NWO-blad voor de wetenschapHy december 2011 p o t Nummerh 5 Jaargang 18ese

Forensic Science topsector Boeven betrappen Agrofood NWO-strategie Kansen voor Naar een de wetenschap slim Europa colofon inhoud nwo-nieuws woord vooraf

Hypothese, NWO-blad voor de weten- Close-up Op 1 december stopte Louis de Quelerij als decaan van Breed spectrum schap, verschijnt vijf keer per jaar en wordt gratis toegezonden aan relaties De zee op de kaart 4 Civiele Techniek en Geowetenschappen van de Technische NWO zet in op investeren in van de Nederlandse Organisatie voor Universiteit Delft. Zijn afscheidssymposium had als thema talent, toponderzoek en inter- Wetenschappelijk Onderzoek (NWO). de samenwerking tussen markt, overheid en universitei- nationalisering. We willen bij- De inhoud komt tot stand onder Wetenschap en topsectoren ten. In Delta verwoordt hij zijn visie hierop: ‘Sommige dragen aan de oplossing van verantwoordelijkheid van de Op avontuur binnen Agrofood afdeling Voorlichting & Communicatie 8 mensen vragen zich af of je de onafhankelijkheid van wat de EU de ‘grand challen- van NWO. De weergegeven opinies wetenschappers niet aantast, maar ik geloof er heilig in. ges’ noemt en de impact van komen voor rekening van de auteurs en geïnterviewden en worden niet NWO-nieuws 12 Enkele opmerkelijke We hebben elkaar gewoon nodig. De overheid trekt zich wetenschap voor de samenle- per se gedeeld door NWO. uitspraken uit de terug. Ik vind dat bedrijven veel meer moeten investeren ving versterken. Dit nummer

bladen, waarop u kunt in langetermijnonderzoek.’ van Hypothese weerspiegelt Foto Minouche de Wilde De Nederlandse Organisatie voor Wetenschap en licht Wetenschappelijk Onderzoek (NWO) reageren via het enorm brede spectrum van wetenschap dat NWO is met een budget van ruim Een spiegelpaleis, 14 [email protected] Spinozalaureate Dorret Boomsma beheert aan de Vrije financiert, de verwachtingen en uitdagingen van de 500 miljoen euro per jaar een van kleiner dan een haar Universiteit het grootschalige Nederlands Tweelingen samenleving, en het feit dat wetenschap bouwt op de de grootste wetenschapsfinanciers in Nederland. NWO stimuleert kwaliteit Register. Zij is schatplichtig aan de mensen die hier belan- passie en drive van onderzoekers. en vernieuwing in de wetenschap. geloos aan meewerken, stelt ze in de Volkskrant: ‘We zijn We lezen over het toenemende belang van de Europese Wetenschap en spoorzoeken voor honderd procent afhankelijk van onze deelnemers. ERC Grants. Henk Brinkhuis, de nieuwe NIOZ-directeur, Hoofdredacteur a.i.: Wie is het? 16 Dat verplicht niet alleen tot uitstekend onderzoek, maar deelt met ons zijn interesse voor paleobiologie. De Sonja Knols, Ingenieu∑e Redactie: Charlotte Bos, ook om informatie daarover te geven. Ik sluit vaak de dag spannende nieuwe ontwikkelingen in forensische Margot Custers, Elske Gerritsen, 4 Wetenschap en delen af met het beantwoorden van e-mails.’ wetenschap spreken zowel tv-makers als onderzoekers Coenraad Krijger, Josef Stuefer, aan. NWO-voorzitter Jos Engelen ijvert voor het open- Rowan Zuidema Open Access heeft de toekomst 18 Correctie: Ellen Janssen De Eindhovense hoogleraar Technische Natuurkunde baar toegankelijk maken van onderzoekspublicaties Art direction en vormgeving: Herman Beijerinck verwondert zich in een column in en -data. Dat wetenschap mensenwerk is, zien we Corina van Riel, NWO-strategie Drukwerk: Cursor over hoe weinig hoogleraren eigenlijk op het aan Veni-laureaat Antoine Buyse, die nadenkt over de Roto Smeets GrafiServices, Utrecht Toekomst voor de Europese 20 verkeerde pad komen: ‘Een hoogleraar is een bundeling balans tussen het recht op vrijheid van meningsuiting van krachten die op zichzelf allemaal destructief kunnen en het verbod op aanzetten tot geweld. Maar ook aan Redactieadres: wetenschap NWO zijn. Denk maar aan ambitieus en machtig zijn, zelfbewust de gedrevenheid waarmee Vici-laureaat Willem Vos Afdeling Voorlichting & en geldbewust, hoog intelligent zijn, charisma hebben, licht op nieuwe manieren manipuleert. Communicatie Dagboeknotities genieten van publicaties en kicken op het houden van Het hoofdartikel gaat over een opdracht die NWO er Postbus 93138 2509 AC Den Haag Geld en gebeden 23 voordrachten op uitnodiging. Als al deze krachten in recent bij heeft gekregen: sterk inzetten op de eco- tel. (070) 344 07 13 balans zijn, is er sprake van een goede hoogleraar.’ Maar, nomische topsectoren. Ik ben nauw betrokken bij dit fax (070) 344 09 12 zo zegt hij, er zijn voldoende momenten waarop deze proces en zie zowel de valkuilen als de kansen – onlangs e-mail: [email protected] Veni, vidi, vici balans verstoord kan worden. ‘Ik denk dat het in één tot kwamen we door de topsectordiscussies met een ver- Vrije woord of wapen? 24 Hypothese Online: twee procent van de gevallen onomkeerbaar fout gaat. rassend nieuw bedrijf in enkele weken tot een nieuw www.nwo.nl/hypothese Eigenlijk is dat een uitstekend resultaat bij de selectie van samenwerkingsprogramma! De boegbeelden van de

Wilt u een exemplaar van Hypothese 12 zulke complexe persoonlijkheden!’ topsector Agrofood wijzen terecht op het belang van Foto: Nils Schoonhoven opvragen of u aanmelden voor een fundamenteel onderzoek. Voor NWO is het de uitda- gratis abonnement op Hypothese? Het FOM-instituut AMOLF opende onlangs een web- ging om met het beperkte budget een goede balans te Dat kan via de website www.nwo.nl/hypothese. winkel: storeforscience.nl. Daar kunnen bedrijven zoeken creëren tussen strategisch onderzoek voor topsectoren naar deskundigheid en faciliteiten binnen het onder- en alle andere taken, waaronder financiering van het Niets uit deze uitgave mag op welke zoeksinstituut. In de Volkskrant legt AMOLF-directeur beste nieuwsgierigheidsgedreven onderzoek. wijze dan ook worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming Albert Polman uit waarom: ‘Dit draait om de verantwoor- Wat mij betreft mag de regering niet alleen in de van de uitgever. De inhoud van deze delijkheid die je als overheidslab hebt om je kennis en aanpak van de eurocrisis Duitsland volgen, maar ook uitgave is met uiterste zorg samen- middelen waar mogelijk te delen. Er staan hier peperdure in de aansturing van de wetenschap: een van AMOLF’s gesteld. Ondanks deze zorgvuldigheid kunnen gegevens zijn veranderd of apparaten, die derden in principe ook kunnen gebruiken, toponderzoekers die dit jaar door een Max Planck onjuist zijn weergegeven. Hiervoor zoals elektronenmicroscopen. Als iemand daarmee wat Instituut werd weggekaapt, heeft binnen enkele maan- aanvaardt de uitgever geen enkele plaatjes wil maken, horen we het graag.’ den al tweemaal met Merkel gedineerd. Bij dergelijke aansprakelijkheid. ontmoetingen met nieuw talent benadrukt Merkel het Beeld omslag: Harry Meijer, Correctie In het vorige nummer van Hypothese, editie november belang van wetenschap voor haar land, van continuïteit met medewerking van bakkerij 2011, hebben wij bij het artikel over vrouwenbeleid onrechtmatig van beleid, en van haar belofte het wetenschapsbudget Hartog Amsterdam ISSN: 1381-5652 foto’s geplaatst van eerdere bijeenkomsten zonder hiervoor uit- jaarlijks met vijf procent te laten groeien. drukkelijk toestemming te vragen aan de geportretteerden. 14 23 De foto’s zijn verwijderd in de digitale versie van het artikel op Wim van Saarloos www.nwo.nl/hypothese. Directeur Stichting FOM en NWO-gebied Natuurkunde

2 hypothese hypothes e 3 close-up close-up

Henk Brinkhuis is sinds kort directeur van het NIOZ Koninklijk Nederlands Instituut voor Zeeonderzoek. Zijn reislust zet hij voorlopig even in de koelkast, maar hij heeft er zin in. ‘Je hebt voortdurend je creativiteit nodig, net alsof je multidimensionaal aan het schaken bent.’ De zee tekst Nienke Beintema foto’s Harry Meijer op de kaart

e zeeën kunnen hem niet ruig genoeg zijn. matische schrijver-avonturier Redmond O’Hanlon. Als er huizenhoge golven over het dek slaan Die noemde Brinkhuis na afloop van de serie zijn Den het schip vervaarlijk heen en weer gaat, ‘favoriete wetenschapper aan boord’. zit hij kalm benedendeks door zijn microscoop te turen. Of hij staat juist aan dek, genietend van de Het is nogal een contrast: diepzeeboringen doen, wind en de zoute spray. Henk Brinkhuis, wereld- zeilen en filosoferen met Redmond O’Hanlon, en Deel 20 uit de serie reiziger en wetenschapper, heeft zeebenen. leiding geven aan een groot instituut als het NIOZ. ‘Close-up’ waarin En toch zit hij nu voornamelijk binnen. Te regelen, Ligt u dat wel? we de mens achter te coördineren en te besturen. Zijn nieuwe werk- ‘Jazeker. Ook mijn werk als hoogleraar in Utrecht de wetenschap kamer ligt nu al vol met papier. Sinds 1 oktober is voornamelijk organisatorisch van aard. Die belichten. 2011 is Brinkhuis algemeen directeur van het reizen waren de laatste jaren de krenten in de pap. NIOZ op Texel. Daarnaast blijft hij één dag in de Ik doe zelf helaas nauwelijks meer hands-on onder- week hoogleraar Biomarine Sciences aan de zoek. Maar dat is prima: ik houd ervan om dingen Universiteit Utrecht. te regelen en te coördineren.’ Brinkhuis heeft zijn sporen verdiend als weten- schapper. Hij onderzoekt hoe het klimaat er mil- Hoe verschilt uw hoogleraarsbaan met uw werk als joenen jaren geleden uitzag. Dat doet hij aan de NIOZ-directeur? hand van fossiele resten van eencellige algen, diep ‘De omvang is totaal anders. Aan de universiteit in het sediment van de zeebodem. Bijna alle werk ik veel dichter bij de werkvloer van de weten- schappers – al houd ik me daar natuurlijk ook veel met beleid bezig. Maar hier bij het NIOZ kan ik ‘Hier bij het NIOZ kan ik echt een deuk echt een deuk in een pakje boter slaan. Ik praat bijvoorbeeld mee over het nieuwe topsectoren- in een pakje boter slaan’ beleid van de overheid. Dat stuit in de wetenschap- pelijke wereld op wat weerstand, to put it mildly. Henk Brinkhuis Nu mag ik meepraten over hoe we dat in goede wereldzeeën heeft Brinkhuis bevaren: van de banen kunnen leiden, hoe we voldoende oog Noordelijke IJszee tot Antarctica en van de houden voor fundamentele wetenschap.’ Henk Brinkhuis (1959) studeerde geologie in Utrecht Indische Oceaan tot bij Tasmanië. Met zijn team ‘Verder werkt het NIOZ echt als een groot bedrijf. en Delft. In 1992 promoveerde hij in Utrecht op een ontdekte hij onder andere dat er 53 miljoen jaar Het ene moment vergader ik met de gemeente en onderzoek naar eencellige algen in fossiele aardlagen. geleden palmen moeten hebben gestaan in wat nu de provincie over de uitbreiding van de haven, het Naast zijn postdocwerk in Utrecht runde Brinkhuis een het Noordpoolgebied is. Zijn publicaties, ruim 130 volgende moment overleg ik met de KNAW over de tijdlang een eigen bedrijf dat spelers uit de gas- en tot op heden, verschenen onder meer in toptijd- fusie met CEME, het Centrum voor Estuariene en olie-industrie adviseerde. In 1997 werd hij universitair schriften als Nature en Science. Mariene Ecologie in Yerseke. Dat is een KNAW- hoofddocent bij de Utrechtse vakgroep paleo-ecologie, Fans van de VPRO-serie ‘Beagle – In het kielzog instituut, terwijl het NIOZ onder NWO valt. Hoe waar hij sinds 2007 hoogleraar is. Sinds 2010 runt hij de van Darwin’ zullen Brinkhuis herkennen. In april bereid je zo’n fusie voor? Hoe stroomlijn je de pro- groep Biomarine Sciences aan de Universiteit Utrecht. 2010 voer hij een eind mee met de clipper Stad cessen? En twee uur later zit ik om de tafel met Sinds 1 oktober is hij algemeen directeur van het NIOZ Amsterdam. In de aflevering over klimaatverande- Nederlandse offshorebedrijven om te kijken waar Koninklijk Nederlands Instituut voor Zeeonderzoek. ring maakte hij zijn opwachting naast de charis- we kunnen samenwerken.’ > Volg Henk Brinkhuis op Twitter: @BrinkhuisIV

4 hypothese hypothese 5 close-up close-up

Lukt het om dat allemaal te combineren, ook met uw Is het lastig om KNAW en NWO samen te brengen? werk in Utrecht? ‘Het is praktisch gezien vrij ingewikkeld; het fusie- ‘Het simpele antwoord is: ja. Maar het kan alleen proces is al een jaar of drie aan de gang. Verder dankzij de inspanningen van de mensen met wie ik hebben beide organisaties natuurlijk hun eigen mag werken. Op papier staat er 1,1 fte voor wat ik tradities, maar in de praktijk valt het verschil erg doe, maar in de praktijk werk ik twenty four seven. mee. Ik vind de overeenkomsten groter. De manier Maar ik zit nu natuurlijk ook nog in een enorm van werken en de wetenschappelijke kwaliteit zijn steile leercurve. Ik noem het intense entertainment. bijvoorbeeld heel vergelijkbaar. En dat is waar het Hoewel super intens, is het voor mij ontspannend om gaat. Bij beide instituten werken excellente genoeg om ervan te genieten. Je hebt voortdurend wetenschappers die gewend zijn hun eigen broek je creativiteit nodig, net alsof je multidimensionaal op te houden.’ aan het schaken bent.’ Welke projecten liggen er nog meer op de plank? Hoe bent u eigenlijk in de paleobiologie terecht- ‘We zijn nu druk bezig met het opzetten van het gekomen? ‘ Deep Sea Science and Technology ‘Haha, dat is een lang verhaal. Toeval heeft een Centre’, een centrum dat de Nederlandse kennis grote rol gespeeld. Ik kom uit een filmfamilie; de en expertise op het gebied van diepzeeboringen top van de filmwereld kwam bij ons thuis over de gaat bundelen, hier bij het NIOZ. En dan is er vloer. Ik was bijna naar de filmacademie gegaan. natuurlijk de NIOZ Kennishaven. De oude NIOZ- Mijn vader had dat fantastisch gevonden, maar ik haven is aan vervanging toe. Dus maken we er ging juist door een rebelse fase heen. Ik dacht: ik meteen een proeftuin van voor allerlei groene ini- kan al filmen. Ik wil iets nieuws, ik wil weg. tiatieven. Het kweken van zeewier bijvoorbeeld, Wetenschap leek me saai. Maar toen bladerde ik dat na vergassing biobrandstof oplevert. een boekje door over geologie. Ik las dat het een Experimenten met schelpdierkweek. Maar ook combinatie was van wetenschapsvelden, en dat ballastwaterzuivering, en modellen voor het geologen veel op reis gingen. Proberen maar!’ gebruiken van getijde-energie. Met subsidies van de provincie en van Texel hebben we nu zo’n 5,4 En, beviel dat? miljoen euro bij elkaar, vooral dankzij inspannin- ‘Ik vond het veldwerk vreselijk leuk. Er ging een gen van collega-directeur Herman Ridderinkhof.’ wereld voor me open. Het was verslavend: achter iedere volgende heuveltop lagen weer andere mooie Welke ambities heeft u voor het NIOZ als geheel? structuren. En toen ik een cursus paleobotanie ‘Ik wil van Is dat belangrijk voor u, valorisatie? gezamenlijke doorbraak kwam toen we konden aan- ‘Ik wil het NIOZ en het werk dat we doen nationaal (houdt zich bezig met fossiele planten en bomen, ‘Ja. Gelukkig komen wetenschappers steeds meer tonen dat bepaalde oerbacteriën de opbouw van hun en internationaal een household name maken. Het red.) deed aan de Universiteit Utrecht, was ik ver- het NIOZ en uit hun ivoren toren, en gaan ze steeds meer maat- celwanden veranderen naarmate het kouder of juist is nog veel te onbekend. En dat terwijl zeventig kocht. Maar nog steeds wist ik niet of ik verder het werk dat schappijrelevant en industriegericht werken. warmer wordt. Zo kun je uit boorkernen stukje bij procent van onze planeet uit zee bestaat, en de wilde in de wetenschap. Het coin flipmoment kwam Voorheen werd de industrie gezien als het paard beetje de klimaatontwikkeling reconstrueren. Daar oceanen een enorm belangrijke rol spelen in de toen ik de kans kreeg om een paar maanden naar we doen van Troje. Maar nu, met de terugtredende overheid, hebben we in 2006 de cover van Nature mee kringlopen van voedsel en klimaat. Net zoals Spanje te gaan om monsters te verzamelen. Binnen nationaal en zullen we eraan moeten wennen dat het geld niet gehaald.’ mensen bij KNMI meteen denken aan die weer- drie seconden heb ik ja gezegd. Uiteindelijk meer zomaar uit het plafond komt vallen. We zullen jongens, zo wil ik dat ze NIOZ associëren met mondde dat uit in een promotiebaan. The rest is internationaal moeten laten zien wat je met wetenschap kunt doen. U ziet uzelf meer als geoloog dan als bioloog. Toch zeeonderzoek. Dat is een grote ambitie, ja. Maar history.’ een household Die hele discussie over fundamenteel versus toege- gaat u nu de biologische poot van het NIOZ behoor- het moet kunnen.’ past... Ik zeg altijd: je hebt maar twee soorten lijk uitbreiden, door de fusie met CEME. Loopt u Wat fascineert u zo in die paleobiologie? name maken’ wetenschap. Goede en slechte.’ daar warm voor? Voelt u zich al een beetje Texelaar? ‘Het multidisciplinaire. Je bent met evolutie bezig, ‘Ik zie die fusie als een enorme verrijking. Ook ‘Ja, ik zit hier nu twee maanden met zeer veel met leven. Maar ook met chemie en met de aarde Had u eerder al veel met het NIOZ te maken? weer vanwege die multidisciplinariteit. CEME is plezier. En ik ben bezig een huis te zoeken op het en het klimaat, en hoe die er miljoenen jaren gele- ‘Ik was hier al kind aan huis! We hebben altijd een expert als het gaat om het estuarium van de eiland. Maar mijn vrouw en ik hebben ook een den uitzagen. En er zit ook een valorisatieaspect heel goede samenwerking gehad. Sterker nog, veel Schelde en de Delta. Dat gebied heeft een totaal huis in Almelo, en dat blijft zo. Wij zijn het gewend aan. Niet alleen vanwege de olie- en gasvoorraden van onze Utrechtse successen zijn tot stand gekomen andere dynamiek dan de Waddenzee. In het onder- om langdurig “onvrijwillig gescheiden” te zijn. die zijn ontstaan uit dat fossiele leven. Maar die dankzij de enorme inzet van de groepen van het zoek in Yerseke draait het vooral om ruimtelijke We doen een wedstrijd wie het meeste reist. De diepe lagen bevatten ook een schat aan klimaatge- NIOZ. Met name de organisch chemici. Wij haalden spreiding van organismen, terwijl het Texelse komende tijd wordt het voor mij de gouden vijf- gevens. Daar kunnen we enorm veel van leren.’ bijvoorbeeld fossiele algen uit vijftig miljoen jaar onderzoek zich meer richt op de interne werking hoek: Texel, Almelo, Utrecht, Yerseke, Den Haag. oude oceaanmodder, en de NIOZ-chemici extraheer- van het mariene ecosysteem. Die combinatie geeft Kinderen? Nee, we konden onze katten al niet den daar vervolgens de organische stoffen uit. Onze een heel krachtig eindproduct.’ eens in leven houden.’ <

6 hypothese hypothese 7 wetenschap en topsectoren wetenschap en topsectoren

een misverstand uit de weg ruimen. ‘Die topsecto- in kwaliteit als in kwantiteit. Beide partijen worden ren zijn echt niet alleen maar goed voor de bètawe- door zo’n samenwerking versterkt.’ tenschappen. Bij WOTRO hebben we veel ervaring opgedaan met gecombineerde bèta/gammapro- Proefschrift niet op de plank Daar- gramma’s, waarbinnen op hoog wetenschappelijk naast gelooft Meijer er heilig in dat interesse vanuit niveau multidisciplinair onderzoek werd gedaan. een bedrijf voor een wetenschapper vooral stimule- Zo’n model zouden we nu ook in kunnen voeren, rend werkt: ‘De tweehonderd aio’s binnen het want veel van de uitdagingen liggen juist buiten de Topinstituut vinden het alleen maar leuk dat hun bètawetenschappen. Denk maar aan vraagstukken proefschrift kan worden bewerkt tot iets wat daad- rondom consumentengedrag, governance, of de ont- werkelijk wordt gebruikt.’ Ook Kropff heeft het in wikkeling van voedselprijzen.’ zijn eigen onderzoeksleven altijd prettig gevonden dat zijn werk niet op een stoffige plank belandde: tekst Sonja Knols foto’s Harry Meijer en Diepgang in onderzoek Het NWO-gebied ‘Dat je werk ook nuttig kan zijn, is een grote Shutterstock Aard- en Levenswetenschappen is bij drie van de stimulans.’ negen topsectoren sterk inhoudelijk betrokken. Alle drie begrijpen ze de bezorgdheid vanuit de Bestuursleden, bureaumedewerkers en onderzoe- wetenschap dat dit beleid de onafhankelijkheid van kers schuiven aan bij discussies over Agrofood, het onderzoek zal ondermijnen. Maar ze zien Tuinbouw en uitgangsmaterialen, en Water. Vice- de toekomst niet zo somber in. Meijer: ‘Je moet je voorzitter van het ALW-bestuur en hoogleraar goed afvragen wat vraagsturing vanuit het bedrijfs- Op avontuur binnen Microbiologie aan de Rijksuniversiteit Groningen leven precies is. Fundamenteel onderzoek laat > Lubbert Dijkhuizen vertelt wat de inzet van ALW bij al deze overleggen is: ‘Vanuit NWO willen we diep- gang in het onderzoek bereiken. Dat kan prima, getuige publiek-private samenwerkingsprojecten in de Verenigde Staten, waar wordt gepubliceerd in Agrofood high impact-tijdschriften. De voorstellen die bin- nenkomen gaan we gewoon via peer review beoor- ‘De topsectoren bieden vooral kansen voor de Inmiddels zijn er topteams geformeerd, die per delen, wij blijven zoals altijd gaan voor hoge sector plannen maken en zogeheten innovatiecon- kwaliteit van onderzoek. Samenwerking met het wetenschap,’ zeggen ze eensgezind. Bestuurslid tracten sluiten tussen de samenwerkende publieke bedrijfsleven voegt wat ons betreft alleen een van NWO Aard- en Levenswetenschappen Lubbert en private partijen. Martin Kropff is als vertegen- valorisatiepoot toe.’ Dijkhuizen, R&D directeur Emmo Meijer van woordiger van de wetenschap lid van het topteam Dijkhuizen is niet bang dat de kwaliteit van de FrieslandCampina en Martin Kropff, rector van Agrofood. Hij ziet vooral kansen binnen het nieuwe wetenschap zal verminderen: ‘Kwalitatief goed Wageningen Universiteit en lid van het topteam beleid: ‘Dit is voor de wetenschap, en voor NWO, een innovatief onderzoek kun je heel goed samendoen dat de plannen voor de topsector Agrofood moet enorme kans om nog beter dan in het verleden te met het bedrijfsleven. Onderzoek met een funda- laten zien dat goede, fundamentele wetenschap ook menteel karakter en een langetermijnperspectief gaan invullen: ‘Het belang van fundamentele maatschappelijk relevant kan zijn.’ Kropff, die zullen ze zelf niet snel financieren, en daar ligt de wetenschap wordt door alle partijen onderkend.’ jarenlang bestuurder was van WOTRO, wil meteen rol van NWO.’ Dat belang van fundamenteel onderzoek wordt ook door het bedrijfsleven erkend. Emmo Meijer, R&D iet iedereen stond meteen juichend op de directeur van zuivelbedrijf FrieslandCampina en banken toen minister van voormalig voorzitter van NWO Chemische weten- Publiceren of patenteren NEconomische Zaken, Landbouw en Innovatie schappen: ‘Het NWO-spel blijft bestaan, en sluit Een veelgehoorde klacht bij samenwerkingen tussen wetenschap en bedrijfsleven is dat begin 2011 zijn topsectorenbeleid lanceerde. Het eigenlijk naadloos aan bij het nieuwe beleid vanuit patenten publicaties in de weg zouden staan. Dijkhuizen, die zelf 25 patenten en meer kabinet maakt in zijn begroting in totaal ongeveer de topsector. Er zijn binnen de topsector Agrofood dan 250 publicaties op zijn naam heeft staan, heeft nog wel een tip: ‘Als de afspraken 1,5 miljard euro vrij om te investeren in negen sec- al vele succesvolle vormen van publiek-private goed zijn, hoeven publiceren en patenteren elkaar niet te bijten. Je moet je publicaties toren waarin Nederland economisch wereldwijd een samenwerking. Denk aan het Topinstituut Food and hooguit een paar maanden uitstellen, maar als je dat slim doet, hoeft ook dat geen sterke positie inneemt. NWO moet een deel van Nutrition en de Food Nutrition Delta. In het probleem te zijn. Als je je artikel in een vroegtijdig stadium voorlegt, als de ideeën haar budget gebruiken om onderzoek binnen die Topinstituut heeft de wetenschap al aangetoond dat al duidelijk zijn maar er nog aan de presentatie geschaafd moet worden, kunnen de topsectoren te financieren. De negen topsectoren samenwerking tussen kennisinstellingen en de bedrijven al bedenken of er iets tussen zit wat ze willen patenteren. Ondertussen heb zijn Agrofood, Chemie, Creatieve industrie, Energie, industrie niet leidt tot verarming van het onder- jij de tijd om je publicatie tip top in orde te maken. Dan is zo’n uitstel helemaal niet High Tech, Life Sciences & Health, Logistiek, zoek. Het Topinstituut heeft zelfs bovengemiddeld pijnlijk. Ik heb er bij die 25 patentaanvragen nooit problemen mee gehad.’ Tuinbouw en uitgangsmaterialen, en Water. goed gepresteerd in termen van publicaties, zowel

8 hypothese hypothese 9 wetenschap en topsectoren wetenschap en topsectoren

Tegelijk aan zelfde project werken Dijkhuizen laat zich voorstaan op zijn fundamentele onderzoek, en heeft zelf toch al jaren ervaring met het samenwerken met bedrijven. Binnen het Carbohydrate Competence Center (CCC), waar hij directeur van is, werken 19 bedrijven samen met 6 kennisinstellingen. De microbioloog is erg enthousi- ast over het model dat wordt gehanteerd: ‘Zowel binnen de kennisinstellingen als binnen de betrok- ken bedrijven wordt tegelijkertijd aan hetzelfde project gewerkt. Voorwaarde is wel dat je vaak de voortgang bediscussieert. Dan worden mogelijke toepassingen van innovatieve kennis snel herkend en kun je elkaar vooruithelpen.’

