subsp. nobilis - RR Ruffi, Pren., Scal., Aus. Sec.sc.: Agro Pont.; incolti, Laga: sopra S.Angelo di Amatrice e F.so delle prati, pascoli, colt., radure, 0-1000 m Macchie (vers. W di Pizzo di Sevo), Pic. (M.Tarta- Anthemis cotula L. - C ro). Sec.sc.: Ind. per Simb., Cast.Rom. (prob. per Viterb., Term., Sorat., Sab., Lucr., Roma, Lit.rom., errore); pascoli e prati aridi, 1000-2000 m Ruffi, Simb., Ern., Cioc., A.Pont., Aus., Aur.; prati Achillea setacea Waldst. et Kit. subsp. setacea - PC umidi, incolti, marg. strade, 0-1300 m Laga, Term., Cicol., Duch., Roma, Simb., Ern., Anthemis cretica L. subsp. cretica (A. montana L.) - R Aur.; marg. boschivi, prati mont., 100-1800 m Reat., Duch., Simb., Ern. (M.Passeggio), Pic. Achillea stricta (W.D.J. Koch) Schleich. ex Gremli - ? (M.Meta). Sec.sc.: Ind. per “Monte di Fondi“ Ind. per: Duch. e Simb. (TENORE, 1831, sub A. montana); rupi e praterie Achillea tenorii Grande (A. punctata Ten.) - RR; LR cacum., ≤2200 Pic. (M.Meta, M.a Mare), Main. (M.Cavallo); Note. Molto probab. va qui riferita l’indicazione di prati e pascoli altomont., rupi, 1900-2100 m A. petraea Ten. di BÉGUINOT (1897a) per gli Ern. Achillea tomentosa L. – RR; VU al M.Passeggio, stessa loc. dove ora è stata raccolta Laga (Forca dei Cappelli, vicino P.Accumoli, leg. A. A. cretica subsp. cretica. Non esistono exs. di Scoppola e E. Lattanzi, 1992 - FI, UTV); prati e Béguinot e pertanto non è possibile il controllo pascoli aridi, 1630 m Anthemis maritima L. - C Adenostyles glabra (Mill.) DC. subsp. glabra [A. Litor.; spiagge, dune, 0-5 m alpina (L.) Bluff et Fingerh. subsp. a., A. australis Anthemis secundiramea Biv. subsp. secundiramea - (Ten.) Nyman] - PC NT Laga, Term., Reat., Duch., Simb., Ern. Sec.sc.: Ind. Sec.sc.: Ostia (leg. P. Sanguinetti, 1830), Terr. (leg. per: Lucr., Pic., Cairo, Main.; faggete, brecciai, P. Sanguinetti, 1837 - RO-HR). Ind. per Civ. e 1100 -2000 m Tolfa. Attualm. Ind. per Aus. (LUCCHESE, Ambrosia artemisiifolia L. - NAT, RR LATTANZI, 2000), Aur. (MORALDO et al., 1990) Roma (leg. B. Anzalone, 2004 - RO-HA); incolti, Arctium lappa L. - C rud., 50 m In gran parte della Regione (escl. Ponz.); radure, Ambrosia coronopifolia Torr. et A. Gray - CAS boschi, pascoli, incolti, rud., 0-1100 m Roma (leg. B. Anzalone, 1964 e 1979 - RO-HA), Arctium minus (Hill) Bernh. - MC poi non più ritrovata; rud. (marg. strade), 50 m In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); incolti, arbu- Ambrosia maritima L. - MR; LR steti, rud., marg. strade e di boschi, prati, 0-1500 m Ostia (Roma), Fondi, Sperl., Formia. Sec.sc.: Civ., Arctium nemorosum Lej. - PC S.Marinella, Castelfus., Anzio, Terr., Ponz (Vent.); A.Vit. (M.Ruf.). Laga, Term., Cicol., Ruffi, Simb., spiagge, 0 m Aur., Pic.; marg. boschivi, 400-1500 m Anacyclus clavatus (Desf.) Pers. [A. tomentosus (All.) Arnoseris minima (L.) Schweigg. et Koerte – NT; DC.] - RR; LR EW Roma (Castel di Guido, leg. B. Anzalone, 1952 - Sec.sc.: Roma (leg. P. Sanginetti, 1832 - RO-HR) RO-HA). Ind. per Monterotondo (V.Tev.). Sec.sc.: Artemisia abrotanum L. - CAS Civ.; incolti, prati, 100 m Ponz. (Ponza e Zann., residuo di antica coltura); Anacyclus radiatus Loisel. subsp. radiatus - MC rud., 0-100 m In tutta la fascia costiera della Regione e in molte Artemisia absinthium L. - PC zone interne a clima medit. (V.Tev., Tolfa, Sab., In parte della Regione (escl. Ponz., Laga, Pren., Tib., Sabat., Roma, Lep., Aus., Aur.); incolti, rud., Scal., Circeo, Aus.); rud., incolti, marg. strade, prati, pascoli, marg. strade, 0-600 m arbusteti, 50-1000 m Andryala dentata Sm. - PC Artemisia alba Turra - C A.Vit., Cim., Sabat., Roma, Lit.rom., Ruffi, M.Reat., Duch., Sab., Tib., Lucr., Simb., Lep., Cast.Rom., Circeo; incolti, pascoli aridi, dune, Scal., Ern., Aus., Main. Sec.sc.: Ind. per Sora marg. strade, boschi, 0-500 m (V.Liri); pascoli, rupi, muri, 300-1300 m Andryala integrifolia L. (A. sinuata L.) - MC Artemisia annua L. - NAT In gran parte della Regione (Ponz. incl.); incolti, Roma (Tev.), Ostia Ant., Ceprano (Cioc.), Aur. pascoli aridi, dune, garighe, marg. strade, radure (Fondi, Sperl., Formia); incolti, rud., greti, sponde, boschive, 0-1000 m 0-100 m Antennaria dioica (L.) Gaertn. - RR; LR Artemisia arborescens L. - PC Laga (Pizzo di Sevo, Cima Lepri). Ind. per Simb. Tolfa, Tivoli, Roma, Lit.rom. (S.Severa), (Vallepietra), ma per errore; praterie d’altitud., Cast.Rom., Circeo, Aus., Aur. (Sperl., Gaeta), 286 ANZALONE et al.

Ponz. Sec.sc.: Ind. per Ostia Antica; rupi, muri, Scal., Ern., Lep., Aus., Aur. Sec.sc.: M.Catillo rud., 0-500 m (Tib.) e Ind. per: Term., Roma (Tev.), Cast.Rom., Artemisia caerulescens L. subsp. caerulescens - MR V.Liri (M.Tartaro) e Pic. (V.Canneto); prati aridi, Tarq. (Saline, foce Mignone), Civ. (B.go Pantano), praterie mont., incolti aridi, 500-1400 m Roma, Aur. (M.Gianola); scogliere maritt., incolti Buphthalmum salicifolium L. – RR; VU arenosi litor. e sublitor., 0-50 m Laga (Colle S.Giovanni, M.Doro; leg. G. Tondi, Artemisia caerulescens L. subsp. cretacea (Fiori) 1987 - H.Ton); prati aridi su terreno marnoso-are- Brilli-Catt. et Gubellini [A. cretacea (Fiori) Pignatti naceo, ≥1400 m nom. inval.] – RR; VU Calendula arvensis L. - CC A.Vit. (Torr. Elvella e Siele - Acquapend.); sponde, In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); colt., incol- 50-300 m ti, prati, rud., marg. strade, 0-600 m Note. Cfr. BRILLI CATTARINI, GUBELLINI, 1992 Calendula officinalis L. - CAS Artemisia campestris L. subsp. variabilis (Ten.) Rieti, Roma, Circeo, Ern., Aur.; incolti, rud., rupi, Greuter (A. variabilis Ten.) - RR; LR prati, 0-600 m Aur., Ponza; rupi, incolti, rud., 0-100 m Carduus acicularis Bertol. - MR Artemisia verlotiorum Lamotte - INV A.Vit. (M.Ruf.), Tolfa (via per Manziana e per In gran parte della Regione (escl. Ponz.); incolti, S.Severa), Tib. (Guidonia). Ind. per Roma; incolti rud., prati umidi, sponde, radure, 0-600 m aridi, marg. strade, scarpate ferrov., 0-400 m Artemisia vulgaris L. - MC Note. Per errore è stato talora segnalato per il Lazio Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); come C. corymbosus Ten. (KAZMI, 1964; MONTE- incolti, rud., prati, pascoli, arbusteti, sponde, 0-1400 m LUCCI, 1978), che non risulta nella nostra Regione Aster alpinus L. subsp. alpinus – R ; VU Carduus affinis Guss. subsp. affinis - MR; LR P.Accumoli, Duch. (M.Costone), Ern., Main. Laga (Agro Nero, P.Accumoli, Pizzo di Sevo), (M.Forcellone); rupi cacum., pascoli e prati d’alti- Term.; prati, pascoli, marg. faggeta, 1000-2000 m tud., 1700-2000 m Carduus carlinifolius Lam. subsp. carlinifolius - PC Asteriscus aquaticus (L.) Less. subsp. aquaticus – Laga, Term., Reat., Duch., Simb., Ern., Main. RR; VU (M.Cavallo), M.Meta (Pic.); pascoli mont., praterie, Ponz. (Vent., leg. B. Anzalone, 1967 - RO-HA). 1500-2000 m Sec.sc.: A.Vit., V.Tev., Litor., Roma; incolti, pratelli Note. Vanno qui riferite le citaz. di C. defloratus umidi, 0-50 m Carduus chrysacanthus Ten. subsp. chrysacanthus - R Bellidiastrum michelii Cass. [ (L.) Aster bellidiastrum Laga, Term., Duch., Simb., Ern., Pic. (M.Altare, Scop.] - R M.Meta), Cairo; praterie, pascoli, 1600-2000 m Laga, Term., Reat., Duch., Simb., Pic. (M.Meta); × pascoli alp., rupi, ≥1000 m Carduus majellensis Huter Porta et Rigo (C. chry- Bellis annua L. subsp. annua - C sacanthus × C. affinis) - RR Viterb. (Lam., Bagnaccio, Barb.), Civ., Sab., Tib. Laga (Pizzo di Sevo, leg. S. Ballelli e G. Tondi, (Acque Alb., Guidonia), Vicar., Roma, Lit.rom., 1998 - H.Ton); pratello pingue, 1850 m Cast.Rom., A.Pont., Terr., Aur. Sec.sc.: Ind. per Carduus micropterus (Borbás) Teyber subsp. perspi- Montecass.; prati, incolti, radure, colt., rud., 0-800 m nosus (Fiori) Kazmi - PC Bellis perennis L. - CC A.Vit. (M.Ruf.), Sab., Roma, Cast.Porz., Ruffi, In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.) (talora Ind. Scal., Circeo, Aus., Aur. (Foce Rio S.Croce); gari- come B. hybrida Ten.); prati, incolti, rud., boschi, ghe, incolti e prati aridi, 0-700 m colt., 0-2000 m Note . Talora Ind., per errore, sub C. micropterus Bellis sylvestris Cirillo - MC subsp. m. Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); Carduus nutans L. subsp. macrocephalus (Desf.) pascoli, incolti, boschi, rud., 0-1400 m Nyman (C. macrocephalus Desf.) - PC Bidens bipinnata L. - NAT Civ. (presso Terme di Traiano), Sab., Lucr., Roma, Roma, Tivoli, Scal., Ern. (Piglio), Aus. (Priverno), Cast.Porz., Ruffi, Simb., Ern. (Fiuggi), Cast.Rom., Cairo (Castrocielo); rud., 0-300 m Aus. Sec.sc.:Ind. per L.Vico (Cim.); incolti aridi, Bidens cernua L. – RR; CR pascoli, marg. strade, 0-1200 m Cim. (L.Vico), V.Liri (L.Posta Fibr.); amb. umidi, Carduus nutans L. subsp. macrolepis (Rchb. et rive, 300-600 m Saut.) Nyman - R Bidens frondosa L. - INV Cim. (L.Vico), Reat., Roma, Cast.Porz., Ruffi, A.Vit. (M.Ruf.), Cim. (M.Fogliano), Reat., V.Tev. Scal., Aus., Aur., Cairo; incolti aridi, pascoli, radu- (Nazzano), Roma, Ruffi, Ern., Cioc. (Ceprano), re di boschi, rud., 0-1000 m Aus., Aur. (Fondi); sponde, rive, acquitr., 0-500 m Carduus nutans L. subsp. nutans - MC Bidens tripartita L. - MC Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); incolti aridi, pascoli, radure di boschi, rud., 0-1700 m sponde, rive, greti, acquitr., 0-800 m Carduus personata (L.) Jacq. subsp. personata - RR; Bombycilaena erecta (L.) Smoljan (Micropus erectus LR L. subsp. e.) - C Term. (Vallonina e Rio Fuggio). Ind. per P.Accu- A.Vit. (M.Ruf.), Sab., Lucr., Ruffi, Pren., Simb., moli (Laga); boschi mesof., sponde, 500-1500 m Flora vascolare del Lazio 287

Carduus pycnocephalus L. subsp. pycnocephalus - In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); incolti, prati, MC colt., rud., marg. strade, 0-1400 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., Centaurea cineraria L. subsp. cineraria - R arbusteti, radure, marg. strade, 0-1000 m Circeo, Terr. (M.Leano, M.Giusto), Sperl., Gaeta; Carlina acanthifolia All. subsp. acanthifolia (C. rupi, muri, 0-100 m utzka Hacq.) - C Note. Per questo gruppo si fa riferimento a CELA Laga, M.Reat., Sab., Lucr., Ruffi, Pren., Simb., RENZONI, VIEGI (1983) (esclusa C. aeolica) Scal., Ern., Lep., Aus., Pic. (M.Meta), Main.; pra- Centaurea cineraria L. subsp. circae (Somm.) Cela terie mont. e subalp., pascoli, 700-2000 m Renzoni et Viegi - RR; LR; LR Carlina acaulis L. subsp. caulescens (Lam.) Schübl. Circeo, Terr., Aur. (fra Sperl. e Gaeta); rupi, muri, et G. Martens (C. simplex Waldst. et Kit.) - C 0-100 m Laga, Term., Reat., Duch., Sab., Lucr., Pren., Note. In CELA RENZONI, VIEGI (1983) è Ind. solo Simb., Ern., Lep., Main.; praterie e pascoli mont. e per il Circeo, ma exsiccata in RO, non rev. dalle subalp., 1000-2100 m predette AA., sembrano senz’altro riferibili a que- Carlina corymbosa L. - MC sta entità In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, Centaurea debeauxii Gren. et Godr. subsp. thuillie- pascoli, prati aridi, rud., 0-1200 m ri Dostál (C. pratensis Thuill.) - C Carlina lanata L. - PC A.Vit., Cim., Laga., Rieti, Sab., Nettuno Viterb., Mar.laz. (Montalto di Castro), Sorat., (Foglino), Ruffi, Simb., Cast.Rom., Cioc., Lep., Sab., M.Tib., Roma, Litor., Ruffi, Cioc. (Anagni), Circeo, Aus., V.Liri, Pic.; prati, sponde, radure, 0- Aur., Ponz. Sec.sc.: Civ., Lucr., Paludi Pont.; incol- 1300 m ti, pascoli, marg. strade, colt., 0-1200 m Centaurea deusta Ten. subsp. deusta [C. alba L. Carlina vulgaris L. subsp. vulgaris - C subsp. d. (Ten.) Nyman] - MC A.Vit., Cim., Term., Sab., Tib., Lucr., Roma, In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); incolti, Ruffi, Simb., Cast.Rom., Lep., Aus., Aur., Pic. pascoli, prati aridi, marg. strade, rupi, 0-1500 m Sec.sc.: Ind. per: Tolfa, Sabat.; pascoli, marg. boschi- Centaurea deusta Ten. subsp. splendens (Arcang.) vi, incolti, 100-1800 m Matthäs et Pignatti [C. deusta Ten. subsp. concolor Carpesium cernuum L. - RR; LR (DC.) Hayek, C. splendens L.] - MC Ern. (Fiuggi Fonte, leg. B. Anzalone, 1965 - RO- In gran parte della Regione (escl. Ponz.); incolti, HA). Sec.sc.: Ind. per Pic. (Schiappaturo); marg. di pascoli, prati aridi, marg. strade, rupi, 0-1500 m castagneto, 600 m Centaurea jacea L. subsp. angustifolia (Schrank) Carthamus caeruleus L. [Carduncellus c. (L.) C. Gugler [incl. C. pannonica (Heuffel) Simonkai e C. Presl] - PC weldeniana Rchb.] - CC Viterb. (Barb.), Civ., Tolfa, Roma, Litor. (da In quasi tutta la Regione (escl. Ponz., Duch.); S.Marinella a Cast.Porz.), Aur. (foce Rio S.Croce); incolti, prati, radure, marg. strade, rud., 0-1500 m garighe, incolti, marg. strade, 0-600 m Note. Per questo gruppo (C. jacea) cfr. BARBO, Carthamus lanatus L. subsp. lanatus - MC CELA RENZONI, 1998 In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, Centaurea jacea L. subsp. gaudini (Boiss. et Reut.) prati, pascoli, radure, colt., 0-1300 m Gremli (C. bracteata Scop.) - C? L. – RR; EW M.Ruf. (A.Vit.), Roma. Ind. (quasi sempre sub C. Barb., Tarq. (Pian di Spille), Lit.rom. (tra S. Severa bracteata) per molte loc. della Regione; incolti, e Cerveteri). Sec.sc.: Civ.; prati, pascoli, 0-300 m prati, radure, pascoli, 0-1500 m Centaurea aeolica Guss. ex Lojac. subsp. pandataria Note. Ind. spesso per confusione con la subsp. (Fiori et Bég. ex Fiori) Anzal. (C. cineraria L. var. angustifolia. Resta dubbia la sua reale distribuzione p. Fiori et Bég. ex Fiori) – RR; VU; VU Centaurea melitensis L. - NT Ponz. (Vent., leg. B. Anzalone, 1968 - RO-HA); Sec.sc.: Circeo (leg. A. Béguinot, 1897 – RO-HR). rupi, rud., 0-50 m Ind. per Aur. (MORALDO et al., 1990). Note. Cfr. ANZALONE, 1995 Centaurea napifolia L. (C. romana L.) - PC Centaurea ambigua Guss. subsp. ambigua [C. parla- Viterb., Tolfa, Roma, Litor., Agro Pont. (Ardea, toris Heldr. subsp. tenorei (Guss.) Dostál] - MR B.go Isonzo). Sec.sc.: Tarq., Civ. e Ind. per Laga, Sab. (Ascrea). Ind. per: Reat., Simb.; prati Cast.Rom.; incolti, rud., prati, arbusteti, 0-600 m aridi e rup., pascoli mont., 700-1600 m Centaurea nigrescens Willd. subsp. neapolitana Centaurea ambigua Guss. subsp. nigra (Fiori) (Boiss.) Dostál – R Pignatti [C. parlatoris Heldr. subsp. n. (Fiori) Sab. (M.Navegna), Pren. Sec.sc.: Lucr., Main. Ind. Dostál] - PC per: Cim., Reat., Simb., Ern., Aur.; marg. boschivi, Laga, M.Reat., Duch., Simb., Cairo, Pic. (M.Meta incolti, 700-950 m e M.a Mare); pascoli, praterie aride, 1000-2500 m Centaurea nigrescens Willd. subsp. nigrescens (C. Centaurea aspera L. subsp. aspera - MR; LR carniolica Host) - E Mar.laz. (Montalto di Castro), Viterb. (Monte Roma (Scalo Ferr. Ostiense, tra i binari) negli anni Romano), Roma. Sec.sc.: Tarq., Civ.; prati, incolti, 1951, ‘52, ’55 (leg. A. Cacciato - RO-HR) e non marg. strade, 50-300 m più ritrovata; rud., 50 m Centaurea calcitrapa L. - MC Centaurea pullata L. – CAS; VU; VU 288 ANZALONE et al.

Lit.rom. (Palo, leg. B. Anzalone, 1995 - RO-HA); 500-1800 m radure, 50 m Cirsium erisithales (Jacq.) Scop. - RR; LR Centaurea rupestris L. subsp. ceratophylla (Ten.) Laga (M.Doro, Agro Nero, Selva Grande). Sec.sc.: Gugler (C. ceratophylla Ten.) - MR; LR Ind. per Accumoli; prati, boschi mesof., fossi, 1400- Cicol., Duch. Sec.sc.: Simb. e Ind. per M.Gennaro 1700 m (Lucr.); rupi, 1200-1400 m Cirsium italicum (Savi) DC. - PC Centaurea rupestris L. subsp. rupestris - R; LR A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Cim., Lucr., Roma, Pren., Reat., Duch., Sab., Scal., Aur. Sec.sc.: Ind. per Lep., Aur. (Fondi). Sec.sc.: Ind. per: Tolfa, Sabat., Term.; pascoli, prati aridi, rupi, 1100-1500 m Cioc., Cast.Rom., Agro Pont.; incolti, pascoli, Centaurea scabiosa L. subsp. scabiosa - R arbusteti, 0-1000 m Laga, Term., Ern., Aur. (M.S.Angelo). Sec.sc.: Cirsium lobelii Ten. - PC Simb.; prati, marg. boschivi, 500-1500 m Term., Duch., Lucr., Pren., Simb., Ern., Main.; Centaurea seridis L. subsp. sonchifolia (L.) Greuter pascoli, prati, radure, 500-1800 m (C. sonchifolia L.) - ? Cirsium monspessulanum (L.) Hill – R; VU Sec.sc.: Ind. per: Sabat., Cast.Rom. Viterb.(M.Ruf. e Bagnaccio), Sab.(Orvinio), Tib. Centaurea solstitialis L. subsp. solstitialis - MC (Acque Alb.), Aus. Sec.sc.: Ind. per: A.Pont., Simb.; In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); incolti, rud., amb. umidi, 50-500 m colt., marg. strade, prati, 0-1400 m Cirsium oleraceum (L.) Scop. - RR; LR Centaurea sphaerocephala L. - C Simb. (Grotta Inferniglio presso Jenne), Pic. Bassano in Tev., Tolfa (Allumiere), Roma, Litor.; (Forca d’Acero); sottobosco umido, 500-1500 m spiagge, dune, incolti, 0-400 m Cirsium palustre (L.) Scop. - R Centaurea stenolepis A. Kern. subsp. stenolepis - Laga, Term., Simb., V.Liri (L.Posta Fibr.), Aur. RR; LR; LR (Piana di Fondi e laghi cost.). Sec.sc.: Ind. per Agro Laga (F.so di S.Lorenzo presso S.Egidio, leg. G. Pont.; prati umidi, sponde, rive, 0-1500 m Tondi, 1990 - RO-HA); pendii aridi, 1400 m Cirsium tenoreanum Petr. [C. eriophorum (L.) Scop. Chamaemelum fuscatum (Brot.) Vasc. (Anthemis var. spurium DC.] - PC praecox Link, A. fuscata Brot.) - C A.Vit. (Lam.), Laga, Term., Duch., Ruffi, A.Vit., Civ., Tolfa, Tib., Corn., Sabat., Roma, Cast.Rom., Aur., Pic.; incolti, radure, prati umidi, Litor., Cast.Rom., A.Pont.; prati umidi, pascoli, 300-1800 m incolti, marg. strade, 0-600 m Cirsium vulgare (Savi) Ten. [C. lanceolatum (L.) Chamaemelum nobile (L.) All. (Anthemis nobilis L.) Scop.] - MC - CAS In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., Tarq., Roma, Agro Pont.; colt., marg. strade, incol- colt., marg. strade, 0-1700 m ti, 0-200 m Cladanthus mixtus (L.) Chevall. (Anthemis mixta L.) Chondrilla juncea L. - MC - C Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.).; Nella fascia litor. e sublitor. di quasi tutta la incolti, rud., muri, radure, colt., 0-1700 m Regione (Ponz. incl.), Roma, Cast.Rom.. Sec.sc.: Cichorium endivia L. subsp. endivia - CAS Ind. per Cim. (Palanz. e L.Vico); incolti aridi, colt., Sorat., Roma; rud., incolti, 0-500 m radure, prati, dune, 0-800 m Cichorium endivia L. subsp. pumilum (Jacq.) Cout. Cnicus benedictus L. - CAS, NT (C. pumilum Jacq.) - CAS Sec.sc.: Cast.Rom. (s. c., 1842 - FI) Litor. (S.Sev.), V.Tev. (Monterot.). Sec.sc.: Lep.; Coleostephus myconis (L.) Cass. ex Rchb. f. prati, 0-200 m (Chrysanthemum m. L.) - MC Cichorium intybus L. subsp. intybus - MC In quasi tutta la Regione (Ponz. incl., escluse le In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, colt., zone montane elevate); incolti, rud., prati, colt., prati, rud., marg. strade, 0-1200 m boschi, marg. strade, 0-800 m Cirsium acaule Scop. subsp. acaule - RR; LR Cota altissima (L.) J. Gay (Anthemis a. L.) - MC Laga (Macchie Piane), Simb. Ind. per Pren.; prati, In gran parte della Regione (escl. Ponz.); incolti, radure, 800-1700 m marg. strade, colt., prati, pascoli, 0-1300 m Cirsium arvense (L.) Scop. - MC Cota segetalis (Ten.) Holub (Anthemis s. Ten.) - PC In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); colt., incol- Sorat., Lucr., Roma, Simb., Scal., Ern., Cast.Rom. ti, rud., marg. strade, 0-1800 m (M.Cavo), Lep., Aus., Pic. Ind. per Cirsium creticum (Lam.) d’Urv. subsp. triumfetti Monterotondo. Sec.sc.: Lam., Mar.Laz. (Lacaita) Werner - C (F.Mignone), Sab., Tivoli; Ind. per Term.; incolti, A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Mar.Laz. (Montalto di sponde, fossi, 0-1400 m Castro), Tib., Lucr., Sabat., Roma, Lit.rom., Cota tinctoria (L.) J. Gay subsp. australis (R. Fern.) Cast.Porz., Ruffi, Pren., Simb., A.Pont., V.Liri Oberprieler et Greuter (Anthemis t. L. subsp. aus- (L.Posta Fibr.), Aus., Aur. Sec.sc.: Tolfa, Sab. Ind. tralis R. Fern.) - C per Civ.; prati umidi, sponde, acquitr., 0-1000 m V.Tev. (Monterot.), Roma, Simb., Pic. Sec.sc.: Cirsium eriophorum (L.) Scop. - C A.Vit., Sab., Tib., Corn. (e probab. in altre loc.); Laga, Term., Sab., Lucr., Ruffi, Pren., Simb., Scal., incolti, rud., prati, colt., marg. strade, boschi, pendii Ern., Cast.Rom., Lep., Main.; pascoli, prati aridi, aridi, 0-1000 m Flora vascolare del Lazio 289

Note. E’ spesso difficile la separazione fra le due Simb. (M.Tarino, leg. F. Attorre e M. De Sanctis, subsp., nondimeno è molto probabile che vadano 2005 - H.Bart). Ind. per Duch.; brecciai, 1900 m qui riferite altre loc. che sembrano pertinenti alla Crepis sancta (L.) Babc. subsp, sancta (Lagoseris subsp. tinctoria, la quale potrebbe risultare meno nemausensis Koch) - MC comune della subsp. australis In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati, pasco- Cota tinctoria (L.) J. Gay subsp. tinctoria (Anthemis li, colt., rud., incolti, marg. sentieri, 0-700 m t. L. subsp. t.) - C Crepis setosa Haller f. - MC In quasi tutta la Regione (escl. Duch., Circeo, In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); incolti, rud., Ponz.) (in alcune loc. si tratta forse della subsp. prati, marg. strade, 0-1000 m australis); incolti, rud., prati, colt., marg. strade, pen- Crepis vesicaria L. subsp. vesicaria - MC dii aridi, 0-1000 m In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); prati, colt., Cota triumfetti (L.) J. Gay [Anthemis t. (L.) DC.] - incolti e rud., marg. strade, 0-1200 m PC Crepis zacintha (L.) Loisel. (Zacintha verrucosa Term. (Rio Fuggio), Cicol., Duch., Ruffi, Scal., Gaertn.) - C Cast.Rom., Lep., Cairo. Sec.sc.: Ind. per: Viterb., In gran parte della Regione (incl. Ponza); prati, Lucr.; radure e marg. boschivi, 400-1200 m colt., incolti, 0-600 m Cotula coronopifolia L. - CAS Crupina crupinastrum (Moris) Vis. - MR Circeo (loc. Palmeto presso L.Fogliano, leg. B. Barb., V.Tev. (Bassano in Tev.), Aur. Ind. per Tivoli Anzalone, 1992 - RO-HA; L.Monaci, leg. M. e Sezze; macchie, incolti, garighe, 0-500 m Iberite, 2008 - H.Ibe); retroduna, 0 m Crupina vulgaris Cass. - MC Crepis aurea (L.) Cass. subsp. glabrescens (Caruel) Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); prati, Arcang. - R pascoli aridi, macchie, garighe, incolti, 0-1100 m Laga, Simb., Ern., Pic. (Meta, Metuccia, M.a Cyanus montanus (L.) Hill (Centaurea montana L.) - ? Mare). Sec.sc.: Ind. per: Term., V.Liri; pascoli Le indicazioni per diverse loc. sono da riferire a cacum., praterie, vallette nivali, 1400-2500 m Cyanus triumfetti. Crepis biennis L. - MR; LR Cyanus segetum Hill (Centaurea cyanus L.) - PC Laga, Term. (Rio Fuggio). Ind. per A.Viterb. In parte della Regione (escl. Barb., Navegna, Lep., (Civita di Bagnoregio), Lucr.; prati umidi, marg. Ponz.); colt., incolti, rud., 50-1500 m faggeta, greti, 700-1500 m Cyanus triumfetti (All.) Dostál ex Á. et D. Löve Crepis bursifolia L. - PC (CC a Roma) (Centaurea t. All.) - C Cim., Lucr., Roma, Cast.Porz., Ruffi, Pren., Scal., In gran parte dei settori mont. della Regione; pra- Cast.Rom. (Rocca Priora), Aur. (Gaeta); incolti, terie e pascoli mont. e cacum., radure e marg. boschi- rud., prati aridi, 0-600 m vi, 700-1800 m Crepis capillaris (L.) Wallr. - RR Note. Seguendo DOSTÁL (1976) includiamo qui le A.Vit. (M.Ruf., loc. Monaldesca, leg. A. Scoppola, segn. relative a C. variegata Lam., considerata 1992 – UTV. Ind. per: Roma, Cast.Rom.; incolti, subsp. di C. triumfetti in PIGNATTI (1982) e come 650-700 m tale Ind. per: Laga, Term., Duch., Aur. Sec.sc.: Crepis foetida L. - MC Lucr. In gran parte della Regione (Ponz. incl.); incolti, Cynara cardunculus L. subsp. cardunculus - PC rud., prati, pascoli, marg. strade, 0-1000 m Viterb. (M.Ruf., Vulci, Tarq.), Civ., Tolfa, Litor. Crepis lacera Ten. (C. latialis Sebast.) - C (S.Sev., S.Marin., Sasso, Cervet., Cast.Porz.), Term., Sab., Lucr., Ruffi, Pren., Simb., Ern., Lep., Ponz. (S.Stef., Vent.); incolti, prati e pascoli, arbu- Aus., Aur., Pic., Cairo. Sec.sc.: Ind. per Cast.Rom.; steti, 0-500 m rupi, pascoli, colt. abband., praterie mont., 500- Cynara cardunculus L. subsp. scolymus (L.) Hayek 1700 m - CAS Crepis leontodontoides All. - C V.Tev., Roma; marg. strade, incolti, 50-300 m A.Vit. (Lam., M.Ruf.), V.Tev., Sab., Lucr., Roma, Dittrichia graveolens (L.) Greuter [Inula g. (L.) Lit.rom. (Palo), Ern. ?, Circeo, Aus., Aur., Ponz. Desf.] - C (Zann.). Sec.sc.: Viterb., Tolfa; incolti, radure, mac- Viterb., Civ., Tolfa., Sab., Roma., Litor., Ruffi, chie, arbusteti, 0-800 m Simb., Ern., Cioc., A.Pont., Aur., Main., Ponz.; Crepis neglecta L. - MC incolti, rud., muri, rupi, prati, 0-800 m In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); incolti, rud. Dittrichia viscosa (L.) Greuter [Inula v. (L.) Aiton] - e muri, prati, radure, marg. strade, 0-600 m MC Crepis paludosa (L.) Moench. - RR; LR Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.) Ern. (Trisulti, leg. D. Palombi, 1988 - RO-HA); (non risulta per Laga, Term., Duch.); incolti, rud., prati umidi, 850 m muri, greti, sponde, boscaglie, rupi, garighe, 0-600 m Crepis pulchra L. subsp. pulchra - C Doronicum columnae Ten. (D. cordatum auct., non A.Vit., Term., Val Tib., Sab., Lucr., Tib., Roma, Lam.) - MC Lit.rom. (Castelfus.), Ruffi, Pren., Simb., Aus., In quasi tutti i settori mont. e submont. della Aur., Pic., Cairo; arbusteti, marg. boschivi, incolti, Regione; amb. umidi, boschi, forre, rupi, marg. rud., prati, 0-1200 m boschivi, 500-2000 m Crepis pygmaea L. subsp. pygmaea - RR; LR Doronicum orientale Hoffm. (D. caucasicum M. 290 ANZALONE et al.

Bieb.) - MR; LR Cim. (Soriano, Caprarola), Roma (Tev.), Tivoli; Laga, Aur. Sec.sc.: Cast.Rom.; pascoli, boschi mesof., rud. e muri, 50-500 m 800-1400 m Erigeron sumatrensis Retz. (E. naudini Bonnier, Doronicum pardalianches L. - ? Conyza albida Willd.) - INV Sec.sc.: Ind. per: Lucr. (M.Gennaro, SANGUINETTI, In gran parte della Regione (Ponz. incl.); incolti, 1864), Pic. (Settefrati, FALQUI, 1899) rud., marg. strade, prati, radure, 0-1000 m Echinops ritro L. subsp. siculus (Strobl) Greuter (E. Eupatorium cannabinum L. subsp. cannabinum - siculus Strobl) - C MC In gran parte della Regione (non risulta per: Laga, In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); sponde, rive, Term., Duch., Ponz.); marg. boschivi, radure, bosca- pantani, acquitr., 0-1400 m glie, 50-1500 m Filago arvensis L. [Logfia a. (L.) J. Holub] - NT Echinops sphaerocephalus L. subsp. sphaero- Sec.sc.: Roma, Ern. (M. la Monna) e Ind. per: Cim. cephalus - PC (L.Vico), Montecass. L.Canterno (Ern.) Reat. e Term., Sab., Lucr., Pren., Simb., Scal., Ern., Filago asterisciflora (Lam.) Chrtek et Holub - RR Pic., Main. Ind. per Anagni. Sec.sc.: Ind. per: Cim., Barb., Litor. (Maccarese), Aur. (M.Orlando, Itri- Tib., Roma; incolti, pascoli, marg. boschivi, 100- La Civita). Sec.sc.: Civ., Roma, Lit.rom. e Ind. per 1300 m Cim. (M.Venere), Tolfa, Circeo; garighe, incolti, 0- Eclipta prostrata (L.) L. [E. alba (L.) Hasskarl incl. 300 m var. neapolitana N.Terr.] - CAS Filago eriocephala Guss. - MR Lit.rom. (Tor Vaianica), Aur. (Formia e L.Lungo); Roma, Ern., Lep., Aus. Sec.sc.: Ind. per: Tivoli, amb. umidi, rive, 0-50 m Simb. (M.Fogliettoso), Fiuggi, Cast.Rom.; pascoli, Erigeron acris L. subsp. acris (E. acer L.) - PC rud., garighe, 50-800 m Laga, Term., Lucr., Simb., Scal., Ern., Lep., Pic. Filago gallica L. [Logfia g. (L.) Cosson et Germ.] - Ind., prob. per errore, per: Fregene, Cast.Rom. MC Sec.sc.: Sab.; incolti aridi, radure di boschi e bosca- Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); glie, 500-1800 m incolti, rud., garighe, prati, colt., 0-1000 m Erigeron acris L. subsp. angulosus (Gaudin) Vacc. Filago minima (Sm.) Pers. [Logfia m. (Sm.) [E. acer L. subsp. a. (Gaudin) Vacc.] - RR Dumort.] - NT; LR V.Liri (Pescosolido, la Brecciosa) (CONTI, Sec.sc.: Tolfa (Allumiere, sub F. heterophylla Guss., MINUTILLO, 1998, sub E. angulosus Gaudin); leg. P. Sanguinetti, 1832 - RO-HR). Ind. per Roma pascoli altitud., 1750 m (Colosseo, DEAKIN, 1855); incolti, 500 m Erigeron alpinus L. subsp. alpinus - ? Filago pygmaea L. - R Ind. per Ern. (CULICELLI et al., 1999). Sec.sc.: Ind. Civ., S.Marinella (Lit.rom.), Roma, Aur. per: Pic. e Main. (S.Biagio Sarac.) da TERRACCIA- (M.Orlando). Sec.sc.: Tarq., F.Mignone, F.Arrone, NO (1872-78); per M.Meta e Forca d’Acero da Maccarese, Terr.; pratelli, incolti, 0-200 m FALQUI (1899) Filago pyramidata L. (F. spathulata Presl) - C Note. C’è molto dubbio sulla reale presenza di que- Viterb. (A.Vit., Bolsena, Cim.), Tarq., Term., Sab., sta specie nei nostri monti, come anche di E. uni- Tivoli, Roma, Cast.Porz., Ruffi, Pren., Simb., florus L. e di E. polymorphus Scop., talora citati Ern., Lep., Circeo, Aus., Aur., Main., Ponz.; radu- dagli AA. Gli exs. in RO, dei Simb., determinati re boschive, incolti, rud., pascoli aridi, garighe, 0- come E. alpinus e E. uniflorus, sono in realtà tutti 800 m da riferire a E. epiroticus Filago vulgaris Lam. (F. germanica L. non Huds.) - Erigeron annuus (L.) Desf. - NAT MC Viterb. (Sutri), Tib. (Guidonia), Roma (zona Ardea- Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); tina), Ruffi (piana Aniene), Simb. (Subiaco), Scal., pascoli aridi, radure, incolti, marg. strade, 0-800 m Agro Pont.; incolti umidi, sponde, rud., 0-500 m Galactites elegans (All.) Soldano [G. tomentosa Erigeron atticus Vill. - RR Moench, Lupsia g. (L.) Kuntze] - MC Pic. (M.Meta), Main. (M.Cavallo); pascoli, 1700- In quasi tutta la Regione; incolti, rud., marg. stra- 1850 m de, colt., pascoli, prati, 0-1300 m Erigeron bonariensis L. [E. crispus Pourr., Conyza b. Galatella linosyris (L.) Rchb. f. subsp. linosyris (L.) Cronq.] - INV [Aster l. (L.) Bernh.] - C Largam. diffuso nella Regione; incolti, rud., marg. In quasi tutta la fascia litor. e sublitor. da Tarq. e strade, prati, radure, 0-1000 m Civ. al Circeo, Agro Pont. e Aus., e inoltre: Viterb. Erigeron canadensis L. [Conyza c. (L.) Cronq.] - (M.Ruf., Bagnoregio, Cim., Barb.), Sabat. INV (Manziana, Oriolo Rom.), Cast.Rom. (Albano); In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., amb. litor. o sublitor., prati aridi steppici, 0-500 m 0-1200 m Galinsoga ciliata (Raf.) S.F. Blake (G. quadriradiata Erigeron epiroticus (Vierh.) Halácsy - PC Ruiz et Pav.) - NAT Laga, Term., Reat., Duch., Simb., Scal., Ern., Pic. Cim.(L.Vico), Roma, Scal.; incolti, rud., 50-500 m (M.Altare, M.a Mare, Metuccia); prati, pratelli e Note. Cfr. CAMOLETTO PASIN, DAL VESCO, 1992 pascoli d’altit., rupi cacum., 1800-2500 m Galinsoga parviflora Cav. - NAT Erigeron karvinskianus DC. - NAT Cim.(L.Vico), Roma, Ern., Aur., Ponza. Sec.sc.: Flora vascolare del Lazio 291

Lucr. (Riofreddo); incolti, rud., colt., 0-500 m rud., incolti, amb. umidi, 0-800 m Geropogon glaber L. (Tragopogon hybridus L.) - R Helichrysum italicum (Roth) G.Don fil. subsp. Barb., Tib., Roma e adiac., Cast.Porz., Aur. Sec.sc.: italicum - MC Tarq., Civ., Lucr., Lit.rom. e Ind. per Terr.; incolti, In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); rupi, prati pascoli aridi, colt., 0-800 m aridi, garighe, pascoli, marg. boschivi, 0-1100 m Glebionis coronaria (L.) Spach (Chrysanthemum Note. E’ stato talora Ind. come H. citrinum Ces., coronarium L.) - PC Pass., Gib. e come H. angustifolium DC. Civ., Sorat., Roma, Lit.rom., Scal., Agro Pont. Helichrysum litoreum Guss. - PC Terr., Ponz. (Ponza e Vent.). Sec.sc.: Ind. per: Tolfa, Litor. (da S.Marin. a Gaeta), Ponz.; rupi, garighe, Sperl.; colt., incolti, retroduna, 0-600 m dune, 0-50 m Glebionis segetum (L.) Fourr. (Chrysanthemum s. L.) Helichrysum stoechas (L.) Moench - PC - MC Civ., Litor. (da Fregene ad Anzio); spiagge, radure In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, colt., di macchie, incolti aridi litor., 0-50 m retrodune, rud., marg. strade, 0-800 m Helminthotheca echioides (L.) Holub [Helminthia Gnaphalium hoppeanum W.D.J. Koch subsp. e. (L.) Gaertn., Picris e. L.] - MC magellense (Fiori) Strid - R In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); rud., incol- Term. (Sassetelli, leg. E. Lattanzi, 1992), Ern. ti, arbusteti, pascoli aridi, marg. strade, 0-1300 m (Campo Catino, leg. E. Lattanzi, 1984 - H.Lat). Hieracium amplexicaule L. - R Ind. per Laga, Duch., Simb., Aur., Pic., Main. Laga, Term., Reat., Duch., Simb., Ern., Main. (spesso sub G. diminutum Br.Bl.); brecciai, praterie (M.Cavallo); rupi cacum., marg. faggete, 1000- subalp., 1700-2000 m 2000 m Gnaphalium supinum L. [Omalotheca supina (L.) Hieracium bauhini Schult. - R; LR DC.] - ? A.Vit. (Lam.), Barb., Reat. (sopra Cittaducale), Ind. per: Laga., Term., Simb. (Sec.sc.), Pic. Sorat., Sab., Scal., Fiuggi; prati, incolti aridi, 300- (M.Meta, Sec.sc.) (probab. per equivoco con G. 600 m hoppeanum subsp. magellense) Hieracium bifidum Kit. ex Hornem. - R Gnaphalium sylvaticum L. [Omalotheca sylvatica Laga (Selva Grande e Accumoli), Term., Reat., (L.) Schultz Bip. et E.W. Schultz] - PC Duch., Simb., Main. (M.Cavallo e Fonte Laga, Term., Duch., Sab., Lucr., Simb., Ern. Chiaviglio); rupi, brecciai, praterie, 1000-2000 m Sec.sc.: Ind. per: Pic., Cairo; boschi, radure, arbuste- Hieracium bupleuroides C.C. Gmel. - ? ti, 500-2100 m Sec.sc.: Ind. per Simb. (M.Autore, sub. H. gramini- Gnaphalium uliginosum L. var. prostratum Huet - folium Fr., PIROTTA et al., 1894) MR; LR Hieracium crinitum Sibth. et Sm. - C Laga (P.Accumoli), Sab. (L.Turano), Ern. In gran parte della Regione (escl. Ponz.); rupi, (L.Canterno). Sec.sc.: Lucr. (Oricola, Riofreddo). radure, prati umidi, 0-1500 m Ind. per Roma (Tev.); amb. umidi, 300-1600 m Hieracium cymosum L. subsp. cymosum - RR Gnaphalium uliginosum L. var uliginosum Laga (M.Doro, Agro Nero); pascoli mont., 1500 m [Filaginella uliginosa (L.) Opiz. subsp. u.] - PC; LR Hieracium cymosum L. subsp. sabinum (Sebast. et A.Vit. (Lam.), Cim., Laga (Agro Nero), Sab. Mauri) Naegeli et Peter - PC (L.Turano), Circeo, Ern. Sec.sc.: Roma (Tev.); amb. Laga, Term., Reat., Duch., Sab., Lucr., Simb., Pic. umidi, boschi, sponde, 300-1600 m (Metuccia, Rocca Altiera); radure di faggeta, prati Guizotia abyssinica (L.f.) Cass. - CAS aridi e praterie di altitud., 1000-2000 m Roma (copiosa negli anni ‘60, poi scomparsa), Hieracium grovesianum Arv.-Touv. ex Belli - R Cast.Rom. (Ariccia), Aur. (Sperl., Formia, Gaeta); Cim. (Soriano), Laga, Term., Reat.; radure e marg. rud., incolti, amb. umidi, 0-300 m boschivi, 500-1800 m Hedypnois cretica (L.) Dum. Cours. (H. tubaeformis Note. Cfr. GOTTSCHLICH, 2004 Ten.) - C Hieracium hoppeanum Schult. [H. macranthum In gran parte della Regione (Ponz. incl.); incolti, (Ten.) Zahn] - RR rud., prati, marg. strade, colt., 0-600 m Laga (sopra Amatrice e Accumoli), Duch.; pascoli Hedypnois rhagadioloides (L.) F.W. Schmidt (H. aridi, 1200-1800 m globulifera Lam.) - MC Hieracium humile Jacq. - RR In gran parte della Regione (Ponz. incl.); incolti, Laga (Selva Grande), Term. Sec.sc.: Simb. e Ind. rud., prati, marg. strade, 0-800 m per: Pic., Main.; rupi, brecciai, 1000-2200 m Helianthus annuus L. - CAS Hieracium × italicum Fries (H. virga-aurea Coss. × A.Vit (M.Ruf.), Roma, Lit.rom. (Cerveteri), Ern., racemosum Waldst. et Kit. ex Willd.) - RR Aur. Sec.sc.: Lucr. (Riofreddo); incolti, rud., colt., 0- Laga (Selva Grande, leg. G. Tondi, 1994 - H.Ton); 500 m faggeta, 1450 m Helianthus pauciflorus Nutt. subsp. pauciflorus – Hieracium lachenalii C.C.Gmel. - R CAS, ? A.Vit. (M.Ruf.), Laga, Ruffi, Lep., Aus., Aur.; Ind. per il Lazio (CONTI et al., 2005) boschi di latif., radure, 300-1000 m Helianthus tuberosus L. - NAT Hieracium lactucella Wallr. (incl. H. serpyllifolium In gran parte della Regione (incl. Ponza); sponde, Fries) - R 292 ANZALONE et al.

Laga, Term., Reat., Duch., Simb. Sec.sc.: Ind. per: forre, 0-1500 m Cast.Rom., Pic.; pratelli d’altitid., praterie subalp., Hyoseris radiata L. subsp. radiata - PC ≥1800 m Tib. (Guidonia), Roma, Lit.rom. (S.Sev., Note. Sono qui riferite anche le citazioni sub H. S.Marin., Palo), Aus., Aur. (Sperl.-Gaeta), Ponz. auricula L., H. auricula var. serpyllifolium (Fries) Sec.sc.: Tivoli, Sezze-Sonnino, Roccasecca e Ind. Fiori, H. micranthum Huet. per: Civ., Tolfa, Frascati; incolti, pascoli, prati, Hieracium murorum L. [H. sylvaticum (L.) L.] - MC marg. strade, 0-500 m In gran parte della Regione (escl. Ponz.); marg. Hyoseris scabra L. - PC boschivi, rupi, brecciai, 0-2000 m Tib., Lucr., Pren., Ern., Lep., Aus., Aur. Ind. per Hieracium obscurum Rchb. - R Anagni; incolti e prati aridi, marg. strade, 0-600 m Laga, Vicar., Ruffi (presso Marano Equo e Hypochaeris achyrophorus L. (H. aetnensis Benth. et Saracinesco), Scal., Ern.; prati aridi, 400-1000 m Hook.) - MC Note. Riteniamo giusto mantenere distinta questa In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., entità, che in TUTIN et al. (1964-1980) è posta in garighe, pascoli e prati, boscaglie e radure, 0-1000 m sinonimia di H. praealtum subsp. praealtum Hypochaeris cretensis (L.) Bory et Chaub. [H. pin- Hieracium pilosella L. - MC natifida (Ten.) Cirillo] - PC In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); prati aridi, Reat., Term., Duch., Lucr., Pren., Simb., Lep., Pic. pascoli, 50-2100 m (Rocca Altiera). Sec.sc.: Ind. per Cast.Rom.; prate- Hieracium piloselloides Vill. (H. florentinum All.) - rie mont., pascoli, 600-1900 m MC Hypochaeris glabra L. - C In gran parte della Regione (escl. Ponz.); pendii, Viterb., Sabat., Vicar., Roma, Cast.Porz., Pren., scarpate, greti, praterie subalp., 0-1700 m Simb., Ern., Cast.Rom., Aus., Aur., Ponz.; macchie, Hieracium pilosum Schleich. ex Froel. (H. pratelli sublit., marg. sentieri, incolti, 0-1000 m morisianum Rchb. f.) - MR; LR Hypochaeris laevigata (L.) Ces., Pass. et Gibelli - ? Term. (Sella di Leonessa), Duch., Pic. (M.Altare e Ind. per Main. (ZODDA, 1931) Metuccia); marg. di faggete, praterie, 1800-2100 m Hypochaeris radicata L. - MC Hieracium praealtum Vill. ex Gochnat - RR In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, Roma (Veio), Ruffi (Anticoli Corr.), Scal.; incolti, prati, radure, boschi, 0-1500 m marg. boschivi, 200-400 m Inula bifrons (L.) L. - ? Hieracium prenanthoides Vill. - MR Ind. per Aur. (Montone di Spigno) in FIORI (1923- Laga, Term., Duch., Ern., Pic. Ind. per Aur. Sec.sc.: 29), PIGNATTI (1982), MORALDO et al. (1990), in V.Liri; boscaglie, radure, ≥800 m base a TERRACCIANO (1872-78) Hieracium pulmonarioides Vill. - RR Inula britannica L. - ? Laga (F.so Selva Grande, leg. G. Tondi, 1991 - Ind. per Anagni (SIBILIA, 1924) e generic. per il H.Ton); marg. faggeta, 1450 m Lazio (PIGNATTI, 1982) Hieracium racemosum Waldst. et Kit. ex Willd. - C Inula conyzae (Griess.) Meikle (I. conyza DC., A.Vit., Cim., Laga, Tolfa, Sab., Lucr., Sorat., Conyza squarrosa L.) - MC Sabat., Vicar., Roma, Simb., Scal., Ern., Cast. In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, Rom., Aus.; radure e marg. boschivi, 0-1500 m marg. strade, boschi, arbusteti, 0-1400 m Hieracium sabaudum L. [incl. H. boreale (Fries) Inula helenium L. - CAS Zahn] - C Tolfa (leg. Chiavoni, 1982 – RO-HA). Ind. per A.Vit., Cim., Lucr., Sabat., Roma, Lit.rom. Ern. Sec.sc.: Roma (Porcareccio), Simb. (Cervara di (Fregene, Ostia), Ruffi, Simb., Scal., Ern., Cast. Roma); prati umidi, sponde, 50-400 m Rom., Cioc., Aur., Main.; boschi, radure, 0-1000 m Inula hirta L. - RR; LR Hieracium tenuiflorum Arv.-Touv. - RR Ern., Aur. Sec.sc.: Ind. per: Simb., Pic.; radure di Laga (strada per Macchie Piane, leg. G. Tondi, boschi, praterie mont., 800-1500 m 1991 – H.Ton). Ind. per Reat.; marg. sentieri, Inula montana L. - PC boschi, 1350 m Laga, Term., Cicol., Sab., Lucr., Ruffi., Simb., Hieracium tomentosum (L.) L. - RR; LR Scal., Ern., Aus. Sec.sc.: Ind. per: Roma (Tev.), Laga (incl. Accumoli), Simb. Sec.sc.: Ind. per: V.Liri (Arpino, Sora); prati e pascoli aridi, radure Term., Cast.Rom.; rupi, brecciai, 500-2000 m boschive, 400-2000 m Hieracium umbellatum L. - MR Inula salicina L. - C Lit.rom., Circeo, V.Liri (Posta-Fibr.), Main. Sec.sc.: In gran parte della Regione (non risulta per: Laga, Ind. per Cast.Rom.; marg. boschivi, boscaglie, 0- Duch., Circeo, Ponz.); boschi, incolti, amb. aridi, 500 m pascoli, boscaglie, 50-1300 m Hieracium villosum Jacq. - MR Inula spiraeifolia L. - R; LR Reat., Term., Duch., Ern. Sec.sc.: Ind. per: Pic., Sorat., Simb., Ern., Aur. Sec.sc.: Lucr., Lep. e Ind. Main.; rupi cacum., brecciai, pascoli alp., ≥1500 m per: Tolfa, M.Rocca Romana, Cast.Rom.; prati, Hieracium virgaurea Coss. - C pascoli, praterie mont., 400-1000 m Viterb., Term., Duch., Tolfa, Sab., Tib., Lucr., Jurinea mollis (L.) Rchb. subsp. mollis - RR; LR Sabat., Roma, Cast.Porz., Ruffi, Pren., Simb., Simb. (SS. Trinità sopra Vallepietra, leg. B. Scal., Ern., Cast.Rom., Aus., Aur.; boschi, rupi, Anzalone, 1984 - RO-HA). Sec.sc.: Simb. Flora vascolare del Lazio 293

(M.Calvo e M.Cotento); prati aridi, 1400 m Leontodon intermedius Huter, Porta et Rigo - RR Note. J. mollis subsp. moschata (DC.) Nyman è da Circeo (promont., leg. F. Di Dio, 1990 - RO-HA); considerare sinonimo di J. mollis subsp. mollis rupi presso la vetta, 500 m (CONTI, 1998) Leontodon montanus Lam. subsp. breviscapus Klasea flavescens (L.) Holub subsp. cichoracea (L.) (DC.) Cavara et Grande - RR Greuter et Wagenitz [Serratula c. (L.) DC.] - R; LR Term., Reat. Sec.sc.: Ind. per: Simb., Pic.; brecciai, A.Vit. (M.Ruf.), Barb., Tolfa, S.Severa. Sec.sc.: rupi e pascoli cacum., ≥1500 m Marem., tra Circeo e Terr.; amb. umidi, boscaglie, Note. In passato erroneamente Ind. come L. mon- radure, 0-600 m tanus subsp. melanotrichus (Vierh.) Widder ex Klasea nudicaulis (L.) Fourr. [Serratula n. (L.) DC.] Pittoni – NT; VU Leontodon rosani (Ten.) DC. [L. villarsii (Willd.) Sec.sc.: Simb. (sopra SS. Trinità, M.Autore, leg. A. Loisel., L. hirtus L.] - MC Béguinot, 1895 - RO-HR); prati, 1400 m Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); Lactuca muralis (L.) Gaertn. [Mycelis m. (L.) pascoli e pendii aridi, marg. strade, 0-1000 m Dumort.] - MC Leontodon saxatilis Lam. subsp. saxatilis [L. leysseri In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); boschi e (Wallr.) G. Beck, L. taraxacoides (Vill.) Mérat] - R boscaglie, radure, rupi ombrose, muri, 0-1800 m A.Vit. (Lam.), Cim., Laga, Cast.Porz., Circeo. Lactuca perennis L. subsp. perennis - PC Sec.sc.: Reat., Fiumic., e Ind. per: Roma, Lucr.; Reat., Term., Duch., Sab., Simb., Ern., Lep. Sec.sc.: prati umidi, rive, 0-600 m Lucr.; pascoli, rupi, arbusteti, 500-2000 m Leontodon tuberosus L. [Thrincia tuberosa (L.) Lactuca saligna L. - MC DC.] - MC Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati, incol- incolti, rud., muri, marg. strade, 0-1000 m ti, sponde, pascoli aridi, radure, 0-1000 m Lactuca sativa L. - CAS Leontopodium nivale (Ten.) Huet ex Hand.-Mazz. Roma, Ern.; incolti, rud., 0-800 m – RR; VU; LR Lactuca serriola L. (L. scariola L.) - MC Ern. (tra Campo Catino e M. la Monna, leg. B. In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., Anzalone, 1982 - RO-HA). Ind. per Laga [Pizzo di colt., marg. boschivi, 0-800 m Sevo, FIORI, (1923-29) 2: 667]; brecciai, detriti, Lactuca viminea (L.) J. et C. Presl subsp. chondrilli- 1900 m flora (Boreau) Bonnier - C Leucanthemopsis alpina (L.) Heywood – RR; VU Laga (Pizzo di Sevo, G. Tondi, 1983 - H.Ton). In gran parte della Regione (escl.: Barb., Litor., leg. Ind. per Pizzo Deta (Ern.). Sec.sc.: Ind. per Ponz.); incolti, prati aridi, pascoli, rud., 50-1500 m M.Meta (Pic.); pascoli, brecciai, 2300-2400 m Lactuca viminea (L.) J. et C. Presl subsp. viminea - ? Leucanthemum heterophyllum (Willd.) DC. - MR; Ind., per errore, per: Sorat., Simb. (M.Autore), LR Lep., Main. Laga, Term., Sab. (M.Tancia);pr ati, pascoli, radure, Lactuca virosa L. - R 1200-2100 m Barb., Cim. (Soriano), Roma (Scalo Ost.), Ruffi, Leucanthemum ircutianum Turcz. ex DC. subsp. Simb., Aur., Pic.; incolti, garighe, marg. boschivi, asperulum (N.Terracc.) Vogt et Greuter (L. vulga- 50-1500 m re Lam. var. asperulum N.Terracc.) - MR Laphangium luteoalbum (L.) Tzvelev (Gnaphalium Laga (F.so Cerruglia), Sab., Ern., Pic.; sponde, luteo-album L.) - MR radure, boschi, 500-1300 m Sab. (L.Turano), Roma, Nettuno (Foglino), Leucanthemum ircutianum Turcz. ex DC. subsp. Circeo. Ind. per: Viterb. e, nel Sec.sc.: Simb., Terr.; ircutianum (L. vulgare auct. p.p., non Lam.) - MC incolti umidi, sponde, 0-1000 m Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.); Lapsana communis L. subsp. communis - MC radure e marg. boschivi, incolti, prati, sponde, 0- In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); boschi, 1500 m boscaglie, arbusteti, radure, 0-1700 m Note. Cfr. GUTERMANN, 1975 Leontodon autumnalis L. - RR; LR Leucanthemum pallens (Perreym.) DC. - MC Laga, Cicol. (Rascino), Sab. (M.Navegna); prati, In gran parte della Regione (escl. Ponz.); boschi, pascoli, 500-2000 m macchie e boscaglie, incolti, sponde, 50-1200 m Leontodon cichoraceus (Ten.) Sanguin. - MC Note. Per Roma talora Ind. come L. latifolium DC. Nella maggior parte della Regione (Ponz. escl.); (BÉGUINOT, 1897a; MONTELUCCI, 1953) prati, boschi, praterie mont., 0-1500 m Leucanthemum tridactylites (Kern. et Huter) Huter, Leontodon crispus Vill. subsp. crispus - C Porta et Rigo [L. atratum (Jacq.) DC. subsp. t. A.Vit. (M.Ruf.)., Laga, M.Reat., Duch., Sab., Tib., (Kern. et Huter ex Rigo) Heywood] - MR Lucr., Ruffi, Simb., Ern., Lep., Aus., Pic.; rupi, Laga, Duch., Simb., Ern., Pic. (Metuccia); praterie prati aridi, garighe, incolti, 300-1800 m mont., 1500-2100 m Leontodon hispidus L. - MC Leucanthemum vulgare Lam. subsp. vulgare [L. In gran parte della Regione (escl.: Barb., Litor., praecox (Horvatic) Horvatic] - C Circeo, Ponz.); praterie mont. e subalp., rupi, pasco- Viterb., Laga, M.Reat., Sab., Roma, Pren., Simb., li cacum., 500-2100 m Ern., Cast.Rom., Cioc., Lep., Aus.; boschi, incolti, 294 ANZALONE et al.

aree marg., prati, 0-1500 m subsp. hybridus (P. officinalis Moench) - MC Limbarda crithmoides (L.) Dumort. subsp. crith- In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); amb. umidi, moides (Inula c. L.) - C fossi, sponde, stagni, rive, 0-1700 m Litor., Ponz.; amb. salmastri, dune e retrodune, rupi Phagnalon rupestre (L.) DC. - R maritt., 0-50 m Cast.Porz., Circeo, Aus., Aur., Ponz. Ind. per Mantisalca salmantica (L.) Briq. et Cavill. Simb. e Ern. Sec.sc.: Ind. per Roma; rupi, muri, 0- (Centaurea s. L.) – NT; EW 800 m Sec.sc.: Tarq. (Porto Clementino, leg. G. Parsi, Phagnalon saxatile (L.) Cass. – RR; VU 1901 - RO-HR), Roma (Porta San Pancrazio, leg. Aur. (Fondi e M.Cocoruzzo), Ponz. (Zann., Vent. P. Sanguinetti, 1829 - RO-HR) e, nel Sec.sc., Palm.); rupi, muri, 0-100 m Note. Pianta ignorata per tutta l’Italia Centr. (o Phagnalon sordidum (L.) Rchb. - C meglio per l’intera Penisola). Citata in PIGNATTI Term., Reat. (Greccio), Val Tib., Sab., Tib., Lucr., (1982) solo per Lig. e Sic., è stata racc. in Toscana Roma, Ruffi, Simb., Ern., Lep. Sec.sc.: A.Vit. (M.Argentario, leg. C.P.S. Sommier, 1883 - FI) ma (Bolsena), Cicol. (Concerviano); rupi, muri, rud., non vi è stata più ritrovata già da Sommier 0-800 m (BALDINI, 1995) Picnomon acarna (L.) Cass. (Cirsium a. Moench) - Matricaria chamomilla L. [Chamomilla recutita (L.) PC Rauschert] - MC Term., Tolfa, Sab., Lucr., Ruffi, Pren., Simb., Ern., Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); Aur. Ind. per Roma (Tev.); incolti, pascoli, rupi, incolti, rud., colt., prati, 0-1000 m 400-1200 m Matricaria discoidea DC. [Chamomilla suaveolens Picris hieracioides L. subsp. grandiflora (Ten.) (Pursh) Ridb.] - CAS Arcang. - RR Roma (Scalo Ferr. Ostiense, leg. A. Cacciato, 1959 Laga (F.so Selva Grande) (leg. A. Brilli-Cattarini, - RO-HR); Ern. (Campo Catino, leg. E. Lattanzi, 1992 - PESA). Sec.sc.: Ind. per: Term., Pic.; sponde, 2002 - H.Lat); rud., 50-1700 m 1350 m Notobasis syriaca (L.) Cass. (Cirsium syriacum Picris hieracioides L. subsp. hieracioides - CC Gaertn.) - MR In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); incolti, rud., Civ., Tolfa, Lit.rom. (S.Severa-Cerveteri). Sec.sc.: marg. strade, prati aridi, 0-2000 m Roma (Ponte Galeria); incolti, pascoli aridi, marg. Picris hieracioides L. subsp. spinulosa (Bertol. ex strade, 0-500 m Guss.) Arcang. - MC Onopordum acanthium L. subsp. acanthium - C In gran parte della Regione (escl. Ponz.); incolti, Viterb. (Lam., Bomarzo), Term., Reat., V.Tev., rud., marg. strade, prati aridi, 0-2000 m Sab., Lucr., Roma, Pren., Simb., Ern., Cast.Rom., Prenanthes purpurea L. - PC Aur. Ind. per: Pic., Main.; pascoli, incolti, garighe, Laga, Reat. e Term., Duch., Sorat., Simb., Ern., 50-1500 m V.Liri, Pic., Main.; boschi mont., spec. faggete, forre, Onopordum illyricum L. subsp. horridum (Viv.) 500-2000 m Franco (O. horridum Viv.) - R Ptilostemon strictus (Ten.) Greuter (Cirsium stric- Cim., Laga, Roma, Lit.rom. (Anzio), Ern., tum Link) - C Cast.Rom.; incolti, garighe, radure e marg. boschivi, A.Vit. (M.Ruf.), Laga, Term., Sab., Tib., Lucr., 50-1000 m Ruffi, Pren., Simb., Ern., Cast.Rom., Lep., Aus., Onopordum illyricum L. subsp. illyricum - MC Aur., Val.Com. Sec.sc.: Ind. per: Roma, Rieti; A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Barb., Cim., Civ., Term. e garighe, boschi, radure, prati, 50-1500 m Reat., Sorat., Sab., Lucr., Vicar., Roma, Cast.Porz., Pulicaria dysenterica (L.) Bernh. - MC Ruffi, Simb., Ern., Scal., Aus., Aur.; incolti, gari- In quasi tutta la Regione (Ponz. incl., non risulta ghe, rud., pascoli, prati, 0-1000 m per: Term., Duch.); incolti, prati umidi, sponde, 0- Otanthus maritimus (L.) Hoffmanns. et Link subsp. 1500 m maritimus [Diotis maritima (L.) Desf.] - PC Pulicaria odora (L.) Rchb. - MC Litor. (escl. Cast.Porz.); spiagge, dune e retrodune, A.Vit., V.Tev., Tolfa, Tib., Lucr., Vicar., Litor., 0-10 m Simb., Ern., Cast.Rom., Lep., A.Pont., Aus., Aur.; Pallenis spinosa (L.) Cass. subsp. spinosa [Asteriscus macchie, radure, prati, incolti, 0-1000 m spinosus (L.) Schultz Bip.] - MC Pulicaria sicula (L.) Moris - MR; LR Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.). Roma, Litor. (Cast.Porz., Padiglione, Nettuno), Non risulta per: Laga, Term., Duch.); incolti, rud., Agro Pont. (B.go Isonzo). Ind. per: Aur. Sec.sc.: radure, prati aridi, garighe, marg. strade, 0-1200 m Litor. fra Civ. e Ostia; radure e prati umidi, 0-50 m Petasites albus (L.) Gaertn. - RR; LR Pulicaria vulgaris Gaertn. - PC Laga (F.so Selva Grande, leg. S. Di Massimo e L. A.Vit. (Lam.), Cim., Roma, Cast.Porz., Nettuno Gubellini, 1991- PESA). Ind. per Term., Ern. (Foglino), Simb., Ern., Aur. Sec.sc.: Sabat. Sec.sc.: Ind. per Pic.; sponde, 1400-1500 m (Campagnano), Treia (Mazzano), Cast.Rom. Petasites fragrans (Vill.) C. Presl - CAS (Albano); prati umidi, sponde, radure, 0-600 m Roma (M.Mario, leg. B. Anzalone, 1995 - RO- Reichardia picroides (L.) Roth - MC HA); rud., 50 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati aridi, Petasites hybridus (L.) P. Gaertn., B. Mey. et Scherb. pascoli, radure, incolti, rupi, muri, 0-1000 m Flora vascolare del Lazio 295

Rhagadiolus stellatus (L.) Gaertn. (R. edulis Laga, Reat., Term., Sab., Scal., Aur., Ind. per Gaertn.) - MC Duch. Sec.sc.: Simb.; praterie, pascoli, radure, boschi In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati, incol- radi, 900-1700 m ti, radure, boscaglie, marg. strade, 0-1000 m Senecio doronicum (L.) L. - R Robertia taraxacoides (Loisel.) DC. (Hypochaeris Laga, Term., Duch., Simb., Scal., Ern., Aur.; prati, robertia Fiori) - PC pascoli, brecciai, 700-1500 m Laga, Term., Reat., Duch., Simb., Ern., Pic. Senecio erraticus Bertol. subsp. barbareaefolius (M.Meta); rupi, brecciai, pascoli aridi, 800-2200 m (Wimm. et Grab.) Beger - R Santolina etrusca (Lacaita) Marchi et D’Amato – Duch., Tivoli, Roma, Percile, Ninfa, Pic. Ind. per: MR; VU; LR Simb.; amb. umidi, radure boschive, sponde, 0-1500 m A.Vit. (M.Ruf., F.Paglia e affluenti), V.Tev. Note. Vanno riferite qui, o all’entità seguente, tutte (Bassano in Tev., Monterotondo); greti, prati, le indicaz. bibl. o d’erbario sub S. jacobaea, o S. j. pascoli, 50-500 m var barbareaefolius. S. jacobaea non esiste nel Lazio Note. Cfr. ARRIGONI, 1979 Senecio erraticus Bertol. subsp. erraticus - C Santolina marchii Arrigoni - CAS In gran parte della Regione (non risulta per: Reat., Reat.?, Roma, Aur. (Formia, Gaeta); incolti, rud., Duch., Laga, Ponz.); amb. umidi, radure boschive, marg. strade, 0-50 m sponde, 0-1500 m Scolymus hispanicus L. - MC Senecio erucifolius L. subsp. erucifolius - C Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.; A.Vit. (M.Ruf.), Reat., Sab., Lucr., Roma, Ruffi, non risulta per: Laga, Term., Duch.); incolti, rud., Pren., Simb., Scal., Ern., Aus., Aur., Pic.; incolti, marg. strade, radure, colt., 0-800 m radure, arbusteti, prati, sponde, 0-1000 m Scolymus maculatus L. - R; LR Senecio gibbosus (Guss.) DC. subsp. bicolor Tolfa, Sasso (RM), Lit.rom. (S.Sev., Furbara, (Willd.) Peruzzi, N.G. Passal. et Soldano [S. bicol- Cerveteri). Sec.sc.: Tarq., Civ., Roma (Scalo Ost.); or (Willd.) Tod.] - RR prati aridi, incolti, rud., 0-600 m Ponz. (Ponza, leg. L. Veri, 1972; Palm., 1969 e Scorzonera aristata Ramond ex DC. - RR S.Stef., 1967, leg. B. Anzalone - RO-HA); rupi Laga (Pizzo di Sevo, leg. G. Tondi, 1998 - H.Ton); maritt., 0-100 m vaccinieto, 1800 m Senecio gibbosus (Guss.) DC. subsp. cineraria Scorzonera austriaca Willd. - RR; LR (DC.) Peruzzi, N.G. Passal. et Soldano (S. cinera- Aur. (M.Faggeto, M.Petrella, M.S.Angelo); prati ria DC.) - CAS aridi, pascoli di vetta, 1200-1500 m Roma, Lit.rom., Circeo, Aur. (litor.). Ind. per Scorzonera hispanica L. subsp. glastifolia (Willd.) Bagnoregio (A.Vit.), Civ., Tolfa; incolti, rud., rupi, Arcang. (S. glastifolia Willd.) - PC dune maritt., 0-100 m A.Vit., Barb., Ern., Cast.Rom., Aus., Aur.Sec.sc.: Senecio inaequidens DC. - NAT Mar.laz. (Tarq., foce Marta), Civ.; praterie, pascoli Viterbo, Sabat. (Settevene, Treia), Roma (Tev., aridi, 300-1500 m M.Testaccio, Scalo Ostiense), V.Liri, Aur. (zona Scorzonera hispanica L. subsp. neapolitana Esperia-Portella), Main. (S.Biagio Sarac.); rud., (Grande) Greuter (S. trachysperma Guss.) - RR; LR incolti, marg. strade, 0-800 m Ind. per Aus. (M.Schierano, LUCCHESE, LATTANZI, Senecio leucanthemifolius Poir. subsp. leucanthemi- 2000); radure, prati aridi, 700 m folius - C Scorzonera jacquiniana (W.D.J. Koch) Boiss. Viterbo, Roma, Ostia Ant., Guidonia, Bagni di (Podospermum canum C.A. Meyer) - C Tivoli e Tivoli, Ardea, Litor. (da S.Severa a Fondi) In gran parte della Regione (escl.: Barb., Litor., Priverno, Ponz.; rupi, dune, prati, incolti, 0-400 m Ponz.); prati aridi, marg. strade e di colt., 50-1000 m Senecio lividus L. - R Scorzonera laciniata L. [Podospermum laciniatum Barb., Treia, Circeo, Ponz. (Zann. e S.Stef.). Sec.sc.: (L.) DC.] - RR Ind. per: A.Vit. (Lam.), M.Catillo (Tivoli) e A.Vit. (M.Ruf., loc. La Bandita, leg. A. Scoppola, Montecass.; rupi, incolti, sponde, radure, 0-500 m 1995 - UTV), Barb. Ind. per varie loc.; incolti Senecio mikanioides Otto ex Walp. - CAS, RR argill., 300 m Aur. (Formia, leg. B. Moraldo e F. Minutillo, 1986 Scorzonera purpurea L. subsp. purpurea – RR; VU - RO-HA). Ind. per Circeo per conf. con S. angu- Laga: P.Accumoli e M.Inversaturo; prati aridi, latus; greti, rud., 10 m 1300-1700 m Senecio ovatus (P. Gaertn., B. May. et Scherb.) Senecio alpinus (L.) Scop. (S. cordatus Koch) - MR Willd. (S. fuchsii C.C.Gmelin) - PC Laga, Term. (Rio Fuggio), Pic. (Valle di Canneto, Laga, Term., Lucr., Ern., Cast.Rom., Lep.; boschi, Rio Mollarino), Main. (M.Cavallo); sponde, radure marg. e radure (spec. castagneti e faggete), 500-1500 m di faggeta, 1000-1800 m Note. Vengono qui indicate due entità (S. stabianus Senecio angulatus L. f. - CAS e S. ovatus) per tenere conto della bibl. e delle Lit.rom. (S.Marin.), Lep. (Roccagorga), Sabaudia, apparenti differenze morfologiche degli exs. esami- Terr., Circeo, Vent. Ind. per Aur.; incolti, rud., nati. Esistono però molti altri exs. (delle stesse loc. marg. strade, 0-500 m citate) che presentano caratteri intermedi tra le Senecio apenninus Tausch [S. doronicum (L.) L. var. due, e pertanto è molto probabile che si tratti sem- a. (Tausch) Fiori] - R pre di una sola entità. L’argomento è tuttora allo 296 ANZALONE et al.

studio e quindi da definire (ANZALONE, 2002) [Aetheorhiza bulbosa (L.) Cass. subsp. b.] - MC Senecio petasitis (Sims) DC. - CAS Nella maggior parte della Regione, specialm. nei Roma (Palatino, leg. A. Cacciato, 1952 - RO-HR); settori litor. e sublitor., Ponz. incl., ma anche all’in- rud., 50 m terno (Lam., Barb., Laga, Sorat., Sab.); macchie, Senecio provincialis (L.) Druce (S. gerardii Godr. et dune, incolti, 0-600 m Gren.) - MR Sonchus maritimus L. subsp. maritimus - PC Laga, Aur. (Piano Terruto). Ind. per Simb.; pascoli Mar.laz. (Montalto di Castro), Tib. (Acque Alb.), aridi, macereti, radure, 800-1800 m Litor., Circeo, Aus., Aur.; retrodune umide, sponde, Senecio scopolii Hoppe et Hornsch. ex Bluff et acquitr. subsalsi, 0-50 m Fingerh. (S. tenorei Pignatti) - PC Sonchus oleraceus L. - CC Laga, Term., Reat., Duch., Simb., Ern., Lep., Aur. In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., Sec.sc.: Sab. e Ind. per Pic.; pascoli, praterie mont., colt., marg. strade, 0-1500 m radure boschive, macereti, 800-2000 m Sonchus tenerrimus L. - C Senecio squalidus L. (S. rupestris Waldst. et Kit.) - Viterb., Sorat., M.Tib., Sabat., Roma, Litor., PC Ruffi, Pren., Simb., Ern., Cast.Rom., Cioc., Lep., Laga, Term., Duch., Simb., Ern. Pic. (M.Meta). A.Pont., Aus., Aur., Pic., Cairo; rupi, muri, rud., Sec.sc.: Ind. per Cairo; rupi, praterie, 1000-1900 m incolti, 0-800 m Senecio stabianus Lacaita [S. nemorensis L. subsp. s. Staehelina dubia L. - RR (Lacaita) Pignatti] - PC A.Vit. (M.Ruf.), Rieti. Sec.sc.: Sab. (presso Calvi) e Laga, Term., Duch., Cim., Simb.; radure e marg. Ind. per Terr.; pendii erosi, greti, amb. aridi, rupi, boschivi, 800-1500 m 200-600 m Senecio sylvaticus L. – RR; EW Symphyotrichum lanceolatum (Willd.) G.L. Nesom Viterb. (), Sabat. (). Sec.sc.: A.Vit. (Aster lanceolatus Willd.) - CAS (Bolsena), Tolfa, Lep. (Roccamassima). Ind. per Aur. (Fondi, L.Lungo, L.S.Puoto); amb. umidi, 0- Cast.Rom.; arbusteti, 200-400 m 10 m Senecio vulgaris L. - CC Symphyotrichum novi-belgii (L.) G.L. Nesom In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, colt., (Aster n.-b. L.) - CAS prati, rud., muri, marg. strade, 0-1800 m Roma, Cast.Rom. (Montecompatri), Main. Serratula tinctoria L. subsp. tinctoria var. pontina (S.Biagio Sarac.); amb. umidi, radure, 50-900 m Bég. - RR; LR Symphyotrichum squamatum (Spreng.) G.L. Nettuno (Foglino), Circeo, Aus.; boschi, radure, Nesom [Aster squamatus (Spreng.) Hieron.] - INV marg. boschivi, 0-100 m In tutta la fascia litor. e sublitor. (incl. Ponz.) e Serratula tinctoria L. subsp. tinctoria var. tinctoria - R spesso all’interno nelle zone di pianura e collina; A.Vit. (M.Ruf.), Barb., Laga, , Lucr., Ern., Aur. amb. rud. umidi, sponde, rive, 0-800 m (Piana di Fondi); boschi, amb. umidi, 0-1000 m Tanacetum balsamita L. (Balsamita major Desf.) - Silybum marianum (L.) Gaertn. - MC CAS Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); Viterb., Rieti, Pren., Ern. (Trisulti); incolti, rud., colt., incolti, rud., marg. strade, radure, 0-1100 m 200-800 m Solidago canadensis L. - CAS Tanacetum corymbosum (L.) Sch. Bip. var. corym- Viterbo, Main. (L.Cardito presso S.Biagio Sarac.), bosum - R Pic.; rud., incolti, 300-900 m Reat., Duch., Lucr., Simb., Ern., Aur. (M.S.Ange- Solidago gigantea Aiton subsp. serotina (Kuntze) lo); boschi, boscaglie, radure, praterie aride, 500- McNeil - CAS 1500 m Roma, Ern., Posta Fibr. (V.Liri), Aur.;incolti, rud., Tanacetum corymbosum (L.) Sch. Bip. var. tenuifo- marg. strade, 0-800 m lium (Willd.) Briq. et Cavill. - C Solidago virgaurea L. subsp. virgaurea - MC In gran parte della Regione (escl.: Barb., Litor., Nella maggior parte della Regione (escl.: Litor., Circeo, Ponz.); boschi, radure, boscaglie, praterie Ponz.); boschi, boscaglie, radure, 400- 1500 m mont., 400-2000 m Sonchus arvensis L. subsp. arvensis - R Tanacetum parthenium (L.) Sch. Bip. - MC Laga, Lucr., Simb., Ern., Aus., Aur. Ind. per In gran parte della Regione (escl. Ponz.); boscaglie, Anagni. Sec.sc.: Ind. per: Viterb., Cast.Rom.; incol- radure, incolti, rud., sponde, 0-1500 m ti umidi, marg. colt. e strade, arbusteti, 0-1000 m Tanacetum vulgare L. - R Sonchus asper (L.) Hill subsp. asper - MC Sorat., Lucr. (presso ), Roma, Aur. In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); rud., incol- Ind. per Ern. Sec.sc.: Rieti; incolti, rud., prati, marg. ti, colt., marg. di strade, 0-1500 m strade, 0-800 m Sonchus asper (L.) Hill subsp. glaucescens (Jord.) Taraxacum apenninum (Ten.) Ten. – R; EW Ball [S. asper subsp. nymanii (Tineo et Guss.) Laga, Term., Reat., Duch., Simb. Sec.sc.: Lucr. e Hegi] - R Ind. per Pic.; vaccinieti, brecciai, pascoli e praterie Laga, Lucr. (Mandela), Cioc. (Macchia Anagni). d’altitud., 2000-2100 m Per errore Ind. per Palm. (Ponz.); marg. faggeta, Taraxacum glaciale Huet ex Hand.-Mazz. - RR; LR; 450-1500 m LR Sonchus bulbosus (L.) N. Kilian et Greuter Laga, Main. (M.Forcellone, M.Cavallo, Flora vascolare del Lazio 297

M.Predicopeglia), Pic. (Metuccia, Passo Monaci); Ern., Circeo, Aus., Aur.; incolti, prati, marg. colt. e vallette nivali, praterie d’altitud., 1700-2000 m strade, 0-1500 m Taraxacum laevigatum (Willd.) DC. (incl. T. ery- Tragopogon pratensis L. subsp. orientalis (L.) elak. throspermum Andrz. ex Besser) - MC - MR Č In gran parte della Regione (escl. Ponz.); marg. sen- Laga, Reat., Simb.; prati, pascoli, 500-2000 m tieri, prati, praterie subalp., 50-1800 m Tragopogon pratensis L. subsp. pratensis - C Taraxacum megalorrhizon (Forssk.) Hand.-Mazz. - In gran parte della Regione (escl.: Barb., Litor., ?; LR Ponz.); prati, pascoli, marg. strade, 100-1500 m Ind. per il Lazio da PIGNATTI (1982) Tragopogon samaritani Heldr. et Sart. ex Boiss. - C Taraxacum obovatum (Willd.) DC. – NT; EW In gran parte della Regione (escl. Ponz.); prati Sec.sc.: Lucr. (M.Gennaro, leg. A. Terracciano, aridi, incolti, pascoli, 300-1800 m 1891 - RO-HR) Tripleurospermum inodorum (L.) Sch. Bip. Taraxacum officinale Weber - CC (Matricaria perforata Mérat, M. inodora L. - Nella maggior parte della Regione (non risulta per nomen illeg.) - CAS, RR Ponz.); incolti, radure boschive, prati, rud., marg. Roma (leg. B. Anzalone, 1976 e 1986 - RO-HA); strade, 0-2000 m rud., sponde, 50 m Taraxacum palustre (Lyons) Symons – RR; EW Tripolium pannonicum (Jacq.) Dobrocz. subsp pan- A.Vit. (M.Ruf., loc. Monaldesca, leg. A. Scoppola, nonicum [Aster tripolium L. subsp. pannonicus 1993 - UTV). Sec.sc.: Fiumic. e Isola Sacra (Jacq.) Soó] - PC (Lit.rom.) e presso Tivoli; amb. umidi nella cerreta, Litor. (da Cerenova a Gaeta); inoltre Agro Pont. e 700 m Aus.; amb. umidi (anche salmastri) litor. e sublitor., Tephroseris integrifolia (L.) Holub subsp. integrifo- sponde, 0-50 m lia [Senecio integrifolius (L.) Clairv.] - MR Tussilago farfara L. - MC Laga, Ern., Cast.Rom., Pic. (Metuccia). Sec.sc.: In quasi tutta la Regione (Ponz. escl. Sec.sc.: Vent.); Lucr.; prati mont., radure di faggeta, 800-1500 m prati umidi, sponde, incolti, marg. strade e di boschi, Tephroseris italica Holub (Senecio brachychaetus boscaglie, 0-2000 m sensu Pignatti) - RR Tyrimnus leucographus (L.) Cass. (Carduus l. L.) - C Laga (F.so Selva Grande, leg. G. Tondi, 1989 - A.Vit., Cim., Term., Sorat., Tolfa, Tib., Lucr., H.Ton). Sec.sc.: Ind. per: Cast.Rom. (probab. per Sabat. (Oriolo Rom.), Roma, Cast.Porz., Pren., equivoco con S. integrifolius); praterie mont., 1400 m Cast.Rom., Lep., Aus., Aur., Cairo. Sec.sc.: Ind. Tolpis umbellata Bertol. [ Auct. Fl.It. non T. barbata per: Civ., Simb., Ern.; (L.) Gaertner] - C incolti, prati, marg. strade, In gran parte della Regione (Ponz. incl.); incolti, radure, 0-1200 m radure, prati aridi, 0-500 m Urospermum dalechampii (L.) F.W. Schmidt - MC Tolpis virgata (Desf.) Bertol. subsp. grandiflora In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); incolti, prati, (Ten.) Arcang. - ? marg. strade e sentieri, radure, 0-1500 m Urospermum picroides (L.) Scop. ex F.W. Schmidt - Ind. per Aur. (TERRACCIANO, 1872-78) Tolpis virgata (Desf.) Bertol. subsp. virgata - MC MC In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati, marg. In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, strade, boscaglie, incolti, 0-1000 m marg. strade, rud., radure, prati aridi, 0-1000 m Tragopogon crocifolius L. - R Xanthium orientale L. subsp. italicum (Moretti) A.Vit. (M.Ruf.), Lucr., Ruffi, Scal., Aur. Ind. per: Greuter (X. italicum Moretti) - INV Duch., Simb., Lep. e, per errore, per: Term. e Pic. Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); (si tratta di T. samaritani); praterie mont., 700- incolti, rud., spiagge, pascoli, rive, sponde, 0-600 m 1400 m Xanthium spinosum L. - INV Tragopogon dubius Scop. (T. major Jacq.) - R; LR In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, rud., Viterbo (leg. G. Bazzichelli, 1964 - RO-HB). marg. strade, 0-1000 m Sec.sc.: Simb. Ind. per: Term., Cerveteri, Aur.; Xanthium strumarium L. subsp. strumarium - R incolti, 320 m Sab., Lit.rom. (Ostia, Fiumic.), Ern., Lep., Aur., Tragopogon eriospermus Ten. - PC Ponz. Sec.sc.: V.Tev., Roma, Cast.Rom. e Ind. per: Laga, Term., Cicol., Lucr. (Percile), Simb., Ern. Agro Pont., V.Liri; incolti, rud., 0-1000 m Sec.sc.: Roma e Ind. per: Civ., Sorat., Itri; prati, Xeranthemum cylindraceum Sm. (X. foetidum pascoli, incolti, 0-1500 m Auct., non Moench) - C Tragopogon porrifolius L. subsp. australis (Jord.) A.Vit. (M.Ruf.), Barb., Term., Reat., Sab., Lucr., Nyman - C Ruffi, Pren., Simb., Scal., Ern., Aus., Aur. Sec.sc.: A.Vit. (M.Ruf. e Lam.), Sab., Lucr., Sabat., Roma, Ind. per: Tolfa, Roma, Pic., Main.; prati aridi, Ruffi, Pren., Scal., Cast.Rom., Lep., Aur., Pic. Ind. incolti, 0-1500 m per: Civ., Terr.; incolti, prati, marg. strade e colt., 0- Xeranthemum inapertum (L.) Mill. - C 1500 m A.Vit. (M.Ruf.), Term., Reat., Duch., Sab., Lucr., Tragopogon porrifolius L. subsp. porrifolius - C Ruffi, Pren., Simb., Scal., Ern., Aus., Aur., Pic. A.Vit. (M.Ruf. e Lam.), Barb., Laga, Val Tib. Sec.sc.: Ind. per: Tivoli, Sora; prati aridi, incolti, (Bassano, Rignano, Sorat.), Roma, Ruffi, Scal., radure, 500-1500 m 298 ANZALONE et al.

ADOXACEAE Laga: F.so S.Lorenzo (S. Egidio), leg. G. Tondi, 1990 - H.Ton); marg. boschivi, radure, 1425 m Adoxa moschatellina L. subsp. moschatellina - C Knautia illyrica Beck - NT A.Vit., Cim., Laga, Term., Duch., Sab., Lucr., Sec.sc.: Simb. [fra Cervara e M.Calvo, leg. G. Ruffi, Simb., Scal., Lep., Aus. (M.Calvilli). Sec.sc.: Doria, 1895 – GDOR, sub. K. arvensis (L.) Coult. Cast.Rom.; boschi mesof., 300-1800 m var. illyrica] Sambucus ebulus L. - MC Knautia integrifolia (L.) Bertol. subsp. integrifolia - In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); radure, MC incolti, colt., arbusteti, 0-1300 m Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); Sambucus nigra L. - MC prati, pascoli, incolti, colt. abband., boscaglie, 0- In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); arbusteti, 1200 m boschi, radure, incolti, sponde, 0-1400 m Knautia purpurea (Vill.) Borbás - MC Sambucus racemosa L. - ? In quasi tutta la Regione (escl.: Litor., Circeo, Ind. da TENORE (1835) per Valle di Canneto Ponz.); prati, pascoli, radure, boscaglie, 50-2000 m (Pic.); certam. erronee le indicaz., del Sec.sc., per: Note. Sono probab. da riferire qui tutte le indicaz. Cast.Rom., Sabat. bibl. di K. arvensis Viburnum lantana L. - MR Lomelosia argentea (L.) Greuter et Burdet (Scabiosa Laga, Reat., Duch., Simb. Sec.sc.: Ind. per: Term., a. L.) - R Aur.; marg. boschivi, 500-1300 m Cim. (Via Cimina e pr. Viterbo), Term., Reat., Viburnum opulus L. - R; LR Duch., Ruffi, Simb., Circeo. Sec.sc.: Montefiasc., Reat. (L.Ripa Sottile), Nettuno (Foglino), Simb. Soratte. Ind. per: Bagnoregio, M.Artemisio (Jenne), Circeo (Baia d’Argento, Fonte Lucullo). (Cast.Rom.); pascoli, marg. strade, 50-800 m Sec.sc.: Riofreddo, Vallinfreda, Pal.Pont., Terr.; Lomelosia crenata (Cirillo) Greuter et Burdet boschi umidi, arbusteti, sponde, rive, 0-500 m (Scabiosa c. Cirillo) - R Viburnum tinus L. subsp. tinus - MC Laga, Aur., Pic. (Villa Latina), Cairo, Main. In gran parte della Regione (specialm. nel settore (S.Biagio Sarac.); medit. e submedit.), Ponz. incl.; rupi, brecciai, pascoli e praterie marg. boschivi, d’altitud., 500-1300 m boscaglie, macchie, rupi, arbusteti, 0-800 m Lomelosia graminifolia (L.) Greuter et Burdet subsp. graminifolia (Scabiosa g. L.) - R CAPRIFOLIACEAE Laga, Term., Duch., Simb., Ern., Pic.; amb. rup. Centranthus calcitrapae (L.) Dufr. subsp. calcitra- cacum., brecciai, 800-2200 m pae - C Lonicera alpigena L. subsp. alpigena - PC Litor., Ponz.; inoltre: Soratte, Bagni di Tiv., Roma; Term., Reat., Duch., Simb., Ern. Sec.sc.: Lep.; dune, travertini, macchie, 0-400 m boschi mont., radure, boscaglie, 800-2000 m Centranthus macrosiphon Boiss. - CAS, RR Lonicera caprifolium L. - MC Litor. (S.Marinella, leg. B. Anzalone, 1947 - RO- In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); marg. HA), Roma (Mostacciano, leg. G. Castelli e G. boschivi, boscaglie, arbusteti, macchie, 0-1200 m Buccomino, 2003 - FI, RO); incolti, marg. strade, Lonicera etrusca Santi - MC 0-50 m In gran parte della Regione (non risulta per Laga, Centranthus ruber (L.) DC. subsp. ruber - MC Duch., Circeo, Ponz.); boscaglie, boschi, arbusteti, Diffuso in tutta la fascia medit. (Ponz. incl.) e sub- pascoli, 0-1100 m medit., ma anche in molte zone interne; muri, Lonicera implexa Aiton - MC rupi, incolti, 0-1000 m In tutto il settore medit. e submedit. della Regione, Cephalaria leucantha (L.) Roem. et Schult. - MC Ponz. incl.; boscaglie semprev., arbusteti, 0-500 m In gran parte della Regione (escl.: Barb., Litor, Lonicera japonica Thunb. - NAT Ponz.); rupi, garighe, incolti, marg. boschivi, prati Cim. (L.Vico), Antrodoco (Reat.), Roma, Ostia aridi, 50-1200 m Antica, Lep., A.Pont., Aus., Gaeta e Scauri; marg. Cephalaria transsylvanica (L.) Roem. et Schult. - C boschivi e boscaglie, arbusteti, incolti, 0-600 m In gran parte della Regione (non risulta per: Lam., Lonicera xylosteum L. var. nigra Loisel. - R Barb., Duch., Cast.Porz., Cast.Rom., Ponz.); incol- Laga, Reat., Duch., Simb., Ern.? Sec.sc.: Ind. per: ti, garighe, marg. strade, 0-1200 m Cim. (Palanz.), Aur., Pic.; boschi mont., radure, Dipsacus fullonum L. (D. sylvestris Huds.) - MC boscaglie, 900-1800 m In quasi tutta la Regione (escl. Duch., Ponz.); Pycnocomon rutifolium (Vahl) Hoffmanns. et Link incolti, prati umidi, sponde, boscaglie, 0-1400 m (Scabiosa rutifolia Vahl) - PC Knautia arvensis (L.) Coult. - ? Litor. (da Fregene a Gaeta); spiagge, dune costiere, Non risultano dati certi di presenza nel Lazio di 0-10 m questa specie, forse Ind. sempre per equivoco con Scabiosa columbaria L. - MC K. purpurea In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); incolti, prati Knautia calycina (C.Presl.) Guss. - R e pascoli aridi, marg. boschivi, brecciai, 0-1500 m Laga, Term., Cicol., Sab., Simb., Ern.; pascoli aridi, Scabiosa holosericea Bertol. - R radure, boscaglie, marg. boschivi, 900-1500 m Reat., Duch., Circeo, Aus., Aur. (Esperia, Gari); Knautia drymeia Heuff. s.l. - RR; LR pascoli aridi, incolti, 500-2000 m Flora vascolare del Lazio 299

Scabiosa pyrenaica All. (S. vestita Jord.) - MR Posta Fibr. (V.Liri), Aus., Pic. (Valle di Canneto). Laga (P.Accumoli), Duch., Term. (Sassetelli). Sec.sc.: Ind. per Itri-La Civita (Aur.); pratelli, incol- Sec.sc.: Ind. per: Simb., Ern., Cast.Rom., Cairo; ti aridi, colt., 300-800 m pascoli, brecciai, 1900-2000 m Valerianella discoidea (L.) Loisel. – NT; EW Scabiosa silenifolia Waldst. et Kit. - RR; LR; LR Sec.sc.: Scal. (leg. E. Chiovenda, s.d. - BOLO). Ind. Ern. (Pizzodeta, M.Passeggio), Pic. (Rocca per Simb. (Vallepietra) Altiera); rupi, brecciai, 1800-2000 m Valerianella echinata (L.) DC. - RR; LR Scabiosa triandra L. (S. gramuntia L.) - MR; LR Sab. (Magliano Sab.), V.Liri (Campoli App.), Pic. Laga, Duch. Ind. per: Bagnoregio, Ern., Anagni. Sec.sc.: Simb.; colt., incolti aridi, 200-700 m Sec.sc.: Bolsena e Ind. per Cast.Rom.; prati aridi, Valerianella eriocarpa Desv. - MC boscaglie, 1000-1500 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); incolti, gari- Scabiosa uniseta Savi - PC ghe, prati, macchie, pascoli, rud., 0-900 m A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Term., Sorat., Sab., Lucr., Valerianella locusta (L.) Laterr. [V. olitoria (L.) Roma, Ruffi, Pren., Ern., Aur. Sec.sc.: Simb. Ind. per: Pollich] - MC Cast.Rom., Pic.; prati aridi, boscaglie, 50-1800 m Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); Sixalix atropurpurea (L.) Greuter et Burdet subsp. incolti e colt., prati aridi, 0-1700 m atropurpurea (Scabiosa a. L.) - CAS Valerianella microcarpa Loisel. - C Corn. (Montecelio, leg. G. Montelucci, 1967 - Barb., Laga, V.Tev. (Bassano in Tev.), Sab., Lucr., RO-HM); incolti, 100 m Sabat., Roma, Litor. (Cast.Porz., S.Marinella), Sixalix atropurpurea (L.) Greuter et Burdet subsp. Pren., Circeo, Aus., Aur., Ponz. Sec.sc.: Ind. Per grandiflora (Scop.) Soldano et F. Conti (Scabiosa Cairo; incolti, colt., prati, 0-1000 m maritima L.) - MC Valerianella muricata (Steven ex M. Bieb.) J.W. Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); Loudon [V. truncata (Rchb.) Betcke] - R incolti aridi, marg. strade, radure, boscaglie, 0-1300 m A.Vit. (M.Ruf.). Lucr., Roma, Ostia, Ruffi, Aus., Succisa pratensis Moench (Scabiosa succisa L.) - MR; Aur. (Fondi, M.Orlando). Sec.sc.: Bagni di Tiv. e LR Ind. per Monterotondo (sub V. truncata); colt., Laga (F.so Cerruglia), Nettuno (Foglino), Circeo, incolti, 0-600 m Fondi. Sec.sc.: Agro Pont.; boschi, amb. umidi, 50- Valerianella puberula (Bertol. ex Guss.) DC. - R 1300 m Roma, Litor. (Maccar.-Fregene, Cast.Porz.), Ruffi, Symphoricarpos albus (L.) S.F. Blake (S. rivularis Pren., Simb., Aus. Sec.sc.: Ind. per: Tivoli, Suksd.) - CAS Cast.Rom., Pic.; incolti, colt., 0-1000 m Scal.; colt. abband., 900 m Valerianella pumila (L.) DC. [V. multifida (Gouan) Valeriana montana L. - PC Grande] – RR; LR Laga, Term., Reat., Duch., Simb., Ern. Sec.sc.: Ind. V.Tev. (Bassano in Tev.), Tib. (Acque Albule), per: Pic., Cairo; pascoli, rupi, brecciai, 600-2000 m Roma (Scalo Ostiense), Cioc. (Macchia Anagni); Valeriana officinalis L. - MC incolti, pratelli aridi, 50-300 m In gran parte della Regione (escl. Ponz.); prati Valerianella rimosa Bastard - PC umidi, boschi e radure, sponde, 300-1800 m Sorat., Sab., Roma, Ruffi, Pren., Ern., Lep., Aus. Valeriana saliunca All. - RR; LR Sec.sc.: Ladispoli, Simb. e Ind. per V.Liri; incolti, Term. (vetta, leg. E. Lattanzi, 1992 - H.Lat). colt., marg. strade, 50-1000 m Sec.sc.: Duch.; rupi, brecciai, 1900-2100 m Valeriana tripteris L. - R ARALIACEAE Laga, Term., Duch., Simb., Ern. Sec.sc.: Sab., Aus., Hedera helix L. subsp. helix - MC Ind. per Pic.; rupi, marg. boschivi, 600-2000 m In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); boschi, Valeriana tuberosa L. - C boscaglie, macchie, rupi, muri, 0-1000 m Term., Reat., Laga, Duch., Sab., Lucr., Ruffi, Simb., Hedera helix L. subsp. poëtarum (Bertol.) Nyman - Scal., Ern., Lep., Aur., Cairo. Sec.sc.: Aus.; prati e CAS pascoli mont., marg. boschivi, rupi, 800-1900 m Roma, Ostia Antica; muri e rud., 50 m Valeriana wallrothii Kreyer [V. officinalis L. subsp. Hydrocotyle ranunculoides L. f. - MR; LR; EN collina (Wallr.) Nyman] - MR Lit.rom. (Palo, Maccarese), Agro Pont., Sezze Laga?, Term. (Rio Fuggio), Simb. (Vallepietra), (Lep.), Aus. (Terr., Priverno). Sec.sc.: A.Vit. (Bolse- Ern., Cast.Rom. (Doganella); prati umidi, marg. na), Sabat.; fossi, canali, stagni, 0-400 m boschivi, 500-1400 m Hydrocotyle vulgaris L. - MR; LR; EN Valerianella carinata Loisel. - MC Lit.rom. (Fregene, Ostia), Circeo, Aus. Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); (L.Vescovo), Fondi (Aur.). Sec.sc.: Pal.Pont.; fossi, colt., incolti, muri e rud., prati, 0-1000 m canali, stagni, 0-50 m Valerianella coronata (L.) DC. - R Term., Sab., Simb., Scal., Cast.Rom., Pic. Sec.sc.: APIACEAE Caprarola (Cim.) e Ind. per: Arpino (V.Liri), Cairo; pascoli aridi, arbusteti, 500-1400 m Aegopodium podagraria L. - MC Valerianella dentata (L.) Pollich - R Nella maggior parte della Regione (escl. Lep., Circeo, A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Tib. (M.Catillo), Scal., Ponz.); boschi, amb. umidi, rive e sponde, 0-1000 m 300 ANZALONE et al.

Aethusa cynapium L. subsp. cynapium - R de, acque lentam.correnti, 0-1000 m A.Vit. (M.Ruf.), Term. (Rio Fuggio), Scal., Ern., Astrantia major L. subsp. major - RR Cast.Rom. Sec.sc.: Ind. per Subiaco (Simb.), Pic.; Laga (Selva Grande, Pizzo di Moscio), Main. Ind. boschi mesof., marg. sentieri, 500-1100 m per: Ern. Sec.sc.: Simb., e Ind. per: Term., Pic.; Ammi majus L. - MC boschi mont., arbusteti, pascoli, 1000-1500 m Nella maggior parte della Regione (Ponz. incl.); Note. Sec. PIGNATTI (1982) si tratterebbe della incolti, rud., marg. strade, colt., 0-1300 m subsp. elatior (Friv.) Mal , non riconosciuta da ý Ammi visnaga (L.) Lam. - PC TUTIN (1968) Mar.laz., A.Vit., V.Tev., Tolfa, Tib., Roma, Litor., Astrantia pauciflora Bertol. subsp. tenorei Ruffi, Lep. (Sezze), A.Pont., Aus.; incolti umidi, (Mariotti) Bechi et Garbari - MR; LR; LR sponde, colt., 0-800 m Ern. (M.Passeggio, Pizzo Deta, Prato di Campoli), Ammoides pusilla (Brot.) Breistr. (Ptychotis ammoi- Pic. (Settefrati, M.Meta), Main. (M.Forcellone, des Koch, Petroselinum ammoides Rchb. f.) - C M.Cavallo a Morrone delle Rose); amb . rup., brec- A.Vit. (Lam.), Barb., Civ., Duch., Sorat., Sab., ciai, praterie d’altitud., 1500-2000 m M.Tib., Roma, Lit.rom., Cisterna, Ruffi, Pren., Athamanta sicula L. - PC Ern., Lep., Aus., Aur.; prati e incolti aridi, 0-1400 m Tib., Lucr., Pren., Lep. (Norba, e, nel Sec.sc., Anethum graveolens L. - CAS, NT; EW Sezze), Circeo, Aus., Aur.; rupi, muri, rud., 100- Sec.sc.: Tarq. (leg. E. Rolli, 1866 - RO-HR) 1200 m Angelica sylvestris L. subsp. sylvestris - C Berula erecta (H uds.) Coville (S ium erectum Huds.) Laga., Term., Reat., Tib., Roma, Ruffi, Pren., - C Simb., Scal. (Pant. Roiate), Nettuno, Cioc., In gran parte della Regione (escl.: Laga, Simb., A.Pont., Aus., Pic., Main.; amb. umidi, sponde, Ponz.); fossi, acque lente o stagnanti, 0-1000 m stagni, 50-1500 m Bifora radians M. Bieb. - MR Anthriscus caucalis M. Bieb. (A. vulgaris Pers.) - MR Barb., Tivoli (Acque Alb.), Cioc. (Macchia Pren. (Guadagnolo e Capranica), Pic. Sec.sc.: Ind. Anagni), Aus. (Vallecorsa e Sorg. Pizzanti). Sec.sc.: per: Sabat., Roma, Simb., Terr.; rud., incolti aridi, Roma; colt., 100-400 m 800-1200 m Bifora testiculata (L.) Spreng. - R Anthriscus cerefolium (L.) Hoffm. - CAS, NT A.Vit., Barb., Roma, Cioc. (Macchia Anagni), Sec.sc.: Sab. (M. Aquilone), Alatri Aus., Aur. Sec.sc. : Lucr., Pal.Pont. e Ind. per: Ern., Anthriscus nemorosa (M. Bieb.) Spreng. - RR Cairo; incolti, colt., sponde, prati, 50-500 m Roma (foce Aniene, leg. B. Anzalone, 1978 - RO- Bunium bulbocastanum L. - MC HA), Lunghezza (leg. G. Montelucci, 1943 - RO- In quasi tutta la Regione; prati, marg. boschivi, HM). Ind. per Duch. (PETRICCIONE, 1993); bosca- pascoli, 600-1900 m glie, 50-100 m Bunium petraeum Ten. - RR Anthriscus nitida (Wahlenb.) Garcke - MR; LR Pic. (M.Meta, leg. P. Bassani, 1975; Rocca Altiera, Term. (Rio Fuggio), Pic. (Valle di Canneto), Main. ibid, 1979 – H.Bass). Ind. per Simb. (per errore) e, Sec.sc.: Ind. per Simb.; marg. boschivi, forre, 1000- nel Sec.sc. , per V.Liri; pascoli subalp., 2000-2100 m 1500 m B upleurum baldense Turra - MC Anthriscus sylvestris (L.) Hoffm. subsp. sylvestris - Nella maggior parte della Regione; pascoli aridi e MC rup., garighe, macchie, 50-1100 m In quasi tutta la Regione (escl. Ponz., Circeo); Note . Per errore è stata Ind. per gli Aur. la subsp. incolti, rud., arbusteti, rive, boschi, 0-1500 m gussonei (Ar cang.) Tutin Apium crassipes (W.D.J. Koch ex Rchb.) Rchb. f. - Note. Per le specie annuali di questo genere si è RR seguito SNOGERUP, SNOGERUP (2001) Nettuno (Foglino, leg. E. Perinelli e L. Riggio, B upleurum falcatum L. subsp. cernuum ( Ten.) 1998 - FI). Sec.sc.: Sabat. (L.Bracciano), Circeo Arcang. - C (L.Fogliano); prati umidi, 20 m Laga, Term. e Reat., Duch., Lucr., Simb., Ern., Apium graveolens L. - CAS Aur., Pic. Sec.sc. : Ind. per Lep.; pascoli mont., A.Vit., V.Tev., Sabat., Roma, Litor., Ern., A.Pont., arbusteti, garighe, marg. boschivi, 500-1500 m Aus., Aur., Ponz.; colt., incolti, amb. umidi, 0-1500 m Bupleurum odontites L. - RR Apium inundatum (L.) Rchb. f. - MR Tivoli (M.Ripoli, coll. ignot., 1957 - W; SNOGERUP, A.Vit. (Lam.), Cast.Porz., Agro Pont. (Latina). SNOGERUP, 2001); pascoli aridi, 700 m Sec.sc.: Sabat., Anzio, Nettuno, L.Fogliano, e Ind. Bupleurum praealtum L. (B. junceum L.) - MC per Aur. (Fondi, Minturno); acque stagnanti, pozze In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); garighe, temp., 0-500 m incolti, arbusteti, pascoli, marg. boschivi, 50-1200 m Apium leptophyllum (Pers.) F.Muell. - CAS, RR Bupleurum rollii (Monteluc.) Moraldo (B. gracile Roma (in tre loc., leg. B. Anzalone, 1981, ‘82, ‘85 DC. var. rollii Monteluc.) - PC - RO-HA); rud., marg. strade, 50 m Tib., Lucr., Ruffi, Pren., Simb., Scal., Ern., V.Liri, Apium nodiflorum (L.) Lag. subsp. nodiflorum - C Aus. (M.Calvilli, M.Vaglia), Aur., Main.; pascoli, Nella maggior parte della Regione (escl. Circeo, boscaglie, arbusteti, marg. boschivi, 200-1000 m Ponz., molte zone elevate); fossi, stagni, pozze, spon- Bupleurum rotundifolium L. – MR; VU Flora vascolare del Lazio 301

Term. (tra Vazia e Lisciano), Duch. (Cartore), Ern. Montecass., Pic.; incolti, marg. strade, colt., 0-800 m (zona Trisulti). Sec.sc.: Ind. per Simb.; incolti, colt., Daucus carota L. subsp. carota - CC 400-1200 m In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); incolti, prati Bupleurum subovatum Link ex Spreng. - PC aridi, rud., garighe, 0-1400 m Barb., Reat. (Cotilia), Tib. (Guidonia), Roma, Daucus carota subsp. commutatus (Paol.) Thell. [D. Lit.rom. (S.Marinella), Scal., Ern. (Trisulti), Cioc. gingidium L. subsp. mauritanicus (L.) Onno] - MR (Arpino, Ferentino), Circeo, Aus., Aur., Ponz. Monterot., Aur., Ponz. Sec.sc.: Ind. per Roma (Ponza e Vent.). Sec.sc.: Viterb., Sab., Lucr., Simb.; (Colosseo); incolti, rupi, rud., colt., 0-200 m incolti aridi, colt., 0-800 m Daucus carota L. subsp. drepanensis (Arcang.) Note. Quasi sempre sub B. lancifolium Hornem. Heywood [D. gingidium L. subsp. polygamus Bupleurum tenuissimum L. - C (Gouan) Onno] - ? Civ., Sorat., Sab., Tib., Roma, Litor., Ruffi, Ind. per Fondi e Sperl. (MORALDO et al., 1990) Cast.Rom., Cioc., Lep., Agro Pont., V.Liri, Aus., Daucus carota L. subsp. hispanicus (Gouan) Thell. Aur. Sec.sc.: Ind. per: Mar.laz., Tolfa, Lucr.; garighe, (D. c. subsp. gummifer Hooker f., D. gingidium L. incolti, prati, 0-800 m subsp. g.) - PC Cachrys ferulacea (L.) Calest. - ? Litor., Circeo, Aus., Aur., Ponz. Sec.sc.: Ind. per: Sec.sc.Ind. per Term. (CAVARA, GRANDE, 1914) Tolfa e Velletri (Cast.Rom.); spiagge, dune, garighe, Carum carvi L. subsp. carvi - RR; LR rupi, 0-200 m Laga (Cima delle Serre, leg. A. Brilli-Cattarini, Daucus carota L. subsp. major (Vis.) Arcang. - RR 1993 -PESA); prati umidi, 1350 m Roma (Tev.), Aur. (Itri-LaCivita e Castelforte- Carum flexuosum (Ten.) Nyman (C. heldreichii Suio); garighe, incolti, rud., 50-500 m Boiss.) - MR Daucus carota L. subsp. maritimus (Lam.) Batt. - Laga, Reat. e Term., Duch., Ern. Sec.sc.: Simb. e PC Ind. per Pic. (M. Meta); rupi, brecciai, 600-2100 m Roma, Cast.Porz., Circeo, Aus., Ponz.; incolti, Caucalis platycarpos L. (C. daucoides L.) - R prati aridi, rud., garighe, 0-200 m Term., Sorat., Pren., Aur. Sec.sc.: molte loc.; colt., Daucus carota L. subsp. maximus (Desf.) Ball - R arbusteti, 0-1000 m Monterot., Roma, Ostia, Circeo, Aur., Ponz. Chaerophyllum aureum L. - PC Sec.sc.: Ind. per: Cim.; incolti, pascoli, 0-400 m Cim., Laga, Term., Cicol., Lucr., Simb., Daucus guttatus Sibth. et Sm. - PC Cast.Rom., Main. Sec.sc.: Sab.; incolti umidi, fagge- A.Vit. (Lam.), Cim., Sab., M.Tib., Roma, te, 500-1600 m Lit.rom., Ruffi, Circeo, Aus., Aur. Sec.sc.: Ind. per Chaerophyllum hirsutum L. subsp. hirsutum - MR Civ.; incolti e prati aridi, pascoli, 0-600 m Laga, Term., Simb. Ind. per Roma (certam. per Daucus muricatus (L.) L. - ? equivoco), Ern., e, nel Sec.sc.: per: Viterb., Corn., Ind. per varie loc. (Roma, Bagni di Tivoli, Pic.; radure di boschi, forre umide, sponde, 500- Cast.Rom., Bassano in Tev., Ern.), ma in base a 2000 m controlli d’erb., sempre per equivoco con D. brote- Chaerophyllum hirsutum L. subsp. magellense ri e D. guttatus (Ten.) Pignatti – RR; EW Echinophora spinosa L. - C Laga (F.so Selva Grande, leg. G. Tondi, 1997 - Litor., Ponz.; dune, spiagge, 0-10 m H.Ton). Sec.sc.: Simb., e Ind. per: Term., Duch., Elaeoselinum asclepium (L.) Bertol. subsp. asclepi- Pic.; marg. di faggete, 1500-1600 m um - C Chaerophyllum temulum L. (C. temulentum L.) - Reat., Sab., M.Tib., Ruffi, Simb., Scal., Ern., Lep., MC Circeo, Aus., Aur., Cairo, Ponz. (Palm.); pendii e In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.); arbusteti, incolti aridi, rupi, garighe, 50-1000 m boschi, rud., incolti, 0-1200 m Eryngium amethystinum L. - MC Cnidium silaifolium (Jacq.) Simonk. subsp. silaifoli- Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); um - C pascoli aridi, rupi, praterie mont., 200-1600 m In gran parte della Regione (escl. Ponz.); arbusteti Eryngium barrelieri Boiss. – MR; VU e boscaglie, marg. boschivi, 400-1800 m Roma, Cast.Porz., Nettuno (Foglino), Agro Pont. Conium maculatum L. subsp. maculatum - MC Sec.sc.: Maccarese, Cisterna, L.Fogliano; amb. In quasi tutta la Regione (escl. le zone elevate, umidi, rive, 0-50 m Circeo e Ponz.); incolti, rud., colt., 0-1000 m Eryngium campestre L. - MC Coriandrum sativum L. - CAS In quasi tutta la Regione (escl. Circeo, Ponz.); prati Roma, Acque Albule (Tivoli), Casamari, Arpino, aridi, incolti, rupi, garighe, 0-1500 m Trisulti, Aus.; incolti, rud., colt., sponde, 0-1000 m Eryngium maritimum L. - C Crithmum maritimum L. - C Litor., Ponz.; dune maritt., 0-10 m In tutto il litorale della Regione, Ponz. incl.; rupi Ferula communis L. - C maritt., 0-50 m A.Vit., Barb., Cim., Marem., Lucr., Roma, Ern., Daucus broteri Ten. - PC Cast.Rom., Lep., Aus., Aur., Ponz. (e certam. V.Tev., Sab., M.Tib., Roma, Ruffi, Cioc., A.Pont., altrove); rud., marg. strade, scarpate, 50-1100 m Aus., Aur. Sec.sc.: Cast.Rom. e Ind. per: Cim., Note. Cfr. ANZALONE et al., 1992 302 ANZALONE et al.

Ferula glauca L. [F. communis L. subsp. glauca (L.) lum (Spreng.) Pignatti Rouy et Camus] - C Ligusticum lucidum Mill. subsp. cuneifolium Sorat., Sab., Tib., Roma, Ruffi, Pren., Simb., Lep., (Guss.) Tammaro - MR; LR; LR Circeo, Aus., Aur. (per errore Ind. per Ponz.). Laga (Selva Grande), Duch., Main. Ind. per Simb. Sec.sc.: Ind. per Montecass.; incolti, amb. rup., gari- (Vallepietra); brecciai, rupi, 1500-2000 m ghe, 0-500 m Magydaris pastinacea (Lam.) Paol. – RR; CR Ferulago campestris (Besser) Grecescu (Ferula feru- Aus.: Terr. (Tempio di Giove Anxur, leg. B. lago L.) - C Anzalone, 1984 - RO-HA); rud., 220 m A.Vit. (M.Ruf.), Barb., Sabat., Ruffi, Pren., Simb., Meum athamanticum Jacq. – RR; VU Scal., Ern., Cioc. (Anagni), Lep., Aus., Aur. Sec.sc.: Laga (Laghetta, F.so Selva Grande, P.Accumoli). racc. o Ind. per: Tib., Roma (Magliana), Cast. Ind. per Trisulti (Ern.); prati e pascoli mont., subalp. Rom., Circeo, Sora; prati aridi, garighe, incolti, 0- e alp., radure di faggeta, 1200-2100 m 900 m Myrrhoides nodosa (L.) Cannon (Physocaulos Foeniculum vulgare Mill. subsp. piperitum (Ucria) nodosus Koch) - PC Bég. - MC A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Lucr., Ruffi, Pren., In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); pascoli aridi, Cast.Rom. Sec.sc.: Sab., Simb.; boschi, boscaglie, colt., incolti, 0-900 m arbusteti, 0-900 m Foeniculum vulgare Mill. subsp. vulgare [F. v. subsp. Oenanthe aquatica (L.) Poir. (O. phellandrium capillaceum (Gilib.) Holmb.] - MC Lam.) - RR; LR In gran parte della Regione (Ponz. escl.); incolti, Cim. (L.Vico), Nettuno (Foglino), Circeo e Ind. prati, arbusteti, marg. strade, colt., 0-1000 m per Ern. Sec.sc.: Lit.rom. (Fiumic.) e Ind. per: Grafia golaka (Hacq.) Rchb. [Hladnikia g. (Hacq.) Roma (Valle Inferno), Pal.Pont., foce Garigl.; fossi, Rchb. f.] - R acquitr., pantani, laghi, 0-500 m Term., Duch., Ern., Main. (M. Cavallo) e Ind. per Oenanthe fistulosa L. - R Tib. Sec.sc.: Simb.; brecciai, prati e pascoli cacum., Civ., Roma, Litor., A.Pont., Aur. (litor. da Fondi al 800-2000 m Garigliano). Sec.sc.: Tarq., Lucr., Simb., V. Liri; Heracleum sphondylium L. subsp. orsinii (Guss.) acquitr., prati umidi, amb. temp. inondati, 0-50 m H.Neumayer [H. pyrenaicum Lam. subsp. orsinii Oenanthe globulosa L. - R (Guss.) Pedrotti et Pignatti] - PC Civ., Barb., Tolfa, Sabat. (Caldara di Manziana), Laga, Term. e Reat., Duch., Simb., Ern., V.Liri, Lit.rom. (S. Marinella), Piana di Fondi (Aur.). Main.; macereti, ghiaioni, ≥1500 m Sec.sc.: Ostia e Isola Sacra, Roma (Pontegaleria); Heracleum sphondylium L. subsp. sibiricum (L.) amb. umidi, fossi, acquitr., canali, 0-500 m Simonk. - R Oenanthe lachenalii C.C.Gmel. - MR Laga, Reat., Sab., Ruffi, Simb., Pic.; prati, radure e Roma, Ostia, Agro Pont., Aur. Sec.sc.: Civ., Palo, marg. boschivi, 500-2000 m Fiumic., Terr.; amb. umidi anche salmastri, 0-100 m Heracleum sphondylium L. subsp. ternatum Oenanthe peucedanifolia Pollich – NT; EW (Velen.) Brummitt - R Sec.sc.: Civ., Roma (Caffarella) e Ind. per: Ostia, Laga, Term., Simb., Scal., Pic. (M.Meta); prati, Fiumic., Circeo radure e marg. boschivi, 700-2000 m Oenanthe pimpinelloides L. - MC Huetia cynapioides (Guss.) P.W. Ball subsp. cynapi- In quasi tutta la Regione (Ponz. incl., escl.: Laga, oides (Bunium c. Bertol.) - NT Term.); sponde, amb. umidi, marg. boschivi, 0-1000 m Sec.sc.: Simb. (M.Viglio, leg. U. Brizi e A. Oenanthe silaifolia M. Bieb. - R; LR Terracciano, 1891 - RO-HR). Ind. per Simb. Roma (M.Mario), Cast.Porz., Nettuno (Foglino), (Vallepietra, LUCCHESE, MONTEROSSO, 1994) Ern., Lep., Aus. (L.Vescovo), Aur. Ind. per Kundmannia sicula (L.) DC. - R Bagnoregio (A. Vit.). Sec.sc.: Lit.rom. (Ladispoli, Civ., Roma e adiac., Aus. (Terr., M.Arcano), Aur. Fiumic.); amb. umidi, acquitr., fossi, 0-500 m (Itri-Sperl.-Gaeta e adiac.), Ponz. (Vent.); garighe, Opopanax chironium (L.) W.D.J. Koch (Pastinaca incolti aridi, pascoli, 0-600 m opopanax L.) - C Laserpitium gallicum L. subsp. gallicum - RR; LR A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Term., Duch., Sab., Roma, Laga (sorg. del Tronto, F.so Selva Grande). Ind. per Ruffi, Pren., Simb., Cast.Rom., Aur. (Esperia); Duch.; amb. rup. e conoidi su suolo arenaceo-mar- incolti aridi, arbusteti, pascoli, marg. boschivi, 0- noso, 1400-1600 m 1800 m Laserpitium latifolium L. - R Orlaya daucoides (L.) Greuter (O. kochii Heywood, Laga, Term., Duch., Simb., Ern., Aur. Ind. per Daucus platycarpos Auct. fl. ital.) - C Pic.; rupi, brecciai, marg. boschivi, 900-2000 m A.Vit. (M.Ruf.), Term., V.Tev., Sab., Lucr., Roma, Laserpitium siler L. subsp. siculum (Spreng.) Ruffi, Pren., Simb., Scal., Ern., Cast.Rom., Lep., Santangelo, F. Conti et Gubellini - PC Aus., Cairo. Sec.sc.: Cioc.; prati aridi, incolti, colt., Laga, Term., Reat., Duch., Lucr., Simb., Scal., 0-1400 m Ern., Lep., Aus., Aur.; rupi, brecciai, praterie sub- Orlaya daucorlaya Murb. - ?; LR alp., 600-2500 m Ind. per Simb. (VERI, 1988) Note. Da vari AA. Ind. come L. garganicum (Ten.) Orlaya grandiflora (L.) Hoffm. (Caucalis g. L.) - MC Bertol., L. g. subsp. garganicum, L. g. subsp. sicu- In quasi tutta la Regione (Ponz. escl.); pendii aridi, Flora vascolare del Lazio 303

incolti, pascoli, macchie, radure, 50-800 m Pimpinella saxifraga L. - C Pastinaca sativa L. subsp. sativa - RR; LR Laga, Reat., Term., Duch., Sab., Lucr., Sabat., V.Tev. (presso il L.Alviano, leg. B. Anzalone, 1982 Simb., Ern., V.Liri. Sec.sc.: Circeo. Ind. per Cim., - RO-HA); amb. umidi, 400 m Pren., Pic.; pendii, prati aridi, rupi, 0-1400 m Note. La forma coltivata è presente negli Aus. Pimpinella tragium Vill. - PC (Vallecorsa, LUCCHESE, LATTANZI, 2000) Laga, Reat., Term., Duch., Lucr., Simb., Scal., Pastinaca sativa L. subsp. urens (Req. ex Godr.) Ern., Cairo, Main. Sec.sc.: Sab., Cast.Rom.; pasco- elak. - C li, rupi calcaree soleggiate, 500-1700 m ČIn gran parte della Regione (non risulta per: Pseudorlaya pumila (L.) Grande (Daucus pumilus Viterbese, Litor., Circeo, Duch., Pic., Ponz.); Hoffmgg. et Link) - PC incolti, rud. umidi, sponde, 50-1000 m Litor. (da Fregene al Garigl.); spiagge, dune, 0-5 m Petroselinum crispum (Mill.) Fuss (P. sativum Ridolfia segetum (L.) Moris - R Hoffm.) - CAS Viterb. (tra Vetralla e Monteromano), Tolfa (strada Roma, Ern., Aur., Ponz.; incolti, rud., 0-500 m per Manziana), Lit.rom. (Cerveteri-Ladispoli e Petroselinum segetum (L.) W.D.J. Koch – NT; EW S.Severa-Furbara), Cast.Rom. (Rocca Priora), Sec.sc.: Roma (leg. P. Sanguinetti, 1902 - RO-HR). Aus.; incolti, marg. strade, colt., 0-500 m Ind. per Fiuggi Fonte Sanicula europaea L. - MC Peucedanum austriacum (Jacq.) W.D.J. Koch subsp. Nella fascia collinare e mont. di tutta la Regione; austriacum - R boschi, 300-1700 m Laga., Term., Simb., Ern., Pic., V.Liri (L.Posta Scandix pecten-veneris L. subsp. macrorhyncha Fibr.); marg. boschivi, forre, rupi, 400-1700 m (C.A.Mey.) Rouy & E.G. Camus - ? Peucedanum cervaria (L.) Lapeyr. - C Ind. per Campoli App. (V.Liri) (CONTI, 1995) A.Vit. (M.Ruf.), Barb., Term., Tolfa, Sab., M.Tib., Scandix pecten-veneris L. subsp. pecten-veneris - Treia, Ruffi, Pren., Scal., Ern., Aus.; arbusteti, pen- MC dii aridi, cedui, 200-1200 m In quasi tutta la Regione (incl. Ponz.); colt., incol- Peucedanum oreoselinum (L.) Moench - MR; LR ti, rud., marg. strade, 0-1000 m Reat. (Antrodoco e Montagna dei Casoni), Aur. Seseli libanotis (L.) W.D.J. Koch subsp. libanotis - Ind. per Pren. Sec.sc.: Lucr. e Ind. per Pic., Main.; RR garighe, radure boschive, 400-1200 m Pic. (M.Metuccia, leg. P. Bassani, 1979 – H.Bass); Peucedanum palustre (L.) Moench - RR rupi, 2100 m V.Liri (L.Posta Fibr., leg. G. Montelucci, 1954 - Seseli montanum L. subsp. montanum - MC RO-HM). Ind. per Reat. (L.Reatini, PEDROTTI, In quasi tutti i rilievi della Regione. Sembra siano ORSOMANDO, 1990); aggallato, 260 m da escludere: Laga, Main., A.Vit. (Lam.), Barb.; Peucedanum schottii Besser ex DC. - R garighe, prati, pascoli, rupi, 500-1600 m Sab., Lucr. Ind. per: Pren., Aur.; arbusteti, boscaglie Note. Per questa e le tre specie segg. cfr. ANZALONE, rade, 400-1200 m LATTANZI (1989) Peucedanum venetum (Spreng.) W.D.J. Koch - NT Seseli polyphyllum Ten. - RR Sec.sc.: Cast.Rom. (Maschio di , leg. P. Aus. (M.S.Biagio, sotto la chiesa di M.Arcano, leg. Sanguinetti, 1830 - RO-HR) E. Lattanzi, 1988 – H.Lat). Sec.sc.: Ind. per Lep.; Peucedanum verticillare (L.) Mert. et W.D.J. Koch - ? rupi, 500 m Ind. per il Lazio (PIGNATTI, 1982) Seseli tommasinii Rchb. f. (S. stradarum Calest.) - R; Physospermum verticillatum (Waldst. et Kit.) Vis. – LR MR; VU Sab. (Monteflavio), Lucr., Simb., Aus., Aur. Ind. Aus. (M.Calvo), Aur. (Roccia Laolatra, (sub S. stradarum) per: Reat., Duch., Ern.; incolti, M.Faggeto); forre, boschi di latif., 600-1000 m pascoli, 600-1000 m Pimpinella anisoides V. Brig. var. gussonii (J. et C. Seseli tortuosum L. - C Presl) Fiori – RR; VU In gran parte della Regione, spec. nei settori medit. Circeo (Grotta delle Capre, leg. B. Anzalone, 1984 e submedit. (escl. Ponz.); garighe, incolti, 0-1000 m - RO-HA). Sec.sc.: Terr.; radure della macchia, 100- Sison amomum L. - C 150 m A.Vit. (M.Ruf.), Val.Tib., Sab., Lucr., Sabat., Pimpinella lutea Desf. - MR Roma, Cast.Porz., Ruffi, Pren., Ern., Cioc., Aus, Circeo (prom.), Aus. (Terr.), Aur. (Fondi-Lenola, Aur., Main. Sec.sc.: Lit.rom. e Ind. per: Simb., Pic., Itri, Sperl.); macchia rada, radure, marg. sentieri, Montecass.; arbusteti, incolti umidi, marg. boschivi, 50-500 m 0-1000 m Pimpinella major (L.) Huds. - R Sium latifolium L. – NT; EW Laga (P.Accumoli), Term., Simb., Scal., Ern., Sec.sc.: Pal.Pont. presso Terr. (leg. A. Béguinot, Main. Sec.sc.: Ind. per: Tib., Lucr.; prati, marg. 1898 - RO-HR) boschivi, 500-2000 m Smyrnium olusatrum L. - MC Pimpinella peregrina L. - MC In gran parte della Regione (Ponz. incl., escl.: In gran parte della Regione (escl.: Laga, Term., Term., Laga, Simb.); incolti, arbusteti, marg. strade, Duch., Ponz.); incolti, colt., prati, rupi, rud., 0- boscaglie, 0-800 m 1100 m Smyrnium perfoliatum L. subsp. perfoliatum - C 304 ANZALONE et al.

A.Vit., Cim., Lucr., Sabat., Vicar., Ruffi, Pren., nistico. Per un migliore confronto con le precedenti Simb., Scal., Ern., Cast.Rom., Lep. Sec.sc.: flore, in fase di elaborazione e nelle tabelle allegate, si Priverno (Aus.); boschi di latif., incolti, radure e è preferito mantenere la delimitazione dei diversi marg. boschivi, 400-1000 m ranghi di tracheofite secondo PIGNATTI (1982). Smyrnium perfoliatum L. subsp. rotundifolium La Tab. 2 mostra la composizione tassonomica attua- (Mill.) Hartvig (S. rotundifolium Mill.) – RR; VU le; effettuando una comparazione con le due versio- Aur. (Itri) (leg. F. Minutillo e B. Moraldo, 1992 - ni del “Prodromo” (ANZALONE, 1984, 1996-98) FI); incolti, marg. colt., 300 m (Tab. 3), il numero totale dei taxa è passato da 3040, Thapsia garganica L. – RR; VU censite nel 1984, alle attuali 3330, con un incremen- Mar.laz. (tra foce Mignone e Tarq.), Ponza. Sec.sc.: to del 9,44%; rispetto ai dati pubblicati nel 1996-98 Montalto di Castro; macchia, marg. sentieri, rupi la variazione è stata del 4,46%. Il numero delle pte- maritt., 0-300 m ridofite e delle gimnosperme è rimasto pressoché Tordylium apulum L. - MC invariato dall’ultima stesura, mentre le angiosperme In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); pascoli, colt., incolti, radure di boschi, rud., 0-1200 m Tordylium maximum L. - C TABELLA 2 In gran parte della Regione (escl. Ponz.); incolti, Composizione tassonomica della flora del Lazio (per un arbusteti, marg. boschivi, 50-800 m migliore confronto con le precedenti flore si è mantenuta la Torilis arvensis (Huds.) Link subsp. neglecta delimitazione dei diversi ranghi di tracheofite secondo (Schult.) Thell. - RR; LR PIGNATTI, 1982). Roma (EUR), Nettuno (Foglino); rud., 10-50 m Taxonomic composition of the vascular flora of Lazio region Torilis arvensis (Huds.) Link subsp. purpurea (Ten.) (for a better comparison with the previous floras, the delimi- Hayek - MC tation of the taxonomic ranks of tracheophytes follows PIGNATTI, 1982). A.Vit. (Lam., M.Ruf.), Sorat., Sab., Lucr., Roma, Ruffi, Pren., Scal., Cast.Rom., Circeo, Aus., Aur., nº nº nº nº % Cairo. Sec.sc.: Pic.; incolti, rud., arbusteti, 0-800 m famiglie generi specie taxa taxa Torilis arvensis (Huds.) Link subsp. recta Jury - MC Pteridofite s.l. In quasi tutta la Regione (escl. Ponz.) Ind. sub T. (Lycopodiidae, a. subsp. arvensis; incolti aridi, rud, colt., 0-800 m Ophioglossidae, 16 12 67 71 2,14 Equisetidae, Note. Cfr. JURY, 1996 Polypodiidae) Torilis elongata (Hoffmanns. et Link) Samp. - RR; Gimnosperme 3 5 13 14 0,42 LR (Pinidae) Tolfa, Ponz. (Palm. e Zann.); macchia, marg. Angiosperme 102 664 2342 2491 74,81 boschivi, 0-500 m dicotiledoni Torilis japonica (Houtt.) DC. [T. anthriscus (L.) Angiosperme 29 216 732 754 22,63 Gaertn] - MC monocotiledoni Nella maggior parte della Regione (escl. Ponz.); TOTALE 150 897 3154 3330 arbusteti, boschi, incolti, rud., 0-1000 m Torilis nodosa (L.) Gaertn. - MC In quasi tutta la Regione (Ponz. incl.); prati, colt., arbusteti, incolti, strade, rud., 0-1100 m TABELLA 3 Trinia dalechampii (Ten.) Janch. - C Confronto tassonomico fra le due versioni del Prodromo Laga, Term. e Reat., Duch., Sab., Simb., Scal., (ANZALONE, 1984, 1996, 1998) e la nuova flora del Lazio Ern., Lep., Aur., Cairo. Sec.sc.: Pic.; prati e pascoli (per un migliore confronto con le precedenti flore si è mante- d’altitud., ≥900 m nuta la delimitazione dei diversi ranghi di tracheofite secon- do PIGNATTI, 1982). Note. Sono da riferire qui, quasi certamente, tutte Taxonomic comparison between the two issues of the le citazioni per loc. laziali di T. glauca (L.) Dumort. Prodromo (ANZALONE, 1984, 1996, 1998) and the new (T. vulgaris DC.), che molto probab. non esiste flora of Lazio region (for a better comparison with the previ- nell’Appenn. centrale ous floras, the delimitation of the taxonomic ranks of tra- Turgenia latifolia (L.) Hoffm. (Caucalis l. L.) - PC cheophytes follows PIGNATTI, 1982). A.Vit., Mar.laz., Term., Cicol., Duch., M.Tib., Roma, Pren., Simb., Ern., Lep., Pic.; incolti, colt., TAXA Flora Prodromo Prodromo 0-1400 m attuale 1996-98 1984

CONSIDERAZIONI SULLAFLORA Pteridofite 71 70 57 In attesa di una completa e aggiornata attribuzione Gimnosperme 14 14 14 Angiosperme delle forme biologiche e dei corotipi che permette- 2491 2414 2317 ranno, in una prossima pubblicazione, un’analisi dicotiledoni Angiosperme strutturale e fitogeografica di dettaglio della flora del 754 687 652 Lazio, possiamo effettuare alcune considerazioni monocotiledoni generali non prive di valore scientifico e conservazio- TOTALE 3330 3185 3040 Flora vascolare del Lazio 305

dicotiledoni e monocotiledoni sono aumentate un aumento delle camefite, in particolare fra le rispettivamente del 3,1% e del 9,6%. Labiatae, e del numero di taxa legati alle alte quote Se paragoniamo poi i nostri dati con quelli della (ricadenti in parte nei generi Euphrasia, Hieracium e “banca dati della flora vascolare italiana” recente- Rubus). Nella flora del Lazio si è riscontrata invece mente aggiornata (CONTI et al., 2005 e 2007), il una maggior presenza di Gramineae dovuta ad un numero totale delle entità è passato da 3227 a 3330 elevato numero di terofite mediterranee, molte delle con un incremento del 3,1%. Le famiglie più rap- quali appartengono a questa famiglia. presentate sono: Compositae, Leguminosae, Crucife- Il maggior numero di Orchidaceae dipende infine rae e Caryophyllaceae nell’ambito delle dicotiledoni; dalla nostra scelta di inserire nella lista anche i nume- Gramineae, Liliaceae s.l. e Orchidaceae fra le mono- rosi ibridi caratteristici di questa famiglia (20 entità). cotiledoni (Tab. 4). La continuità geografica dell’Abruzzo con il Lazio attraverso la catena appenninica e l’influsso del mare Tirreno e dell’Adriatico sulle due regioni merita una TABELLA 4 futura analisi strutturale e fitogeografica di dettaglio Confronto fra la consistenza numerica delle principali fami- lungo un transetto Ovest-Est, come auspicato più glie della flora del Lazio e della flora d’Abruzzo (CONTI, volte da MONTELUCCI (1978). 1995); in grassetto sono evidenziate le differenze significati- Nella Tab. 5 riportiamo gli indici di diversità tasso- ve (≥0,5%). Delimitazione delle famiglie secondo PIGNATTI nomica aggiornati. Nonostante l’aumento del nume- (1982). ro di taxa e di specie, tali indici risultano inferiori Comparison between the main vascular families of Lazio and rispetto a quanto precedentemente computato (AB- Abruzzo (CONTI, 1995); the significant differences (≥0,5%) BATE et al., 2005) poiché le diverse scelte tassonomi- are highlighted in bold. Families according to PIGNATTI (1982). che e nomenclaturali da noi effettuate hanno ridotto il numero di famiglie e generi. L’indice di diversità Flora Lazio Flora Abruzzo floristica atteso (DFa) è stato calcolato utilizzando la (CONTI, 1995) formula definita per le flore regionali italiane da nº taxa % taxa nº taxa % taxa PIERINI et al. (2009). Il maggior numero di taxa cen- siti rispetto a CONTI et al. (2005, 2007) determina Compositae 383 11,54 427 13,32 un aumento del rapporto DFr/DFa (1,1352) e colloca Gramineae 310 9,31 279 8,71 il Lazio alla sesta posizione nella graduatoria delle Leguminosae 279 8,40 262 8,17 regioni italiane per ricchezza floristica, dopo Friuli- Cruciferae 150 4,52 144 4,49 Venezia Giulia, Liguria, Abruzzo, Piemonte e Caryophyllaceae 140 4,22 145 4,52 Toscana. Umbelliferae 136 4,10 139 4,34 Labiatae 126 3,76 143 4,46 Rosaceae 123 3,70 137 4,27 TABELLA 5 Consistenza della flora del Lazio e relativi indici di diversità Scrophulariaceae 110 3,31 123 3,84 tassonomica. Liliaceae s.l. 110 3,28 102 3,27 Composition of the vascular flora of Lazio region and respec- Orchidaceae 97 2,92 75 2,34 tive indices of taxonomic diversity. Cyperaceae 87 2,62 93 2,90 2 Ranunculaceae 83 2,50 93 2,90 superficie (km ) 17227 Boraginaceae 51 1,54 55 1,72 n° entità 3330 Euphorbiaceae 41 1,23 39 1,22 n° specie 3155 Rubiaceae 40 1,17 42 1,31 n° generi 897 Polygonaceae 38 1,14 41 1,28 n° famiglie 150 Juncaceae 38 1,14 30 0,96 n° Fam/n°Gen % 16,72 Iridaceae 32 0,96 20 0,64 n° Gen/n°Spec % 28,45 2 Campanulaceae 31 0,93 32 1,00 n° Spec/ km 0,183 2 Geraniaceae 30 0,90 28 0,90 n° taxa/ km reale (DFr) 0,1933 2 Altre famiglie 895 26,78 756 23,59 n° taxa/ km atteso (DFa) 0,1701 DFr/DFa 1,1364 TOTALE 3330 3205 entità aliene % 9,38

In un primo confronto con la flora d’Abruzzo (CONTI, 1995) che, anche se datata, dispone di un Le recenti flore a carattere locale hanno contribuito in quadro della consistenza numerica delle famiglie, si modo significativo alla conoscenza del territorio nel osserva come quest’ultima presenti una percentuale suo complesso, ma sono stati gli studi tassonomici e più elevata di Compositae e secondariamente di gli aggiornamenti distributivi sulle emergenze floristi- Labiatae, Rosaceae e di Scrophulariaceae. Ciò è attri- che (specie RR, NT, dubbie) ad aver modificato mag- buibile verosimilmente al fatto che in Abruzzo, la giormente l’assetto del quadro floristico (Tab. 6). maggiore estensione del piano subalpino determina Valutando semplicemente il numero dei taxa, possia- 306 ANZALONE et al.

TABELLA 6 te e meticoloso lavoro di campo svolto dai numerosi Consistenza numerica delle emergenze flogistiche del Lazio. floristi che percorrono il nostro territorio. Per quan- Confronto tra le due versioni del Prodromo (ANZALONE, to riguarda le specie indicate nell’allegato II della 1984, 1996, 1998) e la nuova Flora del Lazio. Direttiva Habitat 92/43/EEC (“specie di interesse Priority vascular plants of Lazio region: a comparison comunitario la cui conservazione richiede la designa- between the two issues of Prodromo (ANZALONE, 1984, zione di zone speciali di conservazione”) solo 3 sono 1996, 1998) and the new flora of Lazio region. presenti nel Lazio: Adonis distorta, Jonopsidium savia- Flora Prodromo Prodromo num e Kosteletzkya pentacarpos. La prima è indicata attuale 1996-98 1984 da STEINBERG (1953) per i Monti della Duchessa, ma la stazione non è stata verificata di recente. J. savia- rarissime (RR) 545 755 281 num è presente su i Monti Reatini (M. Fausola) e su NT 94 93 207 i Sabini (M. Tancia), nei prati aridi e nelle radure presenza dubbia (?) 130 122 157 boschive fra i 1000 e 1350 m di quota; questa inte- ressante crucifera ha nel Lazio il limite meridionale di un areale disgiunto che comprende, per l’Italia, mo dire che ci sono state variazioni significative solo Toscana, Umbria e Lazio, e la Spagna centro-setten- per la categoria RR; ciò che comunque è cambiato è trionale (SCOPPOLA, SPAMPINATO, 2005). Kosteletzkya la composizione delle diverse categorie. Se prendia- pentacarpos infine è presente in Italia in pochissime mo ad esempio le NT, che numericamente sono località: due nel Veneto, una nella Puglia e una nel aumentate di una unità, solo 63 delle attuali corri- Lazio (SCOPPOLA, SPAMPINATO, 2005); quest’ultima, spondono a quelle indicate nel 1996-98; 31 sono costituita da un piccolo invaso presso il Lago di invece entità considerate in passato RR o dubbie, di Fondi, conserva un’esigua popolazione di sei indivi- cui si sono rintracciati gli esemplari d’erbario risalen- dui (DEL VICO, 2008). Due specie sono invece da ti al periodo precedente il 1920. considerare estinte: Marsilea quadrifolia raccolta Nell’ambito delle emergenze floristiche i taxa con un nelle Paludi Pontine nel 1800 e Aldrovanda vesiculo- notevole valore biogeografico e conservazionistico sa presente nei Laghi Lattanzi presso i Monti Ernici sono quelli che ricadono nelle categorie a rischio di fino al 1897, ma successivamente scomparsa per il estinzione; nella Tab. 7 riportiamo la consistenza 4 prosciugamento dei laghi stessi. Quest’ultima specie delle diverse categorie UCN . Se prendiamo in consi- è probabilmente estinta anche in Toscana (Peruzzi in verbis) dove non è stata più ritrovata nelle stazioni conosciute. Se ciò fosse confermato la specie sarebbe TABELLA 7 da considerare estinta per l’intero territorio nazionale. Consistenza numerica delle entità a rischio di estinzione Il Lazio, “platea di smistamento” (MONTELUCCI, secondo le categorie IUCN (CONTI et al., 1997). 1978) di flore di diversa origine (centro-europee, Number of vascular plants threatened with extinction in subtropicali, atlantiche, balcaniche e mediterranee), Lazio region according to IUCN categories (CONTI et al., area di tensione fra due Regioni bioclimatiche, quel- 1997). la Temperata e quella Mediterranea (BLASI, Categorie di rischio IUCN Naz. Reg. MICHETTI, 2005), manifesta, con la sua flora, EW Extinct in the Wild 377influenze fitogeografiche molto varie e complesse. In via del tutto preliminare, in attesa di un’analisi coro- CR Critically Endangered 840 logica completa, possiamo fare alcune considerazioni EN Endangered 18 11 sui taxa endemici che rappresentano la componente LR Lower Risk 33 325 di pregio di una flora. Per questo gruppo di piante è VU Vulnerable 27 173 significativa la componente centro-meridionale per DD Data Deficient 3 - la quale il Lazio rappresenta il limite settentrionale dell’areale; le entità che ricadono in questa categoria sono per lo più di ambienti rupestri o di praterie montane quali Aubrieta columnae subsp. columnae, derazione le due categorie di rischio più elevato (CR Ajuga tenorei, Leucanthemum tridactylites, oppure di ed EN), esse riuniscono per lo più entità rarissime o a rupi prospicienti il mare come Centaurea cineraria volte non ritrovate dopo il 1920, caratteristiche pre- subsp. cineraria e Senecio gibbosus subsp. bicolor. valentemente di habitat umidi, litoranei o di alta Anche per la componente endemica che gravita montagna. Mentre questi ultimi sono per loro natu- intorno all’Italia centrale, i siti di speciazione più ido- ra limitati e isolati (Monti della Laga, Monte nei sono costituiti dagli ambienti rupestri e dai Terminillo, Monti della Meta), gli ambienti litoranei pascoli montani. Ne sono degli esempi: Sempervivum hanno subito forti riduzioni e rimaneggiamenti con riccii, Astrantia pauciflora subsp. tenorei, Taraxacum conseguente perdita di biodiversità. Riguardo alle glaciale, Silene cattariniana, Gagea tisoniana, Viola estinte in natura (EW), i cui dati si riferiscono al pseudogracilis subsp. cassinensis. 1997, su 77 taxa 18, autoctoni, sono stati rinvenuti Per quanto riguarda le entità esclusive della regione in tempi recenti (Tab. 8) a testimonianza del costan- Lazio (Tab. 9), 11 sono endemiche, caratteristiche di ambienti rupestri costieri (Limonium sp.pl., Centau- rea sp.pl.) e montani (Campanula reatina, Iris sabina) 4IUCN Red List Categories and Criteria.Version 3.1 (2001). http://www.iucnredlist.org/technical-documents/categories- and-criteria. Flora vascolare del Lazio 307

TABELLA 8 Taxa, considerati estinti per la regione (EW in CONTI et al., 1997), ritrovati di recente. Taxa regarded as extinct for Lazio region (EW in CONTI et al., 1997), but recently found again.

DISTRIBUZIONE REGIONALE Antirrhinum latifolium Mill. Vulci (VT) (leg. A. Pavesi e L. Giangreco, 2005 - FI). Sec.sc. : Vent. (Ponz.)

Catananche lutea L. Barb., Lit.rom. (tra S. Severa e Cerveteri). Sec.sc.: Tarq., Civ.

Chaerophyllum hirsutum L. subsp. magellense Laga (Fosso di Selva Grande, leg. G. Tondi, 1997 - H.Ton). Sec.sc.: Simb., e Ind. per: (Ten.) Pignatti Term., Duch., Pic.

Convolvulus tricolor L. subsp. meonanthus Barb. (leg. S. Buono e E. Gransinigh, 2005 - UTV). Sec.sc.: Mar.laz. (Tarq., Monte (Hoffmanns. et Link) Arcang. Romano), Allumiere (Tolfa)

Equisetum fluviatile L. Laga: Fosso Cerruglia (leg. G. Tondi, 1997 - H.Ton), Roma: Castelfusano (leg. Brilli- Cattarini, 1938 - PESA). Ind. per: L.Posta Fibr. (V.Liri), Pic.

E riophorum latifolium Hoppe Laga (varie loc., leg. G. Tondi, 1986-1997 - H.Ton). Sec.sc. : Simb., Cast.Rom.

Galeopsis pubescens Besser subsp. pubescens Sab. (M.Navegna, leg. F. Bartolucci, 2003 - H.Bart). Sec.sc.: Simb. (leg. A.Terracciano, 1891 - RO-HR)

Gynandriris sisyrinchium (L.) Parl. Tarq. (Pian di Spille, leg. F. Bartolucci e M. Iocchi, 2005 - H.Bart). Sec.sc.: Cim. (presso il L.Monterosi, leg. P. Sanguinetti, 1837 - RO-HR)

Holosteum umbellatum L. subsp. umbellatum Cicol. (Borgorose, leg. F. Bartolucci, 2007 - FI, APP). Sec.sc.: Tivoli (M.Catillo, leg. L. Vaccari, 1902 - FI). Ind. per Simb. (M.Autore, CUFODONTIS, 1939) Roma (Bioparco: Villa Borghese, leg. A. Pavesi, 1998 - H.Pav; Sec.sc.: altre loc.). Sec.sc.: Honorius nutans S.F. Gray (CAS) indicato per: Viterbo, L.Vico, Cairo Menyanthes trifoliata L. Laga (Fosso Cerruglia e Le Vespare). Sec.sc.: Pal.Pont. Aus. (Terr., leg. E. Lattanzi, 1997 - H.Latt; var. glaucescens Guss., Lucchese e Nigella arvensis L. subsp. arvensis Lattanzi, 2000) Nonea obtusifolia (Willd.) DC. (CAS) Agro Pont. (leg. P. Bassani, 1983 - H.Bass). Sec.sc.: Roma Ononis mitissima L. Tarq. (Pian di Spille, leg. M. Iocchi, 2004 - FI). Sec.sc.: nei pressi di Roma e Fiumic. Viterb. (Vejano), Sabat. (Sacrofano). Sec.sc.: A.Vit. (Bolsena), Tolfa, Lep. (presso Senecio sylvaticus L. Roccamassima) e Ind. per Cast.Rom. Taraxacum apenninum (Ten.) Ten. Laga, Term., Reat., Duch., Simb.. Sec.sc.: Lucr. e Ind. per Pic. A.Vit. (M.Ruf., loc. Monaldesca, leg. A. Scoppola, 1993 - UTV). Sec.sc.: Fiumic. e Taraxacum palustre (Lyons) Symons Isola Sacra (Lit.rom.) e presso Tivoli

Thymus praecox Opiz subsp. praecox Sab. (M.Navegna, leg. F. Bartolucci, 2003 - H.Bart). Sec.sc.: Lucr. (M.Gennaro, leg. G. Cuboni, 1879 - RO-HR) Tulipa australis Link Simb. (M.Autore, M. Pelato, leg. F. Attorre et al., 2002 - FI) Circeo (L.Caprolace, leg. M. Iberite, 2001 - FI, RO). Ind. per L.Fogliano (Circeo) e, Zostera noltii Hornem. nel Sec.sc., per L.Paola (Circeo) e Sperl. ad eccezione di Pinguicula vulgaris subsp. anzalonei GRAPOW et al., 2009). Se invece confrontiamo i dati differenziatasi in un ambiente così peculiare (rupi attuali con il Prodromo del 1996-98, quando le con stillicidio) la cui distribuzione nell’Appennino Aliene ammontavano all’8%, possiamo riscontrare centrale è estremamente rarefatta. Le altre entità un incremento di questa componente dovuto sia alla esclusive hanno areali fortemente disgiunti per cui il crescente ruderalizzazione di molti ambienti naturali Lazio è l’unico settore della penisola italiana che li sia alle attuali condizioni climatiche favorevoli a spe- accoglie. La loro storia fitogeografica, indagata per cie di origine tropicale e subtropicale. Se analizziamo alcune (GIOVI et al., 2003), è ancora da definire in la componente delle Aliene in base al loro grado di modo esauriente. L’elevato valore biogeografico e, a invasività, il Lazio presenta una maggior percentuale volte, il precario stato di conservazione dell’habitat di Casuali (59,58%) rispetto all’intera nazione. che le ospita, fa considerare queste piante come un Questo dato, in accordo con quanto affermato da gruppo su cui focalizzare futuri interventi di conser- CELESTI-GRAPOW et al. (2009), lega la nostra regione vazione sia in situ che ex situ. a Lombardia, Veneto, Toscana e Liguria, dove le Considerando la componente alloctona della flora ampie aree urbane, i flussi turistici e commerciali del Lazio, riportiamo, nella Tab. 10, la ripartizione favoriscono l’arrivo di nuove piante. Le Invasive nelle diverse categorie. Nel complesso le Aliene invece, che costituiscono la componente più perico- ammontano al 9,38% del totale, dato sensibilmente losa per la flora locale, sono rappresentate nella inferiore alla media nazionale (13,4%, CELESTI- nostra regione da 29 taxa, di cui Ailanthus altissima, 308 ANZALONE et al.

TABELLA 9 Taxa esclusivi del Lazio. Taxa exclusive to Lazio region. DISTRIBUZIONE FREQUENZA IUCN REG. IUCN NAZ. Asphodelus ayardii Jahand et Maire Tarq. RR Cicol. e Sab. Campanula reatina Lucchese RR VU VU (Valli del Salto e del Turano) Centaurea aeolica Guss. ex Lojac. subsp. pandataria Ponz. (Vent.) RR VU VU (Fiori et Bég. ex Fiori) Anzal. Centaurea cineraria L. subsp. circae Circeo, Terr., Aur. (fra Sperl. e Gaeta) RR LR LR (Somm.) Cela Renzoni et Viegi Cornucopiae cucullatum L. Agro Pont. RR LR LR Iris sabina N. Terracc. Lucr. (M.Gennaro), Sab. (M.Pizzuto) RR VU VU Iris setina Colas. Lep. (M.Trevi e M.Pilorci) RR CR CR Limonium amynclaeum Pignatti Terr., Sperl., Gaeta (M.Orlando) MR Limonium circaei Pignatti Circeo, Terr., Gaeta, Ponz. (S.Stef.) R Limonium pandatariae Pignatti Ponz. (Vent., Zann.) RR LRLR Limonium pontium Pignatti Ponz. (escl. Vent.) MR Malcolmia littorea (L.) R. Br. Litor. dal Circeo a Terr. RR VU EN Pinguicula vulgaris L. subsp. anzalonei Peruzzi Simb. (tra Subiaco e Jenne) RR CR et F. Conti Trifolium latinum Sebast. Sec.sc.: Roma NT EW EW Vicia sativa L. subsp. incisa (M. Bieb.) Arcang. Cast.Rom. RR VU VU

TABELLA 10 AKEROYD J.R., 1993 – Rapistrum Crantz. In: TUTIN T.G. et al. (Eds.), 1993 – Flora Europaea: 414-415. 2nd ed. Taxa alloctoni nel Lazio. Categorie secondo PY EK et al. Cambridge Univ. Press, Cambridge. (2004). š ANZALONE B., 1951 – Taxa Flora e vegetazione dei muri di non-native to Lazio region. Categories according to Roma. Ann. Bot. (Roma), 23 (2): 393-497. PY EK et al. (2004). š —, 1984 – Prodromo della Flora Romana (Elenco prelimi- CAS entità alloctona occasionale, effimera 186 nare delle piante vascolari spontanee del Lazio). Quad. Lazionatura, 5. Tip. Centenari, Roma. 250 pp. entità alloctona che forma popolamenti NAT 96 —, 1995 – A proposito di una Centaurea L. (Compositae) stabili in grado di riprodursi autonomamente dell’Isola di Ventotene (Isole ponziane - Lazio). Boll. Soc. entità alloctona naturalizzata Sarda Sci. Nat., 30 (1994-1995): 511-515. INV 29 con forte capacità di espansione —, 1996 – Prodromo della Flora Romana (Elenco prelimi- nare delle piante vascolari spontanee del Lazio). entità alloctona chiaramente introdotta a INTR dall’uomo 2 Aggiornamento. Parte 1 . Ann. Bot. (Roma), 52 (1994), Suppl. 11 (1): 1-81. Alloctone totali (9,38%) 313 —, 1998 – Prodromo della Flora Romana (Elenco prelimi- nare delle piante vascolari spontanee del Lazio). Aggiornamento. Parte 2a. Ann. Bot. (Roma), 54 (2) Carpobrotus acinaciformis e Robinia pseudacacia sono (1996): 7-47. fra le dieci specie più invasive per l’intera penisola. Il —, 2002 – Il problema di Senecio nemorensis L. aggr. in genere con 5 specie invasive, tre natura- Italia. Inform. Bot. Ital., 33 (2) (2001): 491-492. Amaranthus, ANZALONE B., ASTOLFI L., BANCHIERI C., BENCIVENGA lizzate e tre casuali, è il più rappresentato fra le M., BERNARDO L., BERTOLOTTO S., CAMPO I., CUTINI Aliene. Anche a livello nazionale Amaranthus è M., DI MARZIO P., DI MASSIMO G., DI TURI A., secondo, insieme a Opuntia e dopo Oenothera, per il DONNINI D., FORTINI P., GUGLIELMETTO L., numero di entità, dimostrando la sua enorme capa- LATTANZI E., LUCCHESE F., MISERERE L., MODENA cità di adattamento alle condizioni climatiche del M., PICARELLA M., SANTANGELO A., SATTA V., nostro territorio. SCOPPOLA A., STRUMIA S., TILIA A., 1994 – La Flora del Rio Fuggio (Vallonina, Leonessa - RI). Inform. Bot. Ital., 26 (2-3): 231-271. LETTERATURA CITATA ANZALONE B., BRILLI-CATTARINI A.J.B., TAMMARO F., ABBATE G., ALESSANDRINI A., CONTI F., 2005 – Flora. 1988 – L’esplorazione floristica nell’Italia centrale dal Piante vascolari. In: BLASI C., BOITANI L., LA POSTA S., 1888 al 1988 (Marche, Umbria, Lazio, Abruzzo, MANES F., MARCHETTI M. (Eds.), Stato della Molise). In: PEDROTTI F. (Eds.), 100 anni di ricerche Biodiversità in Italia. Contributo alla strategia naziona- botaniche in Italia (1888-1988): 603-620. Vol. II. le per la biodiversità: 149-161. Palombi & Partner, Società Botanica Italiana. Tip. Biemmegraf di Roma. Piediripa, Macerata. Flora vascolare del Lazio 309

ANZALONE B., CAPUTO G., 1976 – Flora e Vegetazione —, 1897b – Prodromo ad una flora dei bacini Pontino ed delle Isole Ponziane (Golfo di Gaeta). Delpinoa, n.s., Ausonio e del versante meridionale dei monti limitrofi 16-17 (1974-1975): 3-184. (Lepini, Ausoni). Ann. Mus. Civ. St. Nat. Genova, ANZALONE B., CORAZZI G., 1998a – Contributo alla Serie 2a, 18: 139-341. conoscenza di Linum alpinum Jacq. subsp. julicum —, 1905 – La vegetazione delle isole ponziane e napoletane. (Hayek) Hegi e L. austriacum subsp. tommasinii Ann. Bot. (Roma), 3: 181-453. (Reichenb.) Greuter et Burdet (Linaceae) in Italia cen- —, 1920 – Ricerche intorno al polimorfismo della Stellaria trale, con notizie sulla loro distribuzione in Italia. media (L.) Cir. in rapporto alle sue condizioni di esisten- Webbia, 53 (1): 45-55. za. Studio monografico. Parte terza: Fasc. Iº. Stab. Tip. —, 1998b – Onobrychis alba (Waldst. et Kit.) Desv. subsp. Settimo Salce, Padova. 146 pp. alba: precisazioni tassonomiche e sua presenza nell’Italia —, 1934 – Flora e fitogeografia delle Paludi Pontine studia- Centrale e Meridionale. Inform. Bot. Ital., 29 (2-3) te nelle condizioni anteriori all’attuale bonifica, incluso il (1997): 267-272. settore Terracina - . Arch. Bot., (Forlì), 10: ANZALONE B., IBERITE M., LATTANZI E., SCOPPOLA A., 329-382. 2005 – Stato delle conoscenze floristiche del Lazio. In: —, 1935 – Flora e fitogeografia delle Paludi Pontine studia- SCOPPOLA A., BLASI C. (Eds.), Stato delle conoscenze te nelle condizioni anteriori all’attuale bonifica, incluso il sulla flora vascolare d’Italia: 159-165. Palombi & settore Terracina - Lago di Fondi (Continuazione). Arch. Partner, Roma. Bot. (Forlì), 11: 125-168. ANZALONE B., LATTANZI E., 1989 – Studio sistematico e BINI MALECI L., GENTILI L., PINETTI A., BELLESIA F., corologico su alcuni «Seseli» della Flora Italiana. Arch. SERVETTAZ O., 1999 – Morphological and phytochemi- Bot. Ital., 64 (1-2) (1988): 55-83. cal characters of Thymus striatus Vahl growing in Italy. —, 1990 – Osservazioni su Ranunculus baudotii Godron e Plant Biosystems, 133 (2): 137-144. Potamogeton polygonifolius Pourret nel Lazio. Ann. BIONDI E., BRUGIAPAGLIA E., TEDESCHINI LALLI L., 1999 Bot. (Roma), 47 (1989), Suppl. 6: 111-113. – Indagine geobotanica sulla “Caldara di Manziana” ANZALONE B., LATTANZI E., LEPORATTI M.L., 1992 – Il (Italia Centrale). Fitosociologia, 35 (1998): 65-76. gruppo di Ferula communis L. (Umbelliferae) in Italia: BLASI C., 1994 – Fitoclimatologia del Lazio. Fitosociologia, ricerche sistematiche e corologiche. Arch. Bot. Ital., 67 27: 151-175. (3-4) (1991): 221-236. BLASI C., MARIGNANI M., COPIZ R., FIPALDINI M. (Eds.), ANZALONE B., LATTANZI E., LUCCHESE F., PADULA M., 2009 – Mapping the Important Plant Areas in Italy. 1997 – Flora vascolare del Parco Nazionale del Circeo Palombi & Partner, Roma. 33 pp. (Lazio). Webbia, 51 (2): 251-341. BLASI C., MICHETTI L., 2005 – Biodiversità e clima. In: APG III, 2009 – An update of the Angiosperm Phylogeny BLASI C. et al. (Eds.), Stato della Biodiversità in Italia: Group classification for the orders and families of flower- 57-66. Palombi & Partner, Roma. ing plants: APG III. Bot. J. Linn. Soc., 161: 105-121. BOLLIGER M., 1996 – Monographie der Gattung Odontites ARRIGONI P.V., 1979 – Le genre Santolina L. en Italie. (Scrophulariaceae) sowie der verwandten Gattungen Webbia, 34 (1): 257-264. Macrosyringion, Odontitella, Bornmuellerantha und ATTORRE F., BARTOLUCCI F., FRANCESCONI F., DE Bartsiella. Willdenowia, 26 (1-2): 37-168. SANCTIS M., BRUNO F., 2006 – La flora analitica infor- BONAVENTURA G., 1956 – Primo contributo allo studio matizzata della Zona di Protezione Speciale (ZPS) della flora della costiera di Fregene. Ann. Bot. (Roma), Monti Simbruini-Ernici (Lazio Nord-Orientale). 25 (1-2): 31-53. Inform. Bot. Ital., 38 (1): 137-183. BRILLI-CATTARINI A.J.B., DI MASSIMO S., GUBELLINI L., AVENA G.C., BLASI C., RUBECA L., 1977 – Indagini sul- 2001 – Segnalazioni Floristiche Italiane: 1013. Inform. l’inquinamento del Fiume Tevere: 3.8. Ricerche sulla Bot. Ital., 33 (1): 38-39. vegetazione macrofitica (rapporto preliminare). Istituto BRILLI-CATTARINI A.J.B., GUBELLINI L., 1986 – Una di Ricerca sulle Acque. C.N.R. Quad., 27: 463-477. nuova specie di Cardamine (Cruciferae) della Penisola BALDINI R.M., 1995 – Flora vascolare del Monte Argentario Italiana e Sicilia. Webbia, 39 (2): 397-407. (Arcipelago Toscano). Webbia, 50 (1): 67-191. —, 1992 – Segnalazioni Floristiche Italiane: 640. Inform. BANFI E., 1987 – Presenza e distribuzione in Italia di Bot. Ital., 23 (2-3) (1991): 134-135. Solanum chenopodioides Lam. e suoi rapporti con le BRULLO S., GIUSSO DEL GALDO G., MINISSALE P., altre specie del gruppo di S. nigrum L. Atti Soc. Ital. SPAMPINATO G., 2003 – Considerazioni tassonomiche Sci. Nat. Mus. Civ. St. Nat. Milano, 128 (3-4): 298- sui generi Catapodium Link., Desmazeria Dumort., 304. Castellia Tineo (Poaceae) in Italia. Inform. Bot. Ital. —, 1989 – Osservazioni sulle specie italiane del genere 35 (1): 158-170. Setaria P. Beauv. (Poaceae). Atti Soc. Ital. Sci. Nat. BRULLO S., GUARINO R., SIRACUSA G., 1999 – Revisione Museo Civ. St. Nat. Milano, 130 (13): 189-196. tassonomica delle querce caducifoglie della Sicilia. BARBO M., CELA RENZONI G., 1998 – Aspetti biosistema- Webbia, 54 (1): 1-72. tici del gruppo di Centaurea jacea (Asteraceae) BRULLO S., GUGLIELMO A., PAVONE P., SALMERI C., 2002 nell’Italia nord-orientale. Inform. Bot. Ital., 29 (2-3) – Osservazioni tassonomiche e cariologiche sulle specie del (1997): 303-304. ciclo di Allium paniculatum L. in Italia. Inform. Bot. BARTOLUCCI F., 2006 – Contributo alla conoscenza della Ital., 33 (2) (2001): 500-506. flora dei Monti Carseolani (settore laziale): Monte BRUMMITT R.K., POWELL C.E. (Eds.), 1992 – Authors of Navegna (Lazio, Rieti). Inform. Bot. Ital., 38 (1): 3-35. plant names. R. Botanic Gardens, Kew. 732 pp. BARTOLUCCI F., PERUZZI L., 2007 – Distribuzione del gene- BUONO S., DAMILANO L., GRANSINIGH E., ASERO M., re Gagea Salisb. (Liliaceae) nell’Appennino centro-setten- 2003 – Ophrys tommasinii Vis. sui Monti di trionale. Biogeographia, 28. In stampa. (Lazio sud-orientale). GIROS Notizie, 23: BÉGUINOT A., 1897a – Di alcune piante nuove o rare per la 5-7. flora romana. Bull. Soc. Bot. Ital., 1897: 30-37. CAMOLETTO PASIN R., DAL VESCO G., 1992 – Il genere 310 ANZALONE et al.

Galinsoga (Compositae, Heliantheae) in Italia. Boll. al gruppo Galium lucidum (Rubiaceae) in Italia. In: Mus. Regionale Sci. Nat. Torino, 10 (2): 387-391. PECCENINI S., DOMINA G. (Eds.), Gruppi critici della CAPORALI C., 1999 – Nuove indagini floristiche nel com- Flora d’Italia: 7-8. Tipolitografia Luxograph s.r.l., prensorio cimino (Viterbo, Italia centrale). Atti 94° Palermo. Congr. Società Botanica Italiana, Ferrara, 22-23 set- CONTI F., GUBELLINI L., LAKUSIC D., SANTANGELO A., tembre 1999: 137. 2003 – Silene notarisii (Caryophyllaceae), a neglected CATTENA C., GRANA M.C., GUIDA T., RESINI A.M. (Eds.), species of the Central Apennines, Italy. Willdenowia, 33 2003 – La Rete Natura 2000 nel Lazio. Ass. Ambiente (2): 265-272. - Dip. Territorio - Dir. Reg. Amb. Prot. Civile. Regione CONTI F., MANZI A., PEDROTTI F., 1997 – Liste Rosse Lazio. Grafiche Artigiane, Roma. 237 pp. Regionali delle piante d’Italia. WWF Italia, Soc. Bot. CAVARA F., GRANDE L., 1914 – Contributo alla flora del Ital., Univ. Camerino, Camerino. 139 pp. Terminillo (Abruzzo). Bull. Orto Bot. R. Univ. di CONTI F., MINUTILLO F., 1998 – Aggiunte e rettifiche alla Napoli, 4: 269-308. Flora del Parco Nazionale d’Abruzzo. Ann. Bot. CELA RENZONI G., VIEGI L., 1983 – Centaurea cineraria (Roma), 54 (2) (1996): 97-113. s.l. (Asteraceae) in Italia. Revisione citotassonomica. COOK C.D.K., 1983 – Aquatic plants endemic to Europe Atti Soc. Tosc. Sci. Nat. Pisa Mem., Ser. B, 89 and the Mediterranean. Bot. Jahrb. Syst., 103 (4): (1982): 99-144. 539-582. CELESTI-GRAPOW L., 1995 – Atlante della flora di Roma CORAZZI G., 1998 – La flora del Monte Tancia (Monti (La distribuzione delle piante spontanee come indicatore Sabini, Lazio nordorientale). Webbia, 53 (1): 121-170. ambientale). Collaborazione di PETRELLA P. Quaderni CORTESI F., 1907 – Orchidacee nuove o critiche. Ann. Bot. dell’Ambiente, 3. Comune di Roma, Uff. Tutela (Roma), 5 (3): 539-545. Ambiente. Univ. di Roma “La Sapienza”, Dip. Biol. COSENTINO D., PAROTTO M., PRATURLON A. (Eds.), Vegetale. ARGOS Ed., Roma. 222 pp. 2004 – Lazio. Guide Geologiche Regionali. BE-MA CELESTI-GRAPOW L., ALESSANDRINI A., ARRIGONI P.V., Editrice, Milano. 377 pp. BANFI E., BERNARDO L., BOVIO M., BRUNDU G., CRISTOFOLINI G., CREMA S., 2005 – A morphometric study CAGIOTTI M.R., CAMARDA I., CARLI E., CONTI F., of the Quercus crenata species complex (Fagaceae). FASCETTI S., GALASSO G., GUBELLINI L., LA VALVA V., Botanica Helvetica, 115 (2): 155-167. LUCCHESE F., MARCHIORI S., MAZZOLA P., PECCENINI CRISTOFOLINI G., TROÌA A., 2006 – A reassessment of the S., POLDINI L., PRETTO F., PROSSER F., SINISCALCO C., sections of the Cytisus Desf. (Cytiseae, VILLANI M.C., VIEGI L., WILHALM T., BLASI C. (Eds.), Leguminosae). Taxon, 55 (3): 733-746. 2009 – Inventory of the non-native flora of Italy. Plant CUFODONTIS G., 1939 – La Flora vascolare dei Monti Biosystems, 143 (2): 386-430. Simbruini del subappennino laziale (Herbarium CHASE M.W., REVEAL J.L., 2009 – A phylogenetic classifi- Camillae Doriae. III.). Ann. Mus. Civ. St. Nat. cation of the land plants to accompany APG III. Bot. J. Genova, 60: 181-353. Linn. Soc., 161: 122-127. CULICELLI W., SARANDREA M., PETRIGLIA B., MANICCIA CHIOVENDA E., 1897 – Piante nuove o rare da aggiungersi C., MANGIAPELO M., SCERRATO M., 1999 – Elenco alla Flora Romana. Malpighia, 11: 90-113. preliminare delle piante vascolari spontanee dei Monti COLASANTE M., SAUER W., 1993 – The genus Iris L. in Ernici. Pro-loco di Collepardo - Gruppo di studio (Central Italy): General remarks on the morpho- Flora Ernica. W.W.F., sez. Lazio, Monti Ernici. C.A.I., logical and karyological differentiation as well as on the Alatri (FR). 42 pp. ecological adaptation and flowering periods. Linzer Biol. DAMBOLDT J., 1965 – Zytotaxonomische Revision der Beitr., 25 (2): 1189-1204. isophyllen Campanulae in Europa. Bot. Jahrb. CONTI F., 1995 – Prodromo della Flora del Parco Nazionale Stuttgart, 84 (3): 302-358. d’Abruzzo. In: TASSI F., Progetto Biodiversità. Ente DAMILANO L., 2000 – Epipactis placentina nel Lazio. Autonomo Parco Naz. d’Abruzzo. Almadue srl, Roma. Segnalazioni botaniche. GIROS Notizie, 14: 31-32. 127 pp. DE ANGELIS G., LANZARA P., MARINI V., 1984 – Itinerari —, 1998 – Contributions to the knowledge of Jurinea mol- naturalistici in montagna: Monti Simbruini. Una escur- lis s.l. (Compositae). 1. Jurinea mollis subsp. moschata, sione al M.te Autore. Prov. Roma, C.A.I., Roma. a synonim of J. mollis subsp. mollis. Willdenowia, 28: DE MARCO G., 1886-87 – Flora di Montecassino. 47-52. Montecassino. parte 1a pp. XXXII 268; parte 2a pp. 47, CONTI F., ABBATE G., ALESSANDRINI A., BLASI C. (Eds.), tav. 15. 2005 – An annotated checklist of the Italian vascular DEAKIN R., 1855 – Flora of the Colosseum of . flora. Palombi & Partner, Roma. 420 pp. Groombridge and sons, London. 237 pp. CONTI F., ALESSANDRINI A., BACCHETTA G., BANFI E., DEL GUACCHIO E., CAPUTO P., 2008 – Crocus imperati BARBERIS G., BARTOLUCCI F., BERNARDO L., and Crocus suaveolens (Iridaceae), two controversial BONACQUISTI S., BOUVET D., BOVIO M., BRUSA G., endemic fron Central and Southern Italy - DEL GUACCHIO E., FOGGI B., FRATTINI S., GALASSO Morphometrics, lectotiypification and chorology. Bot. J. G., GALLO L., GANGALE C., GOTTSCHLICH G., Linn. Soc., 158: 194-214. GRÜNANGER P., GUBELLINI L., IIRITI G., LUCARINI D., DEL VICO E., 2008 – Kosteletzkya pentacarpos (L.) Ledeb. MARCHETTI D., MORALDO B., PERUZZI L., POLDINI In: CALVARIO E. et al. (Eds.), Habitat e specie di inte- L., PROSSER F., RAFFAELLI M., SANTANGELO A., resse comunitario nel Lazio: 179. ARP – Agenzia SCASSELLATI E., SCORTEGAGNA S., SELVI F., SOLDANO Regionale Parchi, Roma. Stilgrafica, Roma. A., TINTI D., UBALDI D., UZUNOV D., VIDALI M., DELFORGE P., 2000 – Ophrys tommasinii (Visiani 1851) 2007 – Integrazione alla checklist della flora vascolare dans le Latium. Naturalistes Belges, 81 (Orchid. 13): italiana. Natura Vicentina, 10 (2006): 5-74. 363-365. CONTI F., BARTOLUCCI F., 2009 – Prime indagini relative DÍAZ LIFANTE Z., VALDÉS B., 1996 – Revisiòn del género Flora vascolare del Lazio 311

Asphodelus L. (Asphodelaceae) en el Mediterràneo —, 2009 – Notulae alla checklist della flora vascolare italia- Occidental. Boissiera, 52: 5-189. na (8): 1621. Inform. Bot. Ital., 41 (2): 358. DOSTÀL J., 1976 – Centaurea L.. In: TUTIN T.G. et al. IBERITE M., PIERFRANCESCHI M., ABBATE G., 2010 – (Eds.), Flora Europaea: 254-301. Vol. 4. Cambridge L’Erbario Anzalone: riordino e catalogazione informatiz- Univ. Press, Cambridge. zata. Ann. Bot. (Roma), Quaderni: 79-84. FALQUI G., 1899 – Contributo alla Flora del bacino del JALAS J., SUOMINEN J. (Eds.), 1979 – Atlas Florae Liri. Atti Accad. Sci. Fis. Nat. Napoli. Ser. 2a, 9 (11): Europaeae. 4. Polygonaceae: 43. Helsingin 1-51 Liikekirjapaino Oy, Helsinki. FERRARINI E., CECCHI O., 2001 – Nuove specie del genere JURY S.L., 1996 – A new subspecies of Torilis arvensis Silene (Caryophyllaceae) delle Alpi Apuane, (Hudson) Link. In: Floristic Biodiversity of N Morocco. dell’Appennino centrale (Italia) e della Francia meridio- Lagascalia, 18 (2): 282-285. nale. Webbia, 56 (2): 241-263. KAZMI S.M.A., 1964 – Revision der Gattung Carduus FERRARINI E., CIAMPOLINI F., PICHI SERMOLLI R.E.G., (Compositae). Mitt. Bot. Staatssaml. München, 5: MARCHETTI D., 1986 – Iconographia Palynologica 279-550. Pteridophytorum Italiae. Webbia, 40 (1): 1-202. KREUTZ C.A.J., 1995 – Orobanche: die Sommerwurzarten FIORI A., 1923-1929 – Nuova Flora Analitica d’Italia. Voll. Europas: ein Bestimmungsbuch. 1, Mittel- und 1-2. Tip. M. Ricci, Firenze. Nordeuropa: 128-129. Stiching Natuurpublicates FOGGI B., SIGNORINI M.A., 2001 – Contributo alla cono- Limburg, Maastricht. scenza del genere Festuca L. (Poaceae) in Italia. XIII. KURTTO A., FRÖHNER S.E., LAMPINEN R. (Eds.), 2007 – Una specie mal conosciuta: F. robustifolia Markgr.- Atlas Florae Europaeae. Distribution of Vascular Plants Dann. Webbia, 56 (1): 145-163. in Europe. 14. Rosaceae (Alchemilla and Aphanes). GARBARI F., GIORDANI A., MARCUCCI R., TORNADORE Committee for Mapping Flora of Europe & Societas N., 2003 – The genus Ornithogalum L. (Hyacintha- Biologica Fennica Vanamo, Helsinki. 200 pp. ceae) in Italy, XIV: towards a redefinition of infrageneric LATTANZI E., TILIA A., 1998 – La flora dei Monti Ruffi taxa, with new proposals. Bocconea, 16 (1): 269-281. (Lazio, Italia). Ann. Bot. (Roma), 54 (3) (1996): GIOVI E., BASSANI P., BONACQUISTI S., ABBATE G., 2003 209-289. – Vicia sativa L. subsp. incisa (M. Bieb.) Arcang. nel —, 2005 – Flora vascolare del Monte Scalambra (Monti comprensorio dei Colli Albani: enigma corologico o evi- Ernici, Lazio, Italia Centrale). Webbia, 60 (2): 501- denza storica? Documenta Albana 2a serie, 25: 7-13. 541. GIROTTI A., ALOISI MASELLA M.E., 2003 – Orchis collina LUCCHESE F., 1993 – Campanula reatina, a new species Banks et Sol. ex Russel. Primo ritrovamento nel Lazio. restricted to some cliffs in the Sabina area (Lazio, central GIROS Notizie, 22: 25-26. Italy). Fl. Medit., 3: 265-271. GOTELLI N.J., COLWELL R.K., 2001 – Quantifying bio- LUCCHESE F., LATTANZI E., 2000 – Atlante della Flora dei diversity: procedures and pitfalls in the measurement Monti Ausoni. Reg. Lazio, Assess. Utilizzaz. e and comparison of species richness. Ecology Letters, 4: Valorizzaz. Risorse Ambientali., Univ. Molise, Fac. 379-791. Agraria, Dip. S.A.V.A., Roma. 461 pp. GOTTSCHLICH G., 2004 – Hieracium grovesianum Arv.- LUCCHESE F., MONTEROSSO G., 1994 – Analysis of beech Touv. ex Belli (Compositae), endemica italiana poco woods of Simbruini-Ernici mountain range (Central conosciuta. Tipificazione, note tassonomiche, ecologiche e Apennine) using Ellenberg indicators. Ann. Bot. corologiche. (Revisione delle collezioni di Hieracium ita- (Roma), 52: 185-202. liani, IV). Webbia, 59 (2): 269-283. MAGRINI S., MAZZENGA F., PILONI S., SCOPPOLA A., 2006 GREUTER W., BURDET H.M., LONG G. (Eds.), 1984-1989 – Primo contributo alla conoscenza della flora vascolare – Med-Checklist. 1 (1984), 3 (1986), 4 (1989). Ed. del Parco Regionale Suburbano “Marturanum” Cons. Jard. Botanique, Genève. (Barbarano Romano, Viterbo). Inform. Bot. Ital., 38 GRÜNANGER P., 2000 – Orchidacee d’Italia. Quad. Bot. (1): 87-111. Ambientale Appl., 11: 3-80. MARATTI G.F., 1822 – Flora romana. vol. 1 pp. XXXII, 415; GUTERMANN W., 1975 – Notulae nomenclaturales 1-18. vol. 2. Salviucci G., Roma. 543 pp. Phyton (Austria), 17(1-2): 38. MARCHETTI D. (Ed.), 2002 – Notule Pteridologiche HAGEN K.B. VON, KADEREIT J.W., 2000 – Notes on the sys- Italiche. I (1-31). Ann. Mus. Civ. Rovereto, Sez.: tematics and evolution of Gentiana sect. Ciminalis. Bot. Arch., St., Sc. Nat., 16 (2000): 371-392. Jahrb. Syst., 122 (3): 305-339. —, 2004 – Le Pteridofite d’Italia. Ann. Mus. Civ. Rovere- HASTON E., RICHARDSON J.E., STEVENS P.E., CHASE to, Sez.: Arch., St., Sc. Nat., 19 (2003): 71-231. M.W., HARRIS D.J., 2007 – A linear sequence of MARCHETTI D., SOSTER M., 1992 – Note su tre felci nuove Angiosperm Phylogeny Group II families. Taxon, 56 (1): per la Valsesia (Piemonte) e rare per l’Italia: Asplenium 7-12. trichomanes L. subsp. pachyrachis (Christ) Lovis et —, 2009 – The Linear Angiosperm Phylogeny Group (LAPG) Reichst., Asplenium adulterinum Milde subsp. adulter- III: a linear sequence of the families in APG III. Bot. J. inum e Dryopteris remota (A. Braun) Druce. Boll. Linn. Soc., 161: 128-131. Mus. Regionale Sci. Nat. Torino, 10 (1): 113-124. HEYWOOD V.H., 1993 – Capparis L. In: TUTIN T.G. et al. MARTELLI U., 1904 – Una passeggiata sul Monte Velino e (Eds.), Flora Europaea, 1: 312. 2nd Ed. Cambridge Montagne della Duchessa. Bull. Soc. Bot. Ital., 1904: Univ. Press, Cambridge. 110-114. HRUSKA DELL’UOMO K., 1981 – Segnalazioni Floristiche MAZZUOLI C., 2002 – Segnalazione di due nuove stazioni di Italiane: 58. Inform. Bot. Ital., 12 (1) (1980): 73-74. Orchis lactea Poir. nel Lazio. GIROS Notizie, 20: 14-15. IAMONICO D., 2008 – Sulla presenza di alcune entità del MENGHINI A., 1972 – Flora delle argille e dei tufi di Civita genere Amaranthus L. (Amaranthaceae) nel Lazio. di Bagnoregio (Alto Lazio). Giorn. Bot. Ital., 105 (6) Inform. Bot. Ital., 40 (1): 23-26. (1971): 319-349. 312 ANZALONE et al.

MICELI P., GARBARI F., 1981 – Il genere Allium L. in Italia. PIERINI B., GARBARI F., PERUZZI L., 2009 – Flora vascola- X. Allium ericetorum Thore ed Allium saxatile M. Bieb. re del Monte Pisano (Toscana nord-occidentale). Inform. Atti Soc. Tosc. Sci. Nat. Pisa Mem., Ser. B, 87 (1980): Bot. Ital., 41 (2): 147-213. 51-69. PIGNATTI S., 1982 – Flora d’Italia. Voll. 3. Edagricole, MONTELUCCI G., 1946 – Investigazioni botaniche nel Bologna. Lazio. Iº: Lo Styrax officinalis L. nei dintorni di Tivoli. —, 1987 – Trifolium latinum Sebastiani. In: GREUTER W., Nuovo Giorn. Bot. Ital., n.s., 53 (1-2): 230-268. RAUS TH. (Eds.), Med-Checklist Notulae, 14. —, 1950 – Cenni ecologici su alcune piante notevoli (o Willdenowia, 16 (2): 446. nuove) per la flora romana e loro attività nella costitu- PIGNOTTI L., 2003 – Scirpus L. and related genera zione della vegetazione laziale. Nuovo Giorn. Bot. Ital., (Cyperaceae) in Italy. Webbia, 58 (2): 281-400. n.s., 56 (3): 366-418. PIROTTA R., CHIOVENDA E., 1900-1901 – Flora romana. —, 1952 – La vegetazione del M. Terminillo (Appennino Parte prima: Bibliografia e Storia. Annuario R. Istituto centrale). Webbia, 8 (2): 245-380. Bot. Roma, 10 (1) (1900): 1-144; 10 (2) (1901): —, 1953 – Investigazioni botaniche nel Lazio. V°: Flora e 145-304. vegetazione della Valle dell’Inferno a Roma (Monte PIROTTA R., TERRACCIANO A., BRIZI U., 1894 – Flora Mario). Parte prima. Ann. Bot. (Roma), 24 (2): 241- della provincia di Roma. In: ABBATE E., Guida della 339. Provincia di Roma. 2a ed. (a cura del CAI). 1: 176-235. —, 1955 – Gita della Sezione Laziale al Monte Circeo e Loescher & C., Roma. all’Agro Pontino (27 maggio 1954). Nuovo Giorn. Bot. POLDINI L., 2002 – Nuovo Atlante corologico delle piante Ital., n.s., 61 (2-3) (1954): 429-439. vascolari nel Friuli Venezia Giulia. Reg. Aut. Friuli —, 1978 – Lineamenti della vegetazione del Lazio. Ann. Venezia Giulia - Azienda Parchi e Foreste Reg., Univ. Bot. (Roma), 35-36 (1976-1977): 1-107. Trieste - Dip. Biologia, Udine. 529 pp. —, 1979 – Aspetti botanici del Lago della Posta-Fibreno POMPONI G., FRIZZI G., TAMMARO F., BULLINI L., 1988 – (Lazio). Lav. Soc. Ital. Biogeogr., n.s., 6 (1976): 1-16. Ricerche elettroforetiche in popolazioni di Aubrieta MORALDO B., 1982 – Segnalazioni Floristiche Italiane: columnae Guss. nell’Italia centro-meridionale. Giorn. 157. Inform. Bot. Ital., 14 (2-3): 284. Bot. Ital., 122 (1-2), suppl. 1: 47. MORALDO B., MINUTILLO F., ROSSI W., 1990 – Flora del PRYER K.M., SCHNEIDER H., SMITH A.R., CRANFILL R., Lazio meridionale. In: AA.VV., Ricerche ecologiche, flo- WOLF P.G., HUNT J.S., SIPES S.D., 2001 – Horsetails ristiche e faunistiche sulla fascia costiera mediotirrenica and ferns are monophyletic group and the closet living rel- italiana, II. Acc. Naz. Lincei, Quad., 264: 219-292. atives to seed plants. Nature, 409: 618-622. Roma. PUPPI G., CRISTOFOLINI G., 1996 – Systematics of the com- NARDI E., 1979 – Commentaria pteridologica. III. Notulae plex Pulmonaria saccharata - P. vallarsae and related chorologicae atque cytologicae italicae. Webbia, 33 (2): species (Boraginaceae). Webbia, 51 (1): 1-20. 435-447. PY EK P., RICHARDSON D.M., REJMÁNEK M., WEBSTER ORSOMANDO E., CATORCI A., 1993 – Aree di interesse geo- šG.L., WILLIAMSON M., KIRSCHNER J., 2004 – Alien botanico del territorio “Rieti-Terni”. In: Atlante Rieti- plants in checklists and floras: to wards better communi- Terni: 183-198. Centro Studi “E. Vanoni”, Rieti. cations between taxonomists and ecologists. Taxon, 53 PEDROTTI F., ORSOMANDO E., 1990 – Flora e vegetazione (1): 131-143. della piana di Rieti. Giorn. Bot. Ital., 124 (1): 156. RAFFAELLI M., 1990 – Sull’appartenenza di Biscutella lyra- PERUZZI L., 2007 – Notulae alla checklist della flora vasco- ta L. ( Cruciferae) alla flora spagnola e sulla sua esclusio- lare italiana (4): 1397. Inform. Bot. Ital., 39 (2): 429. ne dalla flora italiana. Webbia, 44 (1): 97-105. —, 2010 – Checklist dei generi e delle famiglie della flora —, 1991 – Biscutella L. Ser. Lyratae Malin. ( Cruciferae) in vascolare italiana. Inform. Bot. Ital., 42(1): 151-170. Italia. - Discussione sui caratteri morfologici e tassono- PERUZZI L., BARTOLUCCI F., FRIGNANI F., MINUTILLO F., mia. Webbia, 45 (1): 1-30. 2007 – Gagea tisoniana, a new species of Gagea Salisb. RAVENNA P., 2001 – Sternbergia minoica, a new species of Sect. Gagea (Liliaceae) from central Italy. Bot. J. Linn. Amaryllidaceae from Greece. Onira, 5 (10): 39-41. Soc., 155: 337-347. ROSATI L., DEL VICO E., IOCCHI M., 2006 – Contributo PERUZZI L., PASSALACQUA N.G., 2002 – Biosystematic and alla conoscenza della flora dei Monti Lepini (Lazio meri- taxonomic considerations about Italian units of the genus dionale). Inform. Bot. Ital., 38 (1): 51-77. Ornithogalum (Hyacintaceae) showing reflexed ROSSI W., 1993 – N ative orchids in the main archaeological pedicels. Webbia, 57 (2): 193-216. sites in Rome. K ew Mag., 10: 43-46. —, 2003 – Plantago sinuata Lam. (Plantaginaceae), a ROSSI W., CONTORNI M., LIUTI A., 1990 – Due nuovi misinterpreted polyploid unit, typical of moist places. ibridi naturali del genere O phrys ( Orchidaceae) Morphological and karyological evidence. Webbia, 58 dall’Italia centrale. Webbia, 44 (2): 323-327. (2): 441-450. SANGUINETTI P., 1864 – Florae Romanae Prodromus alter —, 2004 – Problematiche relative al gruppo Onosma exhibens plantas vasculares circa Romam, in echioides (L.) L. (Boraginaceae) in Italia. Inform. Bot. Cisappenninis Pontificiae Dictionis provinciis in Ital., 36 (1): 162-164. Umbria et Piceno sponte venientes secundum sexuale PETRICCIONE B., 1993 – Flora e Vegetazione del Massiccio systema dispositas. Ex Typographeo Bonarum Artium, del Monte Velino (Appennino Centrale), comprendente il Roma. 971 pp. territorio della Riserva Naturale Orientata «Monte SCHOTSMAN H.D., 1977 – Callitriches de la région médi- Velino» e della foresta demaniale «Montagna della terranéenne, nouvelles observations. Bull. Centre Etud. Duchessa». Minist. Agric. e Foreste, C.F.S., Collana Rech. Sci. Biarritz, 11 (3): 241-312. Verde, 92. Tipo-Lito La Grotteria, Roma. 267 pp. SCHWARZ O., 1993 – Quercus L. In: TUTIN T.G. et al. PETRICCIONE B., PERSIA G., TAMMARO F., 1991 – Aspetti (Eds.), Flora Europaea: 75. Vol. 1 second edition. vegetazionali del Bacino fluviale del Velino (Rieti). Cambridge Univ. Press, Cambridge. Territorio, 7 (1): 25-88. SCOPPOLA A., 2000 – F lora vascolare della Riserva Naturale Flora vascolare del Lazio 313

Monte Rufeno (Viterbo, Italia centrale). Webbia, 54 (2): the Laga Mountains (Central Apennines). Webbia, 58 207-270. (1): 57-76. SCOPPOLA A., BLASI C. (Eds.), 2005 – Stato delle conoscen- TONDI G., PLINI P., 1995 – Prodromo della Flora dei Monti ze sulla flora vascolare d’Italia. Palombi & Partner. della Laga (Appennino centrale, versante laziale). ACLI Roma. 253 pp. Anni Verdi, Roma. 204 pp. SCOPPOLA A., LATTANZI E., ANZALONE B., 1996 – La TORNADORE N., MARCUCCI R., 1997 – Il genere Flora del Lamone (Alto Viterbese). Ann. Bot. (Roma), Ornithogalum L. (Hyacinthaceae). XIV. Problematiche 52 (1994), Suppl. 11 (1): 169-238. relative ad alcuni popolamenti dell’Italia Centrale erro- SCOPPOLA A., SPAMPINATO G. (Eds.), 2005 – Atlante delle neamente attribuiti ad O. gussonii Ten. Inform. Bot. specie a rischio di estinzione. CD-rom. All. a: SCOPPOLA Ital., 29 (2-3): 312-313. A., BLASI C. (Eds.), 2005, Stato delle conoscenze sulla TUTIN T.G., 1968 – Astrantia L. In: TUTIN T.G. et al. flora vascolare d’Italia. Palombi & Partner, Roma. (Eds.), Flora Europaea: 320. Vol. 2. Cambridge Univ. SEBASTIANI A., 1813 – Romanarum plantarum fasciculus Press, Cambridge. primus. De Romanis, Roma. 14 pp. TUTIN T.G., BURGES N.A., CHATER A.O., EDMONSON —, 1815 – Romanarum plantarum fasciculus alter. Accedit J.R., HEYWOOD V.H., MOORE D.H., VALENTINE Enumeratio plantarum sponte nascentium in ruderibus D.H., WALTERS S.M., WEBB D.A. (Eds.), 1993 – Flora Amphitheatri Flavii. P. Salviucci et filii, Roma. 81 pp. Europaea. 2nd ed. 1. Cambridge Univ. Press, SEBASTIANI A., MAURI E., 1818 – Florae Romanae Cambridge. Prodromus, exhibens centurias XII plantarum circa TUTIN T.G., HEYWOOD V.H., BURGES N.A., MOORE Romam et in cisappenninis Pontificiae Ditionis provin- D.H., VALENTINE D.H., WALTERS S.M., WEBB D.A. ciis sponte nascentium sexuali systemate digestas. Poggioli (Eds.), 1964-1980 – Flora Europaea. Voll. 5. R.C.A, Roma. 351 pp. Cambridge Univ. Press, Cambridge. SELVI F., BIGAZZI M., 1998 – Anchusa L. and allied gen- VALSECCHI F., 1987 – Due nuove specie del genere Genista era (Boraginaceae) in Italy. Plant Biosystems, 132 (2): L. nel Mediterraneo. Boll. Soc. Sarda Sci. Nat., 25 113-142. (1986): 143-147. SENNI L., 1966 – Schede per una flora dei Colli Albani. In: —, 1995 – Indagini sistematiche, tassonomiche e corologiche RICCERI C. (Ed.), Fondaz. F. Parlatore, Pubblic. n. 82. nel gruppo “Silene colorata Poir., S. sericea All., S. cane- 103 pp. scens Ten.”. Boll. Soc. Sarda Sci. Nat., 30: 447-476. SIBILIA C., 1924 – Ricerche floristiche sul territorio di VERI L., 1988 – Flora cormofitica dei Monti Simbruini. Anagni. Nuovo Giorn. Bot. Ital., 31: 50-70, 161-175. Collaborazione di: DI LORETO A., FASCETTI S., SMITH A.R., PRYER K.M., SCHUETTPELZ E., KORALL P., INNAMORATI P., SEBASTIANI G., Micol. Veg. Medit., 3, SCHNEIDER H., WOLF P.G., 2006 – A classification for Suppl. 1: 1-172. extant ferns. Taxon, 55 (3): 705-731. VERI L., BRUNO F., 1979 – Aggiunte alla Flora dei Monti SNOGERUP S., SNOGERUP B., 2001 – Bupleurum L. Ann. Bot. (Roma), : (Umbelliferae) in Europe - 1. The annuals, B. sect. Simbruini (Lazio). 37 (1) (1978) Bupleurum and sect. Aristata. Willdenowia, 31 (2): 103-126. 205-308. ZELTNER L., 1970 – Notes de biosystématique sur les genres Blackstonia Huds. et Centaurium Hill. Bull. Soc. STANISCI A., ACOSTA A., GARGINI V., FIORE F., BLASI C., 2002 – Zonazione della vegetazione nelle “piscine” dei Neuchâteloise Sci. Nat., 93: 1-164. querceti planiziari del Lazio. Inform. Bot. Ital., 33 (2) ZODDA G., 1931 – Prime notizie sulla Flora delle (2001): 379-389. Mainarde. Ann. Bot. (Roma), 19 (2): 163-201. STEINBERG C., 1953 – Contributo allo studio floristico e fitogeografico degli alti pascoli della Montagna della RIASSUNTO - La lunga e meticolosa raccolta dati sulla Duchessa (Appennino abruzzese). Nuovo Giorn. Bot. flora vascolare del Lazio, iniziata da Giuseppe Lusina, pro- Ital., n.s., 59 (2-4) (1952): 201-251. seguita da Bruno Anzalone ed ereditata da Edda Lattanzi STEVENS P.F., 2008 – Angiosperm Phylogeny Website. Version e Mauro Iberite, rappresenta una prima fase di lavoro 9, June 2008 [and more or less continuously updated durata 60 anni; essa viene presentata sinteticamente in since]. http://www.mobot.org/MOBOT/research/APweb/ questo contributo. La flora vascolare della regione Lazio TENORE M., 1831 – Sylloge Plantarum vascularium Florae consta attualmente di 3330 taxa e 3146 specie ripartite in Neapolitanae hucusque detectarum: 439. Typ. Fibreni, 150 famiglie e 896 generi. Per ogni entità censita si ripor- Neapoli. tano: sinonimi, frequenza nel territorio regionale, stato —, 1833 – Ad Florae Neapolitanae Syllogem. Appendix ter- IUCN, settori geografici in cui è presente, habitat e inter- tia: 587. Marotta, Raffaele & Vanspandoch, G. vallo altitudinale di preferenza. Dalla pubblicazione del- Nicola, Neapoli. l’ultima checklist regionale (1996-98) il numero totale dei —, 1835 – Ad Florae Neapolitanae Syllogem. Appendix taxa è passato da 3185, alle attuali 3330, con un incre- quarta: 12. Typ. Fibreni, Neapoli. mento del 4,46%; ciò è dovuto al consistente e vivace con- TERRACCIANO N., 1872-1878 – Relazione intorno alle tributo degli studi floristici e tassonomici che si è avuto peregrinazioni botaniche fatte nella Provincia di Terra di negli ultimi dieci anni da parte di studiosi e appassionati Lavoro. Voll. 4. Nobile & C., Caserta. botanici. Grazie alla variabilità geologica e ambientale e —, 1890 Intorno ad alcune piante della flora di Terra di alla posizione geografica della regione, questa flora è da Lavoro. Atti R. Acc. Sc. Fis., ser. 2a, 4 (App. 2): 1-10. considerare fra le più ricche d’Italia. Viene riportato infi- TESCAROLLO P., FABRINI G., TESTI A., BIANCO P.M., 2004 ne un quadro riassuntivo delle emergenze floristiche (enti- – La flora vascolare spontanea dell’Orto Botanico di tà rarissime, probabili estinte, incluse nelle categorie a Roma. Ann. Bot. (Roma), n.s., 4: 205-231. rischio di estinzione, esclusive della regione ed alloctone) TONDI G., DI PIETRO R., BALLELLI S., MINUTILLO F., al fine di poter fornire uno strumento scientifico aggior- 2003 – New contribution to the knowledge of the flora of nato per la gestione del patrimonio floristico del Lazio. 314 ANZALONE et al.

INDICE DELLE FAMIGLIE E Anethum 300 Basellaceae 265 Caprifoliaceae 298 DEI GENERI Angelica 300 Bassia 264 Capsella 253 Anogramma 195 Beckmannia 213 Cardamine 253 Abies 197 Antennaria 285 Bellardiochloa 213 Carduus 286 Abutilon 249 Anthemis 285 Bellevalia 206 Carex 209 Acanthaceae 283 Anthericum 206 Bellidiastrum 286 Carlina 287 Acanthus 283 Anthoxanthum 213 Bellis 286 Carpesium 287 Acer 248 Anthriscus 300 Berberidaceae 223 Carpinus 242 Achillea 284 Anthyllis 228 Berberis 223 Carpobrotus 265 Achnatherum 212 Antinoria 213 Berteroa 252 aCarrichter 254 Acinos 277 Antirr hinum 273 Berula 300 Carthamus 287 Aconitum 223 Apera 213 Beta 264 Carum 301 Acoraceae 197 Aphanes 238 Betula 242 Caryophyllaceae 259 Acorus 197 Apiaceae 299 Betulaceae 242 Castanea 242 Actaea 223 Apium 300 Biarum 198 Catabrosa 215 Adenocarpus 227 Apocynaceae 269 Bidens 286 Catananche 287 Adenostyles 285 Aptenia 265 Bifora 300 Catapodium 215 Adiantum 195 Aquifoliaceae 283 Biscutella 252 Caucalis 301 Adonis 223 Aquilegia 223 Bistorta 258 Celastraceae 243 Adoxa 298 Arabidopsis 252 Bituminaria 228 Celtis 241 Adoxaceae 298 Arabis 252 Blackstonia 268 Cenchrus 215 Aegopodium 299 Araceae 197 Blechnaceae 196 Centaurea 287 Aeluropus 212 Araliaceae 299 Blechnum 196 Centaurium 269 Aesculus 249 Ar aujia 269 Blysmus 209 Centranthus 298 Aethionema 252 Arbutus 267 Boehmeria 241 Cephalanthera 200 Aethusa 300 Arctium 285 Boerhavia 265 Cephalaria 298 Agave 206 Arctostaphylos 267 Bolboschoenus 209 Cerastium 259 Agrimonia 237 Arecaceae 207 Bombycilaena 286 Ceratocephala 223 Agrostemma 259 Aremonia 238 Boraginaceae 269 Ceratochloa 215 Agrostis 212 Arenaria 259 Borago 270 Ceratonia 228 Ailanthus 249 Argyrolobium 228 Bothriochloa 213 Ceratophyllaceae 222 Aira 212 Arisarum 197 Botrychium 194 Ceratophyllum 222 Aizoaceae 265 Aristolochia 197 Boussingaultia 265 Cercis 228 Ajuga 277 Aristolochiaceae 197 Brachypodium 213 Cerinthe 270 Alcea 249 Armeria 257 Brassica 253 Cestrum 272 Alchemilla 237 Armoracia 252 Brassicaceae 252 Ceterach 195 Aldrovanda 259 Arnoseris 285 Briza 214 Chaenorhinum 274 Alisma 198 Arrhenatherum 213 Bromus 214 Chaerophyllum 301 Alismataceae 198 Artemisia 285 Broussonetia 241 Chamaemelum 288 Alliaria 252 Arthrocnemum 264 Bryonia 242 Chamaerops 207 Allium 204 Amru 197 Buddleja 276 Chamaesyce 243 Alnus 242 Arundo 213 Buglossoides 270 Charybdis 206 Alopecurus 212 Asarum 197 Bunias 253 Cheilanthes 195 Alternanthera 263 Asparagaceae 206 Bunium 300 Chelidonium 222 Althaea 249 Asparagus 206 Buphthalmum 286 Chenopodium 264 Alyssoides 252 Asperugo 270 Bupleurum 300 Chondrilla 288 Alyssum 252 Asperula 267 Butomaceae 198 Chrozophora 243 Amaranthaceae 263 Asphodeline 204 Butomus 198 Chrysopogon 215 Amaranthus 263 Asphodelus 204 Buxaceae 226 Chrysosplenium 226 Amaryllidaceae 204 Aspleniaceae 195 Buxus 226 Cicendia 269 Ambrosia 285 Asplenium 195 Cachrys 301 Cicer 228 Ambrosina 197 Aster 286 Cactaceae 265 Cichorium 288 Amelanchier 238 Asteraceae 284 Cakile 253 Circaea 283 Ammi 300 Asteriscus 286 Calamagrostis 214 Cirsium 288 Ammoides 300 Asterolinon 266 Calamintha 277 Cistaceae 250 Ammophila 213 Astragalus 228 Calendula 286 Cistus 250 Amorpha 227 Astrantia 300 Calepina 253 Citrullus 243 Ampelodesmos 213 Athamanta 300 Callitriche 273 Cladanthus 288 Anacamptis 200 Athyrium 196 Calluna 267 Cladium 211 Anacardiaceae 248 Atriplex 264 Caltha 223 Clematis 223 Anacyclus 285 Atropa 272 Calystegia 271 Cleomaceae 251 Anagallis 266 Aubrieta 252 Camelina 253 Cleome 251 Anagyris 227 Avena 213 Campanula 283 Clinopodium 278 Anchusa 269 Av enula 213 Campanulaceae 283 Clypeola 254 Anchusella 270 Azolla 194 Canna 208 Cneorum 249 Andrachne 244 Baldellia 198 Cannabaceae 241 Cnicus 288 Andropogon 213 Ballota 277 Cannabis 241 Cnidium 301 Androsace 266 Balsaminaceae 266 Cannaceae 208 Coeloglossum 200 Andryala 285 Barbarea 252 Capparaceae 251 Colchicaceae 199 Anemone 223 Bartsia 281 Capparis 251 Colchicum 199 Flora vascolare del Lazio 315

Coleostephus 288 Delphinium 224 Fabaceae 227 Hemerocallis 204 Colutea 228 Dennstaedtiaceae 195 Fagaceae 242 Hepatica 224 Commelina 207 Deschampsia 216 Fagopyrum 258 Heracleum 302 Commelinaceae 207 Descur ainia 254 Fagus 242 Hermodactylus 204 Conium 301 Dianthus 260 Fallopia 258 Herniaria 260 Conringia 254 Dictamnus 249 Ferula 301 Hesperis 254 Consolida 223 Digitalis 274 Ferulago 302 Heteropogon 217 Convallaria 206 Digitaria 216 Festuca 216 Hibiscus 249 Convolvulaceae 271 Dioscoreaceae 199 Fibigia 254 Hieracium 291 Convolvulus 271 Diospyros 266 Ficus 241 Himantoglossum 201 Corallorhiza 200 Diplotaxis 254 Filago 290 Hippocrepis 229 Coriandrum 301 Dipsacus 298 Filipendula 238 Hippuris 274 Cornaceae 265 Dittrichia 289 Fimbristylis 211 Hirschfeldia 254 Cornucopiae 215 Doronicum 289 Foeniculum 302 Holcus 217 Cornus 265 Dorycnium 229 Fragaria 238 Holosteum 260 Coronilla 228 Draba 254 Frangula 241 Honorius 206 Coronopus 254 Dracunculus 198 Frankenia 257 Hordelymus 217 Corrigiola 265 Droseraceae 259 Frankeniaceae 257 Hordeum 217 Cortaderia 215 Dryas 238 Fraxinus 273 Hornungia 254 Corydalis 222 Dryopteridaceae 196 Freesia 203 Hottonia 266 Corylus 242 Dryopteris 196 Fritillaria 200 Huetia 302 Corynephorus 215 Drypis 260 Fumana 251 Humulus 241 Cota 288 Dysphania 264 Fumaria 222 Huperzia 194 Cotinus 248 Ebenaceae 266 Gagea 200 Hyacinthoides 206 Cotoneaster 238 Ecballium 243 Galactites 290 Hydrangeaceae 266 Cotula 289 Echinaria 216 Galanthus 206 Hydrocharis 198 Crassulaceae 226 Echinochloa 216 Galatella 290 Hydrocharitaceae 198 Crataegus 238 Echinophora 301 Galega 229 Hydrocotyle 299 Crepis 289 Echinops 290 Galeopsis 278 Hylotelephium 226 Cressa 272 Echium 270 Galinsoga 290 Hymenocarpos 229 Crithmum 301 Eclipta 290 Galium 268 Hyoscyamus 272 Crocus 203 Edraianthus 284 Gastridium 217 Hyoseris 292 Crucianella 267 Ehrharta 216 Gaudinia 217 Hyparrhenia 218 Cruciata 267 Eichhornia 208 Genista 229 Hypecoum 222 Crupina 289 Elaeagnaceae 241 Gentiana 269 Hypericaceae 246 Crypsis 215 Elaeagnus 241 Gentianaceae 268 Hypericum 246 Cucubalus 260 Elaeoselinum 301 Gentianella 269 Hypochaeris 292 Cucurbitaceae 242 Elatinaceae 244 Geraniaceae 246 Hyssopus 278 Cupressaceae 197 Elatine 244 Geranium 247 Iberis 254 Cupressus 197 Eleocharis 211 Geropogon 291 Ilex 283 Cuscuta 272 Eleusine 216 Geum 238 Illecebrum 260 Cutandia 215 Elodea 198 Gladiolus 203 Impatiens 266 Cyanus 289 Elymus 216 Glaucium 222 Imperata 218 Cyclamen 266 Emerus 229 Glebionis 291 Inula 292 Cydonia 238 Epilobium 248 Glechoma 278 Ipheion 206 Cymbalaria 274 Epipactis 201 Glinus 265 Ipomoea 272 Cymodocea 199 Epipogium 201 Globularia 274 Iridaceae 203 Cymodoceaceae 199 Equisetaceae 194 Glyceria 217 Iris 204 Cynara 289 Equisetum 194 Glycyrrhiza 229 Isatis 255 Cynodon 215 Eragr ostis 216 Gnaphalium 291 Isoëtaceae 194 Cynoglossum 270 Eranthis 224 Grafia 302 Isoëtes 194 Cynoglottis 270 Erianthus 216 Gratiola 274 Isolepis 211 Cynosurus 215 Erica 267 Groenlandia 199 Isopyrum 224 Cyperaceae 209 Ericaceae 267 Grossulariaceae 226 Jasione 284 Cyperus 211 Erigeron 290 Guizotia 291 Jasminum 273 Cystopteris 196 Erinus 274 Gymnadenia 201 Jonopsidium 255 Cytinaceae 249 Eriophorum 211 Gymnocarpium 196 Juglandaceae 242 Cytinus 249 Erodium 246 Gynandriris 204 Juglans 242 Cytisophyllum 229 Erophila 254 Gypsophila 260 Juncaceae 208 Cytisus 229 Eruca 254 Hainardia 217 Juncaginaceae 198 Dactylis 215 Erucastrum 254 Halimium 251 Juncus 208 Dactyloctenium 215 Eryngium 301 Haloragaceae 227 Juniperus 197 Dactylodenia 200 Erysimum 254 Hedera 299 Jurinea 292 Dactylorhiza 200 Eucalyptus 248 Hedypnois 291 Kengia 218 Damasonium 198 Euonymus 243 Helianthemum 251 Kernera 255 Danthonia 215 Eupatorium 290 Helianthus 291 Kickxia 274 Daphne 250 Euphorbia 243 Helichrysum 291 Klasea 293 Dasypyrum 216 Euphorbiaceae 243 Heliotropium 270 Knautia 298 Datura 272 Euphrasia 281 Helleborus 224 Kobresia 212 Daucus 301 Exaculum 269 Helminthotheca 291 Koeleria 218 316 ANZALONE et al.

Kosteletzkya 249 Mandragora 272 Nymphaea 197 Phragmites 219 Kundmannia 302 Mantisalca 294 Nymphaeaceae 197 Phyla 283 Laburnum 229 Marrubium 278 Nymphoides 284 Phyllanthaceae 244 Lactuca 293 Marsilea 194 Odontites 282 Phyllitis 195 Lagurus 218 Marsileaceae 194 Oenanthe 302 Phyllostachys 219 Lamarckia 218 Matricaria 294 aOenother 248 Physalis 272 Lamiaceae 277 Matthiola 255 Olea 273 Physospermum 303 Lamium 278 Medicago 231 Oleaceae 273 Phyteuma 284 Laphangium 293 Melampyrum 281 Onagraceae 248 Phytolacca 265 Lappula 270 Melanthiaceae 199 Onobrychis 232 Phytolaccaceae 265 Lapsana 293 Melica 218 Ononis 232 Picnomon 294 Laserpitium 302 Melilotus 232 Onopordum 294 Picris 294 Lathraea 281 Melissa 278 Onosma 271 Pilularia 194 Lathyrus 229 Melittis 278 Ophioglossaceae 194 Pimpinella 303 Lauraceae 197 Melomphis 207 Ophioglossum 194 Pinaceae 197 Laurus 197 Mentha 278 Ophrys 201 Pinguicula 283 Lavandula 278 Menyanthaceae 284 Opopanax 302 Pinus 197 Lavatera 249 Menyanthes 284 Opuntia 265 Piptatherum 219 Leersia 218 Mercurialis 241 Orchiaceras 202 Pistacia 248 Legousia 284 Mesembryanthemum 265 Orchidaceae 200 Pisum 233 Lemna 198 Mespilus 238 Orchis 202 Plantaginaceae 273 Lens 230 Meum 302 Oreopteris 196 Plantago 274 Lentibulariaceae 283 Micromeria 279 Origanum 279 Platanaceae 225 Leontodon 293 Milium 218 Orlaya 302 Platanthera 203 Leontopodium 293 Minuartia 260 Ornithogalum 207 Platanus 225 Lepidium 255 Mirabilis 265 Ornithopus 232 Plumbaginaceae 257 Leptochloa 218 Misopates 274 Orobanchaceae 281 Plumbago 257 Leucanthemopsis 293 Moehringia 261 Orobanche 282 Poa 220 Leucanthemum 293 Moenchia 261 Orthilia 267 Poaceae 212 Leucojum 206 Molineriella 218 Osmunda 194 Polanisia 252 Ligusticum 302 Molinia 218 Osmundaceae 194 Polycarpon 261 Ligustrum 273 Molluginaceae 265 Ostrya 242 Polycnemum 264 Liliaceae 200 Monotropa 267 Osyris 257 Polygala 237 Lilium 200 Montia 265 Otanthus 294 Polygalaceae 237 Limbarda 294 Montiaceae 265 Oxalidaceae 243 Polygonaceae 258 Limodorum 201 Moraceae 241 Oxalis 243 Polygonatum 207 Limoniastrum 257 Morus 241 Oxytropis 233 Polygonum 258 Limonium 257 Muscari 207 Paeonia 226 Polypodiaceae 196 Linaceae 246 Myagrum 255 Paeoniaceae 226 Polypodium 196 Linaria 274 Myoporum 276 Paliurus 241 Polypogon 220 Linum 246 My osotis 270 Pallenis 294 Polystichum 196 Listera 201 Myricaria 257 Pancratium 206 Pontederiaceae 208 Lithospermum 270 Myriophyllum 227 Panicum 219 Populus 244 Lobularia 255 Myrrhoides 302 Papaver 222 Portulaca 265 Lolium 218 Myrtaceae 248 papaveraceae 222 Portulacaceae 265 Lomelosia 298 Myrtus 248 Parapholis 219 Posidonia 199 Loncomelos 206 Najas 198 Parentucellia 282 Posidoniaceae 199 Lonicera 298 Narcissus 206 Parietaria 241 Potamogeton 199 Loranthaceae 257 Nardus 218 Paris 199 Potamogetonaceae 199 Loranthus 257 Nassella 219 Parnassia 243 Potentilla 238 Lotus 230 Nasturtium 255 Paronychia 261 Prasium 279 Ludwigia 248 Neatostema 271 Parthenocissus 227 Prenanthes 294 Lunaria 255 Nectaroscilla 207 Paspalum 219 Primula 266 Lupinus 231 Nelumbo 225 Pastinaca 303 Primulaceae 266 Luzula 209 Nelumbonaceae 225 Pedicularis 283 Prospero 207 Lycium 272 Neotinea 200 Pennisetum 219 Prunella 279 Lycopodiaceae 194 Neottia 201 Peplis 248 Prunus 239 Lycopus 278 Nepeta 279 Persicaria 258 Pseudofumaria 223 Lygeum 218 Nerium 269 Petasites 294 Pseudolysimachion 275 Lysimachia 266 Neslia 255 Petrorhagia 261 Pseudorchis 203 Lythraceae 247 Nicandra 272 Petroselinum 303 Pseudorlaya 303 Lythrum 247 Nicotiana 272 Peucedanum 303 Psilurus 220 Maclura 241 Nigella 224 Phacelia 271 Pteridaceae 195 Magydaris 302 Nigritella 201 Phagnalon 294 Pteridium 195 Malcolmia 255 Nonea 271 Phalaris 219 Pteris 195 Malope 250 Nothoscordum 206 Phedimus 226 Ptilostemon 294 Malus 238 Notobasis 294 Philadelphus 266 Puccinellia 220 Malva 250 Nuphar 197 Phillyrea 273 Pulicaria 294 Malvaceae 249 Nyctaginaceae 265 Phleum 219 Pulmonaria 271 Flora vascolare del Lazio 317

Pulsatilla 224 Sarcocornia 265 Spergularia 263 Tripleurospermum 297 Punica 248 Sar copoterium 240 Sphenopus 221 Tripodion 235 Pycnocomon 298 Satur eja 280 Spinacia 265 Tripolium 297 Pyracantha 239 Saxifraga 226 Spiranthes 203 Trisetaria 221 Pyrola 267 Saxifragaceae 226 Spirodela 198 Triticum 221 Pyrus 239 Scabiosa 298 Sporobolus 221 Trollius 225 Quercus 242 Scandix 303 Stachys 280 Tuberaria 251 Radiola 246 Schoenoplectus 212 Staehelina 296 Tulipa 200 Ranunculaceae 223 Schoenus 212 Staphylea 248 Turgenia 304 Ranunculus 224 Scilla 207 Staphyleaceae 248 Tussilago 297 Raphanus 256 Scirpoides 212 Stellaria 263 Typha 208 Rapistrum 256 Scleranthus 262 Sternbergia 206 Typhaceae 208 Reichardia 294 Sclerochloa 220 Stipa 221 Tyrimnus 297 Reseda 251 Scolymus 295 Styracaceae 267 Ulex 235 Resedaceae 251 Scorpiurus 233 Styrax 267 Ulmaceae 241 Rhagadiolus 295 Scorzonera 295 Suaeda 265 Ulmus 241 Rhamnaceae 241 Scrophularia 276 Succisa 299 Umbilicus 227 Rhamnus 241 Scrophulariaceae 276 Sulla 233 Urospermum 297 Rhinanthus 283 Scutellaria 280 Symphoricarpos 296 Urtica 241 Rhus 248 Secale 220 Symphyotrichum 296 Urticaceae 241 Rhynchospora 212 Securigera 233 Symphytum 271 Utricularia 283 Ribes 226 Sedum 226 Tamaricaceae 257 Vaccaria 263 Ricinus 244 Selaginella 194 Tamarix 257 Vaccinium 267 Ridolfia 303 Selaginellaceae 194 Tamus 199 Valantia 268 Robertia 295 Sempervivum 227 Tanacetum 296 Valeriana 299 Robinia 233 Senecio 295 Taraxacum 296 Valerianella 299 Roemeria 223 Serapias 203 Taxaceae 197 Vallisneria 198 Romulea 204 Serratula 296 Taxus 197 Velezia 263 Rorippa 256 Seseli 303 Teesdalia 256 Ventenata 221 Rosa 239 Sesleria 220 Teline 233 199 Rosaceae 237 Setaria 220 Tephroseris 297 Veratrum Rosmarinus 279 Sherar dia 268 Tetragonia 265 Verbascum 276 Rostraria 220 Sibbaldia 240 Tetragonolobus 233 Verbena 283 Rubia 268 Sicyos 243 Teucrium 280 Verbenaceae 283 Rubiaceae 267 Sideritis 280 Thalictrum 225 Veronica 275 Rubus 240 Silene 262 Thapsia 304 Viburnum 298 Rumex 258 Silybum 296 Theligonum 268 Vicia 235 Ruppia 199 Simaroubaceae 249 Thelypteridaceae 196 Vinca 269 Ruppiaceae 199 Simethis 204 Thelypteris 196 Vincetoxicum 269 Ruscus 207 Sinapis 256 Thesium 257 Viola 245 Ruta 249 Sison 303 Thlaspi 256 Violaceae 245 Rutaceae 249 Sisymbrium 256 Thymelaea 250 Viscum 257 Sagina 261 Sixalix 299 Thymelaeaceae 250 Vitaceae 227 Sagittaria 198 Smilacaceae 200 Thymus 281 Vitex 281 Salicaceae 244 Smilax 200 Tilia 250 Vitis 227 Salicornia 265 Smyrnium 303 Tillaea 227 Vulpia 221 Salix 244 Solanaceae 272 Tolpis 297 Wisteria 235 Salpichroa 272 Solanum 273 Tordylium 304 Wolffia 198 Salsola 265 Soldanella 266 Torilis 304 Woodsiaceae 196 Salvia 279 Soleirolia 241 Trachelium 284 Xanthium 297 Salvinia 195 Solenanthus 271 Trachynia 221 Xanthorrhoeaceae 204 Salviniaceae 194 Solenopsis 284 Tradescantia 207 Xeranthemum 297 Sambucus 298 Solidago 296 Tragopogon 297 Yucca 207 Samolus 266 Sonchus 296 Tragus 221 Zannichellia 199 Sanguisorba 240 Sorbus 240 Trapa 248 Zea 222 Sanicula 303 Sorghum 221 Tribulus 227 Ziziphora 281 Santalaceae 257 Sparganium 208 Trifolium 233 Ziziphus 241 Santolina 295 Spartina 221 Triglochin 198 Zostera 198 Sapindaceae 248 Spartium 233 Trigonella 235 Zosteraceae 198 Saponaria 261 Spergula 263 Trinia 304 Zygophyllaceae 227

AUTORI

Bruno Anzalone†, Mauro Iberite, Edda Lattanzi, Dipartimento di Biologia Vegetale, Università di Roma “La Sapienza”, Piazzale Aldo Moro 5, 00185 Roma; [email protected]