België – Belgique 210 P.B. BRUSSEL X maart – april 2021 3 / 2964 jaargang 35 P706236

2 Clara Leverd & Véronique Patteeuw 10 Koen Sels 15 Bart Verschaffel Verzamelde metamorfoses Midlifecrisis. Vaast Colson Loci Amoeni. De esthetiek van plaatsen www.dewitteraaf.be Madelon Vriesendorp 12 Karina Scarlet de Vries & Timo Demollin 19 Daniël Rovers redactie & administratie: DWR/TWR vzw 6 Nora Veerman Bitte Nicht Berühren / Please Do Not De draak van de geschiedenis Postbus 1428 – 1000 Brussel 1 t.: 32(0)2 223.14.50 – email [email protected] Voorgeliefde kleren Touch. Charlotte Posenenske vijfendertigste jaargang – ISSN 0774-8523 verschijnt tweemaandelijks – 12.000 ex. afgiftekantoor Brussel X & 23 – 48 toegelaten gesloten verpakking Brussel X 3/187

Het atelier van Madelon Vriesendorp Foto Clara Leverd en Véronique Patteeuw, Londen, 2019

Het verhaal is een satirische kritiek op l’art gegeven aan gedeelde activiteiten en ideeën, Hebben en houden (2) pour l’art, en op het estheticisme en het esca- en aan collectief eigendom. pisme van de kunstenaar die verzaakt aan de Clara Leverd en Véronique Patteeuw politiek en aan de maatschappij – wie zich monsteren de verzamelingen van Madelon te veel met mooie dingen bezighoudt, zwelgt Vriesendorp, die niet alleen de bron zijn van Gehecht raken aan dingen is moeilijk te en verdrinkt in een asociale wereldvreemd- nieuwe objecten, maar vaak zelf de metamor- vermijden, maar net als verknocht zijn aan heid waar anderen uiteindelijk de dupe van fose als onderwerp hebben. Nora Veerman mensen kan het verstrekkende gevolgen worden. En toch is het hoofdpersonage uit schrijft over de liefde voor kleren, en over hoe hebben. In een verhaal uit 1920, getiteld ‘Vaste voorwerpen’ niet zoals Des Esseintes uit die liefde kan doorgegeven worden – hoe twee- ‘Solid Objects’ en vertaald als ‘Vaste voorwer- À Rebours van Joris-Karl Huysmans. John gaat, dehands kleren waardevolle kledingstukken pen’, schrijft Virginia Woolf over John, een aan het eind van het verhaal, niet ten onder; worden omdat anderen er reeds zorg voor jongeman die een politieke carrière voor zich hij wordt enkel in de steek gelaten door poli- gedragen hebben. Twee teksten gaan dieper heeft. Tijdens een strandwandeling met een tieke medestanders die zijn verlies aan ambitie in op een artistieke praktijk waarin objecten collega vindt hij een stukje glas. ‘Hij was er blij niet begrijpen. Vanuit die optiek verzaakt hij een rol spelen – of juist niet. Koen Sels schrijft mee; hij wist niet wat hij ervan moest denken; aan al te aardse en oppervlakkige verlangens over het werk van Vaast Colson, en vraagt zich het was zo’n hard, geconcentreerd, afgerond naar macht, roem en publieke optredens. ‘Hij af wat het resultaat is van een oeuvre dat in voorwerp vergeleken met de vage zee en de wist maar al te goed’, zo beseft een vriend voor- het teken staat van interactie, participatie en wazige kust.’ aleer hij voorgoed afscheid neemt van John, ontmoeting. Karina Scarlet de Vries en Timo De politicus in spe raakt zodanig gefascineerd ‘dat alleen al zijn verschijning op een podium Demollin stellen vast dat op (en door) recente door stukjes steen, glas en staal dat hij zijn uitgesloten was.’ Door zich te wenden tot tentoonstellingen het work in progress van taken begint te verwaarlozen. Hij verlangt naar ‘vaste voorwerpen’ en tot wat ‘echt’ en ‘hard’ Charlotte Posenenske toch weer tot dure nog meer en altijd weer andere objecten, én en ‘waar’ is, verwerpt John het leven van de kunst­objecten wordt herleid. naar de reflectie waarvan ze de bron kunnen schijn, de retoriek en de representatie, en ver- Het nummer besluit met twee teksten over zijn. ‘Wanneer een voorwerp van welke aard zoent hij het leven van de geest met zorg voor gehechtheid aan de ‘vaste voorwerpen’ die zo ook telkens weer halfbewust wordt bekeken, de dingen. groot worden dat ze ons overstijgen en omhul- gaat het zozeer in de denkmaterie op dat het Net als in het vorige nummer van De Witte len – kamers, huizen, toevluchtsoorden en zijn eigenlijke vorm verliest en een lichte Raaf wordt, op de volgende bladzijden, het geliefde plaatsen. Daniël Rovers vertelt over verandering ondergaat, waardoor het een bezit van objecten – of ruimer gesteld: de de constructie van een dak­opbouw tijdens een ideaalbeeld­ wordt dat in ons hoofd rondwaart gehechtheid aan alles wat we rondom ons wereldwijde pandemie, en de tijdelijke ontoe- wanneer we er het minst bedacht op zijn.’ kunnen verzamelen – tussen die uitersten gankelijkheid van een boekenverzameling die Aanvankelijk kunnen de glasscherven dienen gesitueerd. Het zijn ook de uitersten, en waar- er het gevolg van is. En Bart Verschaffel gaat als presse-papiers om zijn documenten op orde schijnlijk zelfs de verdwijnpunten, van kunst op zoek naar het voortbestaan van loci amoeni, te houden, maar na een tijdje heeft John zoveel en cultuur: een aan vorm en voorwerpen opge- de mooie, deels natuurlijke plekken die van meteorieten, metalen schijven en porselein- hangen productie die haast onvermijdelijk tot oudsher de belofte van geluk in zich houden. scherven, dat ze zijn woning domineren en waardevermeerdering en exclusiviteit leidt, zijn gedachten en gedragingen onverzoenbaar tegenover een leven zonder persoonsgebonden maken met het leven van een politicus. objecten waarin onthecht voorrang wordt Christophe Van Gerrewey De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 2 Verzamelde metamorfoses Madelon Vriesendorp

CLARA LEVERD & en ze zijn ook soms makkelijk identificeer­ VÉRONIQUE PATTEEUW baar – als een kleine veermuis bijvoorbeeld, een rustiek ogende stoel en een mand met een kat – of integendeel slechts categori­ Als verzamelen een kunst is, dan zijn er op seerbaar als vreemde mengvormen die zich dat vlak twee soorten kunstenaars: zij die voor de ene helft in een totaal abstracte, en obsessief alles zoeken dat binnen een voor de andere helft in een menselijke bepaalde categorie bestaat, en zij die besef­ wereld bevinden. fen, en ook toegeven, dat hun verzameling Madelon Vriesendorp maakte deze objec­ nooit volledig zal zijn. Madelon Vriesendorp, ten uit witte plastic melkflessen. Het eerder geboren in 1945 in Bilthoven, behoort zon­ dikke en stugge plastic van de flessen werd der twijfel tot die tweede soort. Wie haar verknipt of vervormd met een schaar of een appartement in Londen betreedt, komt snijmes. Met soms niet meer dan een paar terecht in een wereld die tot in de hoeken accessoires zoals een sjaal, een hoed of een wordt bewoond door diverse objecten, vlinderdas, worden banale objecten omge­ standbeelden, doosjes, poppetjes, schilderij­ vormd tot androïde figuren, hoewel de fles­ en, tekeningen en foto’s. De vele dingen in vorm nog steeds herkenbaar blijft. In andere de centrale hal zijn niet meer dan een gevallen vervalt elke directe verwijzing naar bescheiden aankondiging van de overvloed het oorspronkelijk object, en na een lang en in de andere kamers van de woning. En ook arbeidsintensief proces van snijden en als Vriesendorp over haar verzamelingen plooien schemert het oorspronkelijk sil­ praat, kan ze nauwelijks op haar stoel blij­ houet nog slechts vaag door. ven zitten: de verleiding om er een of ander Waarom zou je dergelijke wezens uit item bij te halen (bijvoorbeeld uit haar ate­ melkflessen maken? Wat stellen ze voor? En lier) en als bewijsstuk op de keukentafel te waarom worden ze zo zorgvuldig tentoon­ leggen, blijkt meer dan eens te groot. gesteld in de keuken? Van katten tot draken Een kleine, lage, houten tafel staat voor en van getemde dieren tot wilde beesten, het keukenraam, samen met twee stoelen. vormen de creaturen die Vriesendorp met Vijftien­ translucente witte schepsels staan de hand maakte – en bij haar thuis bewaart gerangschikt op grootte en type, in een – een verzameling van objecten die voortdu­ orthogonaal raster van drie op vijf. rend van karakter veranderen: van heel Helemaal vooraan bevinden zich drie varia­ echt worden ze opeens onwerkelijk, of van ties op een buldog die elke mogelijke bewe­ waardeloos, nutteloos en inwisselbaar ging van onderuit gadeslaat. Het is niet (gefabriceerd uit afval), worden ze kostbaar, makkelijk om deze drie honden correct en uniek en onmisbaar, als bewoners van een objectief te omschrijven: een samengesteld universum dat iets fantastisch en sprookjes­ monstertje met vleugels, een meer klassiek achtigs heeft, maar waarin objecten ook tot ogend figuurtje met ogen, een halsband, dubbelzinnige associaties leiden. Deels inti­ De verzamelde voormalige melkflessen en maakt, alsof ze niet ooit onlosmakelijk met poten en een staart, en een abstracte, maar miderend, deels vriendschappelijk (als huis­ de al knutselend tot stand gekomen keuken­ een levend wezen verbonden zijn geweest. gestroomlijnde versie van een auto. dieren), lijken deze stille medebewoners toe creaturen wijzen op een thema dat aanwe­ Deze lichaamsdelen vormen een van de Achteraan het tafeltje, op de achterste rij, te kijken op de dagelijkse gewoontes van de zig is in het gehele oeuvre van Vriesendorp: meest identificeerbare deelverzamelingen. het dichtst bij het venster, kijken drie rijzige kunstenaar, hoewel ze er natuurlijk ook transformatie en metamorfose. In schilde­ Als collectie van thematische types – varië­ en elegante, menselijk ogende standbeelden deel van gaan uitmaken. Als een soort rijen en vroege schetsen als Virgin and Wolf rend in grootte, materiaal en kleur – maar – met een hoofddeksel – over de andere kroostrijk alternatief voor het kerngezin (1971), Liberty study (1974) en Self- ook als een reeks referenties, laten ze toe om voorwerpen heen de keuken in. De negen herinneren ze aan het imaginaire karakter immolation (1974) komen gebouwen tot na te denken over de proporties, de gebaren andere objecten, tussen de voorste en de van om het even welke relatie – tussen men­ leven, krijgen dieren en wolkenkrabbers en de bewegingen van een hand. Tot op achterste rij in, zijn kleiner en minder hoog, sen, dieren en objecten. menselijke trekjes en wordt het Vrijheids­ zekere hoogte doen de handen denken aan beeld een echte, levende vrouw. In Flagrant een installatie van Vriesendorp op de design­ Délit (1978-1980), de animatiefilm die ze biënnale van Istanbul in 2016, getiteld The realiseerde met Teri Wehn-Damisch, en die Hand: The Whole Man in Miniature. Dat werk geregisseerd werd door Jean-Pierre Jacquet, was echter een totaalobject waarmee bijna gaat Vriesendorp nog een stap verder als ze systematisch en didactisch de mogelijkhe­ het Chrysler en het Empire State Building den van de hand werden onderzocht, om bruisende seks laat beleven – een koppeling bijvoorbeeld te geven, te nemen, te controle­ die mee aan de basis heeft gelegen, en ook ren, te straffen of te belonen. De afzonderlij­ op de cover belandde, van Delirious New ke handen in de kartonnen doos blijven Yo rk , het boek van Rem Koolhaas uit 1978, voorwerpen, en onderdelen van een verza­ over de Amerikaanse grootstad waar meling waarvan de logica moeilijk te ach­ Vriesendorp in de jaren zeventig samen­ terhalen valt. woonde met de Nederlandse architect. Ook Losse lichaamsdelen hebben Vriesendorp in haar later werk voor architectuurcriticus altijd geobsedeerd. Soms worden ze nage­ Charles Jencks (zoals in de reeks schetsen maakt of op ware grootte nagetekend, soms Iconic buildings uit 2005) bewandelt worden ze herschaald. In Flagrant Délit uit Vriesendorp de dunne lijn tussen architec­ 1975 – het schilderij, niet de film van een turale, menselijke en dierlijke eigenschap­ paar jaar later – staat er op het nachtkastje pen, door alledaagse objecten, gebouwen en naast het bed waarin de twee torens liggen gebruiksvoorwerpen tot figuren en perso­ uit te rusten, een nachtlampje in de vorm nages te maken – tot menselijke dieren of van de bovenarm, de hand en de brandende dierlijke mensen die, afhankelijk van de toorts van het Vrijheidsbeeld. In Day and schaal, tot een wolkenkrabber kunnen uit­ Night uit 1978 ligt het Empire State Building groeien. aan stukken op een terras, gedeeltelijk in Een witte, ondiepe kartonnen doos bevat het gras, en omgeven (en deels omhelsd) minstens twintig handen en één voet, som­ door afgezaagde benen, armen en handen. mige door Vriesendorp uit papier samenge­ In recentere projecten zoals Critical steld, uitgeknipt en aan elkaar gekleefd, ter­ Pursuit/Mind Game/Home Analysis Kit wijl het in andere gevallen om bestaande (2000) spelen lichaamsdelen ook een rol. Ze objecten gaat – plastic of gummi voorwer­ maken deel uit van een reeks kleine objec­ pen zoals ze worden aangeboden in een ten – het aantal spelelementen is tot in het prullenwinkel, een souvenirshop of op een oneindige uitbreidbaar – die door een eerste rommelmarkt. Van meerdere handen is de speler geplaatst worden in een bordkarton­ wijsvinger naar de hemel gericht. De nagels nen interieur. Vervolgens kan een tweede zijn gelakt (meestal rood), en de andere vin­ speler de plaatsing van de objecten analyse­ gers zijn op verschillende manieren samen­ ren, met behulp van (zo staat het in de gevouwen. Eén hand kan zelfs wandelen, handleiding) ‘ofwel persoonlijke analyti­ dankzij een motortje. sche vermogens of inzichten, ofwel door een De handen – letterlijk als handenvol vin­ volledig nieuw dogma te ontwikkelingen gers – worden samen gepresenteerd op een dat geschikt is voor de eenentwintigste kartonnen sokkel, die hen ook overeind eeuw, nadat freudiaanse, jungiaanse of houdt. De lichaamsdelen komen tevoor­ eigenlijk ook alle andere interpretatieme­ schijn uit cirkelvormige gaten in het karton thodes die de mensheid kent overboord zijn – de trofeeënkast haast, als een goed gegooid’. In mei vorig jaar organiseerden bewaard geheim, van een seriemoordenaar, Vriesendorp en haar dochter Charlie die zorgvuldig een overblijfsel en dus een Koolhaas een online workshopreeks voor herinnering bewaart, misschien wel onder vijftig deelnemers die elk hun eigen mind zijn bed, van elk van zijn slachtoffers. game tot stand konden brengen. De verschil­ Tegelijkertijd blijven de handen wegwerp­ lende constellaties werden door de rest van objecten, wat ze nog een beetje griezeliger de groep geanalyseerd, en eind vorig jaar De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 3 tentoongesteld in Het Nieuwe Instituut in niet momentaan maar gradueel: objecten Rotterdam. worden zorgvuldig geselecteerd, bestudeerd Lichaamsdelen kunnen, eenmaal tot geïso­ en geëxploreerd met het oog op (mis)inter­ leerde objecten gemaakt, gedragingen en pretatie en metamorfose. Afval wordt niet gedachten zichtbaar maken, maar ze zijn ook, zomaar gerecycleerd; prullen worden niet heel eenvoudig, als tussenfasen te beschou­ weggegooid of gestockeerd – het ordinaire wen van het traditionele sculpturale proces: object wordt bijgehouden, gewassen, opge­ een beeldhouwer produceert lichaamsdelen poetst, gekoesterd, getransformeerd en ‘ver­ en zet die aan elkaar. Vriesendorp studeerde heven’ door het op een pedestal tentoon te beeldhouwkunst aan de Gerrit Rietveld stellen, onder een plexiglazen koepel, in een Academie in Amsterdam, en hoewel ze kast, altijd zichtbaar – al gaat het dan om vooral bekend is geworden omwille van een zichtbaarheid die met duizenden ande­ haar grafische werk en haar schilderijen, re dingen gedeeld moet worden. concentreert ze zich de laatste decennia Het is de versmelting tussen het verzame­ weer meer op het maken van sculpturen. De len en het maken die beide frenetiek maakt vele handen, zowel in Vriesendorps verza­ – en omsmeedt tot een oncontroleerbare en melingen als in haar schilderijen en sculp­ onverzadigbare bezigheid, misschien ook turen, verwijzen zo niet alleen rechtstreeks, deels gemotiveerd door een immer groeiend als pars pro toto, naar het menselijk verlangen omgeven te worden door blijven­ lichaam, maar ze symboliseren ook de men­ de nieuwheid, en door zowel het resultaat selijke creatie in het algemeen. van het transformeren als door de grond­ stof van toekomstige metamorfoses. Met In de kinderkamer, in alle stilte, staan drie haar verzamelingen lijkt Vriesendorp te zoe­ muizen gemaakt uit karton, op een legplank ken naar een verhoogde of verhevigde tussen speelgoed en tekeningen. Opnieuw banaliteit, maar ook naar een vorm van eer­ met een schaar, enkele pennen, en lijm, herstel voor objecten die gefaald lijken te transformeert Vriesendorp kartonnen rolle­ hebben, opgebruikt zijn of voorbijgestreefd, tjes voor toiletpapier in een deftig gekleed en uiteindelijk veroordeeld werden tot de drietal – vader, moeder en kind – met han­ prullenmand van de geschiedenis. Door ze den, broeken en schoenen. Als achtergrond weer leven in te blazen, redt ze deze objec­ doen zestien tekeningen van het hoofd van ten, schudt de verwaarloosbare banaliteit Lady Liberty dienst, geschikt, achter glas, in van ze af, en plaatst ze in haar eigen leven, een raster van vier bij vier. Het zijn schijn­ dat er natuurlijk ook zelf uniek of onna­ baar identieke portretten, gemaakt in 1975, volgbaar door wordt. die ook wijzen op het belang van seriële pro­ In elk geval hangt er in de kamers van cessen in het werk van Vriesendorp: als de haar appartement een uitzonderlijke atmos­ dingen zelf transformeren in iets (of iemand) feer. Sommigen zouden er onrustig of anders, dan zijn ‘afzonderlijke’ werken ook de slaapkamers, de gang, tot zelfs in de bad­ tjes toiletpapier worden muizen dankzij, beklemd door worden; anderen kunnen het nooit helemaal singulier of uniek. Een werk kamer of op het balkon. onder andere, een paar strookjes zwart vilt. grappig vinden, zolang het niet in hun is, met andere woorden, altijd een kleine Vriesendorp hanteert dan ook gelijkaar­ De snuit wordt als het ware tevoorschijn eigen huis terechtkomt; en het is ook moge­ aanpassing van een ander werk – of een dige methodes wanneer ze verzamelt en gehaald uit het buisje, gewoon door een lijk om bezorgd te worden over de psyche object – dat eraan voorafging. maakt, en de objecten doorlopen gelijkaar­ kegelvorm uit te knippen. Deze transforma­ van wie dit alles bij elkaar heeft gebracht. Verzamelen en creëren zijn op die manier dige processen. Als een verzamelaar, of eer­ ties, eerder dan creaties, zijn het resultaat De toeschouwer in dit onbeweeglijke thea­ nog nauwelijks van elkaar te onderscheiden der nog als een lepidopterist, onderzoekt ze van Vriesendorps vermogen om te observe­ ter raakt uit evenwicht, en dat is een effect – het zijn twee acties die intrinsiek met elk voorwerp dat ze in handen krijgt. Eigen­ ren wat haar omringt. Haar verbeelding dat Vriesendorp toch ook moet voelen, bele­ elkaar verbonden zijn en een ongrijpbare schappen met betrekking tot vorm, materi­ lijkt op te bloeien bij bepaalde onderdelen ven en ondergaan. Wil ze dat gevoel van wederzijdse energie tot stand brengen. aal, textuur, wendbaarheid en grootte wor­ van haar verzameling – niet bij alle stukken destabilisatie uitlokken bij haar bezoekers? Verzamelde en gefabriceerde objecten wer­ den geanalyseerd precies om eruit af te tegelijkertijd, maar telkens bij iets anders, Wil ze zichzelf uit evenwicht brengen, door ken op elkaar in en veranderen ook in elkaar: kunnen leiden hoe de oorspronkelijke ver­ wat de omvang van de collectie kan verkla­ deze collectie – en de objecten die er deel een gevonden voorwerp kan de grondstof schijningsvorm gewijzigd kan worden – ren: er is zoveel dat er altijd wel iets voor­ van uitmaken – onophoudelijk te wijzigen, worden voor de productie van een ander door te vouwen, te snijden, te kleven, te handen is om mee aan de slag te gaan. Als te verplaatsen en te herschikken? Hoe hui­ object, dat op die manier ook weer tot een tekenen of te krabbelen. Soms blijft het ori­ in een ritueel lijken er opeenvolgende stap­ selijk of ‘eigen’ kan dit interieur nog zijn? verzameling kan (blijven) behoren, en een gineel duidelijk identificeerbaar, en soms pen genomen te worden die iets banaals Toen Vriesendorp in Londen kwam wonen, plaatsje kan verwerven (nooit alleen, maar verdwijnt elke relatie tot de bron, met uit­ transformeren in een ding met toegevoegde voelde ze zich naar eigen zeggen een outsi­ altijd tussen andere objecten) in het atelier, zondering van de materialiteit. Lege rolle­ waarde. Creatie (of transformatie) is dus der. Vijftig jaar later lijkt ze een gelijkaardige De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 4

sensatie te willen bestendigen, in de kamers ten geen sorteerkasten worden openge­ zien. Ik hoop altijd dat ze mijn werk ver­ maquette van The Idol Tower, een uitgevoerd van dit appartement. Waarom? Wat zou de maakt, er moet geen database worden keerd interpreteren of begrijpen. Daarom project uit 2009 voor de vijftigste verjaar­ uitkomst zijn mocht dit interieur onderwor­ geconsulteerd, en handschoenen zijn even­ maak ik de titels altijd zo obscuur mogelijk.’ dag van het Guggenheimmuseum in New pen worden aan een psychoanalyse zoals in min nodig. Deze verzameling wordt niet Om dat te illustreren is er een anekdote die York: een toren met grote ramen om in de Critical Pursuit/Mind Game/Home Analysis gedreven door het verlangen naar classifi­ Vriesendorp vertelt. ‘Op de radio vertelde rotonde van het gebouw van Frank Lloyd Kit? Of is de overvloed er net op gericht een catie – integendeel: het is eerder de ambigu­ een vrouw ooit een keer dat ze in slaap viel Wright te plaatsen. eenduidige analyse onmogelijk te maken? ïteit of de onzekerheid omtrent de criteria terwijl iemand anders het verhaal aan het Of verzamelen nu een kunst is of niet – voor het verzamelen die de collectie aanstu­ doen was van een ongelooflijke ontdekking. Madelon Vriesendorp is niet zomaar een In de studio van Madelon Vriesendorp, net ren. Wat is ‘verzamelbaar’? Wat is een crea­ Ze viel dus in slaap en droomde verder. Toen verzamelende kunstenaar of een creatieve als in de rest van haar appartement in tie, en wat is gewoon een huishoudelijk ze wakker werd, bleek dat ze allerlei dingen verzamelaar. De objecten om haar heen zijn Londen, is nauwelijks nog plaats om te wer­ voorwerp? De botsing tussen alles wat tot had gefantaseerd – dingen die door die man zowel juwelen als grondstof. Ze gaat op ken. Op grote, centraal gepositioneerde haar verzamelingen behoort – een botsing helemaal niet waren ontdekt, maar in haar schattenjacht zodat haar wereld kan groei­ tafels, maar ook op lagere kastjes of krukjes tussen onderwerp, afkomst, materialen, for­ verbeelding wel. Zo werken de dingen, denk en en haar werk vorm kan krijgen. Objecten tegen de muur, staan honderden en honder­ maten maar ook thema’s – is meer dan ik. Je wordt geïnspireerd door iets en je en hun verhalen symboliseren niet alleen den dingen binnen handbereik. Het is wat enkel een compulsieve actie, en ook het brengt het een paar stappen verder.’ de nostalgische wil om herinneringen aan men noemt een horizontale collectie: in begin van iets dat nog geen duidelijke afloop een bepaalde periode te bewaren, ze blijven plaats van objecten te classificeren en te kent. ‘Wanneer ik nieuwe spullen verwerf,’ Figuren. Twee anatomische modellen: van ook een substantie waarvan de bestemming ordenen in dozen die van een label worden zo zei Vriesendorp in een interview uit een volledig menselijk lichaam, om de bloed­ in de toekomst ligt. voorzien en dan bovenop elkaar worden 2008, ‘dan zet ik ze in de ontvangstruimte circulatie, spieren en aders te illustreren en gezet, staan de items als bomen in een bos in de keuken, net naast de fruitschaal. Daar dan een kleinere, mannelijke torso met lon­ naast elkaar. Het is niet de diepte van het moeten de figuurtjes en de voorwerpen een gen, hersenen en tanden volledig zichtbaar. Afbeeldingen: object die van belang is, maar de collectie tijdje wachten. Ik moet aan ze gewend Andere lichaamsdelen, verborgen, achter­ Clara Leverd en Véronique Patteeuw van bovenaf gezien, zoals je door het raam­ raken als persoonlijkheden vooraleer ze aan: een doos met een houten oefenpop, pje van een vliegtuig dat de landing heeft hun uiteindelijke bestemming kunnen vin­ groene vingers met nagellak, stralen die uit Vertaling uit het Engels: ingezet, kijkt naar de lappendeken van het den tussen alle andere spullen.’ de oogballen van een schedel schieten, een Christophe Van Gerrewey Europese landschap. De collectie van Vriesendorp is op meer­ slinger van oogballampjes die over de gehele Pinoccio en Mickey Mouse, Chinese pop­ dere manieren vernaculair of zelfs populair breedte van de kast hangt en dan… eieren, pen, Amerikaanse soldaten, Kuifje, een te noemen: architectuur zonder architec­ als lichamen die nog geboren moeten wor­ michelinmannetje en het standbeeldje dat ten… kunst zonder kunstenaars… superhel­ den? Eén ei heeft benen, het andere is blauw je krijgt als je een Oscar wint. Oud speelgoed den zonder waarde… De tentoongestelde en er is een poppetje op getekend. gemaakt uit hout, oosterse porseleinen objecten zijn zelden nieuw en zelden per­ Dieren. Drie identieke zwanen, een vierde figuurtjes, handgemaakte en plastic pop­ fect. Er staat een soort dubbelzinnigheid op zwaan kijkt in de tegenovergestelde rich­ pen, beschilderd met patronen en lijnen of het spel: de voorwerpen ‘vinden’ en meene­ ting. Naast hen een klein schilderij van vier volledig effen. En dan natuurlijk architec­ men geeft symbolische waarde aan het zwanen op een rij. Fabeldieren: uit een tuur of juister nog: gebouwen – een kasteel, banale, maar het blijven banale objecten kubus met een raster komt een gekleurde een vuurtoren, een mausoleum, de bekende zonder al te veel ruil- of gebruikswaarde. kikker tevoorschijn, Latijns-Amerikaanse tv-toren uit Berlijn. Maar ook meer bizarre Vriesendorp noemt wat ze verzamelt ‘right stijl, die een beetje lijkt op standbeeldjes elementen: een ontleed en opengesneden wrong things’ – juiste foute dingen. Ze ver­ gemaakt uit toiletpapierrollen. Een slinger lichaam dat de ligging van de organen kiest saaie architectuur in plaats van tro­ in textiel voor rond de bulten van een toont; een eenzame hand met (opnieuw) fee-architectuur en vindt middelmaat kameel hangt langs de kast naar beneden. rode nagellak; een blauwe deels menselijke belangrijker dan perfectie. ‘In slechte kunst Een grote houten haai die allesbehalve krekel die op een hoge houten kruk zit, een kan je duidelijk iemands aspiraties zien.’ De angst aanjaagt, de rugvin slap, als van leder ketelvormig hoofddeksel draagt en een meeste van de dingen die ze om zich heen gemaakt, en hij steekt vrolijk zijn tong uit. menselijk lichaam naar binnen werkt, het heeft verzameld, hebben gefaald. Ze repre­ Gebouwen. Een maquette in hout of hoofd eerst; en natuurlijk de kerstman met senteren de kwaliteit of het potentieel van schuim van het CCVT Headquarters in vleugels – volgens Vriesendorp ‘het ultieme verkeerde interpretaties en misverstanden – Peking van OMA/Rem Koolhaas, de London object’ omdat er een ‘clash van culturen’ in tussen twee culturen, tussen hoge en lage Bridge en de Taj Mahal als typische toeristi­ zichtbaar wordt: er is geen interview met cultuur, tussen praktisch nut en doelloze sche souvenirs, het alomtegenwoordige ras­ haar beschikbaar waarin deze hybride engel schoonheid. Met opzet misverstanden ter – het raster van een schaakbord op een niet ter sprake komt. opzoeken laat toe om waarden of lezingen bol en op een kubus (in 2009 maakte De verzameling of de verzamelingen van om te keren. ‘Mijn schilderijen bevatten Vriesendorp een groot schaakbord voor de Vriesendorp stellen op die manier zichzelf subliminale boodschappen, maar meestal is architectuurbiënnale van Rotterdam, dat in Deze tekst is gebaseerd op een geleid bezoek dus tentoon, gewoon terwijl ze ‘wonen’ in dat onbewust. Mensen kunnen erin lezen 2011 in het Rolex Learning Center in aan het appartement van Madelon haar atelier of haar appartement. Er moe­ wat ze willen. Ik wil ze niet vertellen wat ze Lausanne in gebruik werd genomen). De Vriesendorp in Londen, op 14 mei 2019. De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 5

Art & Language John Baldessari Dan Graham Mike Kelley Martin Kippenberger Bruce Nauman Thomas Schütte Jan Vercruysse Didier Vermeiren Franz West Heimo Zobernig

Herbert Foundation Distance Extended / 1979 – 1997 Coupure Links 627 A, Gent Part I. Works and Documents from t: +32 9 269 03 00 Herbert Foundation [email protected] www.herbertfoundation.org tot 6 juni 2021 — reserveer uw bezoek via onze website De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 6 Voorgeliefde kleren

NORA VEERMAN zijn bekende boek Système de la mode uit 1967, waarin hij mode gelijkstelt aan een taal waarin kledingstukken tekens zijn die Zomer 2020. In haar New Yorkse apparte­ door onder meer ontwerpers, tijdschriften­ ment scheurt de Amerikaans-Canadese makers en merken continu van andere bete­ schrijver en kunstenaar Leanne Shapton kenissen worden voorzien. De bedoeling een deel van haar collectie designerkleren hiervan, zo meent hij, is om bij consumen­ kapot: blouses, broeken, rokken, jurken van ten steeds nieuwe verlangens op te roepen – Prada, Hermès, Dries Van Noten, Stella en dus aanleidingen te genereren om iets McCartney. Terwijl haar dochter in de ande­ nieuws te kopen en het oude af te stoten. De re hoek van de woonkamer naar afleverin­ ‘sluier’ van betekenissen die om kleding­ gen van The Simpsons kijkt, haalt Shapton stukken heen wordt geweven, aldus Barthes, de repen stof een voor een door een recht­ ‘vervangt de trage tijd van gebruik en slijta­ hoekig stuk stramien en knoopt ze tot dikke, ge door een soevereine tijd die zichzelf vrije­ bontgekleurde tapijten. lijk vernietigt in een jaarlijkse potlatch’. Met Ook in New York zijn deze zomer kanto­ ‘potlatch’ lijkt Barthes te duiden op het ritu­ ren, scholen en winkels dicht. In een tijd eel van betekenisvernieuwing. Dat ritueel waarin de meeste mensen nadrukkelijk op vond in 1967 misschien nog jaarlijks plaats, hun eigen spullen zijn aangewezen en zich anno 2021 geven merken soms acht shows er bovendien continu door omringd zien, is per jaar en liggen bij ketens als Primark, het scheuren en knopen voor Shapton een H&M en Zara wekelijks nieuwe collecties in manier om de relatie tot haar kledingstuk­ de winkels. De cycli van productie, con­ ken te herzien, vertelt ze aan The New York sumptie en destructie worden gedicteerd Times. ‘In plaats van mijn geliefde, ongedra­ door een razendsnelle opeenvolging van gen kleren heb ik nu een twintig kilo zwaar trends, in de media gepresenteerd in de vorm tapijt van ze.’ van aantrekkelijke beelden die consumen­ Uit Shaptons handeling spreekt een liefde ten stimuleren om hun garderobe – en daar­ voor kleren die voorbijgaat aan de vorm van mee, is de achterliggende gedachte, zichzelf de stukken zelf. Een kledingstuk kun je om – te vernieuwen en verbeteren. verschillende redenen liefhebben: om hoe Zo bezien verkoopt de mode-industrie het gemaakt is, om de kleur of textuur, om vooral betekenissen, waarvan kledingstuk­ hoe het valt of beweegt, of omdat het onlos­ ken schijnbaar inwisselbare dragers zijn. makelijk verbonden is met een moment, Maar dat verhult het feit dat elk kledingstuk persoon of gevoel. Maar een kledingstuk een eigen bestaan leidt, dat begint wanneer vraagt erom gedragen te worden. Een onge­ de grondstoffen ervoor worden geoogst en dragen kledingstuk heeft iets mistroostigs. pas eindigt op het moment van zijn vernieti­ Zoals het daar plat en onbeweeglijk hangt, ging. In de tijd daartussen heeft het object herinnert het misschien aan een stralende niet een, maar meerdere betekenissen en zomerdag, maar ook aan het feit dat het het functies, en kruist zijn bestaan dat van ver­ daglicht niet meer zal zien; het doet denken schillende mensen en andere objecten aan het moment dat je er een onuitwasbare waarmee het relaties aangaat. In zijn artikel vlek in maakte of het drie maten kleiner uit ‘The Cultural Biography of Things’ spreekt de wasmachine trok, of wekt het onbehaag­ socioloog Igor Kopytoff van de ‘biografieën’ lijke besef dat je eigenlijk niet eens weet van objecten die zich ontvouwen tijdens, waarom je het niet meer draagt. Door haar maar vooral ook voor en na het moment oude kledingstukken te verscheuren, lijkt van vermarkting (het enige moment dat Shapton een poging te wagen ze van hun een object volgens Kopytoff echt perfect functie te ontdoen. En door de vorm te inwisselbare handelswaar is). Zo is een kle­ abstraheren, maakt ze ze tot voorwerpen dingstuk een deel van zijn bestaan iemands die geen moeilijke vragen meer stellen. maakproject, iemands afval, en iemands – Shaptons omgang met haar oude kleren is al dan niet geliefde – eigendom. zoals liefde kan zijn: teder en destructief Hyacinthe Rigaud, Portret van Lodewijk XIV, 1701, Louvre, Parijs tegelijk. Die genegenheid voor kleren staat in Vrouwen in kleren scherp contrast met de gemiddelde con­ ding via lokale handelaars op de markt van onze sociale dynamiek. Van dit basale sumptieve onverschilligheid ten opzichte brengen. Op de markt van Gikomba, in het gegeven maakt de kapitalistische mode-in­ In 2014 publiceerde Leanne Shapton van kleding, die blijkt uit recente onderzoe­ centrum van Nairobi, liggen de kleren in dustrie maar al te graag gebruik. Merken en samen met Hedi Julavits en Sheila Heti het ken naar de kledingindustrie, bijvoorbeeld hopen op zeiltjes of hangen ze in bossen aan modeketens hyperboliseren het verband tus­ boek Women in Clothes, een jaar later ver­ het Fast Fashion Onderzoek dat de Nederlandse marktkramen. De tweedehands kleding sen identiteit en kleding (consumptiegoede­ taald als Vrouwen & kleren. In het vuistdikke overheid in juni 2020 uitbracht. Tussen zorgt voor een levendige handel, maar er is ren) onder meer in advertenties: ‘It’s all boek beantwoorden 642 vrouwen – onder 2000 en 2015 verdubbelde het aantal sprake van overvloed: er is simpelweg te veel about you: laat je persoonlijkheid dit seizoen wie Shapton, Julavits en Heti zelf – een geproduceerde kledingstukken wereldwijd om te verkopen, en de verkopers kunnen de doorschijnen’, kopt een H&M-advertentie reeks van vijftig vragen over kleding, zoals tot honderd miljard per jaar. In dezelfde peri­ kwaliteit van de kleding in ingepakte balen uit 2012. ‘Express yourself’, luidt een recen­ ‘wat vind je mooi?’, ‘hoe ziet je kledingkast ode daalde het aantal keren dat kledingstuk­ niet voorspellen. Als die tegenvalt, blijft een te campagneslogan van het online luxemo­ eruit?’ of ‘vertel ons over een item in je kle­ ken gemiddeld worden gedragen met 36 groot deel van de kleren onverkocht. deplatform MatchesFashion. Niet zelden dingkast dat je bewaart, maar nooit draagt. procent. De gemiddelde Nederlander bezit Aan het begin van de documentaire worden – zogeheten aspirationele – identi­ Waarom draag je het niet, en waarom zo’n 173 stuks kleding, waarvan een derde zoomt de camera in op een van de marktkra­ teitscategorieën aan producten verbonden: bewaar je het toch?’ In het boek is plaats – soms nog met de kaartjes eraan – in de kast men. In de stapel kleren lijkt iets te bewegen: ‘Een musthave-collectie voor vrije geesten’, voor gesprekken, gedichten, afbeeldingen blijft hangen. Jaarlijks worden er 46 stuks strekken zich daar de vingers van een hand­ zo vertelt een advertentie van Forever 21 uit van persoonlijke kledingverzamelingen (‘de aan die garderobe toegevoegd en worden er schoen? En dat rek met sokken en petten, is 2015 over de zomerkledinglijn. Hetzelfde regenjassen van Odette Henderson’, ‘de 40 weggegooid. Was kleding in het verleden dat niet een mensfiguur? Uit de bergen tex­ gegeven vinden we terug in tijdschriften. In kniekousen van Luise Stauss’), interviews een waardevol bezit waarvan het materiaal tiel verschijnen langzaam wezens, een soort het julinummer van 2019 van Elle Nederland en verhalen. Wat opvalt: meestal gaat het in eindeloos werd hergebruikt, of in ieder geval kledinggolems met wapperende armen en stond een editoriaal waarin de zomercollec­ het boek niet over wat kleren zijn of waar ze hersteld, tegenwoordig is kleding een weg­ franjes voor hun ogen. De ‘monsters’ zijn in ties werden gepresenteerd aan de hand van symbool voor staan, maar waartoe ze bewe­ werpproduct. feite een aantal marktgangers in grote, door vijf persoonstypen: de stedentripper, de gen. Dat wil zeggen: specifieke kledingstuk­ De gevolgen daarvan worden op indrin­ Konno gemaakte pakken, die zich als de strandhanger, de backpacker, de roadtripper ken vormen de aanleiding om hardop na te gende wijze in beeld gebracht in de docu­ geesten van weggegooide kleren tot de kijker en de inner traveler. Het tijdschrift wekt de denken over politiek, religie, cultuur, leef­ mentaire Goodwill Dumping uit 2019 van richten met een mengeling van trots en ver­ indruk dat cultuurminnende stedenbezoe­ tijd, lichamen, verlangens, relaties, geschie­ modeontwerper Lisa Konno en regisseur wijt: waarom wilden jullie ons niet meer? kers uit te tekenen zijn in grafische prints, en denis en persoonlijke herinneringen. Door Teddy Cherim. Gedurende een half jaar dat groene satijnen haarbanden horen bij die gesprekken op de voorgrond te plaatsen volgden Konno en Cherim de weg die kle­ wie het liefst languit in het zand ligt met een maakt Vrouwen & kleren, als een van de wei­ dingstukken afleggen nadat ze in Nederland Betekenishandel cocktail in de hand. nige niet-wetenschappelijke publicaties, een in de textielbak zijn beland. Die tocht brengt De mode-industrie exploiteert de koppe­ serieuze zaak van praten over kleren, en in hen in de documentaire naar sorteercen­ Om de drijfveer achter de wegwerpcultuur ling tussen identiteit en kleding vervolgens het bijzonder van vrouwen die praten over trum Wieland Textiles in Wormerveer, waar in de hedendaagse modesector te vatten, verder door aan verschillende identiteitsca­ kleren. Mode werd en wordt in intellectuele de containers met afgedankte kleren uitto­ moeten we terug naar de basis van mode: tegorieën periodiek nieuwe vormen, kleuren kringen over het algemeen lichtzinnig renen boven de heftrucks die rondkarren kleding. Bijna iedereen ter wereld kleedt zich en silhouetten te verbinden, en aangepaste gevonden, en vaak gewantrouwd. Daar is over de betonnen vloeren. ‘Het zijn vaak dagelijks, sommigen trekken zelfs meerdere stijlen te introduceren waarmee we onze een antropologische verklaring voor. mooie materialen,’ vertelt een medewerker, keren per dag andere kleren aan. Kleding is identiteit een ‘update’ kunnen geven. Droeg Volgens Daniel Miller komt de afkeer van wijzend op de containers. ‘Goede kleren, niet alleen een manier om ons lichaam voor de strandganger in 2019 nog een groene denkers ten aanzien van mode en kleding nog helemaal nieuw.’ te bereiden op bepaalde activiteiten of satijnen haarband, in 2021 is dat bij wijze voort uit de (veronderstelde) dichotomie De weg leidt naar Oost-Afrika, waarheen omstandigheden – een extra laagje tegen de van spreken een pastelkleurige hoofdsjaal. tussen een ‘innerlijke’ en een ‘uiterlijke’ het grootste deel van het textiel wordt geëx­ kou, een elastische, strakke broek om in te De satijnen haarband is daarmee automa­ mens, een tweedeling die aan de basis ligt porteerd. Wat versleten of kapot is, belandt sporten – maar ook een medium om in de tisch gedateerd, of in de tussentijd misschien van de westerse filosofie. Daarbij wordt de in landfills, officieuze vuilnisbelten. Nog publieke ruimte te laten zien wie we zijn of door andere groepen geadopteerd. Het kle­ binnenkant – het bewustzijn, het denkver­ bruikbare kleren worden er niet gedoneerd, willen zijn, van welke groepen we wel of dingstuk is niet veranderd, maar de beteke­ mogen – als ‘echter’ en belangrijker zoals de grote Leger des Heilslogo’s en liefda­ geen deel uit wensen te maken, kortom, hoe nis ervan wel. Hoewel het materiaal mis­ beschouwd dan de buitenkant, het opper­ digheidsslogans op veel textielbakken in we ons tot elkaar verhouden. Kleding is een schien nog goed is, heeft het object – in elk vlak, dat het ‘ware’ innerlijk hoogstens Nederland suggereren, maar in balen ver­ manier om uitdrukking te geven aan identi­ geval voor de strandganger – symbolisch weerspiegelt, en in het slechtste geval aflei­ kocht aan Afrikaanse importeurs die de kle­ teit, en daarmee een belangrijk onderdeel afgedaan. Hetzelfde stelt Roland Barthes in dend of misleidend werkt. De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 7