zich helemaal niet direct sturen. Vaak zegt een ‘Je moet je goed afvragen wat instellingen, maar het mkb zou veel meer moeten pelijk inhoudelijk, en ook op fundamenteel niveau, bedrijf: ‘Wij denken in de richting van…’ en dan ont- kunnen doen.’ grote uitdagingen met zich meebrengen. Denk bij- staat in dialoog een co-creatie van het onderzoek.’ vraagsturing vanuit het bedrijfs- Eind december moeten de meeste innovatiecontrac- voorbeeld aan de rol van darmflora bij het opnemen Dijkhuizen geeft met een voorbeeld vanuit zijn eigen leven precies is. Fundamenteel ten getekend zijn. Daarna wordt duidelijk hoe het van stoffen uit voeding, of de rol van voedingsstoffen onderzoekspraktijk aan hoe fundamenteel onder- topsectorenbeleid in de praktijk zal gaan werken. zoals foliumzuur bij de ontwikkeling van de herse- zoek toch kan leiden tot een toepassing: ‘Ik deed onderzoek laat zich helemaal Verhagen heeft vanaf het begin gezegd dat de top- nen in het foetale stadium.’ Dijkhuizen, Kropff en onderzoek aan de cholesterolafbraakroute in bacte- niet direct sturen’ teams geen eigen budget te verdelen zullen hebben, Meijer zien de huidige discussies als een groot riën. Ik wilde op fundamenteel niveau weten welke maar wel invloed zullen uitoefenen op de manier avontuur. Dijkhuizen besluit: ‘Als we dit vanuit enzymen daarbij betrokken zijn. Toen las ik een waarop het geld wordt besteed door de ministeries, NWO goed aanpakken, dan biedt het topsectoren- artikel over een onderzoek waarbij een mutant het bedrijfsleven, NWO, KNAW en de toegepaste beleid hele mooie kansen om hele mooie wetenschap gemaakt was van de bacterie Bacillus tuberculosis, Ook Kropff ziet veel in de voortzetting van bestaande kennisinstituten. te doen.’ < die tbc veroorzaakt. Door enkele genen stil te modellen van publiek-private samenwerking. ‘Het leggen, bleek de hele bacterie niet ziekteverwek- STW-model, waarin bedrijven en onderzoekers Drie onderwerpen Voor de sector Agrofood kend meer te zijn.’ Die genen bleken te coderen voor elkaar treffen in gebruikerscommissies, is natuur- zijn er drie onderwerpen geïdentificeerd, die zowel eiwitten uit de cholesterolafbraakroute, en lijk een bekend voorbeeld. Maar ook kijken we een economisch als een maatschappelijk belang Dijkhuizen telde één en één bij elkaar op: ‘Blijkbaar vanuit het topteam naar de ervaringen met de dienen: ‘Meer met minder: innovaties in duurzame is die afbraak van cholesterol heel belangrijk voor Technologische Topinstituten, waarin bedrijven voedselsystemen voor de productie van meer hoog- bacteriën die zich in de longen bevinden. Die voeden actief meefinancieren.’ Hij wil daar wel meteen een waardig voedsel met minder gebruik van grondstof- zich namelijk met cholesterol uit de longcellen, bij- zorg aan toevoegen. ‘Die TTI’s werden grotendeels fen; Hogere toegevoegde waarde: ontwikkeling van voorbeeld bij mensen, runderen en paarden. gefinancierd vanuit de aardgasbaten. Nu die kraan nieuwe producten met meer toegevoegde waarde Mutante bacteriën kunnen zich niet meer voeden en dicht is, moeten we er op een andere manier voor gericht op gezondheid, duurzaamheid, smaak en gaan dus dood. Een potentieel nieuw vaccin was zorgen dat we ze in de benen houden. Ik hoop dat de gemak; en Internationaal leiderschap: systeem- geboren. Zo zie je hoe fundamenteel onderzoek kan overheid na afloop van de crisis inziet dat hierin oplossingen op maat voor het internationale voedsel- leiden tot een maatschappelijke toepassing. Dat is geïnvesteerd moet worden.’ vraagstuk voortbouwend op onze sterke nwo en de topsectoren iets wat bedrijven meestal zelf ook inzien.’ Meijer is voorzitter van een zogeheten regiegroep exportpositie.’ die binnen de topsector Agrofood gaat kijken hoe Deze onderwerpen overlappen grotendeels met de innovatie via publiek-private samenwerking vorm aandachtsgebieden die in het onlangs nieuw opge- NWO zit bij alle topsectoren aan tafel en is ook sterk betrokken bij de topsectordoor- moet krijgen. ‘We zijn nu een analyse aan het starte NWO-thema Agro, Food en Tuinbouw zijn snijdende thema’s als Biobased Economy, ICT, Nanotechnologie en Sociale Infrastructuur. maken van het hele veld. We inventariseren alle gedefinieerd. Dijkhuizen: ‘Dat thema is gestart om NWO wil zoveel mogelijk wetenschappers mee laten praten over de inhoud en onder- bestaande initiatieven, en kijken of ze passen alvast een begin te maken met onderzoek binnen de zoeksvragen van de verschillende agenda’s. Op basis van de resultaten zal NWO beslui- binnen de prioriteiten uit het topsectorplan. Zo zien topsector, met enkele miljoenen per jaar. Voor de ten nemen over concrete investeringen. Er is al een start gemaakt met programma’s we meteen waar de witte plekken zitten. We hebben invulling ervan hebben we veertig wetenschappers binnen de (deels) bij de topsectoren aansluitende thema’s Leven in gezondheid; Water al gezien dat extra aandacht nodig is voor het om tafel gezet. Daar kwamen drie onderwerpen uit, en klimaat; Duurzame energie; en Verbinden van duurzame steden. Ook zijn er drie innovatieve midden- en kleinbedrijf (mkb). Hoe kun die niet geheel toevallig aansluiten bij die van het nieuwe thema’s opgestart met een eenmalig startbudget voor onderzoeksprogramma’s je valorisatie daar faciliteren? De grote bedrijven topteam. Ook vanuit de wetenschap is er sterke rondom de topsectoren: Agro, Food en Tuinbouw; High tech systemen en materialen; en in de sector zijn prima aangehaakt bij de kennis- steun voor juist deze onderwerpen, die wetenschap- Creatieve industrie. Meer informatie: www.nwo.nl/strategie

10 hypothese hypothese 11 nwo-nieuws nwo-nieuws

Evenementen- Wetenschap op het Binnenhof Nationale Wetenschapsquiz 2011 Directeurswisseling kalender Op 17 november startte op het Binnenhof Via www.wetenschap24.nl/nwq kunnen kijkers Prof. dr. Jos C.M. Baeten is sinds 1 oktober de 24 januari het pilotproject Parlement en Wetenschap. de quiz live meespelen. nieuwe algemeen directeur van het NWO- SURFacademy seminar Onderzoeksdata Kamervoorzitter Gerdi Verbeet gaf samen met In De Nationale Wetenschapsquiz Junior strij- instituut Centrum Wiskunde & Informatica www.nwo.nl/openaccess > kalender de voorzitters van NWO, VSNU, KNAW en den vier basisschoolklassen om de titel ‘De (CWI) in Amsterdam. De Jonge Akademie het startschot om weten- knapste klas van Nederland’. In de finale zullen Baeten is gepromoveerd wiskundige. Hij is 31 januari & 1 februari schappelijke kennis een prominentere plaats de klassenvertegenwoordigers uit groep 8 van sinds 1991 aan de Technische Universiteit ACTS Symposium 2012 te geven in het politieke proces. De NWO- Het Talent uit Lent, 4e Montessorischool de Eindhoven verbonden als hoogleraar Theo- www.nwo.nl/acts Spinozalaureaten waren ook vertegenwoor- Pinksterbloem uit Amsterdam, Vesterhavet uit retische Informatica en sinds 2010 als hoog- digd, want zonder de expertise van wetenschap- Hoofddorp en De Meerpaal uit Terneuzen het leraar Systems Engineering. Hij volgde prof. 1 februari – 30 april pers is het project simpelweg niet levensvatbaar. tegen elkaar opnemen. dr. Jan Karel Lenstra op, die aan het CWI

‘Gebruik je hersens’ bij ZonMw In het komend jaar zal NWO samen met de Foto Markus Bernet Uitzending seniorquiz: verbonden blijft als onderzoeker tot aan zijn www.nwo.nl > kalender Tweede Kamer, VSNU, KNAW en De Jonge de commissie voor Infrastructuur & Milieu en In de achttiende editie van De Nationale maandag 26 december om 22.00 uur op voorgenomen pensionering in 2012. Akademie manieren verkennen om het project die voor Sociale Zaken en Werkgelegenheid. Het Wetenschapsquiz van NWO en VPRO gaan Nederland 2, herhaling dinsdag 27 december 9 & 10 februari te realiseren, onder meer via themabijeenkom- initiatief komt van de Tweede Kamercommissie wetenschappers de strijd aan met ontwerpers. om 9.15 uur op Nederland 2. Systematic Reviews in Laboratory Animal sten waar wetenschappers en politici met elkaar voor de Werkwijze, onder voorzitterschap van Op maandag 26 december nemen biologe Uitzending juniorquiz: Science van gedachten wisselen over één specifiek Kamervoorzitter Gerdi Verbeet, en past in het Christa Testerink, wetenschapsfilosoof Peter- woensdag 28 december om 17.00 uur op www.umcn.nl/3RRCsymposium onderwerp. De samenwerking richt zich in eer- streven van de Kamer om zijn functioneren te Paul Verbeek en theoretisch natuurkundige Nederland 3, herhaling zondag 1 januari om ste instantie op twee Vaste Kamercommissies: verbeteren. Erik Verlinde het op tegen lingerieontwerpster 10.00 uur op Nederland 3. 13 februari Marlies Dekkers, ontwerper Piet Hein Eek en Meer informatie en de vragen op Symposium Centra voor Systeembiologie architect Vera Yanovshtchinsky. www.nwo.nl/quiz Research Aanpassingen Talentlijn NWO

www.nwo.nl/alw > kalender Foto TU Eindhoven Foto Peter Lowie NWO doet binnen de onderzoeksfinanciering zal niet terugkeren. Het budget voor de suc- Antobiotica gezocht! ontvangt Lenstra is op 4 november benoemd tot 21 februari enkele aanpassingen aan de Talentlijn, als tege- cesvolle Vernieuwingsimpuls (Veni, Vidi en Vici) Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw. Spinoza te Paard moetkoming aan het verzoek van het ministerie blijft in 2012 gehandhaafd op 150 miljoen Academische Jaarprijs 2011 Wethouder Eric Wiebes van de gemeente Ineke Sluiter van OCW om keuzes te maken. Daarnaast is de euro. Het budget voor bevordering van de Amsterdam speldde de versierselen op tijdens www.nwo.nl/spinozatepaard aanpassing het gevolg van de korting van 22 deelname van vrouwelijke kandidaten aan de Gilles van Wezel: ‘Met deze prijs kunnen wij het symposium ter gelegenheid van Lenstra’s miljoen euro op het NWO-budget door het Rijk, Vernieuwingsimpuls via het Aspasia-programma leerlingen interesseren voor wetenschappelijk terugtreden als directeur van het CWI. Wiebes 5 maart ingaande per 2012. Deze korting loopt op tot 47 wordt teruggebracht van 4 miljoen naar 3,5 mil- onderzoek in het algemeen en voor microbiolo- roemde Lenstra om zijn verdiensten als inter- Understanding and managing miljoen euro in 2018. joen euro. Het Rubiconprogramma, financiering gie en antibiotica in het bijzonder.’ nationaal vermaard wiskundige en als gezag- complex systems Het Graduate Programme, bedoeld als impuls voor jonge onderzoekers om in het buitenland De Academische Jaarprijs wordt sinds 2005 toe- hebbend bestuurder. www.nwo.nl > kalender voor onderzoeksscholen, zal geleidelijk wor- ervaring op te doen, zal vanaf 1 januari 2012 gekend aan een academisch team met het beste den omgevormd. Het programma Mozaïek, alleen toegankelijk zijn voor aanvragers die plan om wetenschappelijk onderzoek onder de 20 maart voor jonge allochtone wetenschappers, zal in de afgelopen vijf jaar tenminste drie jaar aandacht te brengen van een groot publiek. Biomassa- Spinoza te Paard per 2013 worden beëindigd. Het programma verbonden zijn geweest aan een Nederlandse NWO vormt samen met NRC Media, KNAW Cees Dekker Toptalent, bestemd voor promotieonderzoek, universiteit. en VPRO/NTR het bestuur van de Stichting onderzoek zoekt www.nwo.nl/spinozatepaard Academische Jaarprijs. De winnaar wordt gekozen door een deskun- voorstellen 29 & 30 maart Eigen Open Access-boek publiceren Staatssecretaris van OCW reik- dige jury, die dit jaar onder leiding stond van Nederlands Aardwetenschappelijk Congres te onlangs de Academische Jaarprijs 2011 ter Paul Schnabel, directeur van het Sociaal en Wetenschappers die samen met private par- www.nwo.nl > kalender Wetenschappers die onderzoek doen in het een aanvraag indienen bij waarde van 100.000 euro uit aan het team Cultureel Planbureau. Daarnaast was er dit jaar tijen onderzoek willen doen naar omzetting kader van een NWO-project en willen publice- OAPEN-NL. Er zijn inmid- Van Wezel van de Universiteit Leiden met hun ook de Labyrint Publieksprijs. Op de website van van biomassa in duurzame brandstoffen, ren in boekvorm kunnen hun uitgever atten- dels twee beoordelings- project Antibiotica gezocht!. Dit maakt onder- het gelijknamige VPRO/NTR-programma konden chemicaliën en energie, kunnen nog tot 12 deren op het project OAPEN-NL. Dit project rondes geweest. De derde deel uit van het GenBiotics-programma van de kijkers de afgelopen weken stemmen op januari 2012 voorstellen indienen binnen het is opgezet om te onderzoeken hoe het Open en tegelijk laatste ronde Technologiestichting STW. Het gewonnen geld de drie finalisten. Team Moerel van Maastricht Technology Areas for Sustainable Chemistry Access uitgeven van boeken het beste kan van OAPEN-NL heeft als wordt gebruikt voor de realisatie van een per- University kreeg van het publiek de meeste (TASC)-innovatieprogramma Biomass van verlopen. Voor dat onderzoek wordt een fonds deadline 15 februari 2012. manente opstelling in de microZoo van Artis, stemmen en krijgt later dit seizoen een repor- ACTS. Het budget voor deze ronde is bijna 3 of bibliotheek gevormd van enkele tiental- Meer informatie: een expositie in Museum Boerhaave en inno- tage over zijn project Brein in beeld in een miljoen euro. len Open Access-boeken. Uitgevers kunnen www.oapen.nl. vatief lesmateriaal voor het vwo. Teamcaptain televisie-uitzending van Labyrint. Meer informatie: www.nwo.nl/acts

1 2 hypothese hypothese 13 wetenschap en licht wetenschap en licht

tekst Anouck Vrouwe foto’s Willem Vos en Wikipedia Een spiegelpaleis, berglandschap. Je wilt naar de top, maar weet niet hoe. Je hebt geen kaart, kan niet zien wat er voor kleiner dan een haar je ligt, eigenlijk weet je niet eens zeker dat die top bestaat. Tuurlijk, als je er eenmaal bent en je kijkt naar beneden, dan zie je de kortste en makkelijk- ‘We sturen het licht in de war, laten het door een hoepeltje springen. We bou- 2 µm ste route. Achteraf is alles makkelijk.’ wen spiegelpaleizen.’ Fysicus, Vici-laureaat en voormalig AMOLF-medewerker Willem Vos wil het licht beheersen. De industrie hoopt op toepassingen als betere led-lampen, zonnecellen en snellere computers. ‘Licht is lastig. Het blijft n 2000 belde Willem Vos een vriend uit de half- nergens hangen, geleiderindustrie. Appeltje-eitje, zei deze toen het gaat verschrikkelijk snel’ I Vos uitlegde wat hij wilde en vroeg of dat kon. Maar toen de twee in een Amsterdams eetcafé de plannen uitwerkten, bleek het toch niet zo eenvou- dig. ‘De bediening werd gek van ons, de tafel lag Sprokkelen Het is sprokkelen, beantwoordt vol papieren met berekeningen. We hadden nauwe- Vos de vraag naar de financiering voor zijn onder- lijks oog voor het eten.’ zoek. Een deel van het geld komt van de Stichting Appeltje-eitje was het niet, maar het is gelukt. Vos voor Fundamenteel Onderzoek der Materie (FOM) en zijn medewerkers van de vakgroep COPS en de Technologiestichting STW: ‘Eén promovendus (Complex Photonic Systems) van de Universiteit uit het ene project, één uit een ander.’ In 2005 Twente hebben de structuur gemaakt die Vos in het kreeg Vos ook de vernieuwingsimpuls Vici van eetcafé besprak. In november publiceerden ze het Foto boven: Een structuur met regelmatige, kleine gangetjes NWO: ‘Daarmee kon ik essentiële stappen zetten nieuws in topblad Physical Review Letters. ‘We heeft bijzondere optische eigenschappen. Zo is op de foto Mijn vakgenoten en ik willen met licht de dingen voor het huidige succes.’ stonden op de voorpagina’, vertelt Vos. rechts een deel te zien van een siliciumwafer met kunnen doen die we in computers nu met elektro- Vos merkt op dat het steeds lastiger wordt om geld ‘In 1987 bedachten de grondleggers van mijn vak- daarin een vierkant met miljoenen poriën in de rechthoekige nen doen – in een doosje doen, roeren en er later te vinden voor fundamenteel onderzoek. ‘Mag ik gebied dat het mogelijk moest zijn een driedimen- structuur. De blauwe kleur wordt veroorzaakt door inter- weer uithalen bijvoorbeeld.’ even op de zeepkist?’, vraagt hij. ‘Het baart me sionale structuur te maken met een verboden ferentie van licht aan de poriestructuur. Dat ‘in een doosje doen’ is precies wat met Vos’ zorgen dat Maxime Verhagen de helft van het energieband voor licht’, legt Vos uit. ‘In gewone Foto’s rechts: Opaal en keverschilden zijn natuurlijke kristal moet kunnen. ‘We hebben nu een spiegel NWO-budget kaapt met de eis dat onderzoeks- taal: een materiaal dat bepaalde kleuren licht fotonische kristallen. gemaakt. Je kan er ook een klein spiegelpaleis mee onderwerpen de komende vijf à tien jaar sterk door fantastisch reflecteert, onafhankelijk van de rich- bouwen, een kooitje om lichtdeeltjes op te sluiten’, de industrie worden bepaald. Terwijl veel bedrijven ting waarmee het op het materiaal schijnt.’ legt hij uit. ‘Er zijn eerder fotonische kristallen < een horizon van één jaar hebben. En een project Precies dit is nu gelukt. gemaakt waarmee dat kon, maar die werkten niet zonder uitdagende onderzoeksvraag is verspilling. Het vakgebied nanofotonica draait om het manipu- in alle richtingen.’ Ik voorzie dat onderzoeksgeld hierdoor niet naar de Houtblok met houtwormen Een elektro- leren van licht met pietepeuterige structuren: het Voor praktische toepassingen is licht opsluiten beste gaat – zoals gebruikelijk bij NWO – maar nenmicroscoopopname van het pronkstuk doet ergens heen sturen, even opsluiten, van kleur doen onvoldoende. In een computer moet het stromen: naar degene met het beste netwerk. Dat zal uitein- denken aan een houtblok waarin honderden hout- veranderen en weer loslaten. Met als vergezicht het deeltjes moeten van A naar B reizen, boodschappen delijk niet het meeste opleveren voor de BV wormen kaarsrechte gangen hebben gegeten: bouwen van componenten voor telecommunicatie overdragen, informatie ophalen. Vos en zijn colle- Nederland. Kennelijk denken bestuurders dat van boven en van opzij. Alleen is dit silicium; een en de computerindustrie. Een van de dromen is een ga’s gaan daarom verder met hun spiegelpaleizen, kennis en innovatie consumptiegoederen zijn die je blokje met gangetjes die duizendmaal dunner zijn optische computer, waarin niet elektronen, maar maar dan met ‘paleizen waarin het licht op com- naar believen inkoopt. Dat is niet zo, het vergt dan een haar. Geëtst met technologie uit de chip- lichtdeeltjes de hoofdrol spelen: die zou veel meer mando van de ene naar de andere kooi loopt’. jaren onafgebroken werken om een hoogstaande industrie. Philips, TNO en chipmachinefabrikant data tegelijkertijd aankunnen. Andere zoete Waarom heeft het ruim tien jaar geduurd voordat traditie te vestigen.’ Zijn pleidooi betekent niet dat ASML hebben Vos daarbij geholpen. De gemaakte dromen zijn efficiënte led-lampen, zonnecellen en dit fotonisch kristal werkelijkheid werd? Technisch Vos niet met de industrie samenwerkt: ‘Philips structuur oogt open, maar blijkt voor sommige betere microscopen. kan er nu zoveel meer. En in zijn nieuwe laborato- heeft ons recent gevraagd te helpen met de witte kleuren licht ondoordringbaar. In jargon heet dit rium in Twente kreeg Vos de beschikking over de lamp van de toekomst, een prachtige onderzoeks- een fotonisch kristal. ‘Het is een regelmatige struc- In een doosje doen Het duurt nog wel even goede faciliteiten van het MESA+ Instituut. Maar vraag. Nu heeft NWO nog de vrijheid om zo’n tuur met bijzondere optische eigenschappen’, voor het zover is, vertelt Vos. ‘Licht is lastig. Het het was ook zoeken naar de juiste weg. ‘Ik vergelijk onvoorziene samenwerking te steunen.’ < aldus Vos. blijft nergens hangen, het gaat verschrikkelijk snel. onderzoek doen graag met een tocht door onbekend

1 4 hypothese hypothese 15 wetenschap en spoorzoeken wetenschap en spoorzoeken

Op beelden van bewakings- Eerste toekenningen Forensic Science camera’s zijn mensen vaak Wie is het? moeilijk herkenbaar.

Onlangs kregen de eerste negen projecten binnen het nieuwe onderzoekspro- gramma Forensic Science groen licht. De projecten bestrijken het hele terrein van de forensische wetenschap: van het gebruik van DNA van familieleden van verdachten, via de chemische bewijslast van haren tot het automatisch herkennen van gezichten op bewakingsbeelden.

tekst Bruno van Wayenburg foto’s Raymond Veldhuis, Shutterstock en 3D Face

Computers kunnen orensische wetenschap vind ik erg interes- moment gebruikt men de expertise van de mense- Gecombineerde aanpak De onderzoekers mensen aanwezig waren. Er zijn dus tien verdach- driedimensionale sant’, zegt Raymond Veldhuis, onderzoeker in lijke gezichtsherkenningsexperts van het Neder- gaan praten met de experts, hun methoden bestu- ten, waarvan er één zeker de dader is. A priori, modellen maken van ‘F patroonherkenning en biometrie aan de lands Forensisch Instituut die zeggen of twee foto’s deren, en ze ook testen. Misschien zijn hun tech- ofwel voordat je aanvullend bewijs hebt meege- een gezicht, om een Universiteit Twente en projectleider van een van de hetzelfde zijn. Veldhuis: ‘Zij letten op bepaalde nieken te vertalen in software, zodat hun werk wogen, is er een kans van tien procent dat je de betere vergelijking gehonoreerde onderzoeken. ‘Je begeeft je op het kenmerken, bijvoorbeeld de vorm van de neus, geautomatiseerd kan worden. Een hybride gezichts- dader te pakken hebt als je er één willekeurig met foto’s mogelijk grensvlak tussen ICT en de menselijke fysiologie, wenkbrauwen of de kaaklijn. Daarna brengen ze herkenningsmethode, die de traditionele abstracte persoon uitpikt, en een kans van negentig procent te maken. dat spreekt me aan.’ Daarnaast, geeft hij toe, rapport uit over de mate van gelijkenis.’ kenmerken combineert met de concrete trekken van niet. Een op negen.’ speelt ook de romantiek van de rechtszaal wel mee: waar experts op varen, zal vermoedelijk betrouw- ‘De bewijswaarde is het vermogen om die verhou- ‘Daar gaat het tenminste echt ergens om.’ Op die manier werkt de huidige gezichtsherken- baarder zijn dan elk van de twee afzonderlijk. ding te veranderen.’ Als je a posteriori, dus na het ningssoftware juist helemaal niet. ‘Die hanteert Die betrouwbaarheid, en daarmee ook de bruik- vergelijken van foto’s, concludeert dat verdachte X Veldhuis kreeg 462 duizend euro voor zijn onder- veel abstractere kenmerken’, zegt Veldhuis. Een het met negentig procent zekerheid gedaan heeft, zoek aan forensische gezichtsherkenning. Veldhuis: voorbeeld is de eigenfaces-methode, die werkt met dan is de verhouding veranderd. Van 1/9 naar 9/1: ‘Stel, je hebt beelden op een beveiligingscamera. een aantal standaard basisgezichten. De methode een factor 81. Deze likelihood ratio is een eerlijker Dan wil je objectief kunnen zeggen of de persoon kan uitrekenen hoeveel procent van ieder basisge- ‘In de rechtszaal gaat maat voor de sterkte van bewijs. De hoop is dat die je daar ziet dezelfde is als de verdachte.’ Hij zicht een foto bevat. Als twee gezichten ongeveer het tenminste ergens om’ rechters beter overweg kunnen met zulke maten. < ontkracht meteen het idee dat mensen dat veel dezelfde percentages bevatten, dan lijken ze blijk- beter zouden kunnen dan computers. ‘Mensen her- baar op elkaar. kennen bekenden inderdaad razendsnel. Maar als baarheid in een rechtszaal, is zelf ook een hoofd- het gaat om onbekenden, of om foto’s met slechte punt van het onderzoek. Veldhuis: ‘Rechters zijn Forensic Science belichting of beeldkwaliteit, kunnen computers gewend om met rapporten van experts te werken, inmiddels een stuk betrouwbaarder zeggen of twee waarin de gelijkenis beargumenteerd wordt inge- foto’s van hetzelfde gezicht afkomstig zijn.’ schat in termen als ‘zeer waarschijnlijk’.’ Maar ze Wat: In het NWO-programma Forensic Science krijgen negen multidisciplinaire onder- hebben vaak moeite om de getallen te wegen die uit zoeksprojecten in totaal 3,5 miljoen euro voor een periode van vijf jaar. Naast gezichts- Onduidelijke foto’s Dat klinkt makkelijker een computer rollen. Een antwoord als ‘het is herkenning betreft het onderzoek naar DNA-sporen, chemische analyse van haren en dan het is. Beelden van beveiligingscamera’s zijn negentig procent zeker dat deze twee foto’s het- andere sporen, maar ook het zoeken in elektronische gegevens en de wiskunde voor het vaak niet al te duidelijk. Het perspectief is onna- zelfde gezicht betreffen’ is minder bruikbaar dan combineren van bewijs. tuurlijk hoog, mensen bewegen, kijken weg, of het harde getal suggereert. Een verdachte is vaak Opzet: Van belang is de wederzijdse kennisoverdracht binnen het programma, waardoor dragen petten en capuchons. Heel anders dan een niet zomaar een verdachte: andere omstandighe- onderzoeksvragen en praktijk op elkaar afgestemd kunnen worden. Zo zijn bijvoorbeeld pasfoto. Ook is de beeldresolutie niet altijd om over den hebben de politie naar hem toe geleid. En mis- de FIOD, het Openbaar Ministerie en het Nederlands Forensisch Instituut bij verschil- naar huis te schrijven. Veldhuis: ‘Veel winkeliers schien is er nog wel een tweelingbroer met vrijwel lende projecten betrokken. ‘Er zijn wel meer toepassingsgerichte programma’s, maar het hangen zo’n camera vooral op omdat het moet hetzelfde gezicht. ‘Daar houdt die negentig procent multidisciplinaire karakter en de verbinding met de forensische praktijk maakt Forensic van de verzekering, dus het zijn vaak goedkope geen rekening mee.’ Science bijzonder’, zegt NWO-programmamanager Margot Snel. modellen.’ ‘Idealiter wil je de likelihood ratio bepalen’, zegt Wie: Zowel de NWO-gebieden Exacte Wetenschappen, Chemische Wetenschappen en Toch wil je de beelden kunnen vergelijken met bij- Veldhuis. Een voorbeeld: ‘Stel dat er een moord het Netherlands Genomics Initiative dragen bij. voorbeeld een database van delinquenten. Op dit gepleegd is in een afgesloten gebouw, waarin tien Looptijd: 2011 - 2016 Budget: 3,5 miljoen euro

1 6 hypothese hypothese 17 wetenschap en delen wetenschap en delen

Betekent dit dat ik als onderzoeker niet meer kan het instituut DANS opgericht. Ook voor universi- publiceren in Nature? teitsbibliotheken en uitgevers zie ik een rol Wij zullen natuurlijk nooit de carrière van een weggelegd. onderzoeker in de weg staan, dus als iemand de kans krijgt om in een high impact-tijdschrift te Onderzoekers vrezen dat hun rivalen gaan profi- publiceren en dit kan alleen op de traditionele teren van de door hen verzamelde data voordat wijze, dan mag dat, mits het artikel zo snel moge- zij zelf daar alles uit hebben gehaald. lijk beschikbaar komt in een repository van het Iedereen krijgt uiteraard de tijd en het exclusieve eigen vakgebied of de universiteit. Maar we vragen recht om de door hem of haar verzamelde gegevens onderzoekers wel om zo veel mogelijk gebruik te te bewerken tot een publicatie. Maar daarna maken van beschikbare Open Access-tijdschriften moeten ze beschikbaar komen voor andere onder- en we stellen subsidie beschikbaar om die tijd- zoekers. Het is niet zo dat die data voor eens en schriften op te zetten en te ontwikkelen. Soms zijn voor altijd jouw exclusieve eigendom zijn en dat je traditionele titels trouwens hybride en kun je ze in een stoffig archief kunt laten verdwijnen daarin tegen betaling Open Access publiceren. Ook omdat je misschien over vijf jaar op het idee zult hiervoor kunnen onderzoekers bij NWO subsidie komen om er nog eens iets heel anders mee te doen. krijgen.

Traditionele tijdschriften hebben meestal een hogere Publicaties en data die voortkomen uit citatiescore dan de nieuwe Open Access-platforms. Onderzoekers worden afgerekend op die impact, ook NWO-onderzoek dienen zo snel mogelijk bij NWO. Hoe moet dat veranderen? toegankelijk te zijn voor het publiek NWO is inderdaad mede schuldig aan een systeem dat Open Access publiceren ontmoedigt. Die spi- raal is lastig te doorbreken. Wel denk ik dat het belang van de grote titels overschat wordt. Wanneer je als onderzoeker samenwerkt met bedrij- Natuurlijk behoor je tot de top als je erin staat, ven, zullen deze niet altijd staan te springen om de maar dat wil niet zeggen dat iedereen die bij de top resultaten openbaar te maken. Hoe moet het dan? hoort ook in Nature heeft gepubliceerd. Dat geldt Daar wordt de zaak inderdaad nog ingewikkelder Open Access heeft bijvoorbeeld niet voor Gerard ’t Hooft en Martinus door. We zijn ons bewust van de belangentegen- Veltman, twee van onze meest recente Nobelprijs- stelling die hier kan ontstaan en hebben het winnaars. Die bladen moeten verkocht worden; Centrum voor Intellectueel Eigendomsrecht tekst Mariette Huisjes illustratie Carolyn Ridsdale/ Wie profiteren ervan als onderzoeksresultaten kwaliteit is daardoor niet het enige criterium op gevraagd een en ander voor ons uit te zoeken. Artbox de toekomst vrij toegankelijk zijn? grond waarvan de redactie een beslissing neemt. Juristen en liaison-officers binnen de NWO-koepel Als alle publicaties Open Access zijn, kun je met De impactfactor is zeker belangrijk, maar we doen daar hun voordeel mee. slimme zoekmachines dwars door disciplines heen moeten er intelligent mee omgaan en ons eigen Over Open Access is veel te doen. Waar gaat het nu precies om en wat kunnen gegevens vinden die relevant zijn voor jouw onder- beoordelingsbeleid niet compleet uit handen geven. Wat zijn de volgende stappen die we van NWO onderzoekers verwachten? NWO-voorzitter Jos Engelen geeft opheldering. zoek. De wetenschap zelf kan dus sneller voortgang Daarnaast moeten nieuwe Open Access- kunnen verwachten? boeken en daardoor meer betekenen voor de maat- tijdschriften de kans krijgen zich te ontwikkelen. Op het punt van Open Access voor data zijn we met schappij. Daarnaast zullen organisaties en indivi- Je zou bijvoorbeeld de redactieraad garant kunnen de hele NWO-organisatie op één lijn aan het duen buiten academia de resultaten van laten staan voor de kwaliteit van de artikelen en op komen. In de eerste helft van 2012 gaan we evalu- Is het doel van Open Access het tegengaan van wetenschap sneller oppikken. Nu moeten zij nog grond hiervan de eerste jaren kunnen werken met eren hoe de subsidies het doen die NWO heeft fraude in de wetenschap? hoge bedragen betalen voor verschillende abonne- een soort virtuele impactfactor. ingezet om Open Access-publicaties te bevorderen. Nee. Het doel van Open Access is in de eerste plaats menten als ze de nieuwste ontwikkelingen in een We zullen dan ook bekijken of we nog meer moeten dat iedereen zijn voordeel kan doen met de resulta- vakgebied op de voet willen volgen. Dat kan oplo- Wie gaat ervoor zorgen dat de data in een doen. Want laat één ding duidelijk zijn: Er is geen ten van wetenschappelijk onderzoek, dat met pen tot een miljoen euro per jaar. toegankelijke vorm worden opgeslagen? weg terug; Open Access heeft de toekomst. < gemeenschapsgeld is gefinancierd. Onderzoekers mogen hun data niet als rotzooi aan- Zowel afgeronde publicaties als de onderliggende Wat is er nu precies veranderd in de subsidie- leveren, maar het is ook niet de bedoeling dat ze na Meer informatie: www.nwo.nl/openaccess data kunnen vrij toegankelijk worden gemaakt. Het voorwaarden van NWO? afronding van hun artikel nog een half jaar bezig eerste heeft de hoogste urgentie. Wanneer ook data Sinds 1 mei 2011 staat zwart op wit dat publicaties zijn met het bewerken ervan. Het ordenen, bewa- vrij toegankelijk zijn, zal dit inderdaad fraude ont- en data die voortkomen uit NWO-onderzoek zo snel ren en ontsluiten van data is een zaak voor profes- moedigen, maar dit is niet waarom we al sinds mogelijk toegankelijk dienen te zijn voor het sionals. NWO heeft hiervoor samen met de KNAW geruime tijd op Open Access inzetten. publiek.

1 8 hypothese hypothese 19 NWO-strategie NWO-strategie

tekst Mariette Huisjes foto’s Marcel Terlouw en Shutterstock

Toekomst voor de Europese wetenschap

tekst Erik Hardeman foto’s Carel van Hees, ESA, SRON Een economisch sterk en strategisch ver- enigd Europa komt er niet zonder een gezond, competitief en vooral grenzeloos Europees onderzoeksveld. NWO en haar partners zijn eensgezind in hun wensen voor de toekomst.

limaat, milieu, water, vergrijzing… Zomaar behelst een budget van ruim 54 miljard euro. Agentschap NL, VSNU en de KNAW een symposium jante, bottom-up ontstane ideeën op de Europese wat onderwerpen waar de Europese landen Binnenkort dient Eurocommissaris Máire waar ERC-laureaten, academische bestuurders en innovatiekracht. En verder zijn ze vooral heel blij Kde komende decennia samen hun tanden in Geoghegan-Quinn een wetsvoorstel in voor het vol- staats-secretaris Zijlstra zelf aanwezig waren. Hoe met de uitstekende opleiding die jonge mensen krij- moeten zetten. Om die problemen het hoofd te gende kaderprogramma, dat de naam Horizon 2020 waarderen we na vijf jaar de ERC, was de vraag, gen in de onderzoeksgroepen rond ERC-laureaten. bieden en om innovaties te vinden die onze econo- – the framework programme for research and inno- en hoe kunnen we het systeem nog beter laten Degenen onder hen die hun loopbaan voortzetten in mie concurrerend kunnen houden, zal al het aan- vation draagt. functioneren? de industrie brengen frisse ideeën met zich mee en wezige talent moeten worden gemobiliseerd. Dat De ERC verstrekt royale beurzen waarmee onder- vaardigheden in het omgaan met de meest geavan- talent moet vooral niet gehinderd worden door las- Vrij bewegen De Nederlandse researchorgani- zoekers in verschillende fasen van hun professio- ceerde technieken en apparatuur.’ > tige landsgrenzen of administratieve barrières. ‘De saties zijn eensgezind in wat ze verwachten van nele ontwikkeling hun eigen onderzoeksgroep fragmentatie van economisch bestuur heeft Europa Horizion 2020 en zitten op hun beurt op één lijn kunnen starten. De beurzen zijn zeer prestigieus. Nederland en Horizon 2020 Dit is deel 4 in een crisis gestort’, aldus NWO-voorzitter Jos met zusterorganisaties in andere Europese landen Voor wie er een in de wacht sleept, gaan deuren Engelen in een column voor Neth-ER news. ‘Het en met staatssecretaris Halbe Zijlstra van open die anders gesloten zouden blijven. ERC- in een serie heeft ook de broosheid van Europese solidariteit Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Allen willen bestuurslid Sierd Cloetingh liet zien dat de ERC- NWO, de KNAW, de Nederlandse universiteiten en de universitair medische centra heb- over de getoond. Nu moeten we onze positie als een ver- talent mobiliseren via een helder, coherent systeem beurzen een groot succes zijn door te wijzen op de ben voor de volgende generatie Europese subsidie-instrumenten voor onderzoek en NWO-strategie enigd Europa in de wereld opnieuw definiëren, aan van subsidiepotten en langzaam toegroeien naar immer stijgende aanvraagdruk, de drie innovatie drie wensen op tafel gelegd. 2011-2014 de hand van een gedeelde strategische visie. een open Europese ‘onderzoeksruimte’, waarin Nobelprijswinnaars onder de laureaten en de meer Meer coherentie Onderzoek en innovatie zijn een onlosmakelijk mensen en ideeën zich vrij kunnen bewegen. dan 3000 veelgeciteerde artikelen die er uit hun Idealiter vormen alle Europese programma’s tezamen een transparante set subsidies, onderdeel van zo’n visie. Zij spelen een cruciale rol Een van de weinige Europese subsidiebronnen die handen zijn gekomen. De kracht van de ERC- waar onderzoekers en bedrijven financiële ondersteuning kunnen krijgen vanaf het in de toekomst van Europa.’ Aan de Europese nu al op een grote fanclub kan rekenen is de beurzen is dat ze uitsluitend worden toegekend op allerprilste onderzoeksidee tot de toepassing van resultaten. onderzoeksorganisaties, verenigd in Science European Research Council. Ter gelegenheid van grond van de excellente kwaliteiten van een indivi- Erkenning voor het belang van fundamenteel onderzoek Europe, zal het niet liggen, constateert Engelen. het vijfjarig bestaan van de ERC en als onderdeel duele onderzoeker en zijn voorstel. Dat unieke Het stimuleren van excellente onderzoekers en nieuwsgierigheidsgedreven onderzoek ‘Wij hebben onze bereidheid, nee onze vurige wens van de voorbereiding op Horizon 2020 belegde callibratiepunt moet vooral stevig overeind blijven, is de meest effectieve methode om de grote uitdagingen voor Europa het hoofd te onderstreept om samen te werken met elkaar en NWO samen met het ministerie van OCW, vond het voltallige symposium. Het moet zeker niet bieden. De beurzen van de European Research Council zijn in dit opzicht zeer succesvol met de Europese Commissie.’ verwateren doordat er andere, aanvullende crite- en verdienen ruimere budgetten. ria aan worden toegevoegd, zoals de toepasbaar- Stimulans voor mobiliteit Dat samenwerken gebeurt onder andere in zoge- ‘Onderzoek en innovatie spelen heid van het onderzoeksidee, de sekse van de Als onderzoekers binnen Europa regelmatig van werkplek wisselen over de landsgren- heten kaderprogramma’s, die telkens voor zeven onderzoeker, of een quotering per land. Opvallend zen heen, versterkt dit de wetenschappelijke ontwikkeling van de Unie. Dit moet een- jaar worden opgesteld en die een veelheid aan een cruciale rol in de toekomst genoeg juicht ook de industrie het ERC-systeem voudiger worden gemaakt. Europese subsidie-instrumenten omvatten. Het van Europa’ toe, vertelt Cloetingh. ‘R&D-intensieve bedrijven Meer informatie over het Europabeleid van NWO: www.nwo.nl/internationaal Zevende Kaderprogramma loopt tot 2014 en onderkennen de stimulerende invloed van bril-

2 0 hypothese hypothese 21 Wetenschap en zee dagboeknotities

Onderzoek doen is vaak intensief en ver- Geld en gebeden moeiend, maar vrijwel nooit saai. Sommigen Sanne Derks maakte een film over een gedeel- Escarlent gaat voor kapitaal, wat betekent dat turen dag en nacht te van haar door NWO gefinancierde promotie- zij de stenen een jaar later terug moet brengen Europese wetenschap naar hun compu- en ‘rente’ moet betalen in de vorm van offers en onderzoek, om te laten zien hoe economie en terscherm om een zegeningen. Bij de eerste slag van de hamer is het religie op verschillende manieren samenkomen in belangrijke ontdek- al raak: er vallen prompt enkele brokken van de king te doen. Anderen het bedevaartsoord van de Maagd van Urkupiña. rots. Escarlent juicht, voor haar is dit een teken dat vorsen in hun labora- Samen met Sharis Coppens, documentairemaak- zij ook in het echte leven met gemak aan geld zal toria, met pipetjes en ster en antropologe uit Amsterdam, reisde ze naar komen. petrischaaltjes, naar Bolivia. nieuwe kennis. Er zijn Na het hakken spreekt Victoria tegen betaling op er die nachten door- 16 augustus 2011 theatrale wijze een gebed voor haar uit. Victoria is brengen op een berg De derde dag van het vier dagen durende feest voor een van de oudste ‘sahumeras’ (verkoopster van in Chili, telescopen de Maagd van Urkupiña, dat jaarlijks in Quillacollo zegeningen) en biedt hier al bijna 25 jaar haar dien- gericht op ons onein- wordt gevierd. sten aan. Ze is intussen vrijwel blind, doof, en kucht dige heelal. Anderen Na twee dagen heftige dansprocessies in kleurrijke als een bezetene. Terwijl haar lange grijze vlechten gaan ondergronds en kostuums, komen de gelovigen vandaag in groten de grond bijna raken, roept ze met trillende stem kruipen door duistere getale naar de pelgrimsplek ‘het Calvario’ om hun en tranen in haar ogen een zegening van Maria Natuurlijke concentratie Een tweede succesvolle aanvragen deelt Nederland zelfs een gangen, op zoek naar verzoeken te doen. Onze hoofdpersonen, die we tot voor Escarlent aan. Haar werkzaamheden als liede- bejubeld aspect van de ERC-beurzen is de ‘draag- eerste plaats met Engeland. Dat succes heeft zeker ons verleden. Eén dusver afzonderlijk hebben gevolgd, zullen hier ren zingen, gebeden opzeggen en wierook branden baarheid’ ervan. De ontvanger mag zijn beurs ook te maken met het feit dat de werkwijze van de ding hebben zij allen samenkomen. We ontmoeten Escarlent bij de kaar- laten zien hoe gelovigen op inventieve wijze religie binnen Europa meenemen naar waar hij maar heen ERC op hetzelfde principe gestoeld is als de Veni-, gemeen: bezieling. senkapel. Deze 28-jarige gothicverschijning, met een inzetten om hun economische positie te verbeteren. wil. Zo draagt de ERC bij aan een gezonde competi- Vidi- en Vicibeurzen van NWO (de Vernieuwings- Wetenschap bedrijven grote bos zwarte krullen, tattoos en zware make-up, Tegenwoordig komen er wel duizend concurrenten tie tussen universiteiten en onderzoeksinstituten. impuls). Nederlanders kunnen daardoor goed levert soms onver- heeft een bar in de stad. Ze heeft echter startkapi- uit het hele land tijdens het feest naar Quillacollo, Er ontstaat een web aan verbindingen binnen ‘oefenen’. Er gaan zelfs stemmen op om de zaak wacht spannende taal geld geleend tegen woekerrentes. De geldschie- om allemaal hun dagelijks brood te verdienen. Europa – van toponderzoekers die verkast zijn, maar in elkaar te schuiven: waarom zouden er momenten op. Een blik ter staat nu op het punt het geld terug te vorderen Na betaling van een torenhoog bedrag voor het Nederland doet maar een warme band blijven houden met de plek nationale beurzen nodig zijn als het ideaal een in het leven van een en ze dreigt de bar te verliezen. Wanhopig gaat ze offermateriaal, lopen we met Escarlent terug over waar ze vandaan komen – en de wetenschap gaat vrije Europese onderzoeksruimte is? onderzoeker. Maria verzoeken om haar geld en kapitaal te geven het paadje tussen de mijnen. Uit een van de mijnen het goed in zich op een natuurlijke manier concentreren, zodat Staatssecretaris Zijlstra ziet het er voorlopig niet om haar bar te redden. komt zoveel rook van verbrande wierook en rotjes, Brussel, en zij tot volle bloei kan komen. van komen. ‘Dan zouden we het kind met het bad- In de brandende zon gaan we op zoek naar de dat het een scene uit de hel lijkt. Een man staat in Eigenlijk was de conclusie van het ERC-symposium water weggooien’, laat hij weten. ‘Ik kan mij wel ‘mijn’ van Victoria, een van de andere twee hoofd- de rook bedremmeld naar een enorm stuk rots te al helemaal bij simpel: niets meer aan doen. KNAW-president voorstellen dat er nog eens goed gekeken wordt personen. Daar gaat Escarlent het ritueel uitvoeren kijken. Bij het zien van de camera legt hij uit: ‘Het de ERC Robbert Dijkgraaf vatte het treffend samen: ‘Het naar de complementariteit van beide instrumen- dat zo kenmerkend is voor dit bedevaartsoord: het was niet mijn bedoeling, ik ben niet ambitieus en grootste risico is dat we de ERC gaan “verbeteren”.’ ten, maar ik verwacht niet dat dit leidt tot bezuini- hakken van stenen uit de rotsen. De stenen worden heb Maria slechts om ‘voldoende’ gevraagd, maar Uitbreiden vindt iedereen wél een goed idee. NWO, gingen op de Vernieuwingsimpuls.’ gezien als geld, en meegenomen als kapitaal of ze gaf me zoveel… Wat kan ik doen? Ik moet het haar partners in binnen- en buitenland en ook de Cynthia Naus, coördinator samenwerking en alli- cadeau. Om die reden wel meenemen, maar ik weet niet hoe ik drie keer staatssecretaris pleiten er allemaal voor dat binnen anties bij NWO, voorziet op de lange termijn wel worden de holen met mijn eigen gewicht in steen kan vervoeren.’ Horizon 2020 meer geld wordt vrijgemaakt voor de een fusie van nationale en Europese subsidies. uitstekende rotsen Escarlent lacht en mompelt: ‘Arme ziel. Tsja, de een ERC, om te voorkomen dat het honoreringspercen- ‘Niet over vijf jaar, maar misschien wel over vijf- ‘mijnen’ genoemd. krijgt het zomaar in zijn schoot geworpen, de ander tage onder een kritische grens zakt. tien of twintig jaar. Het kan pas als de Europese vraagt nederig om Maria’s hulp om uit de schul- Voor Nederland is de inwilliging van deze wens onderzoeksruimte waar we met z’n allen naar den te komen en weer een ander bedelt er via haar extra opportuun. We doen het goed in Brussel, en streven er ook echt is. Als alle barrières voor een een centje bij. De Maagd van het Geld, zoals deze al helemaal bij de ERC. Sinds 2007 hebben 179 vrij verkeer van mensen en ideeën zijn opgeheven Maria ook wel genoemd wordt, is een goed gekozen onderzoekers een ERC-beurs voor Nederland en we bijvoorbeeld ook een samenhangend stelsel naam…’ binnengehaald. Voornamelijk zijn dit Nederlandse van sociale zekerheid en pensioenvoorziening onderzoekers die hun beurs in eigen land benutten, hebben. Zo ver is het nog lang niet, maar daar De documentaire ‘Maria in tijden in crisis’ gaat in sommige gevallen zijn het buitenlandse onder- moeten we wel naar toe. En als we echt geloven in waarschijnlijk in première op het Beeld voor Beeld zoekers die ermee naar Nederland zijn gekomen. de kwaliteit van de Nederlandse wetenschap, filmfestival in Amsterdam, in juni 2012. We staan daarmee – in absolute aantallen! – op de zullen we ons op den duur ook in een open compe- vierde plaats, na Engeland, Frankrijk en Duitsland. titie moeten durven bewegen. Dat is de consequen- Wanneer je kijkt naar de herkomst van het aantal tie van de Europese gedachte.’ <

2 2 hypothese hypothese 23 Veni vidi vici tekst Joost de Man foto Fjodor Buis

De Vernieuwings­impuls Veni Vidi Vici steunt talentvolle onderzoe- kers in verschillende fases van hun weten- schappelijke carrière in de verwezenlijking van hun grensver­ leg­ gende­ onderzoeksplannen.

gebied ontmoeten de Europese en Amerikaanse Vrije woord of wapen? visies op vrije meningsuiting elkaar. Letterlijk. Europese en Amerikaanse beleidsmakers interpre- teren de feiten langs uiteenlopende maatstaven. Waar ligt de grens tussen het recht op vrijheid van meningsuiting en het Hier hebben sommige media zich schuldig gemaakt verbod op aanzetten tot geweld? Veni-laureaat en historicus Antoine Buyse aan ophitsing, bijvoorbeeld door in de krant onderzoekt sinds een jaar aan de Universiteit Utrecht de raakvlakken tussen persoons- en verblijfsgegevens van vermeende dit fundamentele mensenrecht en conflictescalatie. oorlogsmisdadigers te publiceren. Dat leidde tot een publicatieverbod en sluiting van de krant, wat Antoine Buyse studeerde geschiedenis en interna- op grote bezwaren stuitte van de Amerikanen.’ tionaal recht in Leiden. Zijn promotieonderzoek Over het algemeen hanteren Amerikaanse rechters behandelde een juridisch onderwerp: huizenterug- een brede interpretatie van de vrijheid van menings- gave voor vluchtelingen in Bosnië-Herzegovina. Met uiting. Je moet het daar wel heel bont maken wil zijn Veni-beurs zoekt hij een antwoord op de vraag een rechter ingrijpen. Alles wat neigt naar censuur of een uiting onder ‘haat zaaien en ophitsing’ valt is vloeken in de kerk. Buyse: ‘Een demonstratie of onder ‘vrijheid van meningsuiting’. Hij brengt door neonazi’s in een Joodse stadswijk zal daar daartoe de denkwerelden van rechtspraak en con- doorgaans geen verbod opleveren. In Europa zal flictstudies bij elkaar. een rechter dat sneller verbieden, onder andere Volgens algemeen gehanteerde interpretaties houdt met het oog op escalatie. Het Amerikaanse rechts- vrijheid van meningsuiting op, zodra uitspraken systeem leunt zwaar op vertrouwen in de stabiliteit direct leiden tot fysiek geweld of de dood. Maar ook van hun democratie. Elders is dat echter niet zo op dat punt zijn de begrippen rekbaar. ‘Als een vanzelfsprekend.’ Rwandese Hutu-politicus zei: “Vermoord de kakker- Maar de afwegingen die juristen nu maken, zijn lakken!”, wist iedereen dat daarmee Tutsi’s werden weinig wetenschappelijk gestoeld, meent Buyse. bedoeld, geen insecten. Juist op de Balkan kan hij de filosofische en ideo- Mag hij dit zeggen? En logische schillen rond rechterlijke afwegingen ‘In dit explosieve gebied zo nee, waarom niet?’ afpellen en tot praktische handvatten komen. In Buyse heeft voor zijn zijn tweede onderzoeksjaar zal hij vaak in Bosnië ontmoeten de Europese en Veni-project Kosovo en en Kosovo verblijven. Daarna wil hij in Nederland Amerikaanse visies op vrije Bosnië-Herzegovina met juristen en conflictwetenschappers zijn bevin- uitgezocht als proef- dingen verwerken tot een praktisch toepasbare meningsuiting elkaar’ tuin. ‘In dit explosieve gereedschapskist.

2 4 hypothese