Goodwill Dumping, 2019, foto Thijmen Doornik

Er valt ook een historische verklaring te serie ‘Beauty Secrets’, waarin ze haar huid­ de declutter coach Juliet Landau-Pope aan tieve affecten, gaan we daar op anticiperen geven. Tijdens de zogeheten Great Masculine verzorgingsroutine laat zien. ‘Er bestaat een het woord, die mensen helpt hun huizen en en bepaalt het voorwerp vervolgens onze Renunciation (de term is van John Carl Flügel) foutieve veronderstelling dat als je interesse kledingkasten uit te ruimen. Veel van hen ervaring. We verwachten dat hetzelfde in de tweede helft van de achttiende eeuw hebt in schoonheid of mode, dat frivool is’, blijken kleren te bewaren vanwege de ver­ gevoel zal terugkeren wanneer we weer in wisselden mannen uit de hogere klassen hun vertelt ze tussen twee crèmes door. ‘Maar halen en herinneringen die eraan verbon­ de nabijheid van het voorwerp zijn. Gebeurt zijden kniebroeken en kleurig geborduurde het zijn eigenlijk een paar van de meest den zijn, omdat de kledingstukken een deel dat niet, schrijft Ahmed, dan raken we jassen massaal in voor het grauwe uniform wezenlijke beslissingen die we maken.’ van henzelf vertegenwoordigen waarvoor ervan vervreemd. van het industrieel kapitalisme. Deze ont­ Zo toont ook Vrouwen & kleren aan dat in hun leven geen plaats (meer) is, maar dat Die vervreemding komt beeldend naar wikkeling werd gedeeltelijk ingegeven door praten over kleren belangrijk is om onszelf ze niet willen verliezen. Er zijn nog andere voren in het boek dat Shapton in 2009 uit­ het rationalisme en utilitarisme van de en elkaar te begrijpen. Kleren zijn juist géén manieren om ervaringen op te slaan; bracht: een roman in de vorm van een vei­ Verlichting, waarin voor kwetsbare stoffen directe representaties van wie we zijn, maar Landau-Pope stelt haar cliënten soms voor lingcatalogus, met de titel Important Artifacts en opsmuk geen plaats was. Daarnaast wer­ complexe eenheden die ons beïnvloeden, om die ervaringen op te schrijven, en de kle­ and Personal Property from the Collection of den de zijden pakken geassocieerd met het zowel in positieve als negatieve zin. ‘Elk dingstukken zelf weg te doen. De vraag is in Lenore Doolan and Harold Morris, Including Franse ancien régime, en was eenieder die nieuw stuk [lingerie] brengt een ander hoeverre een verhaal op papier een kleding­ Books, Street Fashion and Jewelry – oftewel, in zich erin vertoonde in de aanloop naar en karakter in me naar boven’, vertelt Meghan stuk kan vervangen. Door herinneringen op vertaling: Belangrijke voorwerpen en persoon- nasleep van de Revolutie een easy target voor Bean Flaherty. ‘Een heldin, een ingénue, een te schrijven stippelen we een vaste route uit lijke bezittingen uit de collectie van Lenore de Jacobijnen. Hoewel ook vrouwenkleding koppelaarster…’ Rose Waldman haalt in het door ons eigen geheugen, om die bij het her­ Doolan en Harold Morris, inclusief boeken, kle- een dergelijke ‘terugtrekking’ doormaakte, boek een herinnering op aan een avond dat lezen steeds op min of meer dezelfde wijze ding en sieraden. De voorwerpen in de catalo­ werd deze in de loop van de negentiende ze wegblijft van een lezing omdat ze zich niet af te leggen. Bij het voelen, ruiken, dragen gus, zo begrijpt de lezer, zijn allemaal voor­ eeuw weer extravaganter: de verschijning op haar gemak voelt in de chassidische kle­ van of kijken naar een kledingstuk bepalen malig eigendommen van Lenore Doolan, van de (niet-werkende) vrouw moest weelde ren die ze tijdens het evenement geacht we de route niet zelf, maar laten we ons door taartcolumnist voor de culinaire rubriek en status communiceren, waar die van de wordt te dragen. Waldman baalt achteraf het object meevoeren naar al wat gevoeld, van The New York Times, en de reislustige man dat niet meer deed. Sindsdien werd dat ze de lezing gemist heeft: ‘Kleren zouden geroken, en gezien is. fotograaf Harold Morris. De reden dat ze mode beschouwd als een ‘vrouwenzaak’. niet zo’n macht mogen hebben.’ Zo bezien heeft clutter meer potentie dan hun bezittingen veilen, zo suggereert een Een tweederangs hobby voor een tweede­ Kledingstukken beïnvloeden ons laten en het bestaan van declutter-coaches en populai­ korte tekst op de eerste pagina, is dat ze hun rangs sekse – zo is mode zeker de laatste doen, ze zetten ons in beweging, soms heel re opruimshows zoals Tidying Up with Marie relatie hebben verbroken. De chronologisch tweehonderd jaar gepresenteerd. letterlijk. Shapton schrijft in een persoonlijk Kondo doet vermoeden. Evengoed nemen geordende spullen, met bijschriften en prij­ Rudy Kousbroek stelde in 1988 de essay: ‘Ik zag een jurk bij een vrouw op een kleren kostbare ruimte in beslag, en maken zen, vertellen de liefdesgeschiedenis van nadrukkelijk retorische vraag: ‘Bestaat er feest en wilde hem voor mezelf. Hij zag er kasten of kamers vol ongebruikte gebruiks­ Harold en Lenore, van de eerste ontmoeting iets dat nog stommer is dan sport?’ Jazeker, cool en comfortabel en ontzettend chic uit.’ objecten – want kleren zijn en blijven ook op een Halloweenfeestje van vrienden tot luidde zijn antwoord, dat was ‘de mode’. Het betreft een lange, losvallende jurk met dat – vooral moedeloos. Een tussenoplossing het moment dat de twee uit elkaar gaan. Er Modieuze vrouwen, zo schreef hij, kwamen een olijfgroen-blauw-gele bloemetjesprint. zou zijn om er tapijten van te knopen, zoals zijn brieven en foto’s, boeken en cd’s, kaart­ er bij hem niet in. Wie serieus wil worden Shapton raakt met de drager van de jurk in Shapton doet: affectieve assemblages die het jes en curiosa, en ook heel wat kleren: een genomen, houdt zich nog altijd beter verre gesprek, en doet dan plotseling iets waar­ midden houden tussen kledingstuk, kleed en reeks badpakken van Lenore, een collectie van modieuze kleding. Niet voor niets lopen mee ze zichzelf verrast: ‘Ik boog me voor­ kunstwerk. T-shirts van Harold, hoeden, zonnebrillen politici, academici en ondernemers er over over, reikte naar de naad van haar rok en en een lange, zwarte avondjurk. Spullen die het algemeen overdreven a-modisch bij, in raakte hem aan, en bewonderde hardop de de twee samen kochten en soms deelden – eenvormige, onveranderlijke (mantel)pak­ lichte, dunne stof.’ De beweging is onwille­ Spullenbiografie er zijn foto’s van Lenore in vesten van ken in gedekte kleuren. Wie zichtbaar aan­ keurig, alsof de jurk haar als een magneet Harold – of aan elkaar cadeau deden, voor­ dacht aan zijn of haar verschijning besteedt, naar zich toetrekt. Shapton beschrijft niets De term ‘affect’ wordt in de cultuurweten­ werpen die op een andere manier onlosma­ wordt al snel beschouwd als ijdel. Een voor­ minder dan een soort romantische ontmoe­ schappen wel gebruikt om de bewegende, kelijk verbonden zijn aan het tweetal en beeld is de Nederlandse vicepremier en ting – maar dan met een kledingstuk in moverende kracht die uitgaat van kleding­ hun momenten samen. minister Hugo de Jonge, die onder zijn pak plaats van een mens. Als ze thuiskomt koopt stukken (en andere materie) te beschrijven. Door de relatiebreuk is de houding van vaak uitgesproken puntschoenen met bloe­ ze de jurk via het internet. Ze voelt zich er Het gaat dus om ‘affectiviteit’, het (van Lenore en Harold niet alleen ten opzichte menprint draagt van het merk Mascolori. geweldig in, al ziet ze er in de jurk naar eigen beide kanten) openstaan om bewogen en van elkaar, maar ook ten opzichte van de Algemeen Dagblad kopte in juli 2020: “De zeggen ‘gewoon oké’ uit. De jurk is zo com­ geraakt te worden, en daarnaar te hande­ voorwerpen veranderd. Spullen die ooit ‘minister van de schoenen’ kan ook ‘schof­ fortabel dat ze op den duur zelfs vergeet dat len. Diezelfde kracht, die maakt dat we kle­ vreugde of genegenheid opriepen zorgen terig’ hard werken” – alsof die twee elemen­ ze hem aan heeft: ‘Een teken van zijn ware ren willen vastgrijpen, dragen en bij ons nu voor boosheid of verdriet. Hoewel er ten niet met elkaar te verenigen zouden zijn. integratie in mijn garderobe.’ houden, kan er ook voor zorgen dat we ze op zeker ook nog positieve herinneringen aan Het Amerikaanse Congreslid Alexandria Die bijzondere uitwerking van kleren is den duur willen afstoten. Sarah Ahmed gekoppeld zijn, brengen deze na de schei­ Ocasio-Cortez probeert dat vooroordeel niet alleen een reden om ze te kopen en te spreekt van sticky affect, kleverig affect: ding niet minder, maar juist meer pijn juist actief te ontkrachten. In augustus dragen, maar ook om ze te bewaren. Sheila wanneer we een object eenmaal hebben teweeg. Weg ermee, moeten Harold en 2020 maakte ze een filmpje voor de Vogue- Heti laat in Vrouwen & kleren de zelfbenoem­ begrepen als een bron van positieve of nega­ Lenore hebben gedacht. Ze brengen de spul­ De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 8

voor ‘eerstehands’ modebedrijven als Zara of H&M een gemakkelijk te incorporeren strategie, die naadloos aansluit bij de zoek­ tocht van hedendaagse consumenten naar authenticiteit en bezieling – een nieuwe variant op de barthesiaanse ‘betekenisslui­ ers’. Of echte liefde dan is aan te leren, zoals De Castro voorstelt, of eerder voorbehou­ den is aan geboren spullenliefhebbers zoals Shapton, moet zich nog uitwijzen.

Literatuur Sara Ahmed, ‘Happy Objects’, in: Melissa Gregg and Gregory J. Seigworth (red.), The Affect Theory Reader, Durham en Londen, Duke University Press, 2010, pp. 29-51. Roland Barthes, Système de la Mode, Parijs, Éditions du Seuil, 1967. Orsola de Castro, Loved Clothes Last. How the Joy of Rewearing and Repairing Your Clothes Can Be a Revolutionary Act, Londen, Penguin Books, 2021. John Carl Flügel, The Psychology of Clothes, Londen, Hogarth Press, 1930. Sheila Heti, Heidi Julavits, Leanne Shapton, Women in Clothes, Londen, Penguin Books, 2014. Igor Kopytoff, ‘The Cultural Biography of Things. Commoditization as Process’, in: Arjun Appadurai (red.), The Social Life of Things. Commodities in Cultural Perspective, Cambridge, Cambridge University Press, 1986, pp. 64-92. KV Plus in opdracht van het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat, Fast Fashion Onderzoek, Arnhem, 2020. Daniel Miller, Stuff, Cambridge, Oxford en Boston, Polity Press, 2009. Leanne Shapton, Important Artifacts and Personal Property from the Collection of Lenore Doolan and Harold Morris, Including Books, Street Fashion and Jewelry, Londen, Berlijn en New York, Bloomsbury Publishing, 2009. De vertaling van Nico Groen verscheen in 2009 bij De Bezige Bij. Lou Stoppard, ‘The Joy of Old Clothes’, The New York Times, 2 september 2020. Linda Turunen en Hanna Leipämaa-Leskinen, ‘Pre-Loved Luxury. Identifying theMeanings of Second-Hand Luxury Possessions’, Journal of Product & Brand Management, nr. 1, 2015, pp. 57-65.

Mary Quant bij de lancering van haar nieuwe collectie schoeisel, 1967, Londen len in bij het fictieve veilinghuis Strachan & door de vorm van het boek in de positie van heeft gehad. Tegenwoordig wordt pre-loved Quinn Auctioneers. De (ironische) datum potentiële koper geplaatst en op een fysieke kleding gezien als een duurzamer alternatief van de veiling staat op het omslag aange­ manier bij de voorwerpen (en levens) van voor het kopen van nieuwe kleding, een van kondigd: 14 februari 2009. Harold en Lenore betrokken. de redenen dat de verkoop ervan een enor­ Waarom een veiling? De veilingcatalogus me opleving doormaakt. Met name online biedt Shapton – naar eigen zeggen ‘gepreoc­ marktplaatsen, zoals United Wardrobe en cupeerd door objecten en hun betekenis’ – Antidotum Vinted, deden het de afgelopen jaren uitste­ een op voorwerpen gebaseerde vertelvorm. kend. De tweedehands kledingmarkt is zelfs Ze vond de inspiratie toen ze in 2006 een Die betrokkenheid bij voorwerpen, in het bij­ zo’n groeimarkt dat ook multinationals als veiling van de spullen van Truman Capote zonder kleding, is bijzonder relevant in de Zalando en H&M er onlangs in zijn gestapt. bezocht. ‘Het was alsof ik een autobiografie context van de ecologische crisis waarin de De naamsverandering van ‘tweedehands’ las, zij het een elliptische’, zo vertelde ze bij modewereld, en de wereld in brede zin, op dit en ‘vintage’ naar pre-loved is veelzeggend. de verschijning van Belangrijke voorwerpen moment verkeert. Steeds vaker blijkt dat ‘Tweedehands’ impliceert een secundaire tegen The Guardian. Ook Belangrijke voorwer- materiaal niet domweg de doelen van men­ status, en ‘vintage’, ooit een aanduiding pen leest als een biografie; enerzijds van sen dienen kan. De stoffelijkheid van de voor unieke, relatief oude stukken, is inmid­ Lenore en Harold, en anderzijds van de wereld dringt zich aan ons op in de vorm van dels verworden tot een commerciële stop­ voorwerpen die in de catalogus verzameld stinkende, almaar groeiende landfills. Goed­ lap. Pre-loved zegt niet zo veel over de stijl of staan. Een voorbeeld is de Galliano-jurk (lot kope polyesters of met chemicaliën behan­ de leeftijd van het kledingstuk, maar lijkt 1124, in goede staat, schouderbandjes deld katoen bijten zich vast in onze huid en vooral te benadrukken dat het in goede ingenomen op de rug, maat 36, $200-400). zorgen voor irritatie, allergische reacties en staat is, want met liefde verzorgd of behan­ We leren dat Lenore hem waarschijnlijk soms zelfs brandplekken. Steeds duidelijker deld; eventuele slijtage kan aan diezelfde kocht voor een black tie-nieuwjaarsdiner bij wordt in welke mate ook kleding op onbe­ affectie worden toegeschreven. De term The New York Times; lot 1123 is de papieren doelde manieren invloed uitoefent – niet benadrukt dat de eerdere eigenaren ervoor uitnodiging voor het diner. Lot 1125 is een alleen op mensen, maar ook op de planeet. zorgden dat het kledingstuk uniek in plaats uitdraai van een e-mail van Harold aan Als antidotum voor de schadelijke effecten van afgedragen werd. Het kledingstuk Lenore, gedateerd 28 december 2003. De van fast fashion wordt een grotere, positieve beschikt over een eigen verhaal. De koper tekst luidt: ‘Ik weet het ik weet het ik weet betrokkenheid bij kleding gepropageerd. van een ‘voorgeliefd’ kledingstuk is degene het ik weet het ik weet het ik weet het ik ‘Loved clothes last’, luidt het motto van die dat verhaal zal voortzetten. weet het en het spijt me!! Je snapt dat ik deze Fashion Revolution, een internationale Een dergelijk verhaal, al dan niet imaginair, klus moest aannemen, ik heb meer portret­ beweging die strijdt voor een duurzame, eer­ kan een kledingstuk aantrekkelijker maken ten voor mijn boek nodig – ze kunnen niet lijke en transparante mode-industrie. De voor de koper. Volgens recent onderzoek allemaal van JOU zijn! De komende twee oprichter van Fashion Revolution, Orsola de van Linda Turunen en Hanna Leipämaa- weken is mijn adres Groucho Club, 45 Dean Castro, suggereert in haar recent verschenen Leskinen zijn consumenten eerder geneigd Street, Londen.’ De lezer concludeert dat boek (met datzelfde motto als titel) verschil­ een emotionele band met een reeds gedra­ Lenore zonder Harold naar het feest is moe­ lende manieren om kledingstukken ‘lief te gen kledingstuk aan te gaan dan met nieu­ ten gaan (of misschien wel thuis is geble­ hebben’: we kunnen ze personaliseren, repa­ we stukken; ze beschouwen zichzelf als een ven), en dat de jurk na het etentje niet vaak reren wanneer ze stuk zijn, of ervoor kiezen ‘actieve partij in de lange en voortdurende meer gedragen is, vandaar de ‘goede staat’. gaten en scheuren met rust te laten en ze te levenscyclus van een luxeproduct’. Klanten In Belangrijke voorwerpen kruisen de – in beschouwen als ‘een ode aan een moment repareerden hun tweedehands kledingstuk­ dit geval imaginaire – biografieën van men­ dat het herinneren waard is’. Ontbrekende ken bovendien vaker dan nieuwe aankopen sen en objecten elkaar. Zoals de voorwerpen kanttekening: lang niet iedereen zal het zich en ze werden meestal (opnieuw) doorver­ vertellen over de levens van twee mensen, sociaal gezien kunnen veroorloven om in kocht in plaats van weggegooid. brengen die twee mensen de levens van voor­ versleten of zichtbaar gerepareerde kleding De vraag is of de nieuwe naamgeving werpen aan het licht. Dat Lenore en Harold rond te lopen, althans niet zonder als slonzig daadwerkelijk een nieuwe houding ten zelf ‘slechts’ een episode zijn in de biografie­ of armoedig te worden bestempeld. opzichte van kleding, materiaal, mens en ën van die voorwerpen, wordt onderstreept Gelijktijdig groeit internationaal de markt milieu signaleert. De verkoop van ‘voorge­ door het gegeven dat ze veel van de spullen in voor pre-loved kleding, ‘voorgeliefde’ kleding liefde’ kleren bestaat immers nog altijd bij de catalogus al tweedehands kochten, zo met andere woorden. Pre-loved heeft in de de gratie van het wegdoen; er dient ruimte blijkt uit de beschrijvingen; als veilingobjec­ afgelopen jaren de termen ‘tweedehands’ en te worden gemaakt in de klerenkast voor ten verblijven ze nu in een limbus tussen de ‘vintage’ vervangen als aanduiding voor nieuwe spullen. Een kledingstuk van een ene bezitter en de andere. De lezers worden kleding die al een of meerdere eigenaren verhaal voorzien (‘storytelling’) is daarbij De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 9

27 maart 2021 t/m 6 maart 2022 friesmuseum.nl leeuwarden

it’s possible to raise the ceiling a bit* * work zoom 28 July 2020 excerpt, describing museum technical team possibilities, coordinator of exhibition construction Daniel Hoogterp

Beeld: Taus Makhacheva, Charivari, mixed media installation, 2019. Architect: Maria Serova. Text: Alexander Snegirev. Costume design: Panika Derevya. Photo: Pat Verbruggen, Commissioned by YARAT Contemporary Art Space De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 10 Midlifecrisis Actie en interactie in het werk van Vaast Colson

KOEN SELS spullen lagen er als op een rommelmarkt, klaar om afgedankt en doorgegeven te wor­ den. Het was ook een conclusie die zich aan Eind augustus 2020 werd ik door de de kunstenaar zelf opdrong: hij overwoog Antwerpse kunstenaar Vaast Colson uitge­ om zich van de materiële sporen van twee nodigd om in de Genkse residentieplek decennia werken te ontdoen. Maar wat FLACC te komen praten over zijn verblijf. houd je over als je – om de bekende woorden Genk is niet bepaald een ballingsoord, maar van Marx te parafraseren – alles wat solide ik moest een trein, een lijnbus en een taxi is in lucht laat opgaan? nemen, en drie keer overstappen. Een onze­ Colson zocht duidelijk een grens op, maar kere coronazomer liep stilaan ten einde, misschien deed hij dat evenzeer om die grens maar september zou geen feestelijk nieuw te bewaren als om haar te overschrijden. cultuurjaar inluiden, geen herstel van de Want hoewel zijn werk aan de ene kant altijd oneindige mobiliteit die we vandaag nor- neeg naar dematerialisering, is het aan de maal noemen: een drift die zich nergens aan andere kant ook altijd verankerd geweest in laat vasthaken, en die de hedendaagse de concrete vormen, texturen en tradities kunst niet minder kenmerkt dan de markt. van de klassieke media. Veel van zijn werken Colson zat er al enkele weken geïsoleerd performen of becommentariëren nadrukke­ van die isolatie, niet om te werken aan nieuw lijk het maakproces van sculpturen, tekenin­ werk, maar om zijn omvangrijke persoonlij­ gen, schilderijen of boeken. Een veelzeggend ke archief boven te halen: naast een verza­ voorbeeld is de reeks Guillotine Paintings. Ze melaar van andermans kunst is Colson ook bestaan uit houten kaders waarin twee een goed georganiseerde hoarder van de matte aluminium platen over een derde, parafernalia die een rol speelden in zijn glanzende plaat zijn geschoven. De aan mini- werk. Volledig was zijn afzondering niet, mal art verwante materialen presenteren want ik was de laatste in een reeks bezoe­ deze werken expliciet als een executie. Ze zijn kers: hij ging tijdens zijn residentie ook in af omdat het mes is gevallen: hun voltooiing gesprek met een psychoanalist, een galerist, betekende de uitvoering van een verdict. De een verzamelaar, een medewerker van het twee ‘messen’ leken ook te verbergen wat Centrum Kunstarchieven Vlaanderen van erachter lag: een oppervlak waarin de kun­ het M HKA, enkele leden van de voorforvaast stenaar of toeschouwer zichzelf kon zien? fanclub, en de twee stichtende leden van de Veel werken van Colson bouwen een der­ Vaast Colson Foundation, die de kunstenaar gelijke onmogelijkheid tot tentoonstellen in. al enige jaren ondersteunt met logistieke en Vaak enten ze zich op achterliggende pro­ andere bijstand. Hoewel hij er strikt geno­ cessen van institutionalisering en commo­ men niets nieuws produceerde, pasten die dificatie, alleen maar om die logica’s te laten gesprekken duidelijk in een relationele prak­ rondcirkelen in paradoxen. Een exempla­ tijk – een term die de laatste decennia alom­ risch vroeg werk uit 2005, dat leest als een tegenwoordig werd in de kunstwereld en die intentieverklaring, is You Used To Be Part of de onophoudelijke activiteiten van het Something. Het is een roze taartpunt in maken en het oefenen oproept. schuim, deel van een reeks van twaalf edi­ Het werk van Colson stond altijd al in het ties. Samen zouden ze een volledige taart teken van interactie, participatie en ont­ vormen, maar ze zijn inmiddels onherroe­ moeting. Centraal staan niet de objecten die pelijk gescheiden na verkoop. De koper kan de kunstenaar maakt, maar alles wat zich het ding presenteren op de houten kist daarrond afspeelt: de productie, presentatie waarin het verpakt zat. Die kist kan dus als en receptie. De residentie kon dus niet sokkel dienen, dat wil zeggen als een mobie­ anders zijn dan een deel van zijn werk, maar le, institutionele basis waarop het object tegelijk leek ze de afsluiting van een hoofd­ herkenbaar wordt als kunstwerk. Pas als stuk. Op de vloer van een grote polyvalente uitgepakt product verandert dit voorwerp in ruimte stalde Colson alle spullen uit die ooit een artistiek object, zo lijkt de suggestie, een functie hadden binnen zijn kunstenaar­ maar dan is het werk – de praktijk en het schap. Tal van rekwisieten, decorstukken, leven waarvan het deel uitmaakte – eruit T-shirts en andere restanten en onderdelen verdwenen. You can’t have your cake and eat van kunstwerken en acties lagen netjes ver­ it, luidt het bekende gezegde. Wie iets con­ deeld in afgebakende vakken. Op tafels ston­ sumeert, moet het vernietigen. Residentie Vaast Colson in FLACC, Genk, 2020 den ook nog meterslange rijen ringmappen Het (volledige) kunstwerk is net zomin te met daarin de kleinste sporen van artistieke koop als dat de sculptuur echt eetbaar zou en aanverwante activiteiten. Er waren zijn. Door de verwijzingen naar taartdi­ Colson creëert geen afgewerkte objecten die niet het eigenlijke kunstwerk. Het werk is schoolrapporten te zien, familiefoto’s, agrammen legt het werk bovendien expli­ geconsumeerd kunnen worden, maar een abstracte relatie die productie en recep­ papiertjes met gekrabbelde teksten van zijn ciet een verband tussen individualisering en modules voor actie en interactie. Wie zijn tie verbindt; de kunstenaar is een mobiele eerste band, flyers van tentoonstellingen, commercie: als consument worden we in de twee kloeke, glossy monografieën doorbla­ en veranderlijke plek in een netwerk. Het is krantenartikels, schetsen, kassabonnetjes. eerste plaats verdeeld, zo lijkt het te suggere­ dert (99-09 en 09-15), krijgt geen duidelijk de toeschouwer die het kunstwerk afmaakt, Al die objecten leken gereduceerd tot res­ ren. Uit de titel spreekt vooral een gevoel overzicht van afzonderlijke werken of ten­ zei Marcel Duchamp, maar dat veronder­ ten; het productieproces was eruit ver­ van verloren integriteit. Het zou de desinte­ toonstellingen. De boeken zien er goedkoop stelt nog altijd een mogelijke voltooiing. dampt. Een stroom van lopende activiteiten gratie van de grotere gemeenschap kunnen en bewust tijdgebonden uit, en doen nog het Voor Colson zijn het werk en de kunst een was versnipperd tot een ruimtelijke orde – zijn, maar ook die van een jonge kunste­ meeste denken aan het bekende culturele virtuele structuur die steeds geactualiseerd, een raster waarin de dingen weliswaar een naar die wordt opgenomen in de kunstwe­ jaarboek Snoecks, of aan commerciële cata­ en op- of ingevuld moet worden. Het kunst­ finale categorie hadden gevonden, maar reld en wiens werk uit het verband van een logi. Ze bevatten nauwelijks reproducties werk is mobiel en gericht op een toekomst ook betekenisloos waren geworden. De omvattende scene wordt gelicht. van tastbare kunstwerken, al zou je ook die nog niet vastligt – op toekomstig plezier. kunnen zeggen dat Colsons hele artistieke Het kunstwerk wordt bij Colson haast een productie een commodificatieproces is – en interface, een plek voor ontmoeting, met een dat hij een niet aflatende stroom van ervarin- specifieke vormgeving. De dynamiek is rela­ gen produceert. De boeken tonen een kun­ tioneel en contextueel. Tegelijk is zijn werk stenaarschap dat niet helder van het leven ook anti-institutioneel, tenminste als we het ‘buiten’ het werk te onderscheiden valt. instituut begrijpen als de plek waar het pro­ Colson is voortdurend in zijn werk aanwe­ duct uit de productie wordt gehaald: een zig, bijvoorbeeld op foto’s van acties en fees­ galerie of museum. Het verliest zijn beteke­ ten; zelfs zijn huwelijk met kunstenaar Nel nis wanneer het wordt tentoongesteld en Aerts wordt er een onderdeel van, net als ‘uit zijn context’ wordt getild. Een klassieke van het oeuvre van Aerts, zoals bleek uit een tentoonstelling is voor hem een afronding: gesprek met Koen Brams (De Witte Raaf nr. hij laat zijn werk liever circuleren in plaats 203). Het lokale netwerk van de kunstenaar van de cirkel rond te maken. Hij is geïnteres­ staat centraal, en veel van zijn werk speelt seerd in productieve problemen, niet in fina­ zich af in de context van evenementen die le oplossingen. Het is een dooddoener, maar hij in de DIY-geest mee organiseerde. het minste wat je kunt zeggen is dat je nooit Colson is ook binnen zijn werk in de eerste precies weet wat je kunt verwachten van zijn plaats een organisator. Zijn objecten, zoals tentoonstellingen. de ‘gezelschapsspelen’ die hij recent maak­ Door die nadruk op actie en interactie is te, zijn ontwikkeld om situaties te facilite­ het niet verwonderlijk dat Colson voltijds ren; ze vragen erom steeds opnieuw geacti­ aanwezig was op zijn tentoonstelling in het veerd te worden. Zonder deze actie, zonder M HKA in 2016. Het had een overzichtsten­ invulling, context en deelnemers schiet van toonstelling kunnen worden, een afsluiting de situatie alleen een lege, abstracte vorm van een periode, maar het was een nadruk­ over: een dood werk. Waarom een spel bezit­ kelijk onaffe tentoonstelling. Colson ver­ ten als je er niet mee gaat spelen? Met ande­ plaatste zijn atelier en archief integraal Vaast Colson, Very Good / Good / Not So Good / Bad, 2016, foto M HKA re woorden: de modules die hij maakt zijn naar het museum. De titel van de tentoon­ De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 11 stelling, Still some cream on the screen, gaf ook aan dat wat er werd getoond nog niet helemaal ‘uitgedroogd’ was. Er waren wel­ iswaar werken te zien, onder meer de hier­ boven vermelde titels, maar ze droegen nog de sporen van de libidineuze dynamiek waar het in werkelijkheid om ging: werken, iets tonen of iets zien, daarover praten, deel uitmaken van een sociale context, en rela­ ties ontwikkelen die belangrijk zijn. De con­ text was overigens ook nadrukkelijk aanwe­ zig doordat Colson de vloer deelde met generatiegenoot Kati Heck. De titel van de dubbeltentoonstelling luidde veelzeggend Show me yours and I’ll show you mine, ofwel: kijken en bekeken worden. Colson was ook beschikbaar voor gesprek­ ken in het M HKA. In het midden van de tentoonstelling had hij een module voor productie en ontmoeting gebouwd, waar hij naast zijn archief een collectie van werken van andere (veelal bevriende) kunstenaars toonde. Vlak bij die module was er een soort Vaast Colson, voorforvaast fanclub, 2016, foto M HKA Vaast Colson, Schwarzer Peter – Das Original, 2019, LLS Paleis, Antwerpen oordeelmachine te zien. Het werk, getiteld Very Good / Good / Not So Good / Bad, bestond uit een systeem van buizen waaruit net als den van je leven. Maar kun je een midlifecri­ binnen hij steeds iemand anders wordt, zijn de hoop altijd jonge kunstenaar te blijven bij de lotto ballen rolden. Met zijn sarcasti­ sis doormaken als het leven één lange verleden is het document dat getuigt van vandaag op een grens stoot? En dat er zich sche verwijzing naar enquêtes die peilen opeenvolging van ‘middens’ is? Veronder­ vroegere transformaties, zijn toekomst een een onvoorzien generatieconflict aftekent, naar emotionele gesteldheden wees het stelt een leven dat altijd in ontwikkeling is open ruimte van nieuwe productieve situa­ een vervreemding van een kunst die zich werk ook op een gevoelsleven dat nog niet niet juist een constante opeenvolging van ties. Het ik is in zekere zin de crisis zelf. alsmaar meer online is gaan afspelen, in door afgebakende ethische of esthetische productieve crisissen: een oneindige jeugd, Ik vermoed dat Colsons analoge speel­ interfaces die je verleiden om beeld na beeld begrippen was bepaald. Tegelijk leverde het een voortdurende puberteit zonder volwas­ ruimtes in het teken staan van een virtuali­ te affirmeren? Zijn het de versnelde con­ artistieke beslissingen op. Ook al waren ze senheid? En hoe kun je de balans opmaken teit die ook digitale netwerken en interfaces sumptie en virtualisering die deze generatie willekeurig en op geen enkel ander principe als het leven zich laat kristalliseren in een kenmerken, maar dat de kunstenaar tege­ nu laat ontdekken dat ze niet zo open was dan het toeval gebaseerd, de kunstenaar volwassenheid die kan worden heroverwo­ lijk terugdeinst voor het volledige toeval. als ze dacht te zijn? Is dat de finale keuze: kon er mee aan de slag. gen? Moet het idee van een voortdurende Archiveren lijkt voor hem een kwestie van zwemmen of aan de kant blijven staan? In FLACC maakte hij de tegenovergestel­ progressie van crisis naar crisis niet zelf grenzen stellen aan een stroom die niet door Pompen of verzuipen? de beweging. Colsons beslissing om zijn heroverwogen worden? Het gaat dan niet het individuele geheugen kan worden gere­ Colson stuurde me na het bezoek een spullen uit te stallen had iets dramatisch: zo om de helderheid van het moralisme, maar produceerd, en die via een versplintering tekst van Boris Groys uit 2002, ‘De een­ terugblikken lijkt iets wat je doet in het mid­ om de vraag of dingen ‘werken’. Misschien van momenten en identiteiten toewerkt zaamheid van het project’. Groys stelt daar­ is het beste antwoord bij tegenstellingen als naar een toekomst die helemaal niets meer in dat de hedendaagse kunst zich meer en deze altijd de verzwegen derde mogelijkheid: wil vasthouden. Een dergelijke verstrooiing meer is gaan modelleren als project – en dus open zijn (jeugd) én grenzen stellen (vol­ vindt plaats op digitale interfaces: elke post niet als een proces dat gericht is op een wassenheid). En soms ook iets afronden, bij­ of elk bericht is een bevestiging van aanwe­ autonoom, afgerond kunstwerk. Als project voorbeeld. zigheid, van een identiteit die gemedieerd is het werk in principe onvoltooibaar. Derge­ Hier manifesteerde zich een tegenkracht wordt door de blik van anderen en door het lijke projecten kunnen enkel gerepresen­ die altijd in Colsons werk aanwezig is geweest. medium dat die blik faciliteert. In potentie teerd worden als document. Groys’ centrale Hoe valt bijvoorbeeld zijn analoge verzamel­ zijn de identiteiten die deze interfaces ople­ vraag is waarom het uitvoeren van een pro­ zucht te rijmen met de idee van de kunst als veren serieel en fragmentarisch. Maar in ject isolatie vereist: ‘Elk project is boven alles een open en virtueel heden? Staan de situaties realiteit zijn ze vaak generisch: ze neigen, de verklaring van een andere, nieuwe toe­ of problemen die hij creëert volkomen open via voortdurende bemiddeling, naar een komst die moet komen eenmaal het project voor het toeval? Wordt dat toeval in Colsons norm. Wat aan de ene kant schizofreen uitgevoerd is. […] Maar om zo’n nieuwe toe­ spelen niet juist voortdurend begrensd? Is die wordt gemaakt, wordt aan de andere kant komst te bewerkstelligen moet men eerst begrenzing niet noodzakelijk? genormaliseerd. voor zichzelf een periode vrij nemen of Een paradox alvast is dat de figuur van de Colson, geboren in 1977, maakt deel uit afwezig zijn, zodat het project ervoor zorgt kunstenaar fundamenteel blijft. Die figuur, van een generatie kunstenaars die niet dat zijn uitvoerder terechtkomt in een paral­ en niet het virtuele kunstwerk, is het ver­ opgroeide met sociale netwerken, maar wel lelle staat van heterogene tijd.’ schuivende brandpunt van de relaties, con­ al bekend was met processen van demateri­ Wat volgt er op de afwezigheid en de texten en situaties die Colson vormgeeft: híj alisering en virtualisering – de beeldende heterogene tijd die Colson opzocht in organiseert, híj bepaalt de regels van het kunst pionierde hier zelfs al vanaf de jaren FLACC? Wordt de productie weer op gang spel, híj is de figuur die zich in alle situaties zestig in. Colsons werk droomt van een getrokken, wordt er verder gewerkt aan de herhaalt. Daarom wordt de kunstenaarsfi­ altijd onvolgroeid geheel van virtuele moge­ Vaast Colson Foundation? Of gaat hij een guur, en niet het spel, het eigenlijke werk. lijkheden en momentane, toevallige actua­ ander spoor volgen, en kan dat spoor iets De kunstenaar is de lege plek die steeds weer liseringen. Maar die stroom blijft wel gewor­ anders brengen dan alweer de productie van ingevuld moet worden; zijn oeuvre is een teld, in een lokale scene, een analoge het nieuwe? De betekenis van zijn residentie wordingsproject. Het werk is de abstracte, werkelijkheid van materialen, zelfs een tra­ blijft open; voorlopig heeft Colson zijn virtuele ruimte waarbinnen de kunstenaar ditie. Zijn werk speelt zich altijd af in speci­ archief opnieuw opgeborgen in zijn atelier. tijdelijke, intersubjectieve identiteiten tot fieke, lokale contexten en verzet zich Een verkoop zou hoe dan ook een kaalslag Vaast Colson, You Used To Be Part of Something, stand kan brengen. Het heden van de kun­ nadrukkelijk tegen het generische. Zou het inhouden: een totale tabula rasa – en daar­ 2005, foto M HKA stenaar is een problematische situatie waar­ kunnen dat een generatie die opgroeide in na opnieuw beginnen, zonder de ballast van spullen. Zou ook Colson dan helemaal uit zijn werk verdwijnen? De kunstenaar zei dat hij eraan dacht om, opnieuw de logica van de markt volgend, een curriculum vitae te maken op basis van zijn autobiografische onderzoekingen. Zou dat cv tegelijk een doodsbericht zijn van de kunstenaarsfiguur als organisator van situaties? Hoeveel toeval kan de kunstenaar omarmen, hoe open kan zijn werk zijn? Waar gaat het werk op in het netwerk? Wanneer is het niet langer een project van één kunstenaar?

Een eerdere versie van deze tekst werd Vaast Colson, Still some cream on the screen, 2016, foto M HKA geschreven voor het jaarboek FLACC 20.1. De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 12 Bitte Nicht Berühren / Please Do Not Touch Recente tentoonstellingen van Charlotte Posenenske

KARINA SCARLET DE VRIES & TIMO DEMOLLIN

Metalen en golfkartonnen vierkante buis­ modules die in eindeloze variaties opduiken: in stapelingen, symmetrische composities of herhaalde sequenties; in willekeurig ogende kronkelingen die alle kanten op kunnen gaan, als vrijstaande sculptuur of bevestigd aan een gebouw. Het oog heeft de afgelopen jaren moeilijk kunnen ontsnap­ pen aan de fotogenieke geometrische sculp­ turen uit het herontdekte oeuvre van Charlotte Posenenske (1930-1985, gebo­ ren als Charlotte Mayer). De reizende ten­ toonstelling Charlotte Posenenske. Work in Progress is de recentste tour de force waar­ mee vier grote musea pogen het werk van deze Duitse kunstenaar voor eens en voor altijd in te bedden in de canon van de heden­ daagse kunst.1 Posenenskes innovatieve kunstwerken werden immers al in de jaren zestig prominent opgenomen in de groepstentoonstellingen die minimal en conceptual art introduceerden bij het Charlotte Posenenske. Lexicon van oneindige beweging Europese publiek, zo meldt de bijbehorende Kröller-Müller Museum, Otterlo, 2019, foto’s Shimmer catalogus.2 Posenenske werd opgeleid in de jaren vijf­ tig als schilder en decorvormgever, waarna bracht aan enkele werken. De gastcuratoren den? Posenenskes ideeën en intenties lijken prototypen van haar sculpturen niet in par­ ze series abstracte werken op papier maakte van Kröller-Müller, Suzanne Wallinga en in de marge te raken, in de zin dat ze vooral ticuliere verzamelingen terecht mochten met semimechanische methoden, onder Eloise Sweetman, maakten een opstelling terugkeren in zaalteksten en catalogi. Het is komen. Ze wilde haar werk wijdverspreid meer met paletmes en spuitverf. Haar werk waarin ‘originele’ onderdelen van Serie D bovendien onwaarschijnlijk dat de gemid­ zien, en dan nog het liefst in publieke ruim­ ontwikkelde zich richting variaties in werden gecombineerd met nieuw vervaar­ delde museumbezoeker dit als een probleem tes zoals treinstations, markten of op straat, monochroom geschilderde reliëfwerken in digde ‘reproducties’. In K20 werden waar­ ervaart. De veelal menshoge en talrijke om kunst deel uit te laten maken van het metaal, gevouwen en gebogen of meer schuwingen toegevoegd aan een prototype sculpturen van Posenenske komen toch alledaagse leven. rechtlijnige vormen. Het zijn met name de van de Serie E-sculpturen: ‘Bitte Nicht vooral over als objecten waar men omheen Ook in het Kröller-Müller lijken de uit­ latere modulaire en interactieve sculpturen Berühren / Please Do Not Touch’. In plaats moet lopen, om te ervaren hoe ze zich in de gangspunten van de kunstenaar twijfelach­ Serie D Vierkantrohre, Serie DW Vierkantrohre van bezoekers uit te nodigen tot interactie, ruimte ophouden. En hoe vaak mag je kunst tig te zijn vertolkt. Daar combineerden de en Serie E Drehflügel, die tegenwoordig gretig werden Posenenskes ‘consumenten’ op tenslotte aanraken? Toch behoren ook cura­ gastcuratoren recent geproduceerde onder­ aftrek vinden bij tentoonstellingsmakers. afstand gehouden, hoewel aan de andere toren tot Posenenskes bredere definitie van delen van Serie D met historische elemen­ Deze tussen 1966 en 1967 gerealiseerde kant van de zaal een exemplaar stond dat de ‘consument’, en zijn zij met creatieve ten, afkomstig uit een donatie in 2013 van sculpturen spiegelden in hun fabriekspro­ wel ‘functioneerde’. bevoegdheid en verantwoordelijkheid voor­ Art & Project / Depot VBVR. Dit verschil ductie en assemblage de hang naar efficiën­ Deze twee voorbeelden demonsteren de zien. Bovendien bepaalde Posenenske dat de levert een fraai visueel contrast op tussen tie en standaardisatie die toen de economi­ frictie tussen Posenenskes oorspronkelijke sche ontwikkelingen in Duitsland intenties en de manier waarop tentoonstel­ kenmerkte. Maar meer dan zich enkel te ver­ lingsmakers de oneindig reproduceerbare houden tot de materiële omstandigheden industriële voorwerpen schaars willen van haar tijd, wilde Posenenske zich ook ver­ maken door originele prototypen als ‘authen­ zetten tegen de dominante structuren die tiek’ voor te stellen. Instituten en verzame­ haar kunstproductie beïnvloedden. Dat deed laars hechten logischerwijs veel waarde aan ze door met haar sculpturen alternatieve oorspronkelijkheid en herkomst. Toch beoog­ vormen van werk, waarde en samenwer­ de deze kunstenaar juist geen ‘individuele king te bepleiten. Zo besloot ze de bouwon­ objecten voor individuen’ te willen maken.4 derdelen van Serie D/DW, die zij beschouw­ Negeren Kröller-Müller en K20 daarom de als ‘prototypen voor massaproductie’, Posenenskes kritische doelstelling? En vormt industrieel te laten produceren in ongelimi­ dit een probleem voor de receptie van haar teerde oplage en tegen een lage kostprijs.3 De werk? taak om de Serie D/DW samen te stellen De toevoeging van Posenenskes oeuvre droeg ze over aan de gebruikers – in de woor­ aan de canon van de conceptuele kunst is den van de kunstenaar: de ‘consumenten’ interessant omdat de revolutionaire ambi­ van haar kunstwerken – waarmee ze ten­ ties van het conceptualisme betwist zijn. toonstellingsmakers, verzamelaars en ook Lucy Lippards teksten over de ‘demateriali­ het publiek promoveerde tot gelijkwaardige sering’ van het kunstvoorwerp staan daar­ coauteurs, met wie zij de verantwoordelijk­ bij centraal: door kunstobjecten in te ruilen heid voor het sculpturale eindproduct zou voor kortstondige ervaringen kan kunst delen. Een soortgelijke interactie vond ontsnappen aan de onderdrukkende markt­ plaats bij de varianten in Serie E: het stond logica van het kapitalisme. Onder meer de toeschouwer vrij de draaibare panelen Alexander Alberro heeft vervolgens ver­ van deze semiarchitecturale raamwerken klaard dat het een hardnekkige mythe is te in hout en aluminium naar eigen inzicht te denken dat de marktlogica te omzeilen positioneren – openen, sluiten, of tot com­ valt.5 In afwezigheid van fysieke objecten posities verwerken. Met iedere handeling kan onder meer de documentatie van efe­ ontstond telkens een gesprek tussen de toe­ mere ideeënkunst evenzeer gefetisjeerd schouwers over de veranderlijkheid van de worden. Bovendien hebben vele conceptue­ ruimte. le kunstenaars eigenhandig hun werk Het Nederlandse en Belgische publiek actief in de markt gezet. Desondanks is de heeft meerdere mogelijkheden gehad om op aanval op het materiële kunstwerk gepopu­ korte afstand solotentoonstellingen van lariseerd als een met het conceptualisme Posenenske te bezoeken, waaronder Charlotte verbonden strategie die de goederenstatus Posenenske. Lexicon van oneindige beweging in van kunst zou kunnen omzeilen. het Kröller-Müller Museum in Otterlo in Ook Posenenske trachtte de waarde van 2019, en de tweede Europese halte van het kunstobject te bevragen, niet zozeer Charlotte Posenenske. Work in Progress, in door een reductie van de objectstatus als K20 in Düsseldorf in de zomer van 2020. wel door oneindige vermenigvuldiging. Ze Na de meer kleinschalige opstelling in het gebruikte daarom eenvoudige, betaalbare Kröller-Müller was het uitkijken naar de en voorhanden zijnde materialen. Zij zag verschillen in presentatie en positionering haar kunst niet als het onschendbare pro­ van het werk op de grotere tentoonstelling duct van een unieke creatieve daad, of iets in K20, gecureerd door Isabelle Malz. Waar dergelijks, maar als een resultaat van mon­ in Otterlo gebruik werd gemaakt van de tage en revisie. Bijgevolg vormde het voor architectuur als drager van enkele experi­ haar geen probleem wanneer sculpturen na menteel geplaatste sculpturen, werd in K20 gebruik tekens van slijtage vertoonden. Hoe een meeromvattend en wat braaf overzicht valt dat te rijmen met de aanwezigheid in op Posenenskes oeuvre geboden. Opvallend K20 van de Serie E-sculptuur, die als ‘deli­ was dat in beide presentaties subtiele maar caat origineel’ (een bruikleen uit Museum Charlotte Posenenske. Work in Progress betekenisvolle wijzigingen werden aange­ Ludwig) niet meer aangeraakt mag wor­ K20, Düsseldorf, 2020, foto’s Achim Kukulies De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 13

Charlotte Posenenske, opstelling Ei Arakawa Charlotte Posenenske, Series D Vierkantrohre, 1967 Artists Space, New York, 2010, foto Daniel Pérez Foto Burkhard Brunn het gedeukte, roestige en donkerder gegalva­ een ‘commodity of a special kind’ – een ver­ en medezeggenschap. Toen ze in 1970 als­ toonde de Keulse galeriehouder Paul Maenz niseerde plaatstaal van de oudere onderde­ bijzonderd handelsgoed – dat zich op drie nog werd uitgenodigd om een sculptuur een overzicht van haar werk, waarvoor zij hem len en de lichtgekleurde glans van de nieuwe manieren onderscheidt van reguliere con­ voor te stellen voor de binnenplaats van een nog op haar sterfbed persoonlijk goedkeuring producties. De voornaamste reden voor het sumptiegoederen: het teken van de kunste­ appartementencomplex in Bielefeld, besloot gaf. In 1990 werd het werk getoond door het nieuw opgerichte MMK Museum für Moderne opvoeren van de oudere onderdelen is echter naar (originaliteit), de intieme en aanhou­ ze de bewoners te interviewen om te achter­ Kunst in de Jahrhunderthalle Hoechst (nu: hun historische relevantie. De gevierde dende band tussen kunstenaars en objecten halen of het gebouw aan hun woonbehoef­ Jahrhunderthalle Frankfurt) in Frankfurt am Amsterdamse galerie Art & Project presen­ die onbeperkt worden geproduceerd (zoals ten voldeed. Dat bleek niet het geval, dus Main. Bij het internationale publiek verwierf teerde in 1968 namelijk Posenenskes multiples en edities), en de ‘duurzaamheid’ kon het budget besteed worden aan deze Posenenske grotere bekendheid door de Nederlandse debuut, en het bijbehorende van kunstwerken (de manier waarop ze de tekortkomingen eerder dan aan een kunst­ opname van haar werk op de twaalfde bulletin (een periodieke gids uitgegeven door tijd trotseren).9 En inderdaad: hoewel Serie werk, zo redeneerde ze. Ze schreef een brief Documenta (2007) in Kassel. Sindsdien is haar de galerie) werd eveneens tentoongesteld in D/DW en Serie E bedoeld zijn om collectief gericht aan de projectontwikkelaars: ‘De werk wereldwijd op tientallen solo- en Kröller-Müller. Door dergelijk onderscheid te te worden geassembleerd en gepositioneerd, uitbaters zijn zich kennelijk bewust van de groepstentoonstellingen te zien geweest. 2 Jessica Morgan en Alexis Lowry, Charlotte maken tussen de verschillende onderdelen kunnen ze nooit volledig worden losgekop­ ontoereikendheid van hun bouwproject, Posenenke. Work in Progress, Londen, Dia Art van Serie D kunnen de ‘originele’ elementen peld van de naam van de maker. De duur­ wanneer ze denken dat het nodig is de ruim­ Foundations/Koenig Books, 2019, pp. 6-7. als herboren worden beschouwd vanwege zaamheid van het kunstwerk verklaart de te te ‘verrijken’ door middel van een kunst­ 3 Dit gebeurt tot op vandaag. Verschillende hun nieuw verkregen waarde. fetisjering van ‘originele’ prototypen eerder werk. […] Kunst heeft hier slechts de functie onderdelen van Posenenskes sculpturen zijn te Zoals bekend kan de accumulatie van sym­ dan het verzekeren van nieuwe producties. van een alibi.’11 bestellen via Posenenskes weduwnaar bolisch kapitaal worden ingezet als een lan­ Wat betreft het teken van de kunstenaar, lij­ De casussen in het Kröller-Müller en K20 Burkhard Brunn en de Berlijnse galerie Mehdi getermijnstrategie voor toekomstig (econo­ ken op het eerste gezicht Posenenskes sculp­ lijken te tonen dat curatoren en toeschou­ Chouakri, die samen haar werk en misch) succes. Olav Velthuis heeft dit turen weinig tot geen fysieke artistieke wers tegenwoordig niet zozeer geïnteres­ nalatenschap beheren. In België worden tientallen werken van Posenenske – aluminium marktmotief meermaals belicht, en noemt gestes te vertonen. Toch wordt in de ten­ seerd zijn in de realisatie van Posenenskes onderdelen van Series B, kartonnen stukken daarom actoren in het veld van de culturele toonstelling in K20 dat teken indirect ont­ maatschappijkritische intenties, maar voor­ van Series DW, maar ook schilderijen – productie in de eerste plaats sociaaleconomi­ huld: verschillende uitvoeringen van Serie al in het kennisnemen van deze avant-gardis­ verkocht door Gallery Sofie Van de Velde in sche maximizers, al dan niet onbewust gemo­ D/DW op zaal waren reconstructies van tische positie. Er kan daarom een vierde Antwerpen. tiveerd door een interesse in verschillende en ‘authentieke’ opstellingen uit 1967/1968, eigenschap worden toegevoegd aan Graws 4 Charlotte Posenenske, ‘Statement’, Art uitwisselbare vormen van kapitaal.6 Het is naar fotografische documentatie. Zo is een definitie van kunst als verbijzonderde han­ International, nr. 7, mei 1968, p. 50. dan ook ironisch dat de tentoonstellingsgids iconische weergave van Serie D, afgedrukt delswaar: kunst als educatieve ruimte. En een 5 Alexander Alberro, Conceptual Art and the van het Kröller-Müller Posenenskes ideeën op de tentoonstellingsgids, ook in de ten­ museum kan ook zelf beschouwd worden Politics of Publicity, Cambridge/Londen, MIT ter sprake brengt – ‘Door het maken van toonstelling zelf terug te vinden. Zelfs tijde­ als een verbijzonderde kunstconsument die Press, 2003, p. 4. 6 Olav Velthuis, Talking Prices. Symbolic Meanings series weigert Posenenske zich te conforme­ lijke opstellingen van modulaire en inwissel­ de kunstmarkt afstruint op zoek naar kunst­ of Prices on the Market for Contemporary Art, ren aan de regels van de kunstmarkt, waar bare kunstwerken zoals die van Posenenske, werken met educatieve of historische waar­ Princeton, Princeton University Press, 2005, schaarste bepalend is voor de waarde van blijven relevant en waardevol, juist door de. De realisatie van de eigenlijke intenties p. 27. een object’7 – maar het museum aan de hun materiële reproduceerbaarheid en van het kunstwerk is daarbij niet meer van 7 De tentoonstellingsgids is online raadpleegbaar eigen rol in dit proces voorbijgaat. immateriële band met de maker. Net als bij direct belang. Op die manier stimuleren op: https://issuu.com/krollermuller/docs/ Posenenskes postume comeback leert dat het falen van efemere conceptuele kunst die Posenenskes kunstwerken het reflecterend charlotte_posenenske_kr_ller-m_ller ze al vroeg in staat is geweest de netwerken aan de markt probeert te ontsnappen, vermogen van hun ‘consumenten’ – waar­ 8 Peter Bürger, ‘The Negation of the Autonomy rond de totstandkoming van haar werk niet vormt documentatie ook hier dus de achil­ bij het publiek dus niet zozeer uitgenodigd of Art by the Avant-Garde’, in: Idem, Theory of the Avant-Garde, Manchester, Manchester alleen te thematiseren, maar ook effectief te leshiel. wordt om haar sculpturen te vormen, maar University Press, 1984, pp. 47-54. verankeren in de kern van haar oeuvre. Niet Werk van kunstenaars die zelf geen vooral om zichzelf te vormen. 9 Isabelle Graw, High Price. Art between the alleen gaf zij blijk van inzicht in de industri­ invloed meer kunnen uitoefenen op nieuwe Het kan echter ook anders. Tijdens Market and Celebrity Culture, Berlijn, Sternberg ële vervaardiging van haar sculpturen en in tentoonstellingen, moet worden begrepen Posenenskes eerste institutionele soloten­ Press, 2009, pp. 25-26. de fabrieksarbeid die ermee gepaard ging, ze binnen een historische context. Zo werd toonstelling in de VS, bij Artists Space in 10 Het volledige pamflet is te lezen op de verruimde de invulling van de term produc­ Posenenskes korte kunstcarrière geken­ New York in 2010, vond maandelijks een archiefwebsite van Burkhard Brunn, zie: tie ook naar curatoren, verzamelaars en het merkt door groeiende scepsis over de rol en herschikking van de presentatie plaats. https://burkhard-brunn.de/en/remembering- publiek. Hiermee gaf ze invulling aan de de sociale functie van kunst in een kapitalis­ Zowel uitgenodigde kunstenaars Ei Arakawa charlotte-posenenske/ avant-gardistische aspiraties van een parti­ 11 Vrij vertaald uit: ‘Charlotte Posenenske an tische consumptiemaatschappij. Het en Rirkrit Tiravanija als het personeel van einen Bauunternehmer’, Egoist, nr. 1, cipatieve kunstpraktijk die kunst en leven, Duitsland waarin zij werkte, had zich door Artists Space kregen de mogelijkheid om ter Frankfurt am Main, Adam Seide, 1970, p. 17. en dus productie en receptie, poogt te ver­ het naoorlogse wirtschaftswunder en door plaatse onderdelen van Serie D naar eigen enigen. De vraag is dan of deze artistieke de sterke exportpositie als gevolg van de inzicht opnieuw samen te stellen. De veran­ utopie nog van betekenis is voor het heden­ Koreaanse Oorlog, ontwikkeld tot een van derlijke kwaliteit van de sculpturen vond daagse museum. de sterkste industriële economieën ter daardoor ook uitdrukking in de tentoonstel­ Peter Bürgers ideeën over instituten wereld. In die hoedanigheid zagen ook grote lingsopzet zelf. Deze fragmenterende bena­ scheppen een kader voor een begrip van de manifestaties als Documenta en Art dering met ongedefinieerde uitkomsten werking tussen productie en receptie. Cologne het licht – evenementen waar biedt een bruikbaar tegengif voor meer con­ Bürger gebruikt het kunsthistorische stan­ Posenenske zelf al tegen ageerde. Tijdens servatieve tendensen in het museum. Het is daardvoorbeeld van Marcel Duchamps pro­ haar deelname aan Documenta 4 in 1968 belangrijk dat musea emancipatorische vocatieve readymade Fountain voor een deelde ze pamfletten uit aan bezoekers om ideeën willen verspreiden, maar door kunst­ bespreking van de middelen tot het omver­ hen te wijzen op de ontkennende pretenties werken te blijven presenteren als schaarse werpen van burgerlijke kunst – van geïndi­ van zulke door de markt gedreven kunstma­ goederen en voorbij te gaan aan de maat­ vidualiseerde productie en receptie.8 Het is nifestaties. ‘Kunstwerken zijn niet in staat schappijkritische intenties van kunstenaars een dergelijke kunst waartegen Posenenske om ellende en ongelijkheid uit de weg te rui­ reproduceren ze enkel een waardesysteem zich ook verzette. Maar wanneer eenmaal men, of zelfs nog maar de dingen voor te dat emancipatie uiteindelijk ondermijnt. Als geaccepteerd als museumwaardig kunst­ stellen zoals ze echt zijn.’10 kunstinstellingen willen schermen met de werk en aldaar ook tentoongesteld, valt de Het verhaal over Posenenskes kritische radicaliteit van Posenenskes praktijk en de provocatie in het niets en verandert ze zelfs positie krijgt extra zeggingskracht door het volhardende immateriële kwaliteiten van in het omgekeerde: in het museum blijven roemruchte stopzetten van haar eigen deel­ haar kunstwerken, dan zouden ze er goed kunstwerken altijd kleven aan de individue­ name aan de kunstwereld. Te midden van de aan doen hier rekenschap van te geven. le creativiteit van de kunstenaar, waardoor sociale revoltes van 1968 moest zij tot haar avant-gardistische intenties teniet worden spijt concluderen dat hoewel de kunst in for­ gedaan. Posenenskes sculpturen blijven de meel opzicht grote ontwikkelingen had Noten naam van de kunstenaar dragen, maar op doorgemaakt, de sociale functie ervan ach­ 1 Dit ruimste overzicht tot nu toe was te zien in dat fenomeen speelde zij in, door het eind­ teruit was gegaan, zo stelde ze in haar mani­ Dia Beacon (Beacon, New York, 2019), MACBA (Barcelona, 2019-2020), K20 product eindeloos veranderlijk te maken festachtige stakingsverklaring. Posenenske Kunstsammlung Nordrhein-Westfalen met behulp van anderen. beëindigde haar artistieke werk, deed niet (Düsseldorf, 2020) en Mudam (Luxemburg, Isabelle Graw biedt een hedendaagser meer mee aan tentoonstellingen, en startte 2020-2021). De erkenning voor Posenenskes perspectief op de productie en distributie met een studie sociologie om zich te verdie­ werk is de afgelopen decennia op gang van kunst. Zij beschouwt het kunstwerk als pen in vraagstukken rond arbeidsprocessen gekomen. Een jaar na haar overlijden in 1985 De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 14 THE SUN IS MY ONLY ALLY Charbel-joseph H. Boutros

13.Feb.2021 30.May.2021 Denicolai & ❶ ❷

ProvoostBARRY FLANAGAN DENNIS OPPENHEIM VLADIMIR KOKOLIA PETER KOGLER PETER FEND ANTE TIMMERMANS KOEN THEYS JOHAN DESCHUYMER KASPER BOSMANS

1. Tekening Don Quichots voor Eyeliner (Gent), 2021 2. Impressionism since 2006, 2006 3. Let’s have a look, 2010 Hello, 4. Earthworm since 2001, 2001 are we in the show? (comment voir ❸ la même autre chose) ❹ De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 15 Loci Amoeni De esthetiek van plaatsen

BART VERSCHAFFEL

Wer du auch seist: am Abend tritt hinaus Aus deiner Stube, drin du alles weisst; Als letztes vor der Ferne liegt dein Haus: Wer du auch seist. Rainer Maria Rilke, Das Buch der Bilder

Over de manier waarop een gebouw of archi­ tectuur mooi of lelijk kan zijn, valt wellicht iets te zeggen. Maar hoe kan een eerste, onmiddellijke verschijning van een omgeving bevallen, teleurstellen of storen, zodat men ze banaal, lelijk, of mooi vindt, ze zelfs kan ontroeren en men kan instemmen met wat men ziet, en – enigszins zoals de Schepper op de zevende dag – naar de wereld kan kijken ‘en zien dat het goed is’? In de topofilie en de esthetische appreciatie van plaatsen spelen vele en verscheiden factoren, waarvan een groot deel zeer toevallig en afhankelijk van allerlei omstandigheden. Individuele prefe­ renties, meningen en herinneringen, en culturele verschillen spelen een rol. Daarbij komt dat een plek duurt en verandert in de tijd, de positie en de gesteldheid van de waarnemer gedurig wijzigen, weersom­ standigheden en atmosfeer bepalend blij­ ken. In deze zaken is bovendien niemand het altijd met zichzelf eens. Een bijkomende moeilijkheid is ook dat een omgeving nooit precies ingeperkt kan worden, en het dus niet eenvoudig is te weten waarover we pre­ cies spreken. Waar eindigt en hoe groot is Balthasar Beschey, De heilige Antonius en Paulus de kluizenaar in een landschap, gevoed door een raaf, 1767 een plek? Desondanks bestaat er ruime over­ Privécollectie eenstemming over wat mooie zichten zijn: ze werden beschreven en getekend in de klas­ sieke literatuur en beeldende kunst als locus ze vooronderstelt het vatten van betekenis: Het is mijn omgeving: mijn of onze wereld. Heidegger dat de mens ‘dichterlijk woont’ amoenus, ze worden afgebeeld als vedute en onder het ‘zien’ ligt een vorm van ‘lezen’. De Maar dan, daarachter, verder dus, elders, is dus voor waar nemen. ‘Wonen’ – een plek ze zijn vandaag te zien op prentbriefkaarten, esthetische appreciatie vooronderstelt lees­ er altijd ook nog het achterland: ginder, kiezen en zich duurzaam met plaatsen ver­ ze staan op de cover van toeristische brochu­ baarheid. De verwachting van of het ver­ waar men alleen komt door deze omgeving binden – houdt niet enkel een vormend, res, ze verschijnen in de reportages van langen naar leesbaarheid van plekken is te verlaten en te reizen. Ginder, voorbij mijn structurerend werk in, maar vereist ook ver- Reader’s Digest en Discovery Channel, en ze verbonden met – antropologisch gezien – wereld, is de Wereld. Die Wereld is buiten beelding. Een plek wordt gemaakt door te worden als lockscreen gebruikt.1 meer fundamentele, pre-esthetische lagen bereik: het smaak-, reuk- en tastzintuig, zin­ benoemen, te merken, te bouwen, én wat Er is een redelijke consensus over hoe de van het menselijk bestaan, in het bijzonder tuigen van de gewaarwording, scannen wel ontworpen en gebouwd wordt (symbolisch) wereld er op zijn best uitziet. Dat houdt in het verlangen of de noodzaak te weten (en het ‘hier’, maar niet De Wereld. We horen te betrekken op een Geheel, zo dat het han­ dat we wellicht die schoonheid kunnen te zien) waar men is. Zich kunnen situeren soms nog wel de geluiden die van ‘daar’ delingsveld, waarbinnen de levens zich bewaren en beschermen, maar het houdt en oriënteren vereist dat men de verhou­ komen, en verstaan dan al niet meer wat er afspelen, gekaderd en gesitueerd wordt in vreemd genoeg ook in dat we daarom nog ding tussen ‘hier’ (de plaats waar men zich gezegd wordt. Maar uit De Wereld bereiken een Wereld. De Wereld, het Geheel waarbin­ niet weten of en hoe we dergelijke plekken bevindt en kijkt) en al de rest (het Geheel), ons enkel geruchten en verhalen. Die nen alles gebeurt, is vanzelfsprekend – zoals kunnen ontwerpen en maken. Het objecti­ of, tussen deze Plek en De Wereld, ter plekke, Wereld is echter vanuit het ‘hier’ wel te zien: Immanuel Kant stelt – een Idee, en geen veren van de esthetische kwaliteit, en de kan zien. Het vooronderstelt dat in wat we kijken immers veel verder dan we voe­ ervaringsgegeven. Men kan zich de Wereld ‘beeldkwaliteit’ van stad of landschap rege­ rondom wordt waargenomen, men de len, tot ver voorbij ons handelingsveld, tot enkel voorstellen, en dat is wat alle culturen len en normeren, of stad en wereld inrich­ Gestalt onderkent van een verhouding tussen aan de sterren. De Wereld verschijnt zo bin­ doen. Maar de Wereld, die per bepaling ten met een beeld voor ogen, mislukt vrijwel wat ‘hier’ te zien is en (al datgene) wat niet nen ons gezichtsveld als verte. We kunnen méér en iets anders is dan het ‘hier+daar’ noodzakelijk. Goede voorbeelden volgen – hier, elders, afwezig en onwaarneembaar is, De Wereld niet smaken of voelen maar wel waar een leven zich afspeelt, en meer is dan als dat al zou kunnen – werkt contrapro­ en wat men zich dus enkel kan voorstellen. zien opdoemen in het samenspel van het wat we zien, kan zich hier wel aankondigen. ductief, en levert kitsch op. Het spreekt van­ Elk mens is een wandelend centrum. We Achterland, de witblauwige horizon, en de Een aspect of element van wat hier gegeven zelf dat de manier waarop we bouwen en de verdelen en benoemen ons handelingsveld lucht. Aristoteles noemt het zicht dan ook is – bijvoorbeeld een rivier, een doorkijk tus­ ruimte inrichten het uitzicht van plaatsen vanuit dat centrum in drie duidelijk onder­ terecht het meest contemplatieve, het meest sen gebouwen, een vertezicht, de horizon of mede bepaalt, maar dat houdt nog niet in scheiden zones, die in de taal zijn ingeschre­ onthechte, en daarom meest edele zintuig. de hemel – kan, poëtisch getransformeerd, dat men de wereld kan plannen en vervaar­ ven: hier, daar en ginder. Wonen – ergens Wij geloven allang niet meer, zoals de oude de plek openen op Elders, en zo het Geheel digen zoals men een gebouw ontwerpt en ‘thuis’ zijn en zich duurzaam verbinden met culturen, dat alles is zoals we het zien, en symboliseren. bouwt. De beslissingen van architecten en een Plek – houdt in dat het wandelend wij geloven bijvoorbeeld dus niet (meer) dat Een Plek is geen natuur, maar cultuur; de landschapsarchitecten, stedenbouwkundi­ lichaam niet doolt en zich verdwaald voelt, de aarde effectief een rand heeft, of de zon Wereld is niet gegeven, maar wel de idee gen en planologen hebben zeker een indi­ maar inklikt op een betekenisvolle plaats. écht opkomt en ondergaat, en een dag écht met behulp waarvan we al wat bestaat en rect en uitgesteld effect. Ze zijn bepalend, Plekken zijn plaatsen die een ‘midden’ een begin en een einde heeft. Toch blijft het weten samen denken. Een plek is een ‘con­ maar dan vooral omdat ze ingrijpen op een maken, enigszins een ‘binnen’ vormen, en zo, geheel onwetenschappelijk, dat wat we structie’ en een voorstelling.2 Alle culturen laag die op zichzelf de esthetische kwaliteit een naam dragen. Op de open zee, in de vlak­ zien nog steeds voor ons een gebeurtenis hebben Wereldbeelden ontwikkeld, net van een omgeving niet garandeert, maar ke woestijn of in de lucht kan men zeker met blijft: we zien en beleven de zonsopgang niet zoals ze de tijd hebben verbeeld. In het als ‘drager’ wel mogelijk maakt (en dus ook meetsystemen posities bepalen, maar zijn er als een misleidend optisch effect maar effec­ Westen is de landkaart een voorbeeld: onmogelijk kan maken). Een banale omge­ geen dergelijke ‘plekken’. Men kan daar niet tief als het begin van een nieuwe dag, en we Anaximander is naar verluidt de eerste ving kan niet mooi zijn. ‘ergens’ zijn. De natuur biedt zelf aanzetten, zien het vage blauw aan de einder als een mens die het heeft aangedurfd een dergelijk Het gaat in de esthetische ervaring en de die tot Plekken gekozen, benoemd en aankondiging van Verre Streken. goddelijk overzicht van de werkelijkheid te beleving van plaatsen niet enkel en onmid­ gevormd kunnen worden, en dan net omdat (Wat het ‘ginder’ of Elders is in de ruimte, maken. Vele religies gebruiken de driedeling dellijk om de schoonheid of de esthetische ze ‘natuurlijk’ beginnen, essentieel aanvoe­ en wat de verte doet met de plek, vindt zijn van de onderwereld, het aardse, en de ervaring als dusdanig – niet enkel om de len: heuveltoppen, oevers, grotten, alleen­ parallel in de ‘diepte’ en in ‘de tijd’. The Past hemel. Globes zijn een proeve van schaal­ wijze waarop de dingen zich eerst en onmid­ staande bomen of open plekken in het woud, is a Foreign Country, herinneren is reizen. modellen, tot de satellietfoto’s en de eerste dellijk aandienen, zonder ze te achten op oases, bronnen… Dat zijn de plekken waar Een ‘hier-en-nu’, een ‘heden’ (of: the present, earthrise-foto van Apollo 8 de aarde op die hun waarde, betekenis of nut – maar om vanouds goden, demonen en nimfen waken. aanwezigheid) wordt gesitueerd en het krijgt manier portretteren. In de (westerse) teken- een vorm van waardering van wat éérst als Het zijn de plekken die de wandelaars kiezen betekenis wanneer men in het ‘hier-en-nu’ en schilderkunst zijn de basisformules van een plek herkend wordt. Het gaat dus om om te rusten of te picknicken. Maar de ruim­ sporen ziet van het verleden (van ándere het stads- en landschapszicht ontwikkeld, esthetische kwaliteit die aan iets toekomt, en te krijgt voornamelijk structuur en beteke­ gebeurtenissen), of op gedenktekens botst, van het Wereldlandschap tot het sublieme, in verhouding tot die plaats beleefd en nis door ze monumentaal en architecturaal en vooral wanneer men achter en onder het romantische natuurlandschap, met behulp beoordeeld wordt. De kwaliteit wordt aan te markeren en zo te centreren en te begren­ verleden van de geschiedenis en de monu­ waarvan zo vele ‘plekken’ in beeld gebracht iets toegekend: het is de plek (het uitzicht, de zen. Door te bouwen: torens, bruggen, poor­ menten de natuurlijke duur van De Tijd (van kunnen worden. Elk van deze voorstellings­ stad, de streek of het landschap) die lelijk, ten, muren, graven, pleinen, huizen… de steen en het ruïneuze) ziet verschijnen. schema’s (partes pro toto, modellen, zich­ banaal, of integendeel prachtig is. De esthe­ Een plek is een hier, omringd door andere, Een monument of een ruïne is geen woning: ten, of combinaties), stellen méér voor dan tische kwaliteit is hier adjectief, niet sub­ soortgelijke plekken, die daar zijn. Al wat om ze maken een Plek en een zicht.) er feitelijk waar te nemen valt. Maar elk stantief. Deze schoonheidservaring vooron­ het ‘hier’ heen ligt, een ‘daar’ is, zijn naburi­ Een sterke plek is tegelijk een ‘hier’ – een model, schema of zicht wordt sowieso over­ derstelt én affirmeert daarom dat het ge, bekende plaatsen en plekken, die voor omschreven centrum of een ‘binnen’, en geïnterpreteerd, gelezen als een symbool of inderdaad vooreerst lukt om een plaats als mij of diegenen met wie ik mijn leven deel daardoor een plaats waar men kan blijven, gezien als een visualisering van het Geheel. een ‘plek’, als een ‘streek’, of als een ‘land­ ook kortgeleden een ‘hier’ waren of straks een mogelijke bestemming – met een zicht op Het informatieve gehalte en de cognitieve schap’ te zien en te benoemen. Ze is geen een ‘hier’ kunnen worden. Al wat ‘hier’ en (en dus verhouding tot) De Wereld (en de Tijd). waarde van elk van deze voorstellingswij­ naïeve, ongeïnformeerde gewaarwording, ‘daar’ is vormt samen mijn handelingsveld. Men kan de uitspraak van Hölderlin en zen verschilt, en vele zijn wetenschappelijk De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 16 voorbijgestreefd en verouderd. Maar het blijkt wel dat ook oude en gedateerde voor­ stellingswijzen, die vandaag cognitief nog nauwelijks bruikbaar zijn – zoals het klas­ sieke stadszicht of het landschap – existenti­ eel zeer betekenisvol blijven, en hardnekkig als ‘wereldvoorstelling’ blijven fungeren, en de beleving structureren.3 Een plaats wordt een sterke plek wanneer ze een gemerkt en omschreven ‘hier’ is, en tegelijk een verhouding tot de Wereld te zien geeft, dat wil zeggen, wanneer ze zich tege­ lijk van de Wereld afzondert en er zich mee verbindt, en daarbij uitwegen, doorgangen en eventueel tussengebieden aangeeft. Sterke plekken zijn plaatsen waar men tege­ lijk hier is en in één blik het ‘hier’ én de Wereld ziet. Men kan de Wereld op vele manieren voorstellen. Het is evident en bekend dat, van de oude culturen tot de westerse, burgerlijke wooncultuur, zowel de woningen als de publieke, monumentale gebouwen waarrond gewoond wordt, op diverse manieren de kosmos en de plaats van de mens in de wereld en miniature aan­ geven. Dat gaat van het gebruik van de basisvorm van vierkanten en rechthoeken, die richtingen onderscheiden en oriënteren, het onderscheiden van vloer, wand en pla­ fond of dak om dimensies aan te geven, tot het verzelfstandigen en accentueren van bouwelementen zoals deuren, trappen, of vuurplaatsen en schouwen, en het beschil­ deren met voorstellingen en symbolen, het creëren van of beschilderen met uitzicht, en het inrichten van interieurs met voorwer­ pen en beelden uit de hele wereld. Tot de televisie en daarna de smartphone de bur­ gerlijke, eclectische uitstalling van de wereld overnemen en het ‘hier’ open maken en met de Wereld verbinden. Dan rijst de vraag of de smartphone als de pocketversie van een centrum of ‘adres’, die het lichaam een virtuele ‘plaats’ geeft en tegelijk de Wereld beschikbaar stelt, nog wel Plekken Maerten de Vos, Ammon, Solitudo Sive Vitae Patrum Eremicolarum, 1585-86 maakt. Het lijkt zo dat men dan wel de The Elisha Whittelsey Collection, The Metropolitan Museum of Art, New York plaats waar men is en de wereld – op het scherm – in één blik kan zien, maar dan zonder dat de plaats een ‘plek’ wordt, zodat op we de Wereld kunnen zien – waar wat we van de gewaarwording, waarneming en aangeven van wat vertrouwd en behapbaar de Wereld en de plaats botsen zonder dat er zien staat voor wat ‘Wereld’ betekent. beleving van een ruimte en van een omge­ is, en de ontzagwekkende dreiging oproepen een weg of een tussengebied mee verschijnt. In een van de eerste proeven van moder­ ving. De aard van de interesse en de vooron­ van wat de menselijke maat te buiten gaat, De Wereld wordt dan een chaotische ne esthetische theorie, een reeks artikelen derstellingen waarmee men ze benadert en uitbeelden dat wij niet thuis zijn in de Nevenschikking, zonder verte en – met in The Spectator in 1712 over ‘The Pleasures verschillen: een gebouw, een artefact of een Wereld en Elders verlossing zoeken. Walter Benjamin – zonder ‘aura’. of the Imagination’, formuleert Joseph kunstinstallatie wordt bedacht en gemaakt, Zeer belangrijk voor de esthetische appre­ Men kan zich dus gemakkelijk mislukte, Addison de volgende gedachte. in tegenstelling tot een omgeving en een ciatie is echter dat onze cultuur de catego­ verdrukkende of zelfs ziekmakende plaatsen landschap, die zeker wel (deels) ‘mensge­ rieën van het schone en het sublieme onder­ of omgevingen voor de geest halen: plaat­ The Mind of Man naturally hates every maakt’ tot stand komen, maar geen ‘werk­ scheidt. Het schone en het sublieme sen die niet ‘centreren’ – plaatsen zonder thing that looks like a Restraint upon it, stuk’ zijn en geen auteur hebben. verschillen, maar gaan op een complexe ‘midden’, waar niets is, of waar alles het­ and is apt to fancy it self under a sort of Het leesbare samenspel tussen de kracht manier toch verbindingen aan. Subliem zijn zelfde is – en niet openen op een Elders. Confinement, when the Sight is pent up van een centrum en een Wereld die het ‘hier’ de nabijheid en het schouwspel van wat in Plaatsen zonder uitgang, plaatsen waar in a narrow Compass, and shortened on opent, tussen wat aantrekt of aanzuigt en schaal en/of aard grootser is dan de mens men zich opgesloten weet. Kamers zonder every side by the neighbourhood of wat opent en in beweging zet, is een noodza- en het menselijke, onverschillig dreigt, en uitzicht, zonder daglicht, een raam dat uit­ Walls or Mountains. On the contrary, a kelijke maar geen voldoende voorwaarde voor de menselijke nietigheid doet voelen, zonder kijkt op een muur, of glazen kooien waarin spacious Horizon is an Image of Liberty, het esthetisch lukken van een omgeving. direct gevaarlijk te zijn, zo dat men enigs­ men geheel blootgesteld is, zijn foltertuigen. where the Eye has Room to range abroad, Sterke betekenis produceert niet uit zichzelf zins diepzinnig aangenaam kan huiveren. De eindeloze woekering van hetzelfde, waar to expatiate at large on the Immensity of of noodzakelijkerwijze mooi uitzicht. In de twintigste eeuw is de ‘schoonheid’ elk ‘hier’ verwisselbaar is met elk ‘daar’, its Views, and to lose itself amidst the Plekken en dingen kunnen heel betekenisvol gedevalueerd, en het sublieme filoso­ uniformiteit zonder einde en zonder uit­ Variety of Objects that offer themselves zijn, en bijzonder belangrijk voor mensen, fisch-theoretisch opgewaardeerd en zelfs tot zicht, is een foltering. Zie de isoleercel, de to its Observation. Such wide and unde­ zonder dat ze mooi zijn. Waardering en zorg een quasiwaarheid verheven. Tegelijk is in doolhof, de Carceri, de woningwijk of banli- termined Prospects are as pleasing to the gaan niet per se gepaard met aandacht en het dagelijkse spreken een inflatie opgetre­ eu met alle dezelfde huisjes of woningblok­ Fancy, as the Speculations of Eternity or waardering voor het uitzicht of esthetiek. den – alles wat voorheen mooi of zeer mooi ken. Dit zijn de urbane en rurale ruimtes die Infinitude are to the understanding.4 Het is een oud gezegde dat de buitenmensen was, wordt nu gemakkelijk ‘subliem’ niets betekenen: ze zijn niet gecentreerd en het landschap niet zien. Een familie kan het genoemd. Burke, die de eerste moderne niet omschreven, niet gearticuleerd, ze De verte is zeker een (bedrieglijk) ‘optisch familiegraf of de tempel van de voorvaderen wijsgerige bepaling van de term heeft gege­ maken geen verschillen, en verwijzen niet effect’. De dingen zijn niet echt klein zoals ze traditioneel blijven eren en met bijzondere ven, gaf echter al aan dat objecten – en dus naar de Wereld. Daar dreigt niet het onbe­ van verre lijken, en het is niet zo dat ze daar zorg onderhouden, en tegelijk totaal onver­ ook gebouwen of architectuur – moeilijk kende of het gevaar, maar de banaliteit, dat werkelijk hun contouren verliezen en ver­ schillig staan tegenover hoe die tempel past een idee van oneindigheid kunnen oproe­ wil zeggen: het feit dat er niets te lezen valt, vagen. Maar dat contourverlies en een zeke­ in het straatbeeld, of wat er precies achter of pen en ‘subliem’ kunnen zijn. Landschappen leven zonder uitkomst. re onbepaaldheid die de verre dingen ken­ naast bijgebouwd wordt. In een ander regis­ daarentegen – en meteen beelden van omge­ Men kan eveneens gemakkelijk aangeven merken, beelden wel op een treffende ter: een traditioneel interieur kan het resul­ vingen met architectuur of van gebouwen, wat wel en niet uitnodigt tot een poëtische manier uit wat ‘Wereld’ betekent. De poëti­ taat zijn van wat een koppel bij zijn huwelijk zoals de piramiden in de woestijn – dan structurering van een omgeving, en de sche transformatie van een plaats tot een gekocht en gekregen heeft, van erfstukken, weer wel. De poststructuralistische estheti­ basisvoorwaarden schept voor de leesbaar­ Plek, en het openen van een Plek op de en van de souvenirs, gebruiksvoorwerpen ca en laattwintigste-eeuwse kunst heeft dan heid van ruimte. Natuurlijke aanzetten Wereld, wordt bemoeilijkt door een over­ en geschenken die er in de loop van een betoogd of laten zien dat niet enkel de ster­ zoals reliëf, een oever, een boom of een rivier daad aan signalen en tekens (verkeerste­ leven zijn bijgekomen. Elk ding heeft dan zijn renhemel, de afgrond, het natuurlijk ram­ kunnen een dorp of stad maken. Een obe­ kens, lichtreclame, logo’s…). Die belast de reden en verhaal, maar het geheel is niet penlandschap van het hooggebergte of de lisk, een trede of gevelrijen maken een plein, aandacht en de perceptie zo dat de omge­ ontworpen of gecomponeerd, het interieur oceaan, of – met Kant – de mens die ver­ een brug of een kathedraal en de kerktoren ving – die altijd ook ‘achtergrond’ is – nage­ is niet als een geheel of beeld gedacht. Wat baasd in zichzelf de bron van de zedenwet maakt een stad of dorp. Er is gelukkig nage­ noeg onzichtbaar wordt. Het is echter voor­ esthetisch gezien een ordeloze kakofonie ontdekt, ‘subliem’ zijn, niet enkel de groot­ noeg altijd wel een stuk hemel. De bejaarde al de alomtegenwoordige herhaling van kan lijken wordt niet als dusdanig gezien en stedelijke chaos en een woud van wolken­ René Magritte sprak in een interview, na plaatselijke, wisselende combinaties van beleefd: het interieur is geen esthetische krabbers, maar ook alle aggregatietoestan­ Baudelaire, over het belang van de witte gestandaardiseerde en uniforme elementen kwestie. (En inderdaad, omgekeerd: wan­ den van het werkelijke die de grens van de wolken als basiselement van zijn poëtisch of onderdelen van globale systemen, of de neer de dingen enkel samen zijn omdat ze bij taal en de betekenissen en de representatie universum: ‘Oui, les nuages… On peut s’i­ infrastructuur van netwerken, die ‘generie­ elkaar passen, kan dat een zeer zwak en lijken te vormen: het vormloze, het vage, maginer la vie de quelqu’un qui n’a jamais ke’, banale omgevingen creëert. Dat creëert ongeloofwaardig geheel opleveren.) het abjecte, de leegte, het naamloze, het vu le ciel’ – zoals de bewoners die hun leven een homogeniteit en banaliteit waar goede De betekenis en waarde van de esthetische materiële, het haptische, le réel… En ook – zo doorbrengen in het immense Binnen van de vormgeving of artistieke interventies – zie ervaring kunnen schuiven, en de kracht van blijkt – is schoonheid niet altijd aangenaam wolkenkrabbers met de Downtown Athletic de sculpturen op rotondes of de luchtha­ basisbeelden – zoals het landschap, dat altijd en aantrekkelijk op de manier waarop Club van Rem Koolhaas – ‘mais c’est mieux venkunst – niet tegenop kan. een vertezicht is – ligt er zeker in dat, zoals mooie lichamen aantrekken, maar kondigt de ne pas y penser!’ En er is – soms – dus ook De esthetische appreciatie van architec­ Gaston Bachelard schrijft, ze zeer uiteenlo­ zij (misschien ook dan) het verschrikkelijke wel verte en (zicht op) de horizon. Cyprianus: tuur of van gebouwen verschilt grondig pende en zelfs tegengestelde betekenissen aan, het onmenselijke… Zoals Rilke schrijft ‘oblectante prospectu oculos amoenamus…’: van de appreciatie van een gebouwde omge­ kunnen vasthouden, en daardoor onuitput­ in de Duineser Elegien: ‘…das Schöne ist ‘onze ogen genoten van het prachtige uit­ ving of van landschappen. De ervaringsmo­ telijk zijn. De verte kan inderdaad, zeer nichts / als des Schrecklichen Anfang, den zicht…’ De verte is zeker slechts een van de daliteiten zijn zeer verschillend: de perceptie humanistisch, aantrekken en een wijder en wir noch grade ertragen…’ Het klassieke manieren, maar wel de belangrijkste, waar­ en ervaring van een object verschilt geheel rijker leven beloven, maar evengoed de grens format van het landschap overleeft niet De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 17

tot de sublieme ruimte (de berghut, de vuur­ toren, de oase, de grot van Antonius aan de rand van de wildernis). ‘En aan de voet van de berg was er een extreem heldere, zoete en erg verfrissende bron. Aan de rand van de vlakte stonden ook een paar verlaten palm­ bomen. En Antonius, die als door God geleid leek te zijn, hield van de plek.’7 Beide types zijn plaatsen voor variaties op de otio religiosa, de meditatieve rust, soms verbonden met afzondering en concentra­ tie, soms met vriendelijk samenzijn. Men verlangt naar deze plaatsen, niet om er iets te doen, maar om er te zijn: de appreciatie is er verbonden met vormen van rust. De hoek van het beeld van waaruit de eremiet uit­ kijkt op de Wereld, Camus’ La maison devant le monde, Rilkes huis voor de verte… Het is zeker zo dat de kwaliteit van architectuur niet enkel te maken heeft met hoe een gebouw ontworpen en gerealiseerd wordt, en met hoe slim, performant of duurzaam het is. Haar belangrijkste kwaliteit is niet hoe ze gemaakt is en op zichzelf werkt, maar hoe ze in de wereld staat en wat ze aan de wereld toevoegt. De esthetica van plaat­ sen is niet abstract visueel, maar poëtisch. Wat telt is immers wat men ziet wanneer men naar buiten kijkt of buitenkomt, en wat dat oproept over die Plek en de Wereld. Het zien is bezet met herkenning en verlan­ gen. Bij de esthetische appreciatie van plaat­ sen gaat het altijd om waar men wil zijn en blijven – om geluk.

Noten 1 Petra Hass, Der locus amoenus in der antiken Literatur, Bamberg, Wissenschaftlicher Verlag, 1998; Dagmar Thoss, Studien zum locus amoenus im Mittelalter, Wenen/Stuttgart, Wilhelm Braumuller, 1972; Klaus Garber, Der locus amoenus und der locus terribilis. Bild und Funktion der Natur in der deutschen Schäfer- und Landlebendichtung des 17. Jahrhunderts, Maerten de Vos, Epiphanius, Solitudo Sive Vitae Patrum Eremicolarum, 1585-86 Keulen, Böhlau, 1974. The Elisha Whittelsey Collection, The Metropolitan Museum of Art, New York 2 Ik steun hier op Georg Simmel, die een kantiaans inzicht herformuleert in ‘Der Fragment­ charakter des Lebens. Aus den Vorstudien zu einer Metaphysik’, in: Id., Aufsätze und enkel in de veeleer humanistische variant, die betekenis niet enkel gevat of beleefd sters’ te maken. De verbeelding is echter Abhandlungen 1909-1918, Gesamt. Bd. 13, waarbij de mens in de Wereld wordt inge­ wordt, maar ook verschijnt, en op de een of vervolgens, inhoudelijk, een zaak van het Frankfurt, Suhrkamp, pp. 202-216. past, maar vooral in de romantische, sublie­ andere wijze als dusdanig gezien wordt, is betrekken van de plaats op een topos – op 3 Ik hergebruik hier enkele passages uit ‘The me variant, waarin het menselijke tegen de de vraag welke omgevingen een dergelijke een bekend en herkenbaar basisbeeld, bezet World of the Landscape’, Clcweb-comparative wilde, ongerepte natuur wordt uitgespeeld. figurativiteit toekomt en de verbeelding wek­ met verlangen, van wat (voor ons) een ster­ Literature and Culture, nr. 3, 2012, s.p., en In beide varianten blijft de verte evenwel, ken – als ‘besloten tuin’ of als ‘landschap’, ke of ‘lieflijke plek’ is. Er zijn immers zeer ‘Rome pictured as a world. On the function and samen met al wat de diepte in de tijd laat als veduta of als ‘subliem stadspanorama’ vele manieren waarop plekken betekenisvol meaning of the staffage in Giovanni Battista voelen, zoal niet de enige, dan toch de voor­ gezien worden – en welke rol ontwerp- en kunnen worden, als dusdanig geïdentifi­ Piranesi’s Vedute’, in: Dirk De Meyer e.a. (red.), naamste factor om het ‘hier’ te completeren Aspects of Piranesi. Essays on history, criticism planningsbeslissingen daartoe bijdragen. ceerd worden, en namen krijgen. Maar hoe and invention, Gent, A&S/books, 2015, en een Plek te maken. Wat verschaft een betekenisvolle omge­ en waarom die plaatsen het verdienen om pp. 118-141. Een (betekenisvolle) omgeving krijgt ving beeldwaarde? Een beeld is geen afbeel­ beschreven of voorgesteld te worden, is een 4 Joseph Addison, ‘The Pleasures of the esthetische kwaliteit wanneer de gelukte ding, geen parasitaire verdubbeling van wat geheel andere kwestie. Het spectrum van Imagination’, The Spectator, nr. 412, 1729, structurering van het samenspel van Plek bestaat, maar – geformuleerd in termen van basisbeelden of soorten plaatsen die, feite­ pp. 66-67. en Wereld ook nog Bildfähig of ‘beeldig’ is: de middeleeuwse beeldtheorie – bemiddelt lijk, voorgesteld en esthetisch geapprecieerd 5 Ik gebruik hier het essay van Georg Simmel wanneer een omgeving aan de esthetische tussen het zichtbare en het onzichtbare, en worden, blijkt beperkt en specifiek. Het is over het landschap. Simmel betoogt dat het blik een ‘beeld’ suggereert.5 De esthetische betrekt wat ‘hier’ is op wat men zich enkel gevormd in een lange geschiedenis, van de landschap als ‘begrensde oneindigheid’ blik – dat wil zeggen: de toegespitste aan­ kan voorstellen. Het beeld verbeeldt. Dat Oudheid tot de Romantiek en het vroegtwin­ geïsoleerd wordt door een preartistieke actieve perceptie die dan – nadien – in het beeld dacht die de onmiddellijke verschijning van verbeelden is, eerst, formeel, een zaak van tigste-eeuwse modernisme. Een betekenis­ geëxpliciteerd en vastgelegd wordt. Ik ga ervan de dingen isoleert en op zichzelf waardeert framing – van het insluiten en openen van volle plek wordt daarbovenop ‘beeldig’ mooi uit dat deze ‘perceptie’ minder onmiddellijk en – is dan niet gericht op abstracte schoon­ een (beeld)ruimte. Er zijn inderdaad vol­ op het moment dat ze een beeld aankondigt, preartistiek is dan Simmel meent en, altijd ook heid – schoonheid als dusdanig – maar op doende architecturale en landschappelijke dat wil zeggen dat men op een welbepaalde geïnformeerd door een beeldtraditie, vooreerst concrete schoonheid – op schoonheid die een ontwerpmiddelen om ruimte te omschrij­ plek een topos herkent die de perceptie een ‘basisschema’ zoekt dat (symbolische) plek toekomt. Wanneer esthetische kwali­ ven, en doorgangen en zichten te maken: transformeert en de beleving bepaalt. De plaatsbepaling garandeert, en vervolgens de teit zo gedragen wordt door betekenis, en om ruimtelijke ‘kamers’, ‘deuren’ en ‘ven­ uitroep dat de plek ‘pittoresk’ (schoon of individuele variaties daarvan verschillend subliem) is, of de drang om de plek te herin­ esthetisch waardeert. Het is het akkoord tussen wat waarneembaar is en het ‘schema’ dat de neren en het fotoapparaat boven te halen, is Stimmung oplevert die Simmel als de ‘eenheid’ daarvan slechts een effect. van het landschap ziet. Georg Simmel, De basistrekken van de traditionele locus ‘Philosophie der Landschaft’, in: Id., Jenseits der amoenus zijn: gras, bomen, water, een grot Schönheit. Schriften zur Aesthetiek und Kunst-­ en schaduw… De topologie van de loci amoe- philosophie, Frankfurt, Suhrkamp, 2008, ni is gevarieerd maar wordt gedragen door pp. 42-51. twee basisbeelden – ‘forces psychiques pre­ 6 Gaston Bachelard, La Terre et les rêveries du mières [sont] plus fortes que les idées, plus repos, Parijs, Josée Corti, 1948, p. 27. 6 Er is ener­ 7 Athanasius van Antiochië, geciteerd door fortes que les expériences réelles’. Karin Schlapbach, ‘The pleasance, solitude, zijds het ‘hier’ dat zo geïdealiseerd is dat het and literary production. The transformation of geen ‘elders’ nodig heeft – de geheime of the locus amoenus in Late Antiquity’, Jahrbuch afgesloten tuin, het dal, een eiland, of: een für Antike und Christentum, nr. 50, 2007, verbeelding van het paradijs, en natuurlijk pp. 34-50. de huizen of domeinen die namen dragen zoals Mon Repos, Onze Droom enzoverder. Een huis in (dat wil zeggen: omgeven door) een tuin is daarom een sterke topos, en een basisbeeld van verlangen. Het huis op zijn eigen domein is een ‘hier’ omringd met een omschreven, ingesloten ‘daar’, dat het bin­ nen en/of handelingsveld niet uitbreidt, maar meditatief completeert. (Een huis in een tuin is ‘thuis + niet-thuis = een Wereld’.) En naast de ‘droomtuin’, de herinnering aan en anticipatie op het paradijs, is er voor het landschap het ‘lieflijk hier’– een ‘hier’ dat direct raakt aan (een variant van) een ver Elders, zoals een oase in de woestijn, een woning aan het water of aan de rand van het woud. De topos van de beschermde plek Maerten de Vos, Onofrius, Solitudo Sive Vitae Patrum Eremicolarum, 1585-86 tegenover de Wereld gaat van de rustieke The Elisha Whittelsey Collection, The Metropolitan Museum of Art, New York wereld (het gecultiveerd rus of platteland) De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 18

GALERIE ONRUST GALERIE VAN GELDER t/m 03/04 t/m 24/03 LE CORPS DE LA COULEUR Voebe de Gruyter Robert Zandvliet Achterruimte For actual opening hours due 17/04–22/05 to the covid situation please AAH AAH WAY AMONG OTHERS contact the gallery K. Kloosterboer, N. Langa, S. Bayri, Planciusstraat 9 A Ina van Zyl Planciusstraat 7 F. Dey. Wjm Kok, a.o. 020.627.74.19 020.420.22.19 di–za: 13:00–17:30 www.galerieonrust.nl www.galerievangelder.com SLEWE GALERIE RON MANDOS t/m 10/04 t/m 21/03 VARIOUS THOUGHTS Curated by Azu Nwagbogu Michael Jacklin I AM HERE BECAUSE YOU WERE THERE Esiri Erheriene-Essi 24/04–29/05 (RE)POSE HORIZON OF TUSCANY Kerkstraat 105 A WonderBuhle & Eniwaye Oluwaseyi Karel Appel 020.625.72.14 wo–za: 13:00–18:00 10/04–23/05 www.slewe.nl SOLO EXHIBITION IM WALD Erwin Olaf 22/04–25/04 EENWERK Presentation at Studio Hans Op de Beeck, t/m 14/04 Birminghamstraat 287, Anderlecht, België Essay by Rudi Fuchs ART BRUSSELS WEEK TABLESCULPTURE Hans Op de Beeck Klaas Gubbels 12/05–16/05 Prinsengracht 282 24/04–05/06 BALLROOM PROJECT +31(0)20.320.70.36 BEYOND LANDSCAPE ANTWERP I EDITION #3 wo–za: 12:00–18:00 Charlotte Caspers zo: 12:00–17:00 Koninginneweg 176 www.ronmandos.nl i.v.m. covid kunnen data veranderen 062.299.87.72 Raadpleeg de WEBSITE do–za: 13:00–18:00 (en op afspraak) www.eenwerk.nl THE MERCHANT HOUSE t/m 31/05 Samengesteld door Marsha Plotnitsky ANDRIESSE EYCK DE ONMISBARE ERVARING VAN KUNST Herengracht 254 Elsa Tomkowiak, Mary Sue, André de Jong, 020.845.59.55 Pino Pinelli, André Stempfel vr: 12:00–19:30 GALERIE (en op afspraak) t/m 3/04 www.merchanthouse.nl Emmeline de Mooij The Guest Mattress t/m 3/04 Antonietta Peeters 10/04–29/05 Helen Mirra, Joe Scanlan, Leliegracht 47 Antonietta Peeters, +31(0)20.623.62.37 Gianni Caravaggio wo–za: 13:00–18:00 (enkel op afspraak max. 2 pers) www.andriesse-eyck.com De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 19 De draak van de geschiedenis

DANIËL ROVERS dronken hun koffie zwart, dat was naar hun geen langere treinreizen te maken zijn – de zeggen ‘mannenkoffie’; de jonge timmer­ trein leent zich zeer goed voor lange bespre­ man die zijn kop aanlengde met een sloot kingen – moeten er dagelijks flinke omme­ Nadat de afgelopen late herfst een verscher­ koffiemelk en vijf suikerklonten werd weg­ tjes worden gemaakt. Met zo’n recensie ping van de coronamaatregelen werd afge­ gehoond. Verbouwingen besteed je uit als je bespaar je natuurlijk veel tijd: een getalen­ kondigd, stroomde ons huis vol met een dat kunt betalen, of omdat je er zelf de vaar­ teerde lezer vat een of meerdere boeken voor tiental onbekende mensen: timmerlieden, digheid voor ontbeert. En ook omdat het je samen en voorziet ze van intelligent com­ dakdekkers, een betonzager, een hijskraan­ dan beter, sneller en efficiënter gebeurt, met mentaar. Het blijft een wonderlijk intieme en chauffeur en een sjouwer die binnen een professioneel gereedschap. Een belangrijke verrassend troostrijke ervaring. Je leest hoe paar dagen een opbouw zouden plaatsen op bijkomende overweging is dat je niet met een vaardige lezer een oeuvre, een studie, het dak. De bouwbranche wordt nooit alle frustraties, teleurstellingen en paniek een klassieker leest. In zulke tijdschriften genoemd tijdens de persconferenties van het klussen zit opgescheept. Bij gediplo­ wordt nu eens niet hopeloos achter de feiten omtrent de pandemie; de sector is van vita­ meerde timmerlieden en loodgieters loopt er aangelopen, zoals op het journaal of in de ler belang dan alle scholen, universiteiten evengoed voortdurend van alles in de soep krant noodzakelijkerwijs gebeurt, maar en musea samen. Een couperose-rode West- (‘godverdomme, die s-pijp had langer terug in de tijd gekeken en eventueel een Fries zaagde in amper drie uur een recht­ gemoeten, al die ellende voor niets’), maar ook vasthoud of om een schuurblokje rol, inschatting voor de toekomst gemaakt. Er is hoekige inkeping – het toekomstige trapgat ze maken zich er minder druk om. Ze weten het schiet voor geen centimeter op. Hoe heb nog volop ruimte voor onderwerpen die niet – in het plafond van de leeggeruimde en met dat waar gehakt wordt, spaanders vallen – ik ooit gedacht een plafond van 25 vierkan­ direct met corona vandoen hebben, die in karton afgeplakte werkkamer. De boeken en dat die spaanders niet neerdwarrelen in te meter te schuren zónder elektrisch ieder geval niet over onze volle ziekenhuizen, stonden in dozen opgestapeld in de hal, en hun eigen huis. gereedschap? Op maandagochtend hervat onze falende inentingscampagne, onze avond­ wat overbleef schoof ik in stapels onder het ik met een geleende schuurmachine mijn klok gaan. Hier wordt de wereld uitgelegd in bed en de buffetkast. Bij het zagen werd klus; het driehoekig schuurpapier hecht een Angelsaksische context die per definitie water gebruikt en dat kon in uitzonderlijke met klittenband vast aan de kop. Zo hoort het laaglandse perspectief verruimt. En hoe gevallen, zo luidde de waarschuwing voor­ het dus te gaan. Dit is de definitie van doe- verhelderend is het vervolgens als onder het af, via de leidingen door stopcontacten naar het-zelven: dat je met behulp van een lezen van een bespreking van de politieke buiten spuiten. De schade viel mee. Op een instrument onwillig materiaal naar je eigen geschiedenis van de Amerikaanse sigaret gegeven moment druppelde vanuit de voorstelling vormgeeft. Deze klus geeft meer een zestiger op drie meter afstand een sjekkie hanglamp in de werkkamer een straaltje bevrediging dan ik dacht. Het is het tegen­ opsteekt. bruin water naar beneden – een emmer vol­ deel van schrijven: in plaats van een leeg stond om dat lek op te vangen. De uitge­ blad te vullen met letters en leestekens, zaagde rechthoek beton, zo breed als een bestaat dit werk uit het uitwissen van men­ grafzerk, werd uit het dak getild en naar een selijke sporen. Ik moet zorgen dat het hout container op de begane grond verplaatst. zacht én ongerept, met aandacht behandeld Daarna werden kilo’s vurenhout, gipspla­ en tegelijk natuurlijk oogt. Het vurenhout, ten en raamkozijnen bovenop de derde ver­ met verkoolde ogen en grillige tijgervacht­ dieping gehesen. Voorlopig was het resul­ strepen, zal het lege projectiescherm wor­ taat van de hele operatie een ontzielde Het was natuurlijk naïef te denken dat een den voor wie binnenkort in bed naar het kamer met een gat in het plafond, proviso­ bouwtekening altijd precies wordt uitge­ open plafond van de dakopbouw staart. risch gedicht door een MDF-plaat rustend voerd. In de vertaling van ontwerp naar We krijgen een groter huis, en om dat op stalen stutten. Zo ziet een patiënt er na voorwerp kan minstens zoveel misgaan als voor elkaar te krijgen moeten we allereerst een bezoek aan een operatiekamer uit – ze bij de publicatie van een boek of tijdschrift. inschikken en op minder dan de helft van lijkt in bijna niets meer op de dierbare per­ En bij een woning ontbreekt de mogelijkheid het normale woonoppervlak samenwonen. soon vóór ze onder narcose ging. de drukproef na te kijken! Pas achteraf stel De momenten van alleen zijn worden je de verschillen vast. We zien bijvoorbeeld schaarser en daardoor kostbaar. Wie vroeg dat het brede kantelkiepraam verwisseld is opstaat heeft het rijk alleen; je kunt over de Ik lees de dagboekuittreksels van de bejaar­ met het vaste raam; een gelukkige vergis­ hele wereld beschikken omdat die op het de toneelauteur Alan Bennett, wiens eerde­ sing, besluiten we meteen; ik merk dat de vroegste uur onbewoond en ledig lijkt. Het re bijdragen ik altijd heb overgeslagen. Ik houten balken van het plafond vol met stem­ bereiden van de avondmaaltijd biedt de kende zijn werk niet, de hele opzet leek me pels en voetafdrukken zitten; de aannemer mogelijkheid om via de Duitse radio te ont­ zelfvoldaan, zelfgericht en excentriek, te beweert dat je dat makkelijk wegschuurt, snappen naar een land met lagere besmet­ Brits-insulair kortom. Bennett stamt uit maar waarom kijkt hij me niet aan? De derde tingscijfers, een eigen cultuurjournaal om 1926 en behoort tot de absolute risicogroep nacht horen we een gestadig druppen op de vijf uur, en een minister-president die met qua covid-19. In het afgelopen quarantai­ vloer, wat betekent dat het dak nog niet kennis van zaken en verre van behaagziek nejaar is zijn gezondheid verder achteruit­ waterdicht is, zoals de dakdekkers beweer­ op gepaste maatregelen aandringt. gegaan, en door de gedwongen isolatie lukt den. Vlak voor de vloer gelegd wordt, hoor ik Na de middag ontwijk ik de onrust die het hem in sporadische telefoongesprekken de ondervloer kraken – als het marmoleum ieder ochtendmens plaagt door lange wan­ amper uit zijn woorden te komen. Door het er eenmaal ligt, zal dat nog decennia zo delingen te maken. Sinds maart vorig jaar vele wassen heeft hij nu ‘handen uit een doorgaan! En in het midden van de ruimte leidt een vaste route voorbij het Muider­ anatomische atlas’. Gelukkig is zijn veel jon­ verschijnt een koof waardoor de afzuiging poort­station langs het begroeide spoorweg­ gere vriend Rupert vaker thuis; ’s middags De dakopbouw was gepland voor de pande­ van de douches en wc’s van ons en onze talud en dan terug via het Kastanje-, Eiken- kookt hij warme maaltijden en ’s morgens mie maar liep vertraging op, wegens corona onderburen loopt – dat was ingecalculeerd, en Beukenplein. Er groeien daadwerkelijk volgt Rupert pilateslessen via Zoom. Bennett zo werd gezegd, al speelde de gezondheid maar op de tekening is niet te horen hoeveel kastanjes op het Kastanjeplein, en eiken op vertelt over de ambulante verkoper die in van aannemer John minstens zo’n grote rol. geluid door die koofwand komt. het Eikenplein. Cafés en restaurants tref je oktober bij hun huis in Camden aanbelde. Aan de keukentafel vertelde hij over een er niet aan, in tegenstelling tot het Beuken­ Normaal gesproken zou hij de man snel een paniekaanval na de zomervakantie. Het plein, waar de laatste jaren grote terrasuit­ paar pond geven, maar in de uitzonderlijke was zo druk in zijn bedrijf dat overspannen­ breidingen van Engelstalige hippe restau­ omstandigheden waarin zelfs het overhan­ heid dreigde. Overal in het land, en zeker in rants de plek bezetten waar ooit beuken digen van enkele munten gevaar impliceert, de steden, verrezen bijkeukens in achtertui­ moeten hebben gestaan; een grimmig hoorde hij zichzelf tot zijn eigen verbijste­ nen, en werden woningen onderkelderd of genoegen om ze nu leeg te zien. Langs deze ring zeggen: ‘I’m sorry but we have the voorzien van een dakopbouw of -kapel. Dat wandelroute was het de eerste coronalente virus.’ De verkoper was niet geschokt door was een gevolg van de buitengewone minder druk dan in de parken, en inmiddels de leugen; het was duidelijk niet de eerste omstandigheden. Hoe kleiner de buitenwe­ ben ik een frequente gebruiker geworden keer dat hij die ochtend werd afgewezen, reld wordt, hoe groter een woning dient te van de nieuwe, lange houten gemeenteban­ schrijft Bennett, om daaraan toe te voegen: zijn. En alle klanten wilden dat hun uitbrei­ ken langs het spoor – een prachtige plek om ‘though maybe none so specific’. ding als eerste klaar was. Sommigen waren tijdschriften te lezen. van mening dat wie het meeste zeurde, bin­ Wat in de lente eindeloos vol te houden nen de kortste tijd het meeste gedaan kreeg. viel, als ik over een grotere blaas zou beschik­ In de bouwwereld heersen botte omgangs­ ken, wordt in de winter beperkt door weers­ vormen; de klant is eerder kind dan koning. omstandigheden. Bij droog en koud weer, is Er is zo verschrikkelijk veel in de wereld dat mijn ervaring, houd je het met pet en hand­ mis kan gaan; een natuurwet die ook op de schoenen hooguit twee lange essays vol. Ik kleinste schaal niet ophoudt te verbazen. In heb een abonnement op de London Review of de tweede week van de verbouwing word ik Books, en dat abonnement is een dierbaar al fietsend op een vroege zaterdagavond op bezit gebleken. Elke twee weken landt er een een overzichtelijk plein aangereden door nieuw exemplaar in de brievenbus. Nu er een tegemoetkomende, afslaande Toyota Yaris. Ik zie de grijze wagen stapvoets op me afkomen, en net voordat ik zelf wil uitwij­ ken, hoor ik een klap, voel de kracht van de bumper tegen mijn fiets en lig op de grond. Met een paar gevoelige ribben – ‘pijnlijke’ Het is een vreemde periode. Niet eens door zou overdreven zijn – begin ik de volgende de pandemie (iedereen spreekt van ‘rare tij­ ochtend het plafond te schuren; ik heb, zegt den’ – een eufemisme, zoals ‘gecondoleerd’), iedereen, ‘geluk gehad’. De grote rode en maar vanwege de verbouwing. Ik doe spora­ kleine zwarte stempels met productiegege­ disch redactiewerk, beantwoord al rond half De dag begon die weken om zes uur – om vens op het vurenhout blijken hardnekkig, acht de eerste mails en lig de rest van de och­ koffie te zetten voor de werkers die iets na wat ook geldt voor de zichtbare voetstappen tend op de groene leren driezitsbank. Als de zevenen op de bel drukten. Je kon het filter op het hout. En dan zijn er nog grijze ver­ bouwvakkers me nodig hebben, kan ik snel beginnen vol te scheppen als de donkergrij­ kleuringen waar het dak op nacht drie heeft opstaan en ze van een antwoord of filterkof­ ze bestelbus de parkeerplaats opreed. Ze gelekt. Op welke manier ik het schuurpapier fie en Snickers voorzien. De omstandigheden De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 20

ter elkaar in sneltreinvaart twee boeken schommelstoel oogt een stuk kleiner dan in over de Palestijnse zaak van nog geen tien mijn herinnering, en zit voorlopig niet zo jaar terug – de ondanks alles hoopvolle toon comfortabel als destijds. De onderhandelin­ in beide titels is inmiddels volledig achter­ gen verlopen voorspoedig, er gaat meteen haald. Ik begin aan Peter Weiss’ dikke een derde van de prijs af, tot ik pardoes de roman De esthetica van het verzet, die al jaren prijs verraadt die we willen betalen. We wacht om eindelijk te worden opengesla­ komen direct tot een akkoord. gen. Na tweehonderd pagina’s geef ik het Die stoel staat als eerste meubelstuk in de op – de oeverloze overpeinzingen van de nog onvoltooide dakopbouw. In de winter­ arbeiders-helden zijn op zich interessant, zon is het er comfortabel lezen, met voorlo­ maar zo overduidelijk de wensbeelden van pig alleen de klanken van A Kind of Blue uit een intellectueel van goede komaf dat het het hifi-setje dat ik al vijftien jaar lang bezit. gaat storen. Uit een van de dertig dozen weet ik een ander boek van Dyer op te diepen; ik blader door zijn essay ‘Unpacking my Library’, om te lezen zijn niet volmaakt; het ligt niet waarin hij te midden van een hervonden houden. En dat is precies wat ze wantrouwt lekker als er boven je hoofd in de regen wordt boekenverzameling tevreden vaststelt niet aan veel schrijversportretten, vaak geno­ getimmerd en geboord. Slechts een klein eens meer de behoefte te voelen om iets te men tegen de achtergrond van ruime stu­ segment van mijn boeken is beschikbaar. lezen. Hij schrijft het humoristischer op dan deerkamers, tot het plafond gevuld met boe­ Het overgrote deel is in wit-rode kartonnen ik kan navertellen, maar toch valt de tekst ken: een fata morgana van lezen en denken, dozen – ‘Houd mij schoon en droog aub. bij herlezing tegen – hier verbaast een ‘alsof iemand die voor zijn werk boeken Hier openen. Vervangingswaarde € 2,75 ex schrijver uit de working class, opgeleid aan schrijft niet in staat zou zijn tot elke denkba­ BTW’ – in de hal opgeslagen. De laatste res­ Oxford, zich al te opzichtig over zijn eigen re vorm van schaamte, onderhandsheid en ten boeken liggen verspreid over slaap- en culturele kapitaal. hardvochtigheid’. woonkamer. En juist van die niet helemaal willekeurige selectie – onder meer titels die Aan het begin van het nieuwe jaar is er weer ik nog wil lezen voordat ik ze van de hand werk aan de winkel. Ik heb toegezegd een doe – gaat nu een speciale bekoring uit. lezing te houden over de essaybundel Walter Benjamin schreef zijn essay ‘Ik Coventry van Rachel Cusk. Twintig bewe­ pak mijn bibliotheek uit’ toen hij na lange En dan stuit ik in de stapel op Geoff Dyers But gende pasfoto’s verschijnen op het mozaïek­ tijd weer met zijn boekenverzameling werd Beautiful uit 1991 – niet een titel die ik weg scherm van Zoom, met linksonder een kader herenigd. Terwijl het houtstof van de open­ wilde doen, maar juist wou herlezen. Dit is met de bijbehorende naam. In een zaal valt gebroken boekenkisten door de kamer geen boek dat nieuwsgierigheid bevredigt of altijd te peilen of de woorden die je uitspreekt dwarrelt, laat hij een paar exemplaren door informatie verschaft: het bevat een geheel aankomen; op sommige momenten ontstaat zijn handen gaan. Alles ziet er nieuw en eigen sensibiliteit. Dyer varieert op bekende er dan een min of meer gewijde stilte – con­ begeerlijk uit. ‘Want wat is dit bezit anders anekdotes over onder anderen Lester Young centratie is hoorbaar. Die stilte is in deze dan een wanorde die op orde lijkt, omdat en Thelonious Monk, en improviseert bij opzet technologisch bepaald: onverwachte gewoonte er zich zo in genesteld heeft?’ overgeleverde foto’s. Als witte Brit slaagt hij wendingen en grappige uitspraken vallen Bekend is het inzicht van Benjamin dat je erin om de voornamelijk zwarte Amerikaanse dood zonder gezamenlijk gegrinnik. Hier als boekenverzamelaar niet elke titel op je muzikanten tot leven te wekken; hij schrijft zijn twintig individuen op het scherm aan­ planken gelezen moet willen hebben; dan zich in de traditie in, zoals dat dan heet, en wezig, gereduceerd tot een gezicht en een Op sommige dagen tijdens de verbouwing lukt het nooit om ook maar een bescheiden brengt haar daardoor een stap verder. Het stem – wat ontbreekt is de ontvankelijkheid komt er ook van lezen weinig terecht. Mijn collectie aan te leggen. De andere kant van boek laat eens te meer zien wat een zwart en intelligentie die in leesgroepen verras­ consumptie van YouTube-filmpjes neemt in die waarheid is dat het verbazingwekkend leven waard was of is in sommige delen van send vaak ontstaat. De technologie maakt week drie zorgelijke vormen aan. Tussen blijft hoeveel overbodige boeken telkens de Verenigde Staten. En Dyer toont vooral het mogelijk om in een periode van lock­ mijn mails tref ik opvallend veel complete weer in je kasten belanden, al worden ze wat er allemaal niet gebeurt in deze kunste­ down samen te komen, maar zonder deze films aan. Op afstand kunnen we elkaar misschien juist overbodig doordat ze zolang naarslevens: het rondlummelen, de verve­ technologie zou de mogelijkheid tot een der­ toch enige aandacht schenken door enorme zwijgend en dienstbaar in het gelid staan. ling, de deemstering van gevoelens tussen gelijke afzondering niet eens bestaan. Toch digitale bestanden door te sturen, of toe­ Na mijn een-na-laatste verhuizing kreeg ik optredens door. De kracht van het boek wil ik niet klagen. Het voelt haast clan­ gangscodes voor streamingdiensten te de vraag, van mijn voormalige hoogleraar schuilt in passages waarin de muzikanten destien om zoveel nieuwe gezichten te zien delen. Nu de musea en cinema’s gesloten moderne letterkunde, terwijl ze haar ogen niets om handen hebben; als Duke Ellington en – heel summier – te spreken. zijn, is het alsof je elkaar wat levensmidde­ over m’n Billy-boekenkasten liet gaan, waar ’s nachts onderweg is naar een volgend stad­ len toestopt, in hoop op betere tijden. Ik kijk ik de rest van mijn verzameling had opge­ je om op te treden; als Lester Young vanuit onder meer naar de eerste zeven delen van slagen. Ik antwoordde dat ik voor de verhui­ zijn hotel naar de ingang van de jazzclub Jonas Mekas’ As I Was Moving Ahead zing een zeer strenge selectie had gemaakt kijkt; als Charles Mingus zijn eerste nacht in Occasionally I Saw Brief Glimpses of Beauty – al had ik natuurlijk de boekenliefhebber de cel doorbrengt. (2000). Het zijn door elkaar gemonteerde Cornelis Verhoeven moeten citeren, die filmopnames van een gezin in de jaren opperde dat de kleinste denkers de grootste zeventig van de vorige eeuw, en die beelden bibliotheek bezitten (een stelling die hij in stemmen om minstens twee redenen melan­ een volgende zin meteen weerlegde). cholisch. Ik herken er de 8mm-films in die mijn eigen vader maakte. Hij behoorde op geen enkele manier tot een artistieke, stede­ lijke avant-garde, maar kennelijk verschil­ len jonge gezinnen en de uitstapjes die ze in de jaren zeventig maakten niet zo veel van elkaar. Terwijl Mekas filmt, zorgt zijn vrouw voor de kinderen – zij is degene die ze voedt In het essay ‘Thuis scheppen’ vertelt Rachel en met ze praat. ‘In this film nothings hap­ Cusk over de verbouwing van haar pens’, luidt een terugkerend titelkaartje, en Londense appartement. Ze bewoont met ook: ‘This is a political film.’ Melancholisch twee dochters een afgeleefde woning in zo is As I Was Moving Ahead tevens vanwege ongeveer de enige betaalbare wijk die alle beelden van onbekommerd samenzijn But Beautiful wekt het verlangen op om Londen telt. De keukenwand is met oranje in het openbaar of privé: een café, een vol niets te doen, en uit het raam naar buiten te tegels bekleed; het dikke tapijt in de woon­ park, een woonkamer met vrienden. Dat staren in de veronderstelling dat allerlei kamer zuigt elk menselijk geluid op. Als er behoort voorlopig allemaal tot een ander ideeën dan vanzelf boven komen drijven. vrienden op bezoek komen, voelt ze zich tijdperk. Of misschien moet je eerder zeggen Een van de boeken op de stapel onder de Briljante literatuur heeft niet zelden dat gedwongen uitleg te geven over de nakende dat wij dat andere tijdperk zijn gaan bewo­ buffetkast is een reisverslag van de direc­ effect. Opeens weet ik ook wat er in de dak­ herinrichting van het huis. De ene keer dat nen – de onuitgesproken angst is dat de uit­ teur van Kunsthal KAdE dwars door de opbouw moet komen te staan: een ouder­ ze dat nalaat, merkt een kennis op dat het zonderingstoestand binnenkort niet meer Verenigde Staten en een stukje Mexico – een wetse platenspeler waarop ik tot diep in de ontzettend verfrissend is om nog zo’n exceptioneel zal zijn. boek tot de nok toe gevuld met informatie nacht jazzplaten kan draaien. Jaren geleden ‘authentiek lelijk’ interieur aan te treffen. Wat deze periode van relatieve quarantai­ over Amerikaanse musea, galeries, kunste­ ben ik opgehouden geregeld cd’s te kopen, Het is heel goed dat ze zich verzet tegen de ne tegelijk vervelend én draaglijk maakt, is naars en de artistiek-politieke kwesties die en uit een mengeling van principe en lui­ alomtegenwoordige ‘burgerlijke smaak’; ze dat het zinloos lijkt er emoties op los te laten. speelden in de afgelopen twee jaar. De bijbe­ heid ben ik nooit op Spotify overgeschakeld. moet er vooral nooit iets aan veranderen: Deze situatie is zo bijzonder dat persoonlijke horende tentoonstelling in Amersfoort Grammofoonplaten zijn het duurzaamst ‘Als je dat doet stel je me diep teleur.’ frustraties er niet toe doen. Iedereen heeft moest voortijdig worden gesloten. Nu biedt gebleken. En terwijl dit voornemen rijpt, je het lastig. Zolang je niet doodziek wordt, of dit boek een mogelijkheid om te reizen en de weet nooit hoe het praktische verstand heel krap behuisd bent, of geen school­ Amerikaanse musea te leren kennen; in werkt, stel ik me de stoel voor waarin ik dan gaand of studerend kind hebt of bent, mag andere omstandigheden zou ik het nooit zo jazz luisterend zal zitten lezen. Het moet, je van geluk spreken. Het gevolg van deze gretig tot me hebben genomen. Ik lees ach­ bedenk ik me, de schommelstoel zijn uit het stilstand, ook of misschien wel vooral emo­ Londens hotel waarin ik ooit een avondlang aantekeningen heb zitten maken zonder enige rugpijn te krijgen: de fijnste stoel die ik ken. Met wat zoekwerk kom ik erachter dat het een stoel uit olmenhout van de Engelse firma Ercol moet zijn geweest, opgericht door Luciano (Lucien) Ercolani en in de jaren vijftig en zestig een grote fabrikant van houten zitmeubelen, waaronder schommelstoelen. In Engeland worden ze tegen schappelijke prijzen en in groten geta­ le op eBay aangeboden; in Nederland staat Cusk schrijft dat het haar niet eens gaat om er precies één te koop, die we diezelfde week ‘de alom geprezen ‘kamer voor mezelf’’ te in het echt onder ogen krijgen bij een parti­ bemachtigen; ze werkt het liefst in de keu­ culiere verkoper in een loods in Delft. De ken, omringd door de drukte van het huis­ De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 21

neoliberale bewind, en noemt werkloos­ het treinverkeer volledig in de war schopt, heid, discriminatie en gentrificatie als oor­ reis ik via een reeks stoptreinen af naar Den zaken. Hij schat de progressieve krachten Bosch. De wandeling in de sneeuw langs de onder de relschoppers zonder meer optimis­ Zuid-Willemsvaart, voorbij een zuivelfa­ tisch in, hoewel je de keuze om met geweld briek en een kavel met tiny houses, tot aan je zin door te drijven toch ook fascistisch een verlaten transportloods, behoort tot de kan noemen. In elke stad lijkt er een andere hoogtepunten van dit evenementarme jaar. samenstelling van relschoppers actief te Sinds mensen in Nederland niet meer naar zijn geweest, maar in onze wijk wonen de musea mogen, schijnt de kunstverkoop toe capuchonjongens over het algemeen in te nemen, en met sommige galeries gaat het sociale woonhuizen die de laatste tien jaar zelfs opmerkelijk goed. In de krant stond een zijn verkocht aan bevoorrechte starters, artikel over een koppel werkzaam in de studerenden met rijke ouders, expats, huis­ gezondheidszorg dat met hun beider jesmelkers of middenklassers zoals wij. coronabonus een kunstwerk kocht. Het ate­ Voor de jongens en meisjes die hier geboren lierbezoek duurt niet lang – van de twintig tioneel, is een gevoel van berusting en daar­ werden, is geen plek meer in de stad. Hun opdrachten luidt dat je twee dagen lang uitgestalde werken is er een dat duidelijk mee van ouderdom. Je ziet weinig mensen, plaats is al deels ingenomen door hoogopge­ moet meegaan in alle wensen van je gelief­ thuishoort in de dakopbouw: een dinosau­ zelfs niet tijdens je middagwandelingen, en leide jonge mensen met veelal progressieve de, om daarna twee dagen alleen maar te rus van groene olieverf, zo dik opgebracht elke ochtend en avond tref je datzelfde ideeën – de bewoners die massaal LHBTQ+ doen wat je zelf wenselijk acht. ‘Zonder dat de schubben van de staart uit het kader gezicht in de spiegel aan – kan het zijn dat vlaggen buiten hingen nadat dezelfde capu­ wrijving geen glans, toch?’ En: ‘Het leven is steken. Dit is de draak van de geschiedenis. sommige ouderdomsprocessen versnellen chonjongens twee hand in hand lopende als een foto: we ontwikkelen vanuit de nega­ Waar wij vooruitgang zien, ziet hij slechts nu de tijd de facto stilstaat? In deze weken homo’s bij dezelfde Lidl hadden lastiggeval­ tieven.’ Die dagen vallen samen met een uitgestorven monsters en virussen. en maanden die ik in eigen huis doorbreng, len. Zie daar maar eens politiek van te aantal belangrijke beslissingen over de vraag ik me af of ik niet beter een groot maken. Op de tweede dag hebben de rel­ inrichting van de nieuwe bovenruimte, wat gezin had kunnen stichten. Dan was er schoppers overigens hun boodschap bijge­ beslist wrijving oplevert. Aan het begin en genoeg keuze om zo tegen het einde van de steld. De toon is minder radicaal: ‘Dit is wat einde van de lange reeks opdrachten wordt dag een onverwacht maar toch diepgaand we gaan doen. We gaan geen ondernemers dezelfde relatietestvragenlijst voorgelegd. Ik gesprek te beginnen. Een vriend meldt zich lastigvallen onthoud dat. Onthoud wie met meen zeker vooruitgang te hebben geboekt, met een andere quarantaine-ervaring. Hij de maatregelen zijn gekomen daar moet je maar de grafiek laat een achteruitgang van houdt de laatste weken nooit genoeg tijd zijn. Politiebureau, gemeentehuis gaan we 25 procent zien. over om zijn werk te doen, en vindt het las­ pakken, geen ondernemingen.’ Daar zijn tig om steeds de speelkameraad van zijn relschoppers en neoliberalen het toch over vierjarige zoontje te moeten zijn: ‘Ik word er eens: samen op de bres voor entrepreneurs. helemaal gek van, niet alleen op weekda­ gen, ook in het weekend: het is gewoon een De leer van de ascese gaat ervan uit dat ont­ gevangenis.’ houding ons belangrijke lessen te leren heeft. Door jezelf allerlei luxes te ontzeggen word je je bewuster van de veel noodzakelij­ ker basis. Als niemand op straat is na negen Op zondagavond – het schilderij ligt op een uur ’s avonds, valt op dat om tien uur het extra brede boekenplank in de werkkamer: licht bij het basketbalveldje opeens uit­ ik durf nog geen gaatje in de muren te boren springt. Liggend op de bank, met niets – oefenen we een paar danspassen in de lege omhanden, springt de abstracte kwaliteit dakopbouw. De danslessen liggen al weken van de opening in de wand tussen kamer en stil, en nu heeft de school besloten een film­ keuken in het oog. Het geeft voldoening om pje op te sturen. Tussen de instructies door te merken dat je zonder afleiding een boek vat de leraar het plan op om in de zomer met ten einde kunt lezen. En door weinig men­ Met opnieuw enige vertraging, omdat het zijn cursisten een vreugdevuur van mond­ sen te spreken, kom je dichter in de buurt frame van de balkondeuren van een aan­ kapjes op te richten. Bij de tweede dans gaat van je authentieke zelf. hanger is gevallen, en de daklijsten wegens het fout als het me niet lukt ‘over te steken’ Brexit nog moeten worden geleverd, is de bij de Engelse wals, dat wil zeggen van de dakopbouw zo goed als klaar. De wanden ene kant van de kamer naar de andere zijde zijn gestuukt en geverfd, de vloer ligt erin, te bewegen. Ik krijg het verwijt koppig te Iedereen is op zichzelf – er is nauwelijks het dak is gedicht – of daar gaan we in ieder zijn, maar dat is mijn probleem niet. Het is ruimte of gelegenheid om daar betekenis geval van uit. Van de buitenkant ziet de eerder een soort onmachtige verstijving: ik aan te geven. Er vinden weinig nieuwe initi­ opbouw er niet heel bijzonder uit. Het nieu­ moet zelf uitvinden hoe het ruimtelijk in atieven plaats, het is voornamelijk wachten we onderdeel van onze woning heeft iets elkaar steekt. Die traagheid speelt me ook tot het ‘beter’ wordt, en er bestaat alom weg van een neergestorte stacaravan; de parten bij het beoordelen van aannemers­ wantrouwen tegen de effectiviteit van de aannemer laat bij oplevering foto’s zien van werk. Er kan een afschuwelijke radeloos­ huidige beperkingen. Wanneer in Nederland projecten waar hij wél trots op is. Aan de heid over me komen als de monteur uitlegt de avondklok wordt ingevoerd (een halfjaar binnenzijde – dat is toch het knappe – lijkt hoe een verwarmingssystem werkt – en ik eerder nog ‘on-Nederlands’ genoemd door het interieur echter goed op wat de architect zie dat hij ziet dat ik er niets van begrijp. Na de minister van Justitie), breken in diverse in haar ontwerp heeft getekend. De balken een tijdje richtten werklui zich meestal van­ steden rellen uit. Een buurman stuurt ter zijn zichtbaar en lopen over de lengte van de zelf tot mijn partner. Wat vind je nu van het waarschuwing in de buurtapp verschillen­ ruimte; er is een barretje getimmerd naast resultaat, vraag ik haar. Is de dakopbouw de oproepen tot protest door: ‘Neem al jullie de noodzakelijke koof; in de werkkamer geworden wat je ervan had gedacht? Ja, het vuurwerk etc mee. Laat ze zien wat we Deze traditie is vooral gebaseerd op een kunnen zwarte betonplex planken, steu­ is zelfs boven verwachting fijn. Je ziet de kunne’. Het uitverkoren strijdperk is het geloof in abstinentie. Alleen al om zin te nend op een wandsysteem van metalen wolken veel beter, en het groen van de vloer kruispunt voor de Lidl, daar zal het om acht geven aan deze tijd zou je er graag in willen houders, meer boeken herbergen dan de past prachtig bij het vurenhout. Het is stil uur losgaan. En alsof er een buienradar geloven. Maar wat blijft er van dat zelf over witte Billy’s van weleer – deze kast reikt tot en sereen. Nu het gehamer, geboor en voor oproer bestaat, gaan precies om 20:00 in een geïsoleerde wereld? Waaruit bestaat je het plafond. geschuur geluwd zijn, en de boeken op hun uur de eerste vuurwerkbommen af. Er staat leven dan? Een reeks van routines die rich­ nieuwe zwarte planken staan, klinkt hier­ dan al een lange rij donkerblauwe busjes ting geven en ervoor zorgen dat je gezond boven alleen nog af en toe het hoge zoemen van de Mobiele Eenheid voor de supermarkt blijft. De yogaoefeningen iedere ochtend op van de afzuiginstallatie. Daar moet nog een geparkeerd. Iets voor negenen is het dan het blauwe matje, het koffiemoment samen oplossing voor komen. zover. De lokale tv-zender, die een liveblog om tien uur, heel vroeg naar bed gaan en over de rellen bijhoudt als was het om ze dan toch kunnen slapen – het is zo stil op van zuurstof te voorzien, toont beelden van straat en in de binnentuin. Alleen ’s nachts een aaneengesloten rij agenten, wegren­ komen nog onverwachte ontmoetingen tot nende jongens in capuchontruien, en een stand: veel mensen rapporteren levendige scooterrijder die in de chaos onderuitgaat. dromen in de quarantaineweken. Op een Er worden acht arrestaties verricht; de rui­ nacht lig ik in mijn dromen opeens heel ten van een bar waar lokaal gebrouwen hip­ dicht tegen een onbekende aan; ze (of hij) sterbier wordt getapt sneuvelen. lijkt op de auteur Marieke Lucas Rijneveld. We kruipen tegen elkaar aan, er ligt een De premier zal voor de camera’s verklaren hand op mijn buik, en terwijl ik mezelf hoor dat hij niet geïnteresseerd is in sociologische zeggen dat dit een eerlijke vorm van commu­ verklaringen: dit was het werk van zuiver nicatie is, bedenk ik me dat dit helemaal niet De nieuwe ruimte in het huis is voorlopig straattuig. Het dagblad Trouw vraagt socio­ kan: dit gaat in tegen alle afstandsregels! ongerept. Het is bijna zonde iets toe te voe­ loog Willem Schinkel om een reactie. Hij Wie een vaste partner heeft, brengt in gen, maar het zou absurd zijn om de wan­ duidt de rellen als een protest tegen het deze maanden meer tijd dan ooit met zijn den leeg te laten. Op de dag dat strenge vorst geliefde door. Deels voor de grap, deels uit verveling, deels omdat elke zelfhulpsessie toch een glimp van metamorfose belooft, neem ik deel aan de onlinecursus Moedige gesprekken met je partner. Feit is, aldus de inleidende tekst, dat een liefdesleven niet altijd over rozen gaat: ‘Als jullie lastige onderwerpen kunnen bespreken, blijven jullie langer en gelukkiger in jullie relatie, en meer betrokken bij elkaar.’ Het niveau valt tegen; alsof dit soort relatietherapie alleen bedoeld is voor koppels die écht geen zinnig woord met elkaar kunnen uitwisse­ Afbeeldingen: Jonas Mekas, As I Was Moving len – voor mannen die stuurs gaan zwijgen Ahead Occasionally I Saw Brief Glimpses of als ze hun zin niet krijgen. Een van de Beauty, 2000 De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 22

The art of contemporary printing

printing.diekeure.be [email protected] diekeureprinting

DK-advert_372x255_DWR_ZW.indd 1 2/03/21 09:00 De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 23

23 Beeldende kunst 35 Architectuur en vormgeving Seth Siegelaub. ‘Better Read than Dead’ Renzo Martens. White Cube Superstudio en Gianni Pettena Roel Griffioen Johan Hartle Christophe Van Gerrewey Léonard Pongo. Primordial Earth. Traces of the Future Inhabiting the Landscape Benoît Vandevoort 43 Nieuwsberichten Dagmar Dirkx Wissels John M Armleder & Guests. Lezingen It Never Ends 37 Publicaties Tentoonstellingsagenda Pieter T’Jonck Lieux de Papier. Adrien Tirtiaux Cy Twombly. Homes & Studios en Jef Geys Eléa De Winter 47 Colofon Christophe Van Gerrewey Claire Fontaine. Human Strike and Marc De Blieck. Traces the Art of Creating Freedom Steven Humblet Steyn Bergs Anna Boghiguian. A Short Marcel Smets. Fundamenten van Long History het stadsontwerp maart – april 2021 Zeynep Kubat David Peleman 210 jaargang 35

&Beeldende kunst Renzo Martens. White Cube. In de filmWhite Cube pre­ senteert Renzo Martens zijn jarenlange werk in Congo. In twee gebieden van de Democratische Republiek Congo volgt hij de historische sporen van Unilever, de Brits-Nederlandse onderneming waarvan het donkere succesverhaal op de plantages begon met de extractie van palmolie. Martens vertrekt vanuit de westerse kunsttheorie, die hij met gespeelde naïviteit projecteert op de situatie van de planta­ ges. Zijn perspectief is, enigszins simplistisch, gebaseerd op de traditie van de institutionele kritiek, en op de ervaring dat ook Unilever haar laatkoloniale praktijk op een marke­ tingvriendelijke manier ensceneert door middel van art- washing, met name door het financieren van musea. Daartegenover formuleert Martens goedbedoelde kunstpo­ litieke mantra’s: ‘Waar ik echt van houd bij kunst,’ zegt hij op een gegeven moment in de film, ‘is dat het inclusie en diversiteit mogelijk maakt, evenals liefde en kritiek.’ Dit is het uitgangspunt: de evidente onverenigbaarheid van het kritische westerse kunstdiscours met de extreme armoede rond Centraal-Afrikaanse plantages als gevolg van het neokolonialisme. In de geest van deze houterige premisse zoekt Martens zijn rol, op een ietwat clowneske manier flane­ rend – in wit hemd, leren schoenen en soms met hoed – door het tropische landschap tussen de verarmde landarbeiders, die op hun beurt blootsvoets met machetes hun levensbe­ hoeften aan de natuur onttrekken. Het gewetensconflict dat de beelden oproepen (ook het leitmotiv van Enjoy Poverty uit 2008) – ‘Ik heb mijn hele leven geprofiteerd van ongelijkheid en armoede’ – fundeert het centrale thema van de film. Om dit conflict tot het uiterste door te voeren, zet Martens een ‘kritische kunstpraktijk’ op, met plantagearbeiders en met bewoners van een ‘postplantage’ – een min of meer autonoom beheerst, biodivers stuk land in de onmiddellijke nabijheid van de Unileverplantage. De situatie van de arbei­ ders, die van minder dan een dollar per dag leven, kan nau­ welijks meer verschillen van het kunstdiscours en de artis­ tieke problemen in de westerse metropolen. In die setting organiseert Martens een ‘kritische’ conferentie, waaraan onder meer (via Skype) Richard Florida deelneemt, theore­ ticus en apologeet van de gentrificatie. Florida zegt wat hij te zeggen heeft – kunst vormt de voorwaarde voor sociale ontwikkeling (‘artistieke creatie komt vóór wegen… scho­ len… ziekenhuizen…’) – en het is, althans op dit punt, niet echt duidelijk wie er door Martens’ ironische enscenering bespot wordt. Hoe evident de hypocrisie van de westerse kunst ook is, het gevoel blijft hangen dat een aantal acteurs (Florida, maar ook sommige plantagearbeiders) slechts figuranten zijn in een enigszins narcistisch experiment. De zoektocht van de kunstenaar naar een rol – als zelf­ kastijdende bedelmonnik, of als een Tijl Uilenspiegel die iedereen te slim af is – is tot op dit punt in de film eerder een vorm van zelfonderzoek, gekleurd door wit schuldgevoel over onder meer culturele privileges, dan een analyse van Renzo Martens, White Cube de historisch-politieke situatie in Congo. In zekere zin gaat © White Cube, Renzo Martens, Pieter van Huystee Film, 2020 het om een theologisch project; het witte hemd van de kun­ stenaar is emblematisch voor de morele zuiverheid waar hij zo krampachtig naar streeft. (waarbij de CIA betrokken was) – geen onderwerp voor De lokale arbeiders worden nu expliciet gemotiveerd om kri­ Deze structuur van witte schuld lijkt weliswaar politiek, Renzo Martens. Eerder dan reële conflicten aan te kaarten, tische kunst te maken, en Martens effent op exemplarische maar eigenlijk gaat het om een moreel gebaar. Ondanks wordt een moralistische politieke kosmos van slachtoffers, wijze de weg voor de zwarte bevolking van Congo naar de toespelingen op de bedrijfsgeschiedenis van Unilever zijn de identiteiten en privileges geschetst. Congo is geen plek voor white cube. Het is een paradigmatische verschuiving, aange­ voor het Congolese volk historische momenten – opstan­ politieke strijd, maar een ruimte vol armoede en – al dan zien de soms ironische, soms sarcastische toon van de film den, formele dekolonisatie, Lumumba’s bewind en zijn dood niet ironisch – artistiek-economische ‘creativiteit’. De poli­ naar de achtergrond verdwijnt, en ‘echte’ mensen op de tieke terminologie komt dan ook onhandig over als Martens voorgrond treden. Martens stapt nu, gelukkig, uit de rol van bijvoorbeeld beweert dat hij ‘de arbeidersklasse’ in staat wil presentator van satirische televisie en wordt een facilitator, stellen zinvol gebruik te maken van ‘gentrificatie’. die samen met de bewoners van Leverville een artistieke De goedbedoelde inspanningen op de Unileverplantage situatie creëert. Er worden bijvoorbeeld kleifiguren gemaakt worden uiteindelijk de kop ingedrukt. Onder het voorwend­ die de ervaringen van de plantagearbeiders moeten uitdruk­ sel dat de producties van de kunstenaar onrust veroorza­ ken; bijzonder pertinent is de visualisatie van een verkrach­ ken, worden hij en zijn ploeg door Unilever van de plantage ting, die tegelijk de persoonlijke ervaring van de maker verdreven. Er zijn enkele confrontaties en protesten – als (Irene Kanga) en een belangrijk historisch moment beli­ eigenaardige kunstenaar heeft Martens toch enige sympa­ chaamt: na de verkrachting van een vrouwelijke plantage­ thie opgewekt – die de repressieve structuren van het post­ arbeider deed er zich in Leverville in 1931 een opstand voor. koloniale bedrijfsleven kort openbaren. Opvallend genoeg Als katalysator van Richard Florida’s culturele theorieën bereikt ook de zoektocht van de kunstenaar naar een rol op promoot Martens de artistieke productie van de plantagear­ dat moment een hoogtepunt. Hij breekt in tranen uit voor beiders door middel van de Cercle d’Art des Travailleurs de de camera, alsof zijn persoonlijk lijden een teken is van Plantations de Congo (CATPC), die hij al in 2014 oprichtte morele integriteit – een christelijk motief dat tegelijk het samen met René Ngongo, een Congolese milieuactivist en latente egocentrisme van het hele project onderstreept. bioloog. Het beeldhouwwerk van de plantagearbeiders zal Martens zet zijn werk voort in Leverville – een voormalige naar westerse musea worden gebracht, eerst in de vorm Irene Kanga, Forced Love plantage die werd opgericht door William Lever, die samen van 3D-prints in chocolade, en vervolgens in het echt. Het Risquons-Tout, Wiels, Brussel, 2020, foto Philippe De Gobert met zijn broer aan de oorsprong lag van het latere Unilever. grote project dat in de film wordt gedocumenteerd, is uitein­ De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 24

GAGARIN the Artists in their Own Words

Founded in the millennium year 2000, the artists’ magazine GAGARIN documents the first decade(s) of this century in artists’ writings. The complete GAGARIN oeuvre of 33 issues is now collected into a box and is available in a numbered, signed and limited edition of 120 onon a a first first come, come, first first served served basis basis. at € now 600,- € only. 600,- only, postage not included. To order, please visit www.gagarin.be To or contactorder, please [email protected] visit www.gagarin.be or contact [email protected]

A G P 6#2 L IDA ABDUL Los Angeles to Kabul to Balkh 12 #2 JEff GABEl The Very Best of Graf Salwàr dej Striës : an illustrative compilation taken from Salwàre 8#2 ADRIAN PACI Between the lines 5#2 VITO ACCONCI / ACCONCI STUDIO 6 Buildings, Landscapes & Cities: oder Die Magdalena von Bozen by Carl Zuckmayer 8#1 RIA PACQUÉE Street Rambling 16 #1 NIkOlAus GANsTERER PSYCHORÉOGRAPHIES First responses to a site / situation & the beginnings of a conceptual proposal 17 #1 PEDRO PAIVA + JOãO MARIA GusMãO An ostrich with a great sense of humor, 6#1 BORIS ACHOUR OPERATION RESTORE POETRY 12 #1 MEkhITAR GARABEDIAN I Remember Nora Karagugian, May 2011 a Portuguese custard tart with a hard-on, a Communist squirrel, and a blonde moustache that can be seen for miles. version to shout extremely hard, alone or in public, with the voice of a Marines instructor. 8#1 DORA GARCÍA TWICE TOLD TALES 4#2 PANAMARENKO FROM FERRO LUSTO TO PEPTO BISMO — Some letters from Panamarenko to Bedrich Eisenhoet 9#1 sAÂDANE AfIf 58:22 & Some Words 7#2 AGNÈS GEOFFRAY The enchanted ones (11 songs) 4#2 NINA PAPACONSTANTINOU ‘mark me! – that pen – must ever be mended! Herein, madam, lies the secret, 4#1 EIJA-LIISA AHTILA “WORDS” 13 #2 sIMRYN GIll Two improvisations on old English nursery rhymes the soul, of intensity’ (from Edgar Allan Poe’s, How to Write a Blackwood Article) 15 #1 JANANNE Al-ANI Proving Ground 8#1 D OUGLAS PARK Misagreement 3#1 LIAM GILLICK Weekendish (Boom, Crash, Bling) 10#2 ALLORA & CALZADILLA Notes for “A Man Screaming is Not a Dancing Bear” 9#2 PhIlIPPE PARRENO What do you believe 8#2 fERNANDA GOMEs notas inúteis / notes for nothing 12 #2 lARA AlMARCEGuI Démolition de la Grange Vayssie 3#1 JÜRGEN PARTENHEIMER On order and passion 4#2 JOSEPH GRIGELY Another Story 3#1 TARIQ ALVI Schizofrenic Eyes Schizofrenic Eyes 2#1 SIMON PATTERSON Proposal: Manned Flight 1999- 8#1 KRIST GRUIJTHUIJSEN Quote on Quote 9#2 GhADA AMER La moitié du monde 2#1 GIUSEPPE PENONE Il verde è l’equilibrio tra luce ed ombra 17 #1 JOãO MARIA GusMãO + PEDRO PAIVA An ostrich with a great sense of humor, 14 #2 CARlOs AMORAlEs Newspaper Interventions — Historical Development of the Plot Within the Chilean Context a Portuguese custard tart with a hard-on, a Communist squirrel, and a blonde moustache that can be seen for miles. 14 #1 JuAN PéREz AGIRREGOIkOA Sheet Music 13 #2 lEONOR ANTuNEs a viagem do fio 11 #1 GONkAR GYATsO NAM YIK — words from the sky 11 #1 lIA PERJOVsChI mind maps / 1999 – today 7#1 KADER ATTIA Sans titre 2006 H 15 #2 DAN PERJOVsChI Anthology 12 #1 fABIENNE AuDéOuD Everything should be said before one actually starts talking… 12 #1 RAYMOND PETTIBON No Title (Liking more the) 10#1 PETRIT HALILAJ Communication seems to be lacking us as well 13 #1 sVEN AuGusTIJNEN Story “Dead of Patrice Lumumba” by Jacques Brassinne, RTBF broadcast, April 1, 1974 13 #2 PRATChAYA PhINThONG Untitled, 2012 9#2 kATI hECk Kati once again tells stories 15 #2 AMAlIA PICA A film script in a made up language (aren t they all?) B 12 #2 JEPPE hEIN 05/01/12 4#1 KRISTEN PIEROTH Mein Flug über den Ozean 7#2 JOHN BALDESSARI A Person Wears Many Masks and Perhaps We Are Not Who We Think We Are 16 #2 CAMIllE hENROT & MARIA lOBODA Choose your own adventure by CH & ML 10#2 FALKE PISANO About artistic production as speech-acts, the performative aspect and questions of efficiency 1#2 MIROSLAW BALKA Ksia¸zki (Books) 6#2 THOMAS HIRSCHHORN “Utopia, Utopia = One World, One War, One Army, One Dress” in relation to reflection and transparancy. 1#1 STEPHAN BALKENHOL Meeting with Stephan Balkenhol 11 #1 JENNY hOlzER AKA 2#2 MICHELANGELO PISTOLETTO Progetto Arte dopo l’undici settembre 11 #1 ROsA BARBA A re-enacted phone call between two Presidents with the possible dialogue that resulted in the Watergate affair 14 #1 DAVID hOMINAl Untitled — Part of Onion Bread and Repression ... sorry, sorry, sorry...... politics, politics, politics... 7#2 PAOLA PIVI THANK YOU FOR SHARING LOVE 7#1 ARTUR BARRIO Espacos Para A(a)RTE CONTEMPORânea...... kiss, kiss, kiss...... politics, politics, politics...... politics, politics, politics...... dollar, dollar, dollar...... ciao, ciao, ciao...... bread... 12 #2 WIlfREDO PRIETO Real virus - programming codes 7#1 THOMAS HUBER Souverän seiner selbst 4#2 ORLA BARRY YEAR X 3#2 OLAF PROBST Mc loop + Undrawn Monografie of Johannes Meinhardt 13 #1 MAssIMO BARTOlINI 25 aprile 1936 I 14 #1 lAuRE PROuVOsT these printed words is a big whale 13 #1 RICARDO BAsBAuM [small operatic event] would you like to participate in an artistic experience? 16 #1 CRIsTINA IGlEsIAs Phreatic Zone R 17 #1 ERIC BAuDElAIRE Ante-Memorial, 2011-2016 — Correspondence 10#1 INGRIDMWANGIROBERTHUTTER Angel dark 16 #1 ARAYA RAsDJARMEARNsOOk A Conversation Between Two Arayas 1#2 B ILI BIDJOCKA NKWEL BA YI DJAM OU NOMB BEE 9#2 RuNA IslAM This is the first line 6#1 PETER REGLI die Liebe kommt - die Liebe geht 17 #1 kAsPER BOsMANs Hazard — Four truck light messages for highway communication, performed by a single tractor. J 1#1 GUY ROMBOUTS Dada, etcetera... 4#2 GUILLAUME BIJL “The earliest years of the Earldom of Watou” (Historical Drama) 6#2 ALFREDO JAAR LUCIDITY 8#2 uGO RONDINONE Lines out to silence 10#1 PIERRE BISMUTH Friday 28 October 1994 3#1 LEFEVRE JEAN CLAUDE A C T D L M R S S 1 9 9 0 13 #1 AMANDA ROss-hO Seven Internal Memos (SHOT GLASSES) (2 ICE TEAS) (CARDBOARD) (RECEPTABLES) 1#2 SILA BLUME Versuch zur Abschaffung des Opfertums (mit Auszügen aus Persönliches Wörterbuch) 13 #1 PIERRE JOsEPh “Textes anaglyphes” – L’étoile a pleuré rose Arthur Rimbaud (ROCKING CHAIRS) (YELLOW SWEATSHIRT) (BREAKFAST) 10 #2 MICHAËL BORREMANS In fact I am a sculptor 7#1 ILONA RUEGG Parcours 1#2 WILLEM BOSHOFF Bangboek (The Book that is Afraid) K 10#1 ED RUSCHA NOOSE AROUND YOUR NECK 14 #2 IRINA BOTEA Sca˘ieni Boldes¸ti: … 15 #2 hIWA k Let There Be Darkness — For A Few Socks of Marbles — My Father s Color Periods S 2#2 LUCHEZAR BOYADJIEV Lunch allover, no wine, no invitations, just come as you are and walk in whenever you like… 16 #1 shREYAs kARlE Testing Typewriters / Explaining the explanation 2#1 ANRI SALA Here is the recipe for Byrek 5#2 SERGEI BRATKOV DREAM / five years ago / 2#1 BHUPEN KHAKHAR Maganbhai’s Glue 7#2 ELINA SALORANTA KITCHEN CONVERSATIONS 4#1 FRÉDÉRIC BRULY BOUABRÉ Pour moi, “l’Art”, c’est le savoir faire des sublimes œuvres innocentes ! 13 #2 hAssAN khAN a series of unpublished notes culled from 5 notebooks selected randomly from private notebooks (1995-2012) 12 #2 TOMás sARACENO Up there is never windy 16 #1 PETER BuGGENhOuT The lost text | The gathered text 10#1 ERMIAS KIFLEYESUS Big countries eats small countries 1#2 JOE SCANLAN The undertaker’s art (pilot television series) 9#1 lEE Bul Aubade - ligth tower texts 16 #2 MAYuMI kIMuRA In Search of Lost ( ) 5#1 TOMAS SCHMIT das wort ozean ist ca. 20 quadratmillimeter groß 5#1 AGNESE BULE LATVIESU SAPNIS 4#1 BODYS ISEK KINGELEZ Maquettes d’art post-modes 1#1 MANFREDU SCHU «Deinetwegen» Theatralische Philosophie / Akt II «THE-BLACK-MOUTH» 2#2 MARIE JOSÉ BURKI Pièce radiophonique en trois actes et quelques trous 16 #1 BEN kINMONT I Am For You (OPERA-PHILOSOPHIA-THEATRALIA) #1wlwkLFS C 7#1 SUCHAN KINOSHITA loudspeaker Johannesburg 1997 with changing whisperers 15 #2 NORA sChulTz Squiggle 17 #1 kAPWANI kIWANGA Analogue Shuffle 6#1 ZINEB SEDIRA the other side of the story 3#1 SOPHIE CALLE La visite médicale 8#2 JOB kOElEWIJN Obedience or disobedience 1#1 MARIA SEREBRIAKOVA Transparency is an important part of my work, but no one sees it. 4#1 PAOLO CANEVARI Continental 9#2 hARMONY kORINE MAC AND PLAC 8#1 RICHARD SERRA Questions Contradictions Solutions 4#2 ERNST CARAMELLE A Compilation of Writings from the personal Notebook, some in German, some in English 5#2 JOHN KÖRMELING Over auto’s en wegen in Nederland 6#1 DAVID SHRIGLEY 6 Textdrawings 15 #1 VAlENTIN CARRON löwenzorN 15 #2 zDENEˇ k kOsˇ Ek « I am a rainologist and a stormologist» untitled 7#1 SANTIAGO SIERRA Canvas measuring 1000 x 500 cm suspended from the front of a building 6#1 ROSEMARIE CASTORO What is the Difference between Architecture and Sculpture? 11 #2 JOsEPh kOsuTh ‘Intentio (Project)’ 1984 / 1985 — notebook and completed work 11 #2 ROMAN sIGNER the pages of October 2010 from Roman Signer’s agenda 10#2 JOTA CASTRO Artforum; mi sombra y la probabilidad de mi muerte. 11 #2 MATEJ kRéN Scanner 3#2 NEDKO SOLAKOV “On the Wing.“ 1999-2000 — 14 Texts on the wings of six Boeing 737’s, Luxair. 14 #1 AslI ÇAVus¸OGlu˘ Book Summeries 5#1 GABRIEL KURI Twenty one problem reminder (bad and good) 3#1 BEREND STRIK & ONE ARCHITECTURE Tourette House 10#1 PAUL CHAN Oh Gertrude 3#2 SURASI KUSOLWONG The Sun and The Moon 6#2 LOULOU CHERINET The Allegory of the Cock T 11 #2 AlICJA kWADE Being Marylin Monroe — Being Christian Diestl, Marlon Brando — Being Gregory Peck, 11 #2 PAOlO ChIAsERA Painting 1 — Analysis and Convergence Dr. Edwardes, John Brown — Being Lisa Brendl, Joan Fontaine — Being Sabrina, Audrey Hepburn 15 #1 sVEN ‘T JOllE “Khosh Amadid” 9#1 ADAM ChODzkO Calenture 2#2 FIONA TAN ‘Saint Sebastian’ (Work in Progress) 12 #1 VAAsT COlsON Desperately trying to be a writer — Pursuing the Tanger tradition, an excerpt L 14 #2 kOkI TANAkA Los Angeles to Myanmar 6#1 JOOST CONIJN CHERNOBYL 2#2 ANDY LELEISI’UAO pU’e lE agAgA ‘i’iLa — Letters of different feet 6#2 JENNIFER TEE The State of Limbo – The Teargarden 15 #1 lEO COPERs HISTORIA 5#2 MARK LEWIS A Film, a Painting, a Photograph: Some Notes on Pictorialism 12 #1 JAVIER TéllEz ARTAUD REMIX 3#2 PATRICK CORILLON Âne 13 #1 DAVID lINk love-letters, first derivative 16 #2 ADRIEN TIRTIAux Rhapsody in Black 12 #1 ABRAhAM CRuzVIllEGAs Autoconstrucción 16 #2 MARIA lOBODA & CAMIllE hENROT Choose your own adventure by CH & ML 11 #1 GRAzIA TODERI ...orbite rosse... 6#1 MINERVA CUEVAS Public lighting and moonlight 12 #2 BART lODEWIJks The Flanders Peninsula 16 #1 DIEGO TONus Noi siamo gli Altri 11 #1 fRANÇOIs CuRlET Livre d'or 2#2 BERND LOHAUS Texte 15 #2 ANA TORfs Reading Rocks 9#2 MIChAEl CuRRAN OPEN PAGE 6#2 CAPITAINE LONCHAMPS “BOUM” 13 #2 MARIO GARCIA TORREs Xoco — The Kid Who Loved Being Bored D 3#2 KEN LUM Conversations 5#2 JOËLLE TUERLINCKX selectgagarin 13 #2 DENNIs TYfus Bookkeeping 5#1 HONORÉ D’O And if you do decide to.doc M 14 #2 JOsEf DABERNIG ZlatePiesky Rocket Launch 15 #1 GOshkA MACuGA Preparatory Notes for a Chicago Comedy, 2014 V 4#1 ANNE DAEMS In the supermarket a bundle of leeks lay on a pile of newspapers. 10#2 JILL MAGID Becoming Tarden – Epilogue 11 #2 EulAlIA VAllDOsERA EL PODER DE LOS OBJETOS 9#2 ANNABEl DAOu the gun is cocked 3#2 MARK MANDERS Waarom hebben wij tijd om over ons lichaam na te denken? 3#1 PATRICK VAN CAECKENBERGH à pied d’œuvre 14 #2 BERlINDE DE BRuYCkERE En ik weet dat ik anders kijk, anders voel door wat ik las. Tijd trekt mij steeds weer weg uit het geluid waar ik van hou 6#1 ANNE-MIE VAN KERCKHOVEN 3 Texts 10#1 DAVID MAROTO Disillution 2#2 RAOUL DE KEYSER Letters to André du Bouchet 8#2 MARIlOu VAN lIEROP I don’t think he knew the details, but I think he knew 14 #1 POl MATThé MÅ KUN 16 #2 MARIANA CAsTIllO DEBAll Prelude and fuge 15 #1 ERIk VAN lIEshOuT WE ARE Hermitage 8#2 PAul McCARThY Meat Cake Texts 9#2 EDITh DEkYNDT Toute ressemblance avec des personnes, existantes ou ayant existé, est pure coïncidence. 7#2 PHILIPPE VAN SNICK Rood, Geel, Blauw & … 12 #1 ChRIsTINE MEIsNER Ausuferung / 1 1#2 WIM DELVOYE Love Letter # 3 14 #1 MARIJkE VAN WARMERDAM From time to time 10#2 JONAS MEKAS FRIENDS 10#1 DANNY DEVOS The Events of 22 June as written down by DDV on 28 June 2009. 11 #1 PhIlIPPE VAN WOlPuTTE ÆTERNUS 2#2 ANNETTE MESSAGER A one word contribution 14 #2 ThEA DJORDJADzE Untitled 13 #1 sANDRA VásQuEz DE lA hORRA Las formas del lenguaje 9#1 PhIlIP METTEN renumberdelete 8#1 NATHALIE DJURBERG “Jag sysslar givetvis med trolleri” 7#1 BERNARD VILLERS Mes ABéCéDaires 3#1 TRINH T. MINH-HA Boundary Event 7#1 NICO DOCKX exerpts from an unrealized comic book 1#2 HENK VISCH Van de kers zal men alleen de pit bewaren. 9#1 AlEksANDRA MIR Early Spring in Sicily 2#1 STAN DOUGLAS Proposal for a Production of Lulu 9#1 DANh VO Henry Kissinger’s Acceptance Speech for the Peace Nobel Prize 1973 10#2 HELEN MIRRA Northern Minnesota Bird Rainbow 5#1 PETER DOWNSBROUGH Some …notes… 16 #2 JulIus VON BIsMARCk Talking to Thunder 17 #1 IEVA MIsEVICˇ Iu¯ TE˙ Performing on the streets of New York — October 2016 1#1 MARLENE DUMAS Titels, eerste name en verkleinwoordjies 12 #2 sANTu MOfOkENG Let’s talk… W 4#1 JIMMIE DURHAM In the Joyeria of the Zanahorias 4#2 PIETER LAURENS MOL The Limit to Which Man Can Reach Out into Space — atelierbewegingen 2000 - 2003 9#1 APIChATPONG WEERAsEThAkul Jogging along the Swamp E 4#1 JONATHAN MONK Dear Mr . Kounellis 15 #2 AI WEI WEI On Censorship 14 #1 lATIfA EChAkhCh les fruits de mon ami 7#2 MATT MULLICAN Trance performance Zürich 2003 5#1 LOIS FRANZISKA WEINBERGER HOME VOODOO II 16 #1 OlAfuR ElIAssON Work Word World 1#1 JUAN MUÑOZ Standard introduction to lectures 5#2 LAWRENCE WEINER ... EN ROUTE TO ... 3#2 A Y s¸ E ERKMEN Ardarda iki kahve 15 #1 OsCAR MuRIllO Mi nombre es Belisario Caicedo Florez 17 #1 JAMEs WEllING Undergrad Project 16 #2 OIER ETxEBERRIA “Kontzertu Ekonomikoa” N 11 #2 TINTIN WulIA Pupae 8#2 CERITh WYN EVANs PASOLINI OSTIA REMIX 8#2 ERWIN WuRM How to go from size 50 to 54 12 #1 MARC NAGTzAAM Title-Track / Second Version / Installation Views / A Hint of Articulation 2007 – 2011 – Ongoing F 5#2 MAURIZIO NANNUCCI Anthology — 1967/2004 X 13 #1 MATIAs fAlDBAkkEN THE THE GREEK GREEK RUN RUN 10#2 OLAF NICOLAI Movements 8#1 SISLEJ XHAFA Toothpick 11 #1 hARuN fAROCkI War Always Finds a Way 13 #2 NAVID NuuR WHEN TEXT BECOMES YOUR EX Y 3#2 CHRISTOPH FINK Que la geste artistique... O 1#2 LI YONGBIN An ever-lasting memory 7#2 OLIVIER FOULON Redites et ratures 6#2 MARCEL ODENBACH Ich bin müde von Ein- und Auspacken, 5#2 LIANG YUE “Good night, my darling. I wish there is no endless rain in my dream” 2#1 MICHEL FRANÇOIS L’ivresse, comme apparition triomphale de la plante en soi. 12 #2 AhMET ÖGüT Strategic Diagram for Non-hierarchical Participatory Radical Democracy 14 #2 luCA fREI Take In / Let Go (work in progress) Z 5#1 ROMAN ONDÁK Star City 9#1 PETER fRIEDl Stones for America 7#2 CARLA ZACCAGNINI Forking Paths, Crossroads: geometric progression: one event, three accounts, nine versions 17 #1 YukI OkuMuRA That Night 15 #1 ChIARA fuMAI The Criminal Woman, Act II. La Donna Delinquente 13 #2 héCTOR zAMORA my hotel was the desert 2#1 WILLEM OOREBEEK BLACK OUT embrace 8#1 QIU ZHIJIE Blackboards 14 #2 BAuDOuIN OOsTERlYNCk LE CORPS SILENCIEUX 17 #1 fABIO zIMBREs Ficcão cientifica 6#2 HANS OP DE BEECK Sea-view 5#1 ANATOLI OSMOLOVSKI For the Apartment and for the Office 2#1 TSUYOSHI OZAWA The Nasubi News : Special New Years Edition - No. 13. 9/23 - Early Summer Edition - No. 15. 20/10 De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 25 delijk een eigen museum: een white cube midden op de plan­ tage, gerealiseerd in samenwerking met de minister van Toerisme. Fondsen worden verkregen door het artistieke werk en de succesvolle marketing ervan. De kijker is getuige van de, schilderachtig gedocumenteerde, totstandkoming. We volgen plantagearbeider en kunstenaar Matthieu Kasiama naar New York voor een tentoonstelling waarover The New York Times uitgebreid bericht. In het algemene ver­ loop van de film zijn er plotseling twee dingen gebeurd: Renzo Martens is geheel naar de achtergrond verdwenen en de ironische, experimentele opstelling van ‘kritische kunst’ op de plantages heeft plaatsgemaakt voor de concre­ te schepping van hulpbronnen en financiële middelen. Hoe minder de film en de projecten die worden gedocu­ menteerd om Renzo Martens draaien, des te beter lijken beide te werken. Het valt te hopen dat de dramaturgische ontwik­ keling in de film ook een evolutie in het oeuvre van Martens weerspiegelt. Het koloniale geloof in de heilbrengende kracht van kunst (en in de westerse fictie van dewhite cube) blijft echter – verrassend genoeg – overeind. Johan Hartle p White Cube van Renzo Martens ging op 26 november 2020 in première op het International Documentary Filmfestival Amsterdam en in Lusanga. De film is, onder andere, te zien op 24 maart in KW Institute for Contemporary Art (Berlijn), op 25 maart in Wiels (Brussel), en op 2 april in de African Artists Foundation (Lagos), en is online beschikbaar via Picl en Vitamine Cineville.

Léonard Pongo. Primordial Earth. Inhabiting the Landscape. Zestig jaar Congolese onafhankelijkheid vormt de aanleiding voor Léonard Pongo’s solotentoonstelling in Léonard Pongo. Primordial Earth. Inhabiting the Landscape Bozar. Voor een klassiek historische blik past Pongo echter Bozar, Brussel, 2021 © Léonard Pongo resoluut. In een gelaagde expositie laat de Belgisch-Congolese fotograaf, geboren in 1988, expliciet politieke thema’s bui­ ten beschouwing, en manifesteert het Congolese landschap zich als protagonist. Een decennium geleden reisde de kunstenaar naar de Democratische Republiek Congo om de onrust omtrent de presidentsverkiezingen in beeld te brengen. Eenmaal hij was aangekomen, werd Pongo vooral door zijn persoonlijke ver­ houding tot het land in beslag genomen. Hij liet de stedelijke context voor wat hij was en trok het equatoriale regenwoud van de provincie Kasaï in, waar zijn roots langs vaderskant liggen. In het sinds 2011 lopende fotoproject The Uncanny – onder meer getoond op IncarNations (2019) in Bozar – bracht hij in een serie zwart-witfoto’s gemaakt tijdens nach­ telijke omzwervingen zijn vrienden en familie in beeld. Tussen 2017 en 2020 keerde hij terug en raakte geïntri­ geerd door kosmologieën van lokale bevolkingsgroepen zoals de Lulua, de Kuba of de Songye. Hun verhalen over het ontstaan van de wereld, waarin wordt verteld over de innige verstrengeling van dier, plant en mens, zijn een bron van inspiratie voor het langlopende project Primordial Earth, dat zich na presentaties op de biënnales van Lubumbashi en Bamako nu ontvouwt in de kleine Raadzaal van Bozar. Zonder al te veel uitleg wordt de toeschouwer onderge­ dompeld in een spel van foto’s in uiteenlopende formaten en op verschillende dragers als textiel, aluminium, fotopapier of plexiglas. We zien rode heuvellandschappen, stofwolken, schichtig wegvliegende vogels en verraderlijk kalme meren. Pongo laat zijn kunstwerken functioneren als de vitale organen van éénzelfde lichaam: het regenwoud. De Raad­ zaal ademt, zweet en broeit. Op de achterste wand eist de enorme projectie Inhabiting the Landscape de aandacht op.

Léonard Pongo. Primordial Earth. Inhabiting the Landscape Bozar, Brussel, 2021

Een onheilspellende, bezwerende soundtrack doet de expo­ Kasaï-regio, leren ze al vroeg om niet buitenom, maar mét sitie baden in een haast apocalyptische sfeer – al is het onze­ de natuur te leven, in een symbiose die eveneens een oor­ ker of je getuige bent van het begin dan wel het einde van de sprong vindt in spirituele kosmologieën. Ze voeden het idee wereld. Het ritme valt slechts te ondergaan, en ook op de dat de mens afhankelijk is van de natuur – en niet anders­ beelden is moeilijk vat te krijgen. In een loop van een tiental om. Pongo stelde ook een hoofdstuk van Primordial Earth minuten glijden de voorstellingen zachtjes over elkaar: een tentoon in de Congolese natuur, in het landschap dat voor nijlpaard steekt even boven het wateroppervlak uit voor hij ingewijden een herkenbare symbolische lading heeft. weer kopje onder duikt, lavastromen vloeien hevig en doven Hoewel die extra laag jammer genoeg verloren gaat in het uit, terwijl de bladeren van tropische planten ritselend ver­ Paleis voor Schone Kunsten, is de opstelling in Brussel juist schijnen en verdwijnen. bedoeld als kritische bevraging van een westers getinte blik, Het landschap geeft zichzelf nooit zomaar prijs. Drie gro­ die zich op de natuur richt om haar te beheersen en te con­ tere foto’s aan de linkerwand illustreren dat treffend. Pongo troleren. bracht fragmentarische beelden van het regenwoud via Het gebrek aan titelkaartjes of een uitputtende uitleg in UV-prints aan op geborsteld aluminium en creëerde zo een Primordial Earth kan gelezen worden als een afwijzing van iriserend effect: door de breking en interferentie van licht die classificatiedrang. Pongo en curator Sorana Munsya ontstaat een schitterend kleurenspel – denk bijvoorbeeld presenteren de expositie juist als een pleidooi voor berusting aan een zeepbel. Het effect is afhankelijk van de kijkhoek, in de ondoorgrondelijkheid van de natuur. Telkens stuit je en kan plots verdwijnen wanneer de toeschouwer van posi­ op een nieuwe laag en raak je verdwaald als in een labyrint. tie verandert. Pongo maakt hier handig gebruik van: zodra De Frans-Antilliaanse schrijver en filosoof Édouard Glissant de weelderige kleuren van ons netvlies verdwijnen, onthul­ achtte het weinig zinvol om te streven naar transparantie len de foto’s hun textuur en leest het Congolese landschap wanneer het gaat over interculturele communicatie. als een robuuste doch fragiele huid vol charmante moeder­ Opaciteit of ondoorzichtigheid, of zelfs de verwarring eigen vlekjes, maar evengoed bedekt met schrammen en litte­ aan die communicatie kunnen we onmogelijk uitgommen. kens; met kraters of scheuren in de aardkorst. Dat geldt net zo goed voor de relatie tussen mens en natuur, Overdonderende schoonheid en brute kracht maken redeneren Pongo en Munsya. Primordial Earth nodigt ons immers nog geen onkwetsbare natuur. Primordial Earth uit om de controle los te laten; niet langer wij leiden de poogt ook een ecologisch bewustzijn te provoceren: hoe dans, maar het landschap. Wie daarvoor openstaat, ont­ gaan we met de natuur om onder de dreiging van klimaat­ dekt een gelaagde, zinnenprikkelende tentoonstelling. Soms verandering? Hoe willen we het landschap ‘bewonen’? Een vergt dat van de toeschouwer slechts een subtiele positie­ enkele keer staan er ook mensen voor de lens van Pongo. wissel. Dagmar Dirkx Een figuur in regenjas met witte bidon trotseert vulkani­ Léonard Pongo. Primordial Earth. Inhabiting the Landscape sche rotsformaties. Twee kinderen banen zich onverschrok­ p Léonard Pongo. Primordial Earth. Inhabiting the Landscape, Bozar, Brussel, 2021 ken een weg door het struikgewas. Volgens de tradities in de tot 21 maart in Bozar, Ravensteinstraat 23, Brussel. De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 26

John M Armleder & Guests. It Never Ends. Recent open­ de in Kanal – Centre Pompidou in Brussel het tweede luik van It Never Ends van John M Armleder (1948). De Zwitserse kunstenaar heeft de zes etages van de showroom van de voormalige Citroëngarage naar zijn hand gezet met een tij­ delijke ‘decoratie’, van voornamelijk objets trouvés; tegelijk is het een performanceproject met Armleder als curator. Het ongewoon lange parcours nodigt niet alleen uit tot een fysie­ ke verplaatsing, maar vooral tot een mentale shift. Het zat Armleder echter niet mee: hij nodigde, in de geest van de fluxusbeweging waaraan zijn werk verwant is, een groot aantal performers uit om een bijdrage te leveren aan zijn installatie, maar door de coronacrisis bleven die helaas weg. Veel van de getoonde objecten zijn niet van Armleder zelf, maar van bevriende (fluxus-)kunstenaars, die hij ver­ volgens ‘verpakt’ of ensceneert, net zoals hij dat overigens met het tentoonstellingsgebouw deed. Wanneer je via een lange hellingbaan aankomt op de tweede etage, bots je bij­ voorbeeld op een kamergrote kubus bekleed met goudfolie. Daarin weerspiegelt vaag de twee etages hoge, glanzend geverfde wand die aan de voet van de hellingbaan, op de eerste etage, de werf van de voormalige werkplaatsen afsluit. Een ronde kijkopening hoog in de wand biedt vanaf de tweede etage zicht op het verbluffende spantwerk van de werkplaatsen; met een nis onderaan de wand wordt de maquette van het toekomstige museum omlijst. Armleder onthult zo het gebouw, maar sticht ook verwarring: wat is precies zijn werk en wat is gewoon werfinrichting? Om dezelfde reden heb je voordat je het weet grote delen van It Never Ends gemist. Voor een reeks van vijf even hoge, maar in breedte ongelijke doeken met een rand van glitterverf plaatste Armleder acht buisstoelen, waardoor het geheel op een hotellobby lijkt, ondanks (of omwille van) de subtiele John M Armleder & Guests. It Never Ends. Part 2 optische effecten. Je loopt al even makkelijk voorbij aan de Kanal – Centre Pompidou, Brussel, 2021 © Hugard & Vanoverschelde en Fondation/Stichting Kanal beiaard (2020) van Charlemagne Palestine, die je voor een kinderattractie zou kunnen slijten, of aan de tijdelijke ont­ vangstruimte. En wie denkt dat het opgezette wild langs de hoofdtrap daar opzettelijk is neergezet? ‘Kunst’ poseert hier als aankleding, als achtergrond. Pas in de bovengenoemde gouden kubus – die vanbinnen kaal en wit is – krijg je ‘kunst’ te zien: een collectie dozen met miniatuurkunstwerken van fluxuskunstenaars als Dick Higgins, George Brecht en George Maciunas. Veel van de werken hebben de vorm van een reisspel, zoals een bead puzzle van Brecht of een geïmproviseerd schaakspel, maar wel tel­ kens met de ironische draai waar fluxus het patent op had. Even ironisch zijn Armleders eigen verzameling onderstebo­ ven opgehangen kerstbomen en Sylvie Fleury’s reuzenpad­ denstoel in glasvezel en autolak uit 2008 – opgesteld naast de kubus. Stilaan tekent zich een tentoonstellingsstrategie af: kunst is hier een verstekeling die lichte verwarring zaait, maar de bezoeker ook verleidt om te spelen, rond te dollen. Dat geldt zeker voor twee werken van Christian Marclay – met wie Armleder al vaker samenwerkte. Het eerste (Chaises musicales, 1996) is een reeks stoelen bekleed met stoffen met muzikale prints: al kun je deze stoelendans alleen in gedachten beleven. Het tweede (Ephemera, 2009) bestaat uit een reeks collages over muziek. Alsof de kunste­ naar zegt: zijn concerten niet mogelijk door de coronacrisis, dan creëer je ze hier maar zelf. Intrigerender is de ‘geschenk­ box’ waarin het werk getoond wordt, met name het ‘cadeau­ papier’ waarin de doos is verpakt. Het gaat om paars behangpapier met repetitieve goudkleurige, ronde motie­ ven: zeepbellen, papierkransjes voor cupcakes en complexe abstracte cirkelvormen. Aan het uiteinde van de etage blijkt dat dit derde, abstracte motief een weergave is van de drie wonderlijke bronzen bollen met zeskantige facetten die daar op een sokkel staan. Ze ontlenen hun vorm aan teke­ John M Armleder & Guests. It Never Ends. Part 2 ningen van de Duitse botanicus Ernst Haeckel. Hij tekende Kanal – Centre Pompidou, Brussel, 2021 © Veerle Vercauteren (Re)volver Art and cinema as a weapon against injustice 20.03 11.04.2021 Tentoonstellingszaal Zwijgershoek VIDEO-EXpo Sint-Niklaas

Lazara Rosell Albear & Sammy Baloji T Michael Chanan Saddie Choua Eli Cortiñas T Mónica Delgado Chumpitazi Enrique Ramírez T SEADS & Refu Interim T Fabio Wuytack T filmposters uit de collectie van Eye Filmmuseum Amsterdam De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 27

muziek lijdt aan hetzelfde euvel als de films: ze teert ongeïn­ spireerd op vage verlangens van de luisteraar. Het lange parcours langs de rekken sorteert effect: het confronteert de bezoeker met artefacten en beelden die ooit moesten bijdragen aan een sfeer van luchthartig optimis­ me. Achtergelaten in halfvolle rekken ‘werken’ ze nauwe­ lijks nog, bij gebrek aan enscenering. Onwillekeurig doet de installatie denken aan de Wirtschaftswerte (1980) van Joseph Beuys, op het cruciale verschil na dat het hier niet om fundamentele materialen en waarden gaat, maar om dingen voorbij hun houdbaarheidsdatum, dingen op de dool, mislukkingen. De kunstenaar brengt geen boodschap over, maar nodigt enkel uit om deze objecten een tweede blik te gunnen. Armleder wil niets ‘ontmaskeren’ of ‘beweren’. Er hangt melancholie over deze tocht langs objecten die zich bevin­ den in het vagevuur tussen kunst en decoratie, opwinding en mislukking, in een tochtige, afgedankte showroom, slechts opgefleurd met de schaarse, beschikbare middelen. Bij wijze van contrast – of hoogtepunt en sourdine – laat Armleder alles dan toch flonkeren op de hoogste etage. Met dezelfde banale materialen van Quicksand – tl-buizen, licht­ gevende stenen, spiegeltjes en laserlicht – schept hij een kinderlijk-feeërieke ambiance. Een kleine verzameling fluxusfilms voegt daar een dosis uitgelaten zin voor experi­ ment aan toe. Het is vederlichte kunst, zonder autoritaire gebaren, waarmee Armleder de rommelige wereld waarin we leven bijna teder uit zijn hengsels licht. Die kleine ver­ plaatsing zindert na. Pieter T’Jonck

p John M Armleder & Guests. It Never Ends, tot 25 april in Kanal – Centre Pompidou, Saincteletteplein 21, Brussel.

Lieux de Papier. Adrien Tirtiaux en Jef Geys. In 1988 Jef Geys, De Passerelle en Passerelle, 1989 wordt Jef Geys (1934-2018) door curator Franz Kaiser uit­ John M Armleder & Guests. It Never Ends. Part 2 genodigd om een tentoonstelling te maken in Le Magasin in Kanal – Centre Pompidou, Brussel, 2021 © Veerle Vercauteren Grenoble. De staalstructuur van Le Magasin werd gefabri­ gebruiker toe om van boven naar beneden te kijken (te con­ ceerd in de ateliers van Gustave Eiffel. Na gebruikt te zijn als sulteren). […] Een passerelle biedt aan de gebruiker een expositiehal op de wereldtentoonstelling van 1900 in Parijs, nieuw uitzicht (groter) op de entiteiten die zij verbindt.’ Het planten op zo’n mooie manier na, dat het abstracte, decora­ werd de structuur gedemonteerd, naar Grenoble verhuisd, doet denken aan wat Roland Barthes schreef over een ande­ tieve figuren werden. Opnieuw decoratie dus. Plus opnieuw en weer in gebruik genomen als metaalfabriek. In 1986, als re realisatie van het atelier van Eiffel, de Eiffeltoren (1889): lichte ironie. Tien grote discoballen contrasteren met de onderdeel van de grands travaux van Mitterrand, werd het elke bezoeker kan tijdens een beklimming een structuralist bronzen bollen. De rondtollende lichtvlekjes creëren een gebouw heropend als kunsthal – een van de eerste keren worden, die door naar beneden te kijken kan begrijpen hoe uitgelaten sfeer; hier zou je kunnen dansen, zoals Marclay dat industrieel erfgoed in Frankrijk tot cultuurplek werd de dingen en de plaatsen geordend zijn en wat ze betekenen al suggereerde. om­getoverd. – ‘je kennis worstelt met je perceptie, en in zekere zin is dat Na al die opsmuk oogt Quicksand op de vierde etage kaal. Geys is gefascineerd door deze situatie, maar naar goede nu juist intelligentie’. De installatie bestaat uit twee meterslange, parallelle rijen gewoonte ook sceptisch: in een fabriekshal waar metaalar­ Kaiser wordt echter door Bouchain aangeraden het plan rekken uit de werkplaatsen van Citroën. Her en der staan of beiders hun slecht betaalde werkzaamheden verrichtten, niet eens in overweging te nemen: te gevoelig (in een histo­ liggen spullen die verwijzen naar auto’s, zoals een achter­ mogen voortaan kunstenaars hun ding doen, zodat er ook risch gebouw), onrealiseerbaar (op constructief vlak) en klep of verkeerskegels. Verder ogen de rekken leeg. Er liggen ver van Parijs aan cultuur kan worden gedaan. Het is de onveilig (kinderen zouden naar beneden kunnen vallen of stapels oude tijdschriften over woningdecoratie en exoti­ vraag of de plaatselijke bevolking daarop zit te wachten. Le springen). Geys besluit zijn voorstel dan maar te documen­ sche reizen, een catalogus uit de jaren zeventig van de Magasin bevindt zich op de rechteroever van de Drac; aan teren, en dat tentoon te stellen in Le Magasin. Recentelijk Duitse modelbaanbouwer Faller, en een brochure van de andere kant van de rivier staat een appartementsgebouw ontdekte Sofie Dederen, die door de erfgenamen van Geys Kanal uit 2019. We zien afgeschreven apparatuur, flesjes, uit de jaren zestig. In de editie van 25 februari 1989 van het gevraagd werd zijn archief te beheren, dat er in 1989 een pluchen beesten, plastic speelgoed en huishoudelijke prul­ Kempens Informatieblad, waarin Geys zijn werk documen­ nooit op de markt gebrachte editie, getiteld De passerelle en laria. De collectie lijkt op wat rest na een grote opruimbeurt: teert sinds 1965, tikt hij in drukletters op een foto van deze passerelle, aan het werk in Grenoble werd gewijd – een map dingen waarvan niemand het over zijn hart kreeg om ze ‘habitation à loyer modéré’: ‘que savent-ils du ‘magasin’?’. met plannen, foto’s, tekeningen en fotokopieën, op vijftien weg te gooien. Toch klopt die anekdotische lezing niet hele­ Weinig of niets, zo blijkt uit een rondvraag. exemplaren. Dederen opende begin dit jaar, samen met maal. Op enkele plaatsen werpen gele en roze plexiglaspla­ Geys besluit een passerelle aan te brengen in Le Magasin, Wim Viaene, in Antwerpen een galerieruimte: Otty Park. ten, die tegen de rekken zijn geschroefd, een zonnig licht op een smalle loopbrug aan de binnenkant van de vier muren, De openingstentoonstelling, Lieux de Papier, nam deze editie de spullen, wat suggereert dat ze juist met zorg gekozen en zoals die zich ook bevindt aan de buitenzijde van het tegen­ als vertrekpunt voor de presentatie van een aantal werken geëtaleerd zijn. De verzameling bevat ook een ‘sub-collec­ overliggende appartementsgebouw. Van daaruit kunnen en projecten van de Belgische kunstenaar Adrien Tirtiaux tie’: ouderwetse televisieschermen tonen tweederangs (soft­ bezoekers niet alleen de wijde omgeving zien, ze kijken ook (1980), die in 2018, net als Geys, werd uitgenodigd werk te porno) sciencefictionfilms uit de jaren vijftig en zestig. De neer op de witte volumes die de Franse architect Patrick maken in Le Magasin, ditmaal door de huidige directrice mallotige decors en kostuums zien eruit als afdankertjes Bouchain in de grote hal heeft geplaatst om het functione­ Béatrice Josse. van andere films. De acteurs zijn knullig; denk aan Roger ren van dit nieuwe instituut te faciliteren. In hetzelfde num­ Het wedervaren van beide kunstenaars in Grenoble toont Vadim op een slechte dag. Het plot krijg je niet mee, want de mer van het Kempens Informatieblad schrijft Geys: ‘Een pas­ op geconcentreerde wijze de evolutie van de institutionele klankband is vervangen door Hawaïaanse muzak. De serelle bevindt zich altijd op een zekere hoogte en laat de kritiek, als er van die term nog sprake kan zijn. Zoals

Works on Paper Wait Until Spring & Editions KIJKDAGEN 12 - 18 april van 10u tot 18u LIVE ONLINE VEILING 22 april

Op deze thematische veiling rond 20ste eeuwse tekeningen, edities en gra ek is de kuize ruim en het aanbod van hoge kwaliteit.

Marcel Broodthaers is ook in deze veiling opnieuw aan zet. In het oog springen de twaalf uiterst zeldzame originele manuscripten voor ‘Lettres Ouvertes’, een perfect exemplaar van ‘Pauvre Belgique’ (1974), een eerste uitnodiging ‘Moi aussi ...’ (1964) en diverse zeldzame ephemera van de dichter-kunstenaar.

Hoogwaardig gra sch werk en originele tekeningen worden voorts aangeboden van Pierre Alechinsky, Cesar, Eduardo Chillida (met de gezochte suite ‘La indetenible quietud’ uit 1998), David Claerbout, James Ensor (‘Les bains d’Ostende’), José de Guimaraes tot David Hockney toe.

Een magistraal portret van de gevierde Paul van Ostaijen, ‘a amish poet’ (sic), door Walter Swennen ankeert een triptiek van Jan Vercruysse. De meest gezochte uitgave van Willem Frederik Hermans, nl. ‘Horror Coeli’ wordt dan weer aangeboden, naast de zeldzame volledige set/ uitgave van Georges Hugnet’s ‘Non vouloir’ (1941). Maar ook een complete set van het tijdschrift ‘Chorus’ (1968-72), in luxe-editie, een vrijwel volledige set van het Antwerpse underground tijdschrift ‘Force Mental’, een zeldzame editie van Jef Geys en een groot werk van Kati Heck maken deze Papier-sessie tot een waar feest.

Meer dan het vermelden waard zijn ook de werken van Nicholas Karakatsanis, Richard Long, Danny Matthys, Mario Merz, Panamarenko, Antoni Tapiès, Ante Timmermans, Serge Vandercam, Franz West en Rinus Van de Velde.

Voor de liefhebbers van de letteren dan: een kleine uitgelezen collectie  n-de-siècle literatuur met ondermeer Georges Rodenbach’s ‘Les Vierges’, Thomas Braun ‘L’An’, een perfect exemplaar van Elskamp’s ‘Les Sept Notre Dame des Plus Beaux Métiers’ uit 1923, en zijn ‘En symbole vers l’apostolat’ met coverontwerp door Henry van de Velde.

WALTER SWENNEN (°1946) (detail) Zonder titel (‘a amish poet’) (sic), 1980. VEILINGHUIS BERNAERTS BERNAERTSVerlatstraatVerlatstraat 18 2000 18 2000Antwerpen Antwerpen | www.bernaerts.be | www.bernaerts.be | live.bernaerts.eu | [email protected] | [email protected] | +32 | (0)3+32 (0)3 248 248 19 2119 21 Est.: €15000-20000 De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 28

Axel Vervoordt Antwerp Gallery Stokerijstraat 19, 2110 Wijnegem +32 (0)3 355 33 00 axelvervoordtgallery.com sat, 11:00–18:00 Brick Sculptures Jef Verheyen 1955– Art Per Kirkeby 1962, t/m 01/09 Antwerpen­ Group exhibition: Düsseldorf­Milano LLS Paleis valerie_traan Silence & Space t/m 01/05 Paleisstraat 140, 2018 Antwerp t/m 29/05 Showcase Lucia Bru +32 (0)3 337 03 87 llspaleis.be gallery t/m 03/04 thu–sun, 14:00–18:00 (and by appointment) Reyndersstraat 12, 2000 Antwerpen +32_475 75 94 59 Otto Boll Affiniteiten#3 10/04–12/06 Charline Tyberghein •• Dennis Tyfus thu–sat, 14:00–18:00 Elly Strik & Koen Theys www.valerietraan.be t/m 25/04 TRACES of the future >freizeit< Celebrating the 10th anniversary of vale­ rie_traan gallery. Zeno X Gallery Manfred Pernice Godtsstraat 15, 2140 Borgerhout Opening: 09/05, 15:00–18:00 Victoria Adam, BC Architects, Clarisse +32 (0)3 216 16 26 zeno­x.com t/m 20/06 Bruynbroeck, Ignace Cami, Ralph Collier, wed–sat, 13:00–17:00 Babs Decruyenaere, Benedikt Terwiel, only open during scheduled exhibitions Antwerp Art Weekend Unfold x Liam Reeves 13/05–16/05 Samengesteld door Clarisse Bruynbroeck, Madrigal Seconds Gesprek met Manfred Pernice Eline Verstegen, Veerle Wenes Marina Rheingantz Luc Tuymans Datum nog te bevestigen (zie website t/m 20/03 t/m 24/04 12/05–26/06 LLS Paleis voor updates) “OK” FERNWEH Frederic Geurts en John Van Oers Dirk Braeckman Opening weekend: 27/03–28/03, 12:00– 24/04 18:00 Middelheim­ 27/03–02/05 museum Art Gallery Middelheimlaan 61, 2020 Antwerp +32 (0)3 288 33 60 middelheimmuseum.be Keteleer Gallery De Wael 15 tue–sun Pourbusstraat 3–5, 2000 Antwerpen Leopold De Waelstraat 15, 2000 Antwerpen sept: 10:00–19:00 oct­march: 10:00–17:00 +32 (0)3 283 04 20 keteleer.com dewael15.art fri–sun, 14:00–18:00 april: 10:00–19:00 may­aug: 10:00–20:00 wed–sat, 10:00–18:00, sun, 12:00–18:00 Kunst in de Stad à peu près Arranged Frag­ Leftoeuvres Mutatis Mutandis D.D. TRANS ments Public Figure #1 Public Figure #2 George Little at Platform 6a 14/03–18/04 Stefan Annerel Tramaine de Senna Goshka Macuga t/m 09/05 Enrique Marty Opening: 25/04, Stadspark Antwerp Stadspark Antwerp One thing leads to 05/03–26/04 14:00–18:00 t/m 18/04 13/05 ­ 01/05 another Basajaun in 25/04 ­ 09/05 Philippe Van Bremdonck Wolputte Javier Pérez Otty Park t/m 09/05 01/04–04/07 FRED & FERRY Laar 54, 2140 Borgerhout Leopoldplaats 12, 2000 Antwerpen ottypark.be thu–sat, 13:00–18:00 thu–sat, 14:00–19:00 (And by appointment) Eva Steynen. fredferry.com Through my Eyes STONES, STICKS Gallery: UNRAVELED ENTANGLEMENT Benny Van den AND SAND Deviation(s) Liesbeth Henderickx Meulengracht­ Els Dietvorst Zurenborgstraat 28, 2018 Antwerp 04/04–01/05 Vrancx 7/05–26/06 +32 (0)486 209 564 deviations.be t/m 17/04 thu–sat, 14:00–18:00 (and by appointment) Antoine Waterkeyn (& Helmut Stallaerts), Thomas Verstraeten, Toon Leën, The sun shines when it really rains Mirthe Klück, Liesbeth Henderickx, Fred Michiels Robbert&Frank Frank&Robbert, t/m 24/04 Zoro Feigl, Jana Coorevits, Anne Borger nocturne: 26/03, 18:00–22:00 Micheline Van Boxelaere, Leyla Aydoslu The Secret Passage 04/04–01/05 Jan Verbruggen Szwajcer Gallery: Bovenkamer: Verlatstraat 14, 2000 Antwerp 13/05–17/07 +32 (0)3 237 11 27 +32 (0)475 44 11 27 gms.be Preview: 09/05, 13:00–19:00 Leyla Aydoslu OUT OF TIME, tue, thu, fri 10:00­18:00 (and by appointment) Opening: 13/05, 18:00–21:00 13/05–19/06 OUT OF PLACE Depression a Dortmund Lydia Hannah Antwerp Art Weekend 13/05–16/05 Jos de Gruyter & Harald Thys 13–16/05 Opening: 01/04, 14:00–21:00 02/04–29/05 De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 29

lokale Breitbart) het eind februari van dit jaar nog omschreef. Tirtiaux lijkt zich van deze evoluties bewust, maar eerder dan ze aan te kaarten of in vraag te stellen, neigt hij – zo toont vooral het stripverhaal – tot medelijden met alles wat de gedesillusioneerde medewerkers van dit noodlijdende instituut moeten doormaken. Ook uit ander werk van Tirtiaux van het afgelopen decen­ nium dat op Lieux de Papier wordt getoond, blijkt een meer voorzichtige en zelfs wankelmoedige positie vergeleken met de wat norse, contradictorische maar altijd zelfzekere strijd van Jef Geys. Zijn ruimtelijke interventies en kunstwerken zijn speels, maar bevatten ook een kinderlijke naïviteit die ironie uitsluit. In 2016 bracht hij bijvoorbeeld in het stads­ park van Leuven houten constructies aan over de tuinmu­ ren die aan het park grenzen, zodat openbare en private ruimte samensmelten – de ingreep wordt op Lieux de Papier tentoongesteld in de vorm een maquette die deels uit lego­ blokken, deels uit karton bestaat. Uit 2020 dateert een onvolledige legpuzzel van een tekening uit De Dulle Griet van Suske en Wiske, getiteld Vlaamse kanon. De brandstof van het oeuvre van Geys – verontwaardiging over het gescheiden bestaan van kunst en de ‘gewone’ wereld, hoe­ wel beide op ongelijkheid zijn gebaseerd – is in de bezighe­ den van Tirtiaux verdampt, maar zijn toegankelijke vond­ sten en voorstellen blijven desondanks kleine vonkjes veroorzaken. Christophe Van Gerrewey

p Lieux de Papier. Adrien Tirtiaux en Jef Geys liep van 22 januari tot 6 maart in Otty Park, Laar 54, Antwerpen.

Adrien Tirtiaux, La Quête des horizons, 2019 Marc De Blieck. Traces. De Gentse fotograaf Marc De Le Magasin des Horizons, Grenoble Blieck (1958) begon ooit als schilder, maar wendde zich al snel tot de fotografie. Het publiek waardeerde zijn schilder­ werk, tot De Bliecks frustratie, vooral om de vaardigheid Tirtiaux vaker doet, heeft hij zijn avonturen in Grenoble muren zodanig bewerken dat er sporen aan het licht komen waarmee het gemaakt was, terwijl hij de aandacht juist wou weergegeven in een stripverhaal, dat ook als editie ver­ van dertig jaar tentoonstellen, door bijvoorbeeld lagen verf wegleiden van zijn technisch kunnen naar een vorm van schijnt, en waarvan de originele tekeningen op Lieux de cirkelvormig weg te schuren – iets wat Pierre Huyghe in ‘puur kijken’; in plaats van kennis te nemen van een unieke Papier aan de muur hangen. Zijn eerste voorstel was om Le 1999 ook al deed in de Secession in Wenen – of door pane­ signatuur, moest de kijker deelgenoot worden van een opti­ Magasin tijdelijk te laten overstromen met water van de len uit te breken zodat de voormalige toestand zichtbaar sche ervaring. De zoektocht naar een manier om de hand Drac, iets wat de directrice maar niks vond. Daarna bedenkt wordt. van de kunstenaar uit te wissen, leidde hem naar de fotogra­ hij – Tirtiaux studeerde architectuur – een ingrijpende Geys bekritiseerde Le Magasin door te wijzen op de kloof fie. Toch was daarmee het probleem niet opgelost: nu was aanpassing van de ruimtes die meer dan dertig jaar geleden met de lokale bevolking, en maakte de arrogantie of de het niet de schilderkunstige techniek die hem parten speel­ gebouwd werden. Ditmaal is de directrice enthousiast, en hypocrisie van de macht (en van de architectuur) voor de, maar de vraag naar de intentie van de fotograaf. Waarom ze spreekt over een ‘retournement de situation’ die symbo­ iedereen zichtbaar vanaf een passerelle. Om de eigen inter­ juist dat standpunt, dat onderwerp, of die cadrage? Opnieuw lisch zou kunnen zijn voor de toekomst van Le Magasin. ne contradicties te onthullen heeft een instituut zulks nu dreigden de kunstenaar en zijn eventuele bedoelingen Dan duikt Patrick Bouchain weer op: voor hem is het voor­ niet meer nodig. De gebouwen van Le Magasin worden al belangrijker te worden dan het plezier van het ‘pure kijken’. stel uiteraard geen probleem, maar hij wijst er fijntjes op jaren aan hun lot overgelaten, politici zijn niet meer geïnte­ Het fotografische oeuvre van De Blieck kan begrepen dat de stad moeite zal hebben met een wijziging van de resseerd in de emancipatie van de periferie, en de lokale worden als een aangehouden poging om dit dwingend ver­ architectuur, wat inderdaad het geval blijkt: het is verbo­ bevolking kent het instituut ondertussen maar al te goed, zij langen van de kijker naar zin en betekenis te dwarsbomen. den om iets aan de ruimtes van Le Magasin te veranderen. het als een plek waar een ‘radicale eco-feministe’ belasting­ Belangrijk was zijn ontdekking van de laatnegentien­ Wat wel mag, en wat Tirtiaux uiteindelijk voorstelt, is de geld verkwist, zoals de website Grenoble Le Changement (een de-eeuwse fotogrammetrie: een strikte, op meetkundige

Kunstinstituut Melly kondigt haar programma voor 2021 aan, met tijdelijke tentoonstellingen en programma initiatieven.*

84 STEPS 9 april 2021 tot 20 maart 2022 Solotentoonstellingen van: Kunstinstallaties en activiteitgerichte kunstprojecten van Afra Eisma, Simon Fujiwara & Sasha Huber de Feminist Health Care Research 9 april tot 22 augustus 2021 Group, Moosje M. Goosen & Suzanne Weenink, Raja’a Khalid, Iris Kensmil & Jasmine Thomas-Girvan Lisa Tan, Domenico Mangano & 10 september 2021 tot 20 maart 2022 Marieke van Rooy, en Romily Alice Walden.

* Kunstinstituut Melly is de nieuwe naam van het instituut dat voorheen bekend stond als Witte de With Center for Contemporary Art. Als gevolg van de pandemie en lockdowns zijn onze tentoonstellingsdata onder voorbehoud. De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 30

Solitude Taus Makhacheva Mining Serendipity (2020) Buitenzintuiglijke toolkit met zeven lichaamsgerichte artefacten die elk nieuwe vormen van sporadische en toevallige collectiviteit voorstaan. Tris Vonna-Michell No more racing in circles – just pacing within lines of a rectangle (2021) Genummerde box met vier audiocassettes en een tekst van Jan Verwoert.

Eveneens beschikbaar Nora Turato in onze online bookshop: Patrick Van Caeckenbergh

Verwacht: Amy Sillman Andrea Éva Győri

Open Call Artist Residency 2022 (6 weken) Essay Residency 2022 (3 – 6 weken)

Deadline: 20.05.2021

Masereeldijk 5 2460 Kasterlee (BE) fransmasereelcentrum.be De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 31

voorschrijft. Deze werkwijze heeft als ander belangrijk voordeel dat ze vaak vreemde beelden oplevert; de composi­ ties kloppen niet en de beelden passen niet binnen conventi­ onele genres en praktijken. Ze stellen echter visuele moge­ lijkheden voor die geen fotograaf zelf had kunnen verzinnen en worden precies daardoor spannend en intrigerend. Het keurslijf van de fotogrammetrie zette De Blieck op het spoor van een onpersoonlijke fotografie waarbij de fotograaf naar de achtergrond verdwijnt en de procedure en het fotografi­ sche dispositief op de voorgrond treden. De kleine maar indrukwekkende presentatie in de Annie Gentils Gallery in Antwerpen toont zijn meest recente pogingen om het auteurschap uit te wissen. Op de eerste verdieping worden enkele beelden uit zijn reeks museale zaalzichten gepresenteerd. We zien opnames van, onder andere, de buste van Nefertiti in het Neues Museum in Berlijn, een vitrine met geodetische instrumen­ ten (gebruikt voor topografie en fotogrammetrie) en een zwarte spiegel in een lijst met geschilderde bloemen. De vraag naar het waarom van de foto’s stelt zich hier alvast niet, omdat De Blieck simpelweg in beeld brengt wat reeds waardevol is bevonden. De grootformaat werken bestaan uit verschillende aan elkaar geplakte kleinere prints op dun papier. Ze zijn zonder beschermend kader of glas op de muur geprikt. Dit maakt de beelden fragiel maar tegelijker­ tijd ook tactiel, als fotografische objecten. En precies omdat ze zich als een object presenteren verliezen de foto’s hun transparantie, en wordt de illusie doorbroken. Terwijl foto’s vaak geroemd worden om hun vermogen het afwezige aan­ wezig te stellen, mislukt dit hier: hoe herkenbaar, hoe Marc De Blieck, Trace_015 (Bergpark, Kassel), 2020 Marc De Blieck, Trace_014, 2021 Courtesy Annie Gentils Gallery scherp en gedetailleerd ook, we kijken naar een beeld, en Courtesy Annie Gentils Gallery niet naar het ‘echte’ ding uit de werkelijkheid dat door de foto wordt afgebeeld. Met andere woorden: deze beelden principes gebaseerde procedure, om objecten of gebieden thematiseren het fotografische kijken. De gebruikte groot­ stoort onze blik. Hoe langer we kijken, hoe meer we beseffen nauwkeurig te meten en in kaart te brengen, waarbij stand­ hoeklens creëert bijvoorbeeld vervreemdende perspectivi­ dat we naar een foto kijken, tot stand gekomen met behulp punt, kadrering en positiebepaling op voorhand vastgelegd sche effecten die niet aansluiten bij onze ‘normale’ kijkerva­ van technologie. worden. De fotograaf hoeft zich enkel dienstbaar op te stel­ ring, en de storende reflecties op de glazen wanden van de Een gelijkaardig spel met conventies is te zien op de bene­ len; hij interpreteert niet, maar volgt wat de procedure vitrines waarin de (kunst)objecten liggen uitgestald ver­ denverdieping van de galerie waar voornamelijk natuur­ beelden en – zowaar – ook enkele nieuwe schilderijen han­ gen. De beelden in deze ruimte zijn vervaardigd met dezelfde knip- en plaktechniek als de zaalzichten. Maar terwijl de ruimtelijke eenheid in de museumbeelden door optische effecten (zoals ‘fouten’ in het perspectief of opvallende reflecties) wordt doorbroken, is de ingreep hier drastischer. Trace_015 (Bergpark, Kassel), bijvoorbeeld, toont een zwart-witbeeld van een enigszins mistig boslandschap van ranke, kale bomen tegen een achtergrond van gefilterd licht. De plooilijnen van de kleinere prints zijn duidelijk zichtbaar. Aan de rechterkant klopt er echter iets niet: de lijn markeert een ruimtelijke breuk, waar een nieuwe smal­ le strook bos lijkt toegevoegd. Tegelijkertijd lijkt dit stuk wel heel erg op de linkerzijde van het beeld: rechts is exact dezelfde boom te zien als links, maar gespiegeld. Het gevolg is dat de kijker aan de rechterkant het deel van het land­ schap ziet dat zich in realiteit aan de linkerkant bevindt, maar daar net buiten het kader valt. Dit spel met verplaat­ sing en spiegeling vestigt de aandacht op de manier waarop het fotografisch kader een absolute grens trekt tussen bin­ nen en buiten, een grens die hier speels wordt omzeild – en daardoor beklemtoond. De abstracte schilderijen bestaan uit een raster van kleine vierkantjes in zwart, wit en grijstinten, van helwit tot diep­ zwart. Ze zijn ingevuld volgens een mathematische formule die bepaalt welk vak welke tint zal krijgen. Deze procedurele werkwijze, gestoeld op een strikte, voorgeprogrammeerde methode, maakt de schilderijen alsnog tot fotografische objecten; het resultaat van een werkwijze waarin de maker zichzelf grotendeels buitenspel zet en een extern systeem zijn handelen bepaalt. Het is deze mechanische, calculerende houding die het fotografische apparaat – immers niet meer dan een machine om de meest geringe variaties in lichtsterk­ te te meten en capteren – als nieuwe (en revolutionaire) mogelijkheid introduceerde in de beeldende kunst. Het werk van De Blieck is een poging om deze omwenteling tot in haar uiterste consequenties door te denken. Steven Humblet

p Marc De Blieck. Traces, tot 25 april in Annie Gentils Gallery, Peter Benoitstraat 40, Antwerpen.

Anna Boghiguian. A Short Long History. In elke plaats of stad waar Anna Boghiguian een belangrijke tentoonstel­ ling heeft, doet de kunstenaar grondig onderzoek naar de lokale economische en politieke geschiedenis. De herinne­ ringen en een deel van de fysieke kunstwerken die hieruit voortvloeien, neemt ze vervolgens met zich mee naar ande­ re locaties. Zo creëert ze een web van verbindingen tussen de verschillende steden waar ze actief is geweest, dat de complexiteit van historische en hedendaagse verwikkelin­ gen tussen politiek, economie en exploitatie in onze geglo­ baliseerde kapitalistische wereld spiegelt. Naast werken gebaseerd op onderzoek naar de stad Gent, zien we in deze overzichtstentoonstelling ook werk over de tinindustrie in Cornwall voor Tate St. Ives, de historische verbinding tus­ sen Egypte en Nîmes voor Centre Pompidou en de Byzantijnse geschiedenis van zouthandel voor de Biënnale van Istanbul in 2015. Boghiguian is geboren in Armenië, opgegroeid in Egypte, studeerde in Canada en woonde in Frankrijk en Indië. Dit heeft haar gevormd tot een opmerkzame, kritische wereld­ reiziger. Centraal in haar praktijk staan de gevolgen van eeuwenlange agressieve expansiedrift en hedendaagse vor­ men van kolonialisme en machtspolitiek. A Short Long Marc De Blieck, Trace #015, 2020 History begint bij de geschiedenis van de katoenhandel in Courtesy Annie Gentils Gallery Gent, die een belangrijke rol speelde in de ontwikkeling van De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 32

GALERIE MAURITS GALERIE RAMAKERS Toussaintkade 51 VAN DE LAAR +31(0)70/363.43.08 Herderstraat 6 do–za 12:00–17.00 +31 (0)70/364.01.51 zo 13:00–17:00 wo–za 12:00–18:00 www.galerieramakers.nl Laatste zondag vd maand 13:00–17:00 www.mauritsvandelaar.nl What’s on Ton van Kints en André Kruysen SUITE t/m 18/04 Romy Muijrers, Paul van der Eerden Gezamenlijke tekeningen Introducing Wido Blokland t/m 21/03 Wido Blokland (Sculptuur, wandobjecten) Vanaf 01/05 The Wait Nour-Eddine Jarram SOLO: schilderijen, werk op papier opening zondag 28/03 NEST door Abdelkader Benali De Constant Rebecqueplein 20b 28/03–04/05 +31 (0)70/365.31.86 do–vr 13:00–20:00 za–zo 13:00–18:00 www.nestruimte.nl PARTS PROJECT III – She spins the thread, she measures Toussaintkade 49 the thread, she cuts the thread +31 (0)62/890.06.91 Mila Lanfermeijer, Ana Navas , do–za 12:00–17:00 Evelyn Taocheng Wang zo 13:00–17:00 Tentoonstellingsarchitectuur: www.partsproject.nl Donna van Milligen Bielke PP-17 The community of the painted Een onderzoek naar de betekenis van Jos van Merendonk met nieuw werk herhaling, waardering en toe-eigening / t/m 21/03 een gelaagd verhaal over vriendschap, PP-18 Face artistieke verwantschap en autonomie Zhang Shujian solopresentatie t/m 02/05 Curator Melle Hendrikse Artists Talk 28/03–16/05 Mila Lanfermeijer, Ana Navas, Evelyn Taocheng Wang Over de rode draad die niet alleen artistieke werk maar ook levens WEST DEN HAAG aan elkaar verbindt. Location: Former American Embassy date TBA Lange Voorhout 102 wo–zo 12:00–18:00 www.westdenhaag.nl Tote Räume DÜRST BRITT Gregor Schneider t/m 28/03 & MAYHEW Van Limburg Stirumstraat 47 Broeders verheft u ter vrijheid +31 (0)63/398.47.83 Dries Verhoeven do–zo 12:00–18:00 29/04–20/06 en op afspraak www.durstbrittmayhew.com A Variable Number Of Things Cesare Pietroiusti Gläserner Mensch t/m 22/08 Katerina Sidorova & Wieske Wester t/m 28/03 Brutalist Marcel Breuer Agnes Mezosi Frontspace: Augensex t/m 27/06 David Roth t/m 28/03 Alphabetum VII Writing Writing Solo exhibition t/m 18/04 Jacqueline de Jong 16/04–13/06 Haraway and The Arts Circles: Reading and discussion group convened by Baruch Gottlieb 28/03–25/04 Hoogtij #65 Contemporary Art Tour The Hague 28/05

STROOM DEN HAAG Hogewal 1–9 +31 (0)70/365.89.85 wo–zo 12:00–17:00 www.stroom.nl US: Shaping Time Oddkin, Ana María Gómez López, Denise Ferreira da Silva & Arjuna Neuman, Meenakshi Thirukode, Joeri Woudstra & Robbie Barrat Online editie van ‘Uncertainty Seminars’ over hoe kunst de toekomst kan verbeelden en vormgeven. 20/03 De Staat van Verzorging Jack Engelbrecht, Koen Kievits, Jakob van Klinken, Mirjam Linschooten en Constanze Schreiber, m.m.v. Rachel Bacon Onderzoeksproject over de inzet van groen in de openbare ruimte van Den Haag. t/m 18/04 Walking Seminars Christian Ernsten & Dirk-Jan Visser Stadswandelingen in Den Haag rond verschillende thema’s en met diverse gasten. In juni volgen de podcasts. t/m 30/06 De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 33

de stad. De donjon van het Gravensteen werd al begin negen­tiende eeuw omgetoverd tot een katoenfabriek. Katoen heeft als handelsproduct in de geschiedenis van het extractieve kapitalisme een belangrijke impact gehad: het was een van de eerste industrieën die mechanische toestel­ len inzette ter vervanging van handenarbeid en een van de eerste producten die op grote schaal, intercontinentaal, werd verhandeld. Eveneens ligt het aan de basis van de traumatische geschiedenis van kolonisatie en slavernij. Boghiguians tekeningen en schilderijen worden dikwijls als uitgeknipte pop-ups samengebracht in verhoogde, drie­ dimensionale installaties: de veelkleurige menselijke sil­ houetten representeren de levens die beroerd worden door de industrieën die ze onderzoekt. Ze herinneren aan de kleurrijke poppen uit de wajang, een traditioneel Javaans schimmenspel, die enkel via hun schaduwen voor het publiek tot leven komen. De verhalen in de tentoonstelling worden verteld in geuren (letterlijk) en kleuren, maar eigenlijk gaat het over de schaduwkant van deze geschiede­ nissen in het hier en nu. De werken worden in de eerste zaal her en der afgewisseld met hoopjes aarde met katoenplanten. Op een van de schil­ derijen zien we Texaanse plantagehouders die katoen kweekten in Congo. Even verderop worden we geconfron­ teerd met Congolese dwangarbeiders, en een tekening waarop geschreven staat: ‘Before Congo Ghent imported cotton from Louisiana – Florida – Texas’. Daartegenover wordt een reeks getoond over Gentse arbeiders die, onder het opkomende socialisme in de negentiende eeuw, in opstand kwamen tegen de armoede, honger en onderdruk­ king in de katoenindustrie. De snelle, figuratieve tekeningen lijken te schipperen tussen historische informatie en meer Anna Boghiguian. A Short Long History S.M.A.K., Gent, 2021, foto Dirk Pauwels emotieve illustraties van de levens die gewijd werden aan de zachte, witte katoenbollen die in de ruimte staan opgesteld. Al wandelend wordt het verhaal dat Boghiguian brengt leesbaar, en zo werkt het voor de hele tentoonstelling. Hoewel het S.M.A.K. het nieuwe werk over de Gentse katoengeschiedenis als topattractie in de tentoonstelling adverteert, zijn het vooral de andere werken die de kracht van Boghiguians oeuvre illustreren, de werken waarin ze nadrukkelijk haar eigen ervaringen en visie verweeft. Zo is er de reeks die vanuit een eerdere tentoonstelling in Caïro in 2010 is gemigreerd naar een van de kamers van het S.M.A.K. Een rozenbed, schilderijen van rozen en een por­ tret van een vrouw zijn de overblijfselen van Boghiguians impressies van Caïro, een sociaal en politiek tumultueuze stad die bekendstaat om haar luide verkeer en stoffige stra­ ten. De kunstenaar lijkt ons mee te geven dat we zelf kun­ nen bepalen welke realiteit we voeden: die van de schoon­ heid, of van de onrust. Zelfs met een mondmasker op komen de zachte geuren binnen van aarde en zoete rozen. Een olfactorisch element keert dikwijls terug in Boghiguians werk. Ook in de grootschalige installatie The Salt Traders (2015) speelt geur een belangrijke rol. Boghiguian construeert hier een sciencefictionverhaal dat zich afspeelt in het jaar 2300 over de vondst van een Romeins scheepswrak. De kijker komt terecht in een ruimte waar een zilte geur hangt. Twee grote doeken beschilderd met de scheikundige formule voor zout zijn gedrapeerd over een ruimtelijke installatie van een scheepswrak, heuveltjes zand vermengd met dikke zoutkorrels, ontwarde stukken touw en lege mosselschelpen. Volgens de Feng Shuifilosofie heeft zout de kracht om negatieve energie te absorberen en spanningen uit ons lichaam te verdrijven. In deze ruimte representeert het echter nieuwe spanningen, tussen natuur en mens, tussen handelspolitiek en mensenlevens. Het schip in de installatie verwijst naar de zouthandel, waarvan Anna Boghiguian. A Short Long History het zwaartepunt sinds de Oudheid in het Middellandse S.M.A.K., Gent, 2021, foto Dirk Pauwels Zeegebied ligt. In het oog van de storm ligt het hedendaagse

Something that is hardly anything. © MOREpublishers & Robert Barry De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 34

Geldropseweg 84A 5611SK • Eindhoven www.lxhxb.com [email protected] do–za 13–18u en op afspraak

My heavens! with work by: Martín La Roche and Nanda Runge 28.04 / 05.06 2021 with an online introduction by Hicham Khalidi, director JvE Academie and a voice performance by Sharon Stewart

Deventer NL tonkruse.nl/RSOL

Independent publisher of books on art, architecture, visual culture, design, Jap Sam Books philosophy and theory. www.japsambooks.nl

Erik Odijk. The Academy of the Sublime | Rolando Vázquez Vistas of Modernity. Decolonial Aesthesis and the End of the Contemporary [Mondriaan Fund Essay 14] | Friedrich von Borries The World as Project. A Political Theory of Design | Maurice Bogaert The Walter Benjamin and Albert S. Project

12.02 > 28.03.2021

Een groepstentoonstelling waarin kunstenaars de verschillende en vaak disparate mogelijkheden van “zwart” verkennen in de keuze van hun media, beelden en ideeën. Met werken van volgende kunstenaars: Virginie Bailly Yazan Khalili Arne Bastien Mehdi-Georges Lahlou Daniël Bellon Allart Lakke Sergey Bratkov Jörg Madlener Karel Breugelmans Thomas Raat Johan Creten Stijn Ruys Luc Dondeyne Robert Suermondt Wouter Feyaerts Christophe Terlinden Joris Ghekiere Bram Van Meervelde Nikita Kadan Jenny Watson galerie TRANSIT Zandpoortvest 10 | 2800 Mechelen [email protected] | www.transit.be +32 15 336 336 & +32 478 811 441 19 april — 25 juni 2021 Cultuurcentrum Merksem Sarah Smolders open: vrijdag, zaterdag & zondag 14 - 18 u www.ccmerksem.be kunstINgang #17 De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 35

Istanbul, waar de keuze tussen vooruitgang en traditie voor verdeeldheid zorgt. Op tekeningen en collages die in een grid van hoge houten panelen zijn tentoongesteld, passeren figuren als Alexander de Grote tot Ghandi de revue. Er wordt gezinspeeld op de politieke hypocrisie in contraste­ rende verhalen over vrede en vooruitgang versus ecologi­ sche vernieling en oorlog. De installatie eindigt met een knipsel met een mediatieke foto uit 2011 van Obama met Erdoğan. Good Alianore is coming (2020), een kleine kamer gebouwd uit honingraten, is het meest intrigerende werk. Boghiguian beschouwt de hiërarchische machts- en arbeidsstructuren waarin bijengemeenschappen leven, beheerst door een almachtige koningin, als metafoor voor de Egyptische revo­ lutie: een monarchie die zich weliswaar omvormde tot democratie, maar onder het juk bleef van het ene autoritai­ re regime na het andere. Anderzijds refereert het werk aan de ontwrichting van de natuur, naar de grote sterfte bij de bijen, als gevolg van neoliberale deregulering. In de over­ weldigend naar honing ruikende installatie hangt het schil­ derij Mapping the Ear (2011-2014), een grote close-up van een oorschelp. Op jonge leeftijd verloor Boghiguian een deel van haar gehoor, misschien een van de achterliggende redenen dat geuren, kleuren en turbulente vormen zo’n belangrijke rol spelen in haar kunst. Boghiguian brengt ons van katoenplukkers en industriëlen naar zoutmijnen en rozentuinen, van Zuid-Franse pausen naar hedendaagse wereldleiders, en van bijenkolonies naar koloniale geschie­ denissen. Zeynep Kubat p Anna Boghiguian. A Short Long History, tot 2 mei in S.M.A.K., Jan Hoetplein 1, Gent. Superstudio Migrazione CIVA, Brussel, 2021, foto Luc Nagels Architectuur en vormgeving Superstudio en Gianni Pettena. Superstudio Migrazione is een tentoonstelling in de verleden tijd. Zelfs Rem Koolhaas, die in de catalogus wordt geïnterviewd door Véronique Patteeuw, kijkt deze keer alleen achterom, ondanks zijn gewoonte om zoveel mogelijk vooruit te denken. De Italiaanse groep Superstudio was dan ook een twintigste-eeuws feno­ meen, actief van 1966 tot 1978 en omschreven in 2004 door stichtend lid Adolfo Natalini (1941-2020) als ‘een situationistische beweging die de traditionele instrumenten van de architectuur gebruikte om niet alleen architectuur en haar trends te bekritiseren, maar ook de samenleving’. Superstudio bouwde nauwelijks, maar bekwaamde zich in zogenaamde papieren architectuur om verhalen te vertel­ len die niet alleen kunst en architectuur versmolten, maar waarmee ze bovenal literaire, politieke en filosofische aspi­ raties hadden. Om dit omvangrijke en ondertussen goed gearchiveerde en gedocumenteerde oeuvre tentoon te stellen in het CIVA, bedacht curator Emmanuelle Chiappone-Piriou een concept rond de term ‘migratie’, of zo heet de expositie althans. Ontleend aan de titel van een werk van Superstudio, een abstracte foto uit 1969 van een vlucht vogels, verwijst Migrazione naar de manier waarop ideeën ‘migreren’: ‘Net als de vogels’, zo schrijft Chiappone-Piriou in een toelich­ ting, ‘lijkt [de activiteit van Superstudio] voortdurend in beweging, waarbij ze eerder stroomt dan het terrein organi­ seert en eerder openstaat voor verbeelding dan zich te laten opsluiten door muren.’ Het zijn nogal abstracte en algemene bewoordingen die van toepassing zijn op haast elk creatief

Superstudio, Twelve Cautionary Tales for Christmas, 2.000-ton city, 1971

oeuvre, en ook de andere manier waarop de titel wordt ver­ den met een computer die alle mogelijke verlangens ver­ klaard – Superstudio was invloedrijk, en hun strategieën vuld. Alle mensen zijn onophoudelijk gelukkig. Wanneer ‘migreerden’ over de landsgrenzen heen naar generatiege­ een individu zich toch ‘overgeeft aan absurde gedachten noten als Koolhaas en Bernard Tschumi – is een evidentie: over rebellie’ wordt dat één keer toegestaan. Gebeurt het het is dankzij overname en beïnvloeding, die altijd deels van­ nog een keer, dan valt het plafond letterlijk naar beneden. uit andere contexten komen, dat kunst en cultuur ‘werkt’. Omdat de plafondplaat tweeduizend ton weegt, is de bewo­ Het ‘non-concept’ van Superstudio Migrazione heeft een ner op slag dood. In de ‘Stad met de prachtige huizen’ heeft nogal chaotische maar vooral uitermate nauwgezette iedereen dezelfde toren als woning, alleen de hoogte ver­ archieftentoonstelling tot gevolg. Honderden documenten, schilt afhankelijk van je inkomen. Op de glazen wanden objecten, brieven, foto’s, meubelstukken, boeken, tijdschrif­ worden beelden naar keuze geprojecteerd, en de bewoners ten, tekeningen, maquettes en films worden verzameld in hoeven binnen geen kleren te dragen. Als salaris krijgen ze dertien kamers en in evenveel categorieën – onvertaald coupons die ze enkel kunnen besteden aan de verfraaiing gebleven termen als Origini, Per absurdum, Sistemi du flusso van hun huis. Helemaal achteraan het nummer van en Existenz maximum, die bijna altijd aan het oeuvre ont­ Architectural Design plaatste Superstudio vervolgens de leend zijn. De bezigheden van het Italiaanse collectief wor­ ‘resultaten’ van een test over deze twaalf steden. Als je meer den uitputtend gepresenteerd, en steeds met zin voor detail dan negen van deze scenario’s best oké vindt, dan ben je en precisie. In de catalogus schrijven architectuurhistorici waarschijnlijk een staatshoofd of zou je er graag een wor­ als Beatrice Lampariello en Gabriele Mastrigli over de den. Als je al deze hypothetische steden maar niks vindt, naoorlogse, nationale context waarin een collectief als dan ben je vast heel tevreden met jezelf, terwijl je niet eens Superstudio kon ontstaan en over de levensloop van de pro­ begrepen hebt dat ze al lang werkelijkheid zijn geworden. tagonisten. Maar de diepgang en vooral de veelheid zorgen De twaalf scenario’s zijn te zien op Superstudio Migrazione, er ook voor dat de toegankelijkheid – en de mogelijke actua­ maar dat waarschijnlijk geen enkele bezoeker ze integraal liteit – van Superstudio’s voorstellen in het gedrang komt. heeft doorgenomen – er is immers zoveel te zien dat je haast Op een directe, zowel didactische als humorvolle manier niet anders kan dan van item naar item flaneren – is het was het hen er om te doen mensen met zichzelf te confron­ gevolg van een doorgeschoten historiografische aanpak. teren, door ze bewust te maken van wat er anders – en beter Voor een groep die er prat op ging guerrillatactieken te han­ – zou kunnen in hun leven zowel als in de maatschappij. teren, is het dan ook alsof er een museumplafond van meer ‘Twelve Cautionary Tales for Christmas’, gepubliceerd in dan tweeduizend ton op hun werk terecht is gekomen, en de het Britse tijdschrift Architectural Design in 1971 (één jaar aankondiging, bijvoorbeeld op de website van het CIVA, dat voor De onzichtbare steden van Calvino), is een goed voor­ dit oeuvre ‘nog steeds razend actueel’ is, wordt allesbehalve beeld. Het gaat om twaalf tekeningen die telkens vergezeld bewezen. gaan van een toelichting van zo’n driehonderd woorden; Dat het ook anders kan, hoewel niet noodzakelijk met Gianni Pettena, Paper (Midwestern Ocean), 1971/2021 beide – tekst en beeld – verbeelden een stad. In de ‘2.000- positieve gevolgen, bleek op een ontdubbelde solotentoon­ ISELP, Brussel © Isabelle Arthuis / Fondation d'entreprise Hermès ton stad’ zit iedereen in een kamer. Ieders brein is verbon­ stelling van Gianni Pettena (1940) elders in Brussel. Door De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 36 Hedendaagse kunst regio Gent Gent Galerie S.M.A.K. Kunsthal Deurle Waregem Jan Hoetplein 1 09 323 60 01 di–vr 09:30–17:30 za–zo 10:00–18:00 S & H smak.be Gent Museum BE PART Lange Steenstraat 14 Westerlaan 17 056 62 94 10 A Short Long History za-zo 11:00–18:00 Open op afspraak: di–vr, zo, 13:00 – 17:00 De Buck en tijdens events of op afspraak Zuidstationstraat 25 09 225 10 81 Anna Boghiguian Dhondt- Tijdslot reserveren via www.be-part.be www.kunsthal.gent of +32 56 62 94 10 wo– za, 15:00–18:00 en op afspraak t/m02/05 [email protected] Gesloten: zondag en feestdagen / www.be-part.be Herfstvakantie 18/10–18/11 Uit de Collectie: Museum Dhaenens Interplays www.museumdd.be Dirk Braeckman, Paul www.galeriedebuck.be for a Small City / Rebuild by www.siegfrieddebuck.be Felix Kindermann Kooiker, Gerard P. Fieret, Richard Venlet 19/03–09/05 Eerste renovatiefase door Suspicious meetings t/m 21/03 SVR-ARCHITECTS zal tot Annelies Štrba Hypermarkt het najaar van 2021 duren. t/m 30/05 Johan Clarysse S.M.A.K. Beweegt t/m 17/04 In De Ruimte 19/03–11/04 Tijdens deze periode is het Tekenen in Lockdown museumgebouw gesloten maar staat Fotokabinet: W. Vynck t/m 02/05 Bioscopic Books MDD niet stil. Vanuit Platform 6a in t/m 17/04 Otegem werkt het team aan extra- Bruthaus Artist in Residence Tine Guns, Inge Ketelers & muros projecten. Schilderijen Adam Leech Isolde Vanhee Gallery Hervé Martijn t/m 30/01/2022 24/04–12/06 Molenstraat 84 16/05–20/06 0473 63 69 63 Broodthaerskabinet Endless Exhibition – za–zo 14:00–18:00 Hedendaagse juwelen Permanent Deinze [email protected] permanently on view: 0473 63 69 63 en objecten van Martin Belou, Bram de Jonghe, Olivier De Vrienden v/h S.M.A.K. www.bruthausgallery.be Siegfried De Buck Goethals, Rudi Guedj, Jesse Jones, Prem tonen: Anna Zacharoff | Krishnamurthy, Egon Van Herreweghe Galerie Permanent Newspace: That clinking, Entrée & Thomas Min, Charlotte Stuby, Joëlle t/m 28/03 Tuerlinckx, Steve Van den Bosch, Emma D’Apostrof clanking, clunking Van Den Broeck & Mark Grootes Pastoriestraat 59 0494 53 45 66 William Ludwig Lutgens Hello, are we in the show? vr–zo 15:00–18:00 en na afspraak Kristof (comment voir la même autre DEVELOPMENT www.dapostrof.be Frontspace: Terra e Accaio chose) PROGRAMME l’embarras du choix Steven Antonio Manes De Clercq Denicolai & Provoost Cairography Collective Dubbeltentoonstelling Showcase: Partir dans la nuit t/m 30/05 Adham Hafez, Ismail Fayed, Jeroen Boute / Les Monseigneurs gallery Mohammed Alani Tichelrei 82 0474 57 12 91 Timelapse Myriam Van Imschoot Extra Muros 1: vr–zo 14:00–18:00 en op afspraak Oliver Laric t/m 01/05 Bert Drieghe / www.kristofdeclercq.com Claessens Canvas What is Work? Mohammed Alani Uit de Collectie | Why t/m 28/03 Partir dans la nuit Aurélie Gravas & Tuukka Are You Angry? Recente Philippine Hoegen, Julia Les Monseigneurs Tammisaari aankopen van S.M.A.K. Reist, Miriam Hempel & Outer & Inner t/m 18/04 Duo Show guests Dirk Bogaert, Kathleen Huys, Extra Muros II: Shift & Drift Opening weekend: 20/03 & 21/03, La Collection et son Double t/m 06/05 Bernard Sercu t/m 30/05 14:00–18:00 Opening 23/05, 14:00–18:00, daarna Nathalie Vanheule, Joëlle 20/03–18/04 A Truly Shared Love vr, za, zo 15:00–18:00 Dubois, Alice Vanderschoot Emilie Brout & Maxime 23/05–13/06 Diskus i.s.m. Bruthausgallery Jeff McMillan t/m 25/04: Opening weekend: 08/05 & 09/05, Marion croxhapox t/m 21/03 14:00–18:00 croxhapox.org Newspace - Frontspace - 08/05–06/06 Radio as curating Showcase: Headed For crox 585 mudel Ja Ja Ja Nee Nee Nee L. Matthyslaan 3–5 09 381 96 70 The Finish Line BEUYS GARDENS : IM 15/03–03/04 di–vr 14:00–17:30, za–zo 10:00–12:00 en Anna Lange, Camille Dufour, Evert GARTEN BEUYS : IN DE 14:00–17:00 Debusschere, Hugo Debaere, Joëlle KIOSK EVENTS www.mudel.be Dubois, Les Monseigneurs, Nina Van Louis Pasteurlaan 2 09 243 36 44 TUIN VAN JOSEPH BEUYS www.kunsthal.gent/events for all Denbempt, Pieter Jan Martyn, Steven ma–zo 12:00–18:00 ghent antwerp brussels berlin brakel upcoming activities De schildersklas Antonio Manes, Willem Boel www.kiosk.art buenos-aires de pinte merelbeke Opening: 01/05: 16:00 harelbeke liedekerke wetteren [email protected] for visits by van Roger Raveel 02/05–06/06 The magazine for anonymous René Van Gijsegem, Joël Verwimp, appointment Antoon De Clerck, Agnes Frank&Robbert & Robbert&Frank, art schède (1974-1975) Peter Morrens, Ria Bauwens, Maes, Danyel Debruyne, and the “selfless” work of Lore Smolders, Sacha Eckes, Juul Claeys, Roger Raveel, Alessandro Maria Blondeel, Reinhard Doubrawa Richard Simoens, Raoul Otegem Dirk Pültau crox 606 De Keyser lezing, 19/03, 20:00 THIR(S)TY THIR(S)TY [2] t/m 06/06 9 to 5 (daily podcasts) off the record GALERIE Dennis Tyfus Johanna Van Overmeir, Katinka de Jonge, 22/03–26/03 Bart Van Dijck, Messieurs Delmotte, 10 A Nathalie Chambart Machelen- Zolderstraat 10a 0495 57 60 31 za–zo 14:00–18:00 of op afspraak Pseudonyms, what for? galerie10a.be Online rondetafelgesprek crox-cards Merlyn Paridaen, Maarten Inghels, 26/03, 20:00 aan-de-Leie Adriaan Verwée, Lore Smolders, SATORI Renée Pevernagie, Toon Boeckmans, Sarah Eechaut, Nathalie Encounter in Resonance Remi Verstraete (groepstentoonstelling) Roger Van der Massen 08/04–11/04 crox 607 t/m 28/3 Kunst & Zwalm in situ/ex situ Raveel Spellbound ASTRID collectief, Bjorn Pauwels Sarah Pschorn / Brecht Gert Verhoeven & Nora De Decker, Community of Vandenbroucke 17/04–06/06 Listeners, Daniël Dewaele, Freek Museum 15/05–13/06 Willems, Georgia Kokot, Hans Beckers, Gildestraat 2–8 09 381 60 00 Ad libitum (screening) Ieke Trinks, Karel Thienpont, Lieve woe–zo 11:00–17:00, gesloten op ma en di D’hondt, Louis De Cordier, Museums www.rogerraveelmuseum.be Pierre-Philippe Hofmann & of Belgium, Nathalie Chambart, Paola Mathias Domahidy, Bartoletti, Rasa Alksnyte, Samah Hijawi, Zien, denken, schilderen Kortrijk 21/04 Stefanie Claes, Taart in de Brievenbus, Een gesprek met Roger Willem Vermeersch Profiling pollution / Raveel crox 608 Met werk van Karel Appel, Jean BE PART Derived scrolling Brusselmans, Jan Burssens, Antoon Floor Vanden Berghe & walk walk walk #4 De Clerck, Raoul De Keyser, Gust. De David Bergé Smet, Léon De Smet, Etienne Elias, James KORTRIJK Klaartje Lesage Ensor, Asger Jorn, Fernand Léger, Reinier www.be-part.be 01/05 Lucassen, Hubert Malfait, Henri Matisse, Constant Permeke, Roger Raveel, Léon Paradise Kortrijk 2021, Critical AI Manifestation Spilliaert, Gustave Van de Woestyne, Triënnale voor actuele kunst Vincent Van Gogh, Dan Van Severen, 19/06–24/10 (Performance) Jos Verdegem en Marthe Wéry. 08/05 Verschillende binnen- 28/03–18/07 en buitenlocaties Guy Rombouts EN De wordingsjaren: 1941–1960 www.paradisekortrijk.be Teun de Lange Boek launch EN performance Schilderijen en tekeningen 15/05 uit de verzameling van het Roger Raveel Museum t/m 01/08 De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 37

Natalini van Superstudio ooit omschreven als ‘een spion’, was (en is) Pettena een einzelgänger in de Italiaanse stro­ Publicaties ming van de ‘radicale architectuur’, waarin voor het overige enkel collectieven werkzaam waren. Zonder gêne, en eigen­ Cy Twombly. Homes & Studios. Nadat de uitgeverij lijk ook zonder veel erg, heeft hij ideeën van anderen inge­ Schirmer/Mosel reeds de catalogues raisonnés had uitge­ pikt voor zijn eigen projecten, en heeft hij daarnaast talloze bracht van de schilderijen, de tekeningen en de sculpturen boeken en groepstentoonstellingen gemaakt over het werk van de Amerikaanse kunstenaar Cy Twombly (1928-2011), van zichzelf en van zijn generatiegenoten, bijvoorbeeld op de en overzichtswerken van zijn grafiek en zijn foto’s, publiceer­ architectuurbiënnale van Venetië in 1996. In Brussel wer­ de ze in 2019 een boek met foto’s van zijn woningen en ate­ den zijn bezigheden door curator Guillaume Désanges liers – waarvan in 2020 de paperback verscheen. In de peri­ schaamteloos ingeschakeld in een ecologisch verhaal, als ode van 1954 tot 2011 woonde en werkte Twombly op onderdeel van de tentoonstellingsreeks Matters of Concern, meerdere plekken in Amerika en Italië. Zeven van deze loca­ wat vooral de willekeurigheid van Pettena’s werk aantoon­ ties werden over een tijdspanne van vijf decennia door vijf­ de. In La Verrière (de tentoonstellingsruimte van een winkel tien verschillende personen in beeld gebracht, onder wie de van modehuis Hermès) waren een handvol archiefdocu­ kunstenaar zelf, (mode)fotografen, beeldend kunstenaars – menten en een paar meubels en video’s te zien, terwijl even onder anderen Ugo Mulas, Sally Mann, Bruce Weber, Tacita verderop in ISELP één werk werd uitgevoerd. Paper/ Dean en Annabelle d’Huart – en personen uit de nabije Midwestern Ocean uit 1971 vulde de tentoonstellingszalen omgeving van de kunstenaar, zoals zijn vrouw Tatiana met duizenden stroken wit papier die van het plafond naar Franchetti-Twombly. De foto’s worden voorafgegaan door beneden hingen, en waarin een traject werd geknipt dat de een redactioneel en twee korte introducerende essays. Het bezoekers konden volgen. Eerder dan radicale architectuur boek wil het ‘verhaal van de kunstenaar’ vertellen via een valt het resultaat te omschrijven – met een term die Natalini chronologisch en per fotograaf geordend overzicht van zijn aan het eind van zijn leven muntte voor het merendeel van woningen en ateliers, die afwisselend in beeld worden de hedendaagse architectuur – als ‘gezang zonder woorden’, gebracht middels interieurzichten, studiobeelden en kun­ en dus zonder inhoud. Christophe Van Gerrewey stenaarsportretten. Nicola Del Roscio, die als medewerker dicht bij de kunste­ p Superstudio Migrazione, tot 16 mei in CIVA, Kluisstraat 55, naar stond en nu voorzitter en beheerder van de Cy Brussel. Forgiven by Nature. Gianni Pettena liep van 15 janua­ Twombly Foundation is, benadrukt in zijn tekst het belang ri tot 13 maart in ISELP, Waterloolaan 31 en La Verrière, van de woningen, werkplekken en hun omgeving als inspi­ Waterloolaan 50, Brussel. ratiebron. Zo weerspiegelen de Ferragosto Paintings (1961) volgens Del Roscio het dagelijks leven dat zich voltrok op de Clarisse Bruynbroeck, Veerle’s tools are on the table, 2021 Traces of the Future. Zo’n tien jaar geleden opende Veerle valerie_traan, Antwerpen, foto Ligia Poplawska Wenes galerie valerie_traan in een door Lens°ass architec­ ten gerenoveerd kloostergebouw in hartje Antwerpen. Op de indrukwekkende, witte toegangsdeur prijken de woorden kleine objecten verbeelden Bruynbroecks herinneringen ‘objects and subjects’. Het impliceert dat valerie_traan niet aan werken die eerder in valerie_traan werden tentoonge­ alleen objecten, maar ook de personen en verhalen die steld. De grillige en onduidelijke vorm van wat onder meer erachter schuilgaan, wil tonen. Daarbij wordt consistent stoelen en schelpen lijken, en het doorschijnende doek een brug geslagen tussen beeldende kunst, design en archi­ waarachter de sokkel is gehuld, brengen de subjectiviteit tectuur, en wordt, aldus Wenes, het verschil gemaakt door van die herinnering onder de aandacht en alluderen op de wat het object vermag. Ook Wenes zelf is een belangrijk onvolledigheid van het geheugen. In Ignace Cami’s Hotspot subject van valerie_traan – een zinspeling op haar naam. komt eenzelfde thematiek naar voren. Dertien papierprop­ Haar woning ligt in het verlengde van de galerieruimtes; in pen liggen verspreid op de grond, met daarop beschrijvin­ de zij- en achterkamers leeft ze tussen objecten die ze ook gen van dertien werken die in de tentoonstellingszalen te exposeert. zien zijn geweest. Door het verfrommelen zijn de teksten De groepstentoonstelling Traces of the Future, ter ere van echter onleesbaar geworden. Ook hier heeft de tijd het de tiende verjaardag van de galerie, heeft de eigen geschie­ geheugen aangetast en wordt gewezen op de vervorming denis als onderwerp. De titel suggereert echter dat niet enkel van verhalen. Opnieuw is Veerle Wenes sterk aanwezig: de wordt teruggekeken, maar dat er eveneens wordt gespecu­ teksten zijn geschreven in haar sierlijke handschrift, het­ leerd over wat dit tonen en wonen in de toekomst kan ople­ geen benadrukt dat haar verwoording en mediatie een veren. Voor deze reflectie wordt door acht artiesten met spo- intrinsiek deel van de werken uitmaakten. ren gewerkt. Enerzijds worden de werken, veelal kleine en Andere sporen gaan een relatie aan met de ruimte. Het geraffineerde objecten, expliciet traces genoemd. Anderzijds werk van Babs Decruyenaere eist een prominente plek op in werden ze gekozen omdat ze sterk met de filosofie van vale­ de centrale galerieruimte. Decruyenaere werkt vaak met rie_traan resoneren of aan de geschiedenis van de galerie materiaal dat ze tijdens strandwandelingen vindt en verza­ refereren: aan tentoonstellingen en bijhorende objecten, melt in een rariteitenkabinet. Voor deze tentoonstelling Via di Monserrato, Rome, 1965 maar net zo goed aan de aanwezigheid van Veerle Wenes, maakte ze een mobile van lange, gebogen takken. Het veder­ © Horst P. Horst / courtesy Schirmer/Mosel 2020 die als bemiddelaar opereert. Zowel galeriste als artiesten lichte werk reageert langzaam draaiend op de beweging om tonen zich van die wisselwerking bewust. zich heen en is een stille getuige van de activiteit in de gale­ Het eerste werk in de tentoonstelling is van Clarisse rie. Ook het Londense architectenbureau DRDH had een Bruynbroeck. Als medewerker van de galerie en co-curator in-situ-interventie voorzien. Door een van de hagelwitte van de tentoonstelling, lijkt ze de geknipte persoon om op de kolommen bij te kleuren en een schaduw in de binnentuin geschiedenis te reflecteren. Veerle’s tools are on the table, het te insinueren, wilden ze het zonlicht op één moment van de resultaat van een trip down memory lane, bestaat uit tien dag vatten en verstenen – één moment in het bestaan van geboetseerde gouden beeldjes op een hoge, witte sokkel. De deze galerie consolideren. Dat de ingreep door de reisrestric­ ties niet uitgevoerd kon worden, lost Wenes op door het werk gedetailleerd aan bezoekers te beschrijven, en dus let­ terlijk als spreekbuis op te treden. De traces spelen met de tijdelijke aard van het tentoonstel­ len, het in- en herinrichten van de ruimte en de rol die gale­ rie en galeriste spelen. Tegelijk zijn ze, of ze nu op toekomst of verleden slaan, nauwlettend vormgegeven – bedacht en ontworpen. Deze artificiële ‘relicten’ worden uitgespeeld tegen de eigenlijke sporen die tien jaar aan galeriewezen hebben achtergelaten. Zonder veel context wijst de brochu­ re op wat er van vorige tentoonstellingen resteert. Zo geeft valerie_traan een haast archeologische lezing van de eigen geschiedenis: van Damiano Curschellas’ beslagen adem op het raam of het beschilderde spiegelvlak van Geert Vanoorlé in de binnentuin, beide uit 2019, tot overblijfselen van Studio Wieki Somers uit de openingstentoonstelling in 2010. Wellicht het meest tekenend is de stempel die het ont­ werpduo Muller Van Severen heeft gedrukt op de geschiede­ Ignace Cami, Hotspot, 2021 nis van de galerie, en omgekeerd. De eerste tentoonstelling Via di Monserrato, Rome 1969/70 valerie_traan, Antwerpen, foto Ligia Poplawska van hun meubilair in 2011 vormde het begin van de crea­ © Ugo Mulas / courtesy Schirmer/Mosel 2020 tieve samenwerking tussen Fien Muller en Hannes Van Severen. Sindsdien werden er nog eens vier solotententoon­ stellingen aan hun werk gewijd, en valerie_objects is een belangrijke verdeler van hun producten. De stoelen van het duo zijn her en der in het gebouw neergezet, en hun meubi­ lair speelt een hoofdrol in de laatste ruimte van het gebouw, die door hen is beschilderd. De ‘eigenlijke overblijfsels’ hinten echter eveneens op de toekomst van de galerie. Dat ze niet specifiek voor deze ten­ toonstelling zijn opgesteld, maar een blijvend onderdeel van de ruimte uitmaken – en dus de geschiedenis van de galerie zullen blijven vertegenwoordigen – onderschrijft de duurza­ me band die Wenes heeft opgebouwd met de artiesten. Het is waarschijnlijk dat de kunstenaars die in Traces of the Future op de galeriegeschiedenis reflecteren ook in de toe­ komst hun opwachting zullen maken. Benoît Vandevoort

Babs Decruyenaere, Mobile #065, 2020 p Traces of the Future, tot 20 maart in valerie_traan, Reynders­ Bassano, 1991 valerie_traan, Antwerpen, foto Ligia Poplawska straat 12, Antwerpen. © Deborah Turbeville / courtesy Schirmer/Mosel 2020 De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 38

04.03.2021–16.05.2021 A collaboration with Tlön Projects COPLEY IN COLOGNE www.tlonprojects.org

LAËTITIA BADAUT HAUSSMANN DAVID HORVITZ NEÏL BELOUFA PIERRE HUYGHE LOUISE BOURGEOIS SUSAN HILLER ANSUYA BLOM LI JINGHU ANNA AND BERNHARD BLUME EVA KOŤÁTKOVÁ ROSEMARIE CASTORO JOÃO ONOFRE BRODY CONDON JULIEN PRÉVIEUX JASON DODGE RACHEL ROSE William Nelson Copley Zonder titel. 1994 CEAL FLOYER NORA TURATO Acryl op doek, 81,5 x 102 cm. Veiling 4 juni 2021 RYAN GANDER GERLACH EN KOOP Curated by Christina Li

A Tale of A Tub Space for contemporary art and culture, Rotterdam www.ataleofatub.org

04.04.–13.06.2021

William Nelson Copley Zonder titel (Trust Lust). 1989 Acryl op doek, 163 x 138 cm. Resultaat: € 213.000,-

Kasper Bosmans Lena Henke LEMPERTZ Win McCarthy 1798 Annelies Planteijdt Gastcurator: Diane Simpson Julia Mullié UITNODIGING INBRENG VOORJAARSVEILINGEN Moderne en Hedendaagse Kunst, Fotografi e Oude Meesters en 19de eeuw, Decoratieve Kunst Juwelen Zilver, Aziatische Kunst, Afrikaanse Kunst VLEESHAL Taxatiedagen op afspraak Centrum voor hedendaagse kunst

Grote Hertstraat 6 — 1000 Brussel — T 02-514 05 86 [email protected]— www.lempertz.com

DDeWitteRaaf-15March2021-Lempertz.inddeWitteRaaf-15March2021-Lempertz.indd 1 009.02.219.02.21 115:375:37

Prozessfarbe CyanProzessfarbe MagentaProzessfarbe GelbProzessfarbe Schwarz De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 39 pleinen rond Twombly’s studio in Rome. De vlezige kleuren vreemde bewering dat Twombly en zijn vrouw ‘waarschijn­ en felle roodtinten evoceren rottende restanten fruit en vis­ lijk de uitvinders’ zijn geweest van een interieurinrichting afval van de wekelijkse markten, maar verwijzen eveneens waarbij moderne kunst wordt gecombineerd met antieke naar de (in de ogen van de bourgeoisie) ongecultiveerde, stukken. Het was interessanter geweest om na te gaan hoe onfatsoenlijke bezoekers van een nabijgelegen filmtheater. deze collectie tot stand is gekomen. Vreemd genoeg is geen relevant aanvullend beeldmateriaal Een foto van Twombly uit 1981 toont door een geopende opgenomen dat het belang van de omgeving voor specifieke deur een deel van het interieur van zijn woning in Bassano kunstwerken zou kunnen staven, en dat de lezer in staat in Teverina. Het compositieschema en de picturale gevoelig­ zou stellen om visuele verbanden te leggen. Blijkbaar wor­ heid vertonen overeenkomsten met Matisses Porte-fenêtre à den lezers geacht de genoemde werken zo voor de geest te Collioure (1914). Het illustreert hoe het fotografisch werk kunnen halen. Daarnaast ontbreekt een zorgvuldige onder­ doordrongen is van verwijzingen naar beeldtradities die bouwing van de relaties die Del Roscio tussen woning of vanuit een kunsthistorisch perspectief geanalyseerd zou­ omgeving en de kunstwerken legt. Het overzicht van den kunnen worden. Twombly borduurt, net als andere Twombly’s werk- en woonplekken wordt bovendien vrij kunstenaars in het volume, zoals Tacita Dean en Ugo Mulas, onnauwkeurig op basis van herinneringen geschetst, via foto’s voort op het genre van het geschilderde studiopor­ amper ondersteund door jaartallen. De tekst blijft zo jam­ tret, en speelt via geijkte beeldformules vaak juist ironisch mer genoeg hangen in persoonlijke anekdotiek. in op de stereotypische noties die hieraan verbonden zijn. In Claire Fontaine, Change, 2006 De Duitse schrijver en kunsthistoricus Florian Illies Homes & Studios is helaas geen aandacht voor deze kritische Courtesy van de kunstenaar en galerie Neu, Berlijn belicht Twombly’s fascinatie voor de antieken via een gelaagdheid. Eléa De Winter Foto Studio Lepkowski, Berlijn bespreking van een reeks foto’s die Horst P. Horst rond 1965 maakte van de kunstenaar in zijn woonkamer in p Nicola Del Roscio en Florian Illies, Cy Twombly. Homes & Rome, poserend tussen eigen werk en de bustes van Studios, München, Schirmer/Mosel, 2020, ISBN Romeinse keizers als Aurelius en Nero. De reeks illustreert 9783829609081. volgens hem hoe Twombly ‘de Oudheid, hedendaags maakt’ en de waarde van de foto’s schuilt in het gegeven dat Horst de kunstenaar als een ‘tijdloze klassieker’ en ‘icoon’ wist Claire Fontaine. Human Strike and the Art of Creating vast te leggen, terwijl deze zich op dat moment nog op een Freedom. De kunstenaar Claire Fontaine is in feite een duo, relatief vroeg punt in zijn carrière bevond. Uiteraard is het bestaande uit Fulvia Carnevale en James Thornhill. De keuze makkelijk om de reeks in retrospectief, nu Twombly deel uit­ voor dit pseudoniem geeft inzicht in het karakter van maakt van de modernistische canon, te loven om de voor­ Fontaines kunstenaarsteksten, voor het eerst gebundeld in uitziende blik van de fotograaf, die het genie van Twombly Human Strike and the Art of Creating Freedom. Clairefontaine wist te herkennen. In plaats van simpelweg in te gaan op is een Frans merk dat voorziet in schrijfbenodigdheden, Twombly’s fascinatie met de klassieken – een interesse die voornamelijk briefpapier en notitieboekjes. In een virtuoze ook vele andere kunstenaars hadden – benadrukt Illies de tekst over Herman Melvilles novelle Bartleby, the Scrivener iconische status van de kunstenaar, die in een genealogie gebruikt Giorgio Agamben een onbeschreven schrijftablet met de klassieken wordt geplaatst en bovendien de bustes als metafoor voor het idee van potentialiteit: een vermogen als een soort magiër ‘revitaliseert’ met zijn aanwezigheid. (om te schrijven of kunst te maken, bijvoorbeeld) dat latent In het redactioneel wordt gesteld dat de woningen en aanwezig blijft, zonder dat het geactualiseerd hoeft te wor­ werkplekken van Twombly door hun inrichting ‘gesamt­ den. Claire Fontaine haalt in Human Strike regelmatig ande­ Claire Fontane, Foreigners Everywhere (Arabic), 2005 kunstwerken’ zijn, waarbij een vergelijking wordt gemaakt re essays en boeken van Agamben aan, en is wellicht ook Courtesy van de kunstenaar, foto James Thornhill met Kurt Schwitters’ Merzbau. De architecturale collage in vertrouwd met zijn tekst over Bartleby. Maar meer saillant het atelier van de Duitse kunstenaar kan met zijn geometri­ nog is het feit dat de notitieboekjes waaraan het pseudoniem sche en eerder strakke vormen haast niet sterker contraste­ refereert, gezien kunnen worden als de in massa geprodu­ een totale vorm van verzet die zich niet uitsluitend manifes­ ren met de architectuur van het merendeel van Twombly’s ceerde opvolger van Agambens wassen schrijftablet. Ze fun­ teert als staking, maar ook een verregaande emotionele en woningen, waarvan het interieur getekend wordt door bij­ geren nadrukkelijk als koopwaar, en verhouden zich dus tot libidinale desinvestering in bestaande machtsverhoudingen voorbeeld designstukken van Breuer en stoelen in diverse het schrijftablet zoals Duchamps readymades zich verhou­ en ongelijkheden behelst. Melvilles Bartleby, een kopiist die Lodewijkstijlen. Even merkwaardig zijn de vele gemeen­ den tot het traditionele kunstobject. Waar Agambens poten­ telkens de formule ‘I would prefer not to’ afratelt wanneer plaatsen die zowel door Del Roscio als Illies worden gedebi­ tialiteit zinspeelt op een bijzonder vermogen, eigen aan een zijn werkgever hem beveelt of probeert te motiveren, wordt teerd. Twombly wordt onder meer ‘een Romeinse schil­ uniek en creatief subject, connoteren de blanco notitieboek­ als mascotte naar voren geschoven. Fontaines hoop op een der-prins’ genoemd; de ‘historische iconische beelden’ zijn jes standaardisering en banaliteit. ‘menselijke staking’ vormt de dialectische tegenhanger van getuigenissen van een ‘magische rijkdom’ en weerspiegelen In haar programmatische essay ‘Ready-Made Artist and de troosteloosheid van veel van haar analyses. Een mense­ de ‘unieke creatieve sfeer die alleen kunstenaars die er Human Strike: A Few Clarifications’ refereert Fontaine uit­ lijke staking wordt weliswaar bemoeilijkt door de alomvat­ wonen en werken kunnen bieden’. Het mythologiserende voerig aan Duchamps readymades. De tekst biedt niet tende dominantie van het kapitalisme, maar is ook nodig en taalgebruik in de teksten onthult de werkelijke inzet van het zozeer een historische analyse, als wel een kritische bespre­ mogelijk juist omdat die dominantie zo totaal is. boek: de mythe en het mysterie rond Twombly aanzwenge­ king van de subjectiviteit van de hedendaagse kunstenaar, Hal Foster merkt in de introductie op dat Fontaine door­ len en zo de belangstelling voor de kunstenaar vergroten. die – zoals bij iedereen – is uitgesleten door de eisen van het heen het boek grofweg twee politieke strategieën voorstelt Ook de beelden dienen vooral dit doel. Het boek belooft eenentwintigste-eeuwse kapitalisme, dat ieders gedachten, en ontwikkelt. De eerste is het kiezen van de kant van de een ‘unieke inkijk’ in het leven van de gereserveerde kun­ gevoelens en sociale relaties doeltreffend weet te kolonise­ meest onderdrukten in de samenleving; in ‘Foreigners stenaar, en bij te dragen tot een grondig begrip van zijn per­ ren. Niettemin positioneert Fontaine zich expliciet als Everywhere’ stelt ze bijvoorbeeld provocatief dat we alle­ soonlijkheid en zijn werk. Hoewel de foto’s dat in strikte zin ‘Ready-Made Artist’, als een soort kunstenaar zonder eigen­ maal vreemdelingen en vluchtelingen zijn. De tweede stra­ doen – ze verschaffen een blik op de woon- en werkplekken schappen. Dit doet ze vanuit de overtuiging dat medeplich­ tegie bestaat uit het omarmen van de anonimiteit en de col­ van Twombly, plaatsen die voor het publiek verborgen ble­ tigheid aan het door haar verguisde kapitalisme sowieso lectiviteit die de erosie van subjectiviteit met zich meebrengt. ven – zijn slechts beperkte delen van de ruimtes zichtbaar, onvermijdelijk is, maar ook omdat ze speculeert op de moge­ Fosters lezing is correct, maar wat hij er niet bij vermeldt, is waardoor ze weinig informatie opleveren over het artistieke lijke emancipatoire neveneffecten van een radicale erosie dat de tweede strategie aanzienlijk meer aandacht krijgt in proces. We zien de kunstenaar zelden aan het werk; de wer­ van subjectiviteit. Fontaine doet in dat opzicht meer dan Human Strike en ook duidelijk centraal staat in Fontaines ken op de foto’s zijn veelal voltooid. Juist door zo min moge­ enkel kritiek leveren op de romantische kunstenaar als kunstenaarspraktijk, die vaak de banaliteit van artistieke lijk te tonen, wordt het mysterie rond het werk vergroot en genie. Als ‘whatever singularity’ is de readymadekunste­ expressie onderstreept, consistent met haar theorieën over worden clichés over het kunstenaarschap bevestigd. Naast naar op een potentieel bevrijdende manier oningevuld, wat de readymadekunstenaar. de titels van de werken bevatten de onderschriften een het mogelijk maakt te ontsnappen aan repressieve proces­ Je kunt je ook afvragen hoe compatibel beide uiteindelijk nummering die naar de catalogues raisonnés verwijst, als om sen van subjectivering en identiteitsvorming. zijn, en of ze elkaar niet tegenspreken. De eerste strategie eerdere overzichtswerken te promoten – haast allemaal uit­ Het mag duidelijk zijn dat Fontaines schrijven doordrenkt bestaat niet alleen uit het uiten van solidariteit met onder­ gebracht onder nauwlettend toezicht van Del Roscio. is van linkse melancholie. Melancholie is echter niet iden­ drukte lagen van de bevolking, maar ook uit expliciete iden­ Enkele details in de geselecteerde beelden hadden een tiek aan fatalisme, en Fontaine is het interessantst (en tege­ tificatie met deze groepen. Ondanks dat deze vereenzelvi­ opening kunnen bieden voor meer diepgaande beeldanaly­ lijk het meest problematisch) wanneer haar teksten het pes­ ging wordt gedreven door het verlangen identiteit los te ses. Uit de foto’s blijkt bijvoorbeeld dat Twombly niet alleen simisme van het intellect pogen te balanceren met het weken van nationaliteit, taal of cultuur, lijkt het toch in antieke sculpturen verzamelde, maar eveneens werk bezat optimisme van de wil. Haar idee van een ‘human strike’, strijd met de tweede strategie, die nadrukkelijk gekant is van onder anderen Picasso, Warhol, Chamberlain en een begrip waarover ze in verschillende teksten uitweidt, is tegen identiteit als zodanig. Bovendien mag het duidelijk Richter. Het enige wat hierover wordt geschreven, is de in dit opzicht cruciaal. Wat Fontaine hier voor ogen heeft, is zijn dat de keuze zichzelf te zien en te presenteren als een

We hope to be Upcoming programs: open with the following Am I an Object projects from our with solo exhibitions by 2020 program: Christine Moldrickx, June Crespo, Nicola Arthen, Tako Taal Anu Vahtra (in collaboration with David Dale Gallery, The Space Glasgow) and Suchan Kinoshita Conductors Are Among Us P/////AKTPOOL part 5 Benjamin Francis

P/////AKTPOOL Please check our website for updates David Grønlykke www.pakt.nu part 3/3

Zeeburgerpad 53, 1019 AB Amsterdam De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 40

// galerie — EL

FRANK DEPOORTER ALLEEN DE WIND ONTBREEKT 18.04 - 16.05.2021

// OPENING 18.04 > 15.00 — 18.00 Villeneuve d’Ascq musee-lam.fr

galerie — EL drieselken 40 Giorgio 9473 welle

galerie-el.be

opening hours saturday - sunday 15.00 > 18.00

Merveilles deGria l’inconnu or by appointment [email protected] 12 fév. → 28 nov. 2021 de l’épicerie : Les produits - Design Gria Giorgio Archivio Caresio, : Giulio Photo 2021. Paris, © Adagp, Roma. O'Neill, Lorcan - Galleria York New Gallery, Kaplan Casey Courtesy

Le LaM est un Établissement Public de Coopération Culturelle dont les membres sont la Métropole Européenne de Lille, la Ville de Villeneuve d’Ascq et l’État. 2020. (détail), Yumopoto Gria, Giorgio

28.03 – 18.07.2021 Zien, denken, schilderen Een gesprek met Roger Raveel

SAM DURANT PROPOSAL FOR NONALIGNED MONUMENTS, Met werk van Karel Appel, Jean Brusselmans, Jan Burssens, FREE MOVEMENT Antoon De Clerck, Raoul De Keyser, Gust. De Smet, Léon De Smet, 19.03 - 19.05.2021 Etienne Elias, James Ensor, Asger Jorn, Fernand Léger, Reinier Lucassen, Hubert Malfait, Henri Matisse, Constant Permeke, Roger Raveel, Léon Spilliaert, Gustave Van de Woestyne, Vincent Van Gogh, Dan Van Severen, Jos Verdegem en Marthe Wéry. di-zo, 11u-17u Gildestraat 2- 8 Gemeenteplein 1, 1853 Strombeek B-9870 Machelen-aan-de-Leie www.ccstrombeek.be +32 9 381 60 00 woe. t/m zo. 11-17u — gesloten op ma. en di. www.rogerraveelmuseum.be

ADV_RRM_DWR-maart2021.indd 1 24/02/21 20:39 De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 41 onbeschreven blad een aantrekkelijke optie is voor Fontaine, volgende generaties. De allusie in de titel op de klassieker maar een wrange realiteit voor sans-papiers en staatlozen. Städtebau nach seinen künstlerischen Grundsätzen van Camillo Fontaine hamert terecht op het feit dat het kapitalisme Sitte uit 1889 biedt geen garantie tot welslagen op dat vlak. ieders leven raakt en bepaalt, en dat het in die zin, tot op Terwijl het eind negentiende eeuw nog mogelijk was de stad zekere hoogte, gedeelde condities creëert. Soms lijkt ze ech­ te bouwen volgens geijkte recepten of modellen van de ter ook te suggereren dat die condities in belangrijke opzich­ architect-stedenbouwkundige, is de stad vandaag de uit­ ten nivellerend werken. Een goed voorbeeld is een passage komst van een veel moeilijker te bemeesteren debat, een waarin wordt bepleit dat het idee van de readymadekunste­ polyfonie van ideeën zonder algemeen aanvaarde funda­ naar weliswaar deprimerend is, maar ook politieke perspec­ menten. De titel van Smets’ publicatie zet ons in die zin op tieven biedt: ‘Onder de zojuist beschreven productievoor­ het verkeerde been. waarden van artistieke subjectiviteit, zijn we allemaal Een andere klassieker waaraan dit boek doet denken is readymadekunstenaars en onze enige hoop is om dit zo snel Bouvard en Pécuchet van Sittes tijdgenoot Gustave Flaubert, mogelijk te begrijpen. We zijn allemaal net zo absurd en een roman die op hallucinante wijze de rol van wetenschap­ ontheemd als een vulgair object, ontdaan van gebruiks­ pelijk gefundeerde kennis eind negentiende eeuw becom­ waarde en tot kunstwerk verklaard: whatever singularities, mentarieert. Bouvard en Pécuchet zijn twee kopiisten die verondersteld artistiek te zijn. In de huidige omstandighe­ na een royale erfenis beslissen zich te wagen aan een leven den zijn we, net als iedere andere proletariër, onteigend van als landbouwer. Het is een onderneming die op jammerlijke een zinvol leven, omdat voor het grootste deel het enige his­ wijze mislukt omdat ze alle kennis uit boeken letterlijk ‘kopi­ torisch betekenisvolle gebruik dat we van het leven kunnen ëren’ op de wereld, zonder interpretatie en zonder geleefde maken, neerkomt op het maken van kunst.’ Dergelijk stra­ ervaring. Na gelijkaardige mislukkingen in andere kennis­ tegisch, al te veralgemenend gebruik van de eerste persoon domeinen besluiten de heren uiteindelijk, vol overtuiging, meervoud en van concepten als whatever singularities om hun oorspronkelijke bezigheden weer op te nemen. Alle komen veelvuldig voor in cruciale passages in dit boek. drukwerk dat hen onder ogen komt kopiëren ze in een Kapitalisme werkt echter vooral ongelijkheid in de hand Dictionnaire des idées reçues. Met dit woordenboek van con­ (zoals de levensomstandigheden van de groepen waarover ventionele of eigentijdse ideeën getuigen Bouvard en Fontaine schrijft duidelijk aantonen) en speelt in op indivi­ Pécuchet beter dan wie ook dat de fundamenten van de dualiserende verlangens en competitiedrift, hetgeen wereld noch gevormd worden door grootse, wetenschappe­ Fontaine met regelmaat benadrukt. Haar overheersend lijk onderbouwde syntheses, noch door principiële stand­ zwartgallige visie valt moeilijk te rijmen met de hoop op punten over de toekomst. Fundamenten van het stadsontwerp gemeenschappelijke vormen van verzet. Fontaine is, ondanks alle geestdrift die eraan ten grondslag ligt, op beschouwt het kapitalisme als totalitair en mechanistisch, gelijkaardige, ontroerende wijze eerder een Dictionnaire des maar zet niettemin nagenoeg exclusief in op de ‘menselijke idées reçues over de stad. Het boekje bevat een gevarieerde staking’ die dialectisch en min of meer spontaan moet verzameling historische referenties van waaruit we kunnen voortkomen uit de gedeelde condities die het kapitalisme nadenken over de stad van vandaag en morgen, maar die zou scheppen. Zo blijft de cruciale vraag ten slotte welke onmogelijk nog aan de kern van het debat over stad en ver­ van de twee Fontaine er te dik oplegt: het pessimisme van stedelijking kunnen raken. De wereld is te heterogeen en het intellect, of het optimisme van de wil? Steyn Bergs veranderlijk om middels fundamenten, van om het even welke aard, te kunnen bemeesteren of begrijpen. Het is p Claire Fontaine, Human Strike and the Art of Creating Freedom, slechts – in navolging van Bouvard en Pécuchet – door de Los Angeles, Semiotext(e), 2020, ISBN 9781635901368. menselijke ijdelheid en het menselijk onvermogen te aan­ vaarden, dat we op een geloofwaardige manier de stad van morgen kunnen bouwen. David Peleman Marcel Smets. Fundamenten van het stadsontwerp. Het woord ‘fundament’ wordt meestal aangewend om p Marcel Smets, Fundamenten van het stadsontwerp, Mechelen, maatschappelijke urgenties onder de aandacht te brengen. Public Space, 2020, ISBN 9789491789250. Soms gaat het daarbij om een zoektocht naar een veronder­ stelde vrijheid of oorspronkelijkheid die door onverwachte wendingen van de geschiedenis verloren is gegaan. In ande­ Seth Siegelaub. ‘Better Read than Dead’. Met de ten­ re gevallen worden fundamenten geformuleerd om inzich­ Heinrich Altenmüller, Ladder – Ster toonstelling Seth Siegelaub. Beyond Conceptual Art in het ten of ervaringen tot hun essentie te herleiden en van daar­ Marcel Smets, Fundamenten van het Stadsontwerp, Public Space, Stedelijk Museum werd in 2015 beoogd een overzicht te bie­ uit een richting aan te geven. Met het bijzonder fraai Mechelen, 2020 den op Siegelaubs gehele, idiosyncratische, loopbaan, en uitgegeven Fundamenten van het Stadsontwerp bespeelt dus niet enkel op zijn canonieke, conceptuele fase (zie De Marcel Smets (1947) beide fronten tegelijkertijd: hij haalt Witte Raaf nr. 180). Siegelaub (1941-2013) is vooral enkele ideaaltypes onder het stof vandaan voor het herle­ bekroonde met de Legacy Award, een prijs in het leven bekend als bedenker van papieren tentoonstellingen (catalo- zen van de stad, waarmee vervolgens het verleden wordt geroepen om ‘de opgebouwde kennis van een vooraan­ gues-as-exhibitions) en andere innovatieve, ‘gedemateriali­ herschikt om de toekomst beter bewapend tegemoet te tre­ staande persoonlijkheid over zijn ganse loopbaan [te] huldi­ seerde’ vormen om kunst te maken, te tonen en te versprei­ den. Met die veelomvattende ambitie richt Smets zich tot gen, helpen uitkristalliseren, en helpen doorgeven aan de den; als vindingrijke zaakvoerder van een kleine groep New een breed publiek – van burgers, ontwerpers, bouwheren, volgende generaties’. De verdiensten van Smets voor de ste­ Yorkse conceptuele kunstenaars – door Alexander Alberro studenten, ambtenaren en politici – en biedt hij inzicht in denbouw zijn ontegensprekelijk groot. De vraag is echter of schertsend Siegelaubs boy’s club genoemd; en als voorloper zijn decennialange stedenbouwkundige ervaring als profes­ het zo vanzelfsprekend is om een oeuvre boordevol deskun­ van de inmiddels alomtegenwoordige en rondreizende inde- sor, onderzoeker, ontwerper, beleidsmaker en Vlaams digheid tegen wil en dank te bezegelen met een boekwerkje pendent curator. In plaats van dit beeld centraal te plaatsen, Bouwmeester. De projecten die aan bod komen zijn niet van deze omvang. De twintig begrippenparen werken uit­ werd het gepresenteerd als eerste schakel in een reeks incar­ naar thema of inhoud geselecteerd, maar vormen de uit­ eindelijk eerder als een flessenhals die kennis reduceert of naties die op het eerste gezicht maar losjes met elkaar ver­ komst van Smets’ referenties, verzameld gedurende een stroomlijnt dan als fundament. De opzet van deze publicatie bonden zijn: Siegelaub als voorvechter voor kunstenaars­ leven in de stedenbouw, zoals het paleis van Federico da is in die zin een avontuurlijke, maar ook een hachelijke rechten en coauteur van The Artist’s Reserved Rights Transfer Montefeltro in Urbino, de Opéra Garnier, het masterplan onderneming van epistemologische aard, die interessante and Sale Agreement (1971); Siegelaub als bibliograaf van van Llewelyn Davies voor Milton Keynes, Arabische medi­ vragen oproept over hoe we opgedane kennis over het stads­ marxistische literatuur in Parijs en uitgever van de na’s, Walter Burley Griffins ontwerp voor Canberra, Expo project kunnen vergaren, samenvatten en overbrengen op Engelstalige editie van het invloedrijke anti-imperialistische 58, Norman Fosters toren op de Tibidabo, de Sint- Laurenskerk in Rotterdam, het hoofdkwartier van Amazon in Seattle, de industriestad Nowa Huta en de stationsomge­ ving in Leuven. De zowat honderd pagina’s lange wande­ ling langs projecten leidt tot enkele fijne ontmoetingen met oude bekenden, maar ook tot onbestemd ‘geslenter’ door wijken en stadsprojecten, vaak summier omschreven, waarbij de vraag zich kan stellen hoe de auteur in al die uit­ hoeken is aanbeland, en wat dit ons kan bijbrengen. In de schier onuitputtelijke hoeveelheid referenties wordt structuur aangebracht door de introductie van twintig begrippenparen of ‘antagonismen’, die beogen ‘de dialoog’ over het stadsproject ‘te bemoedigen’. Deze duo’s brengen telkens twee elementen van de stad met elkaar in verband, zonder ze te willen verzoenen, hopend dat net het verschil nieuwe inzichten kan genereren. Ze vormen het uitgelezen instrument voor een tekst die weigert ‘belerend of langdra­ dig te worden’, en die wil verklaren zonder te evalueren en vooral ‘de verbeelding wil stimuleren’. Twee begeleidende, schematische tekeningen van de hand van Heinrich Altenmüller visualiseren telkens op een uitgekiende en bij­ zonder didactische wijze het onderscheid tussen de ver­ schillende noties. Terwijl bepaalde combinaties hun werk doen als metafoor voor stedelijke ruimtes of gebouwen (eiland-archipel, burcht-paleis, kaap-vuurtoren), bieden begrippenparen zoals groei-verbetering, straat-weg of stroom-luwte inzicht in het instrumentarium en het denk­ kader waarmee gebouwd wordt. Andere paren, zoals hel­ ling-trede, ladder-ster of gat-leegte, missen de overtuigings­ kracht om daadwerkelijk als antagonismen hun werk te doen en de verbeelding op gang te brengen. Ze brengen daarentegen wel het discours over de stad tot rust en laten het opnieuw landen in een vormelijke en aanschouwelijke traditie, nadat het de laatste decennia aan een gigantisch snel opbod aan ideeën onderhevig was. Fundamenten van het stadsontwerp verscheen op initiatief Seth Siegelaub. ‘Better Read Than Dead’. Writings and Interviews 1964-2013 van projectontwikkelaar Matexi, die Marcel Smets in 2016 Walther König/Stichting Egress Foundation, Keulen/Amsterdam, 2020 De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 42 BRUTHAUSGALLERY

MARCH / APRIL 07/03-18/04/2021

WILLIAM LUDWIG LUTGENS *Newspace That clinking, clanking, clunking

STEVEN ANTONIO MANES Frontspace Terra e Acciaio

LES MONSEIGNEURS Showcase Partir dans la Nuit LES MONSEIGNEURS *Extra Muros I Partir dans la Nuit

*i.s.m. PLUS-ONE Gallery - n.a.v. Gaverprijs 2020 *Extra Muros I - in situ installation in Claessens Canvas via Bruthausgallery curator J.Van der Borght

MARCH / APRIL 13/03-25/04/2021

NATHALIE VANHEULE *Extra Muros II JOËLLE DUBOIS ALICE VANDERSCHOOT Shift & Drift

*Extra Muros II - DISKUS - i.s.m. Bruthausgallery - Diepestraat 46 9300 Aalst open: za - zo : 13u-18u / ma - vrij : op afspraak +32 474 4176 05 - info [email protected]

MAY / JUNE 01/05-06/06/2021

ANNA LANGE - CAMILLE DUFOUR - EVERT DEBUSSCHERE - HUGO DEBAERE - JOËLLE DUBOIS - LES MONSEIGNEURS - NINA VAN DENBEMPT - PIETER JAN MARTYN - STEVEN ANTONIO MANES - WILLEM BOEL . Headed for the Finish Line

JUNE / JULY 30/06-04/07/2021

WILLEM BOEL - LES MONSEIGNEURS Art Rotterdam L’ivresse Du Jeu

www.bruthausgallery.be - open: Sat - Sun : 2-pm - or by appointment +32 473 63 69 63 Molenstraat 84 - 8790 Waregem - curator J.Van der Borght De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 43 pamflet Para leer al Pato Donald (How to Read Donald Duck, atelier voor natuurlijke lichtinval zorgt. De hoogte van de 1975); en Siegelaub als de in Amsterdam gevestigde verza­ Nieuws ruimtes, meer dan zeventien meter, moet refereren aan de melaar van stoffen en kledingstukken, en opsteller van een schaal van een kathedraal. Tegelijk worden de bestaande vuistdik naslagwerk voor textielonderzoekers, Bibliographica Verzamelaarsechtpaar schenkt surrealismebiblio- zichtassen gerespecteerd en blijft de historische skyline Textilia Historiæ (1997). Het knappe van Seth Siegelaub. theek. Het echtpaar Laurens Vancrevel en Frida de Jong onveranderd. Het gebouw wordt bekleed met groene glazen Beyond Conceptual Art (en van de catalogus) was dat niet heeft een verzameling van ruim vierduizend, veelal unieke PV-panelen waardoor het zou aansluiten op het groen van alleen deze verschillende fasen in een heterogene levens­ monografieën, catalogi en literatuur over het surrealisme, het nieuwe, aanpalende park. De benedenverdieping blijft loop voor het voetlicht traden, maar dat ook de continuïteit vanaf de oprichting tot heden, geschonken aan Museum open en vrij toegankelijk – als een publieke ruimte waar de werd getoond. Constanten waren bijvoorbeeld een diepgra­ Boijmans Van Beuningen. De huidige surrealismecollectie ontmoeting tussen kunst en publiek op ongedwongen wijze vende belangstelling voor directe informatieoverdracht, een van de museumbibliotheek, die sinds de jaren zestig van de kan plaatsvinden. Meer dan een gebouw, wil Brusk een ste­ grote verzameldrang, een iconoclastische blik op de discipli­ vorige eeuw is opgebouwd, is gerelateerd aan de kunstcol­ delijk gebaar zijn. De start van de werken is gepland voor nes die hij als autodidact doorkruiste en een voorliefde voor lectie, en bevat daarnaast basiswerken van surrealistische 2022. (robbrechtendaem.com, museabrugge.be) lijstjes, indexen en bibliografieën. auteurs. De geschonken verzameling is een belangrijke toe­ Nu is er een nieuw boek, getiteld Seth Siegelaub. ‘Better voeging, met materiaal waarin de samenhang met andere Read than Dead’. Writings and Interviews 1964-2013, samen­ kunsten en politieke ideeën, op internationaal niveau, tot gesteld door onder meer Sara Martinetti, die tevens een van uiting komt. De schenking zal samen met de bestaande de curatoren van Seth Siegelaub. Beyond Conceptual Art was, bibliotheek terechtkomen in het studiecentrum voor surre­ en Marja Bloem, voormalig conservator in het Stedelijk alisme, als onderdeel van het kenniscentrum dat bij de Museum. Bloem was de partner van Siegelaub en is nu renovatie van het museum wordt gerealiseerd. Het centrum directeur van Stichting Egress Foundation, die over zijn zal niet enkel toegankelijk zijn voor professionals, maar ook nalatenschap waakt. De andere redacteuren, Lauren voor de gewone liefhebber van surrealistische kunst en lite­ Haaften-Schick en Jo Melvin, droegen bij aan de catalogus ratuur. (boijmans.nl) van de tentoonstelling in het Stedelijk. Gezien die flinke per­ sonele overlap is het geen verrassing dat ook dit boek de ‘hele’ Siegelaub als onderwerp heeft. Sommige interviews en documenten werden overigens reeds in de tentoonstel­ lingscatalogus opgenomen. Better Read than Dead was de werktitel die Siegelaub in 1990 gaf aan een anthologie van zijn geschriften, waarvan de publicatie uiteindelijk niet van de grond kwam. Het is een mooi gebaar om de titel te reanimeren. De ondertitel Writings and Interviews doet echter te weinig recht aan de heterogeniteit van de inhoud. De verwachting wordt gewekt vooral gepubliceerde of voor publicatie bedoelde teksten aan te treffen, als in een equivalent van het literatuurhisto­ rische ‘verzameld werk’. Omdat dit eerder een bronnenboek Robbrecht en Daem architecten en Salens architecten, Brusk is, was het woord ‘bron’ of ‘document’ meer accuraat Foto MakeMe geweest dan ‘tekst’ (writing). Er zijn weliswaar enkele eerder gepubliceerde geschriften opgenomen, zoals de introduce­ rende essays die Siegelaub schreef voor de tweedelige rea­ der Communication and Class Struggle (1979, 1983), maar zij zijn in de minderheid. De meeste ‘teksten’ hebben een meer efemeer of archivalisch karakter, zoals: galeriebro­ chures; ronselbrieven aan beoogde handlangers en geld­ schieters; een boekcatalogus van Siegelaubs uitgeverij International General; speculatieve projectvoorstellen; neergepende ingevingen; en een fragment uit een manus­ cript met experimentele memoires waarin Siegelaub zich­ zelf uit beeld schrijft. Het zijn interessante stukken, opge­ diept uit de verspreide archieven die Siegelaub heeft achtergelaten in het MoMA of het Internationale Instituut voor Sociale Geschiedenis en de Stichting Egress Foundation, beide in Amsterdam. De opmaak doet recht aan de status van de documenten als archiefstuk: ze zijn gescand – dus Edda, 1961, omslagontwerp door Reuterswärd niet simpelweg als platte tekst overgeheveld naar deze nieu­ Schenking van Laurens Vancrevel en Frida de Jong aan Museum Boijmans we drager – waardoor de materialiteit van het origineel tast­ Van Beuningen baar wordt. De kartonnen omslag met tekstloze rug roept Robbrecht en Daem architecten en Salens architecten, Brusk bovendien de associatie met een archiefdoos op. Foto Kristien Daem ‘Better Read than Dead’ is mooi vormgegeven en inhoude­ lijk rijk. Het boek kan echter het best gelezen worden als compendium naast de catalogus uit 2016, die een stuk gul­ ler was met duiding, en waarin projecten op verschillende Kunstenpunt plaatst kanttekeningen bij limitering manieren werden gecontextualiseerd: met een korte redac­ kunstenaarsbeurzen. In het nieuwe Kunstendecreet, dat tionele beschrijving en schets van de tijdgeest, of met een vanaf 2022 van kracht wordt, zullen kunstenaars een rake typering door collega’s of tijdgenoten. Het nieuwe ‘beurs opkomend talent’ of een ‘beurs bewezen talent’ kun­ boek is simpelweg een chronologische presentatie van nen aanvragen. In zijn visienota stelt minister van Cultuur bronnen. Er zijn enkele korte teksten van de redacteuren en Jan Jambon de individuele kunstenaar centraal, en bepleit interviews waarin soms op projecten wordt teruggeblikt, hij een versterking van de positie van beeldende kunst en maar verder ontbreken leeswijzers. Daardoor lijkt de publi­ fotografie. Voor de aanpassing van het systeem ligt een catie vooral gericht op ingewijde lezers. Dat hoeft niet erg te voorstel op tafel om een limiet in te voeren op het aantal zijn, en misschien is het een logische volgende stap in de his­ beurzen dat een kunstenaar gedurende de hele loopbaan toriografische ontdekking van de ‘hele’ Siegelaub. kan aanvragen, met een plafond van 40.000 euro: hoog­ Tegelijk blijft wie benieuwd is naar deze complete stens twee beurzen ‘opkomend talent’ van 5.000 euro en Siegelaub een beetje onvoldaan. De opgeleefde interesse in drie beurzen ‘bewezen talent’ van 10.000 euro. Voor zijn leven en werk lijkt vooralsnog exclusief uit de kunsten Kunstenpunt was dit plan reden om de cijfers erop na te en de kunstgeschiedenis afkomstig, waardoor het moeilijk slaan. Dirk De Wit en Tom Ruette analyseerden het aantal is om zijn erfenis in andere vakgebieden naar waarde te toegekende beurzen en de courante bedragen tussen 2001 schatten. Siegelaub was een autodidact met frisse minach­ en 2018: de stipendia gingen vooral naar kunstenaars tus­ ting voor conventies en instituties – juist daarom was hij als sen 29 en 38 jaar; gemiddeld ontvingen kunstenaars vier kunstpromotor zo innovatief. Maar hoe reageerden de beurzen, maar een substantieel aantal kreeg er vijf tot tien. poortwachters, die er in elk veld zijn, op zijn drieste solo-on­ Het gemiddelde totale bedrag per kunstenaar bedroeg dernemingen in de marxistische mediakritiek, communica­ 33.000 euro, terwijl een substantieel aandeel 60.000 euro tiewetenschappen of textielgeschiedenis? of meer ontving. Opvallend is dat de kunstenaars die meer Neem bijvoorbeeld het werk dat Siegelaub als ama­ dan vier beurzen toegekend kregen, vaak (internationale) teur-textielonderzoeker en verzamelaar verzette. In door erkenning genieten. Het geld wordt voornamelijk gebruikt Martinetti samengestelde literatuurlijsten treffen we weinig ter ontwikkeling en verdieping van de artistieke praktijk en textielhistorische titels aan. Siegelaubs verzameling is om nieuw werk te maken dat nog niet in een concreet pro­ inmiddels op verschillende plekken getoond, maar enkel in ject gegoten kan worden. Vlaanderen blijkt 40 à 50% min­ kunstinstellingen, voor een kunstpubliek. Het samenstellen Surrealistische ontmoetingen, 1961, omslagontwerp door J.H. Moesman der uit te geven aan kunstenaarsbeurzen dan Nederland en van Bibliographica Textilia Historiæ was een monnikenwerk Schenking van Laurens Vancrevel en Frida de Jong aan Museum Boijmans Denemarken. Op basis van deze gegevens suggereert dat meer dan een decennium in beslag nam. Kwam het ook Van Beuningen Kunstenpunt dat een correctie van de onderfinanciering uit terecht bij specialisten? ‘Textiel en de literatuur erover is een het verleden niet spoort met het opleggen van de voorgestel­ zeer gespecialiseerde – een onnodig gespecialiseerde – disci­ de limieten. (kunsten.be en vlaanderen.be) pline,’ zei Siegelaub in 1987 in een interview. ‘Ik denk dat we daarin enige opschudding kunnen veroorzaken’. Is dat Robbrecht en Daem architecten en Salens architec- VGC voorziet één miljoen euro voor atelierruimte. De gelukt? Siegelaub heeft, zoals inmiddels duidelijk is, allerlei ten ontwerpen Brugse kunstsite Brusk. De wedstrijd Vlaamse Gemeenschapscommissie investeert een miljoen loopbanen ‘voorbij’ de conceptuele kunst gekend. Toch blijft voor de realisatie van de nieuwe tentoonstellingssite Brusk euro om haar atelierbeleid verder te ontwikkelen. Het blijkt die eerste canonieke fase de onvermijdelijke lens waardoor in het historische centrum van Brugge is gewonnen door dat meer dan de helft van de kunstenaars in Brussel geen we die veelzijdigheid bekijken. Roel Griffioen Robbrecht en Daem architecten en Salens architecten, in eigen werkplek heeft, driekwart heeft zelfs geen aparte samenwerking met aannemer CIT Blaton. Musea Brugge kamer en moet in de woonkamer aan de slag. In 2030 is p Marja Bloem, Krist Gruijthuijsen, Lauren van Haaften- wil met deze site van 22.000 m² op de Garenmarkt, naast Brussel Culturele Hoofdstad van Europa. Bevoegd collegelid Schick, Sara Martinetti en Jo Melvin (red.), Seth Siegelaub. het Groeningemuseum, inzetten op een vernieuwende, Pascal Smet wil in dat kader niet enkel inzetten op presenta­ ‘Better Read Than Dead’. Writings and Interviews 1964-2013, hedendaagse cultuur. Het ontwerp omvat twee grote musea­ tie, maar ook op werkruimte. Door de huidige stadsontwik­ Keulen/Amsterdam, Walther König/Stichting Egress le ruimtes op de eerste verdieping, met een grote schuine keling worden de periodes van tijdelijk gebruik van leeg­ Foundation, 2020, ISBN 9783863357849. glaswand gericht op het noorden die als in een kunstenaars­ stand steeds korter. Een grote groep kunstenaars moet om De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 44

de haverklap op zoek naar een andere werkplek. Met Plan MDD stelt Laurens Otto aan als curator. Museum Lezingen in Stuk Leuven. Do 25 maart (re)Defining the Atelier wil Smet meerdere partners aan tafel krijgen om Dhondt-Dhaenens heeft Laurens Otto aangesteld als curator Outside door Ted’A Arquitectes (Es). Di 20 april Outside our onder meer de initiatieven die kunstenaars zelf opzetten om de tentoonstellingen, de publicaties en het collectiebeleid Discipline door Ecosistema Urbano (Es). Telkens om 20u, een kader te geven. (vgc.be) verder te ontwikkelen. Otto studeerde kunstgeschiedenis on­line of in STUK, Naamsestraat 96, Leuven. (www.stuk.be) aan de Sorbonne in Parijs en behaalde een postgraduaat NICC opent nieuwe ruimte Botanicc. Na twee jaar heeft curatorial studies aan KASK in Gent. Hij heeft eerder gewerkt Symposium: Beelden lezen. Scheppende kunstkritiek het NICC het gebouw van het M HKA verlaten om aan de als curator bij Het HEM in Zaandam, bij Human Activities in in België (1945-1985). Vr 7 mei van 9u15 tot 17u organi­ Leopoldstraat 55 in Antwerpen een eigen ruimte te betrek­ Lusanga en bij Council in Parijs. In maart opent zijn seert het Studiecentrum voor Experimentele Literatuur ken die Botanicc werd gedoopt. Het NICC zal er tentoonstel­ groepstentoonstelling What Stories Want in AAIR en (UGent/VUB) een symposium over de ‘creatieve kunstkritiek’ lingen, lezingen en debatten organiseren, en er is een Kunsthal Extra City in Antwerpen. Otto is tevens actief als van Belgische schrijvers tussen 1945 en 1985. Deze schrij­ publiek toegankelijk archief. De vitrine van het pand zal criticus en als hoofdredacteur van Resolution Magazine. vers-critici, onder meer Louis Paul Boon, Marcel Broodthaers, gebruikt worden om tentoonstellingen 24/7 zichtbaar te (museumdd.be) Hugo Claus, Christian Dotremont en Jean Dypréau namen maken. (nicc.be) afstand van een zakelijke beschrijving en maakten lyrische HISK stelt drie curatoren aan. Het Hoger Instituut voor en verhalende teksten die in sommige gevallen even schep­ Schone Kunsten (HISK) verandert vanaf dit jaar zijn curatori­ pend waren als de besproken kunst. Het symposium wil een ële aanpak en stelt drie curatoren aan in plaats van één. Pieter globaal beeld geven van het Belgische kunstleven na 1945, Wissels Vermeulen begeleidt een half jaar de eerstejaars kunstenaars. toen de neo-avant-garde in de kunst het genre van de kunst­ Vermeulen is als docent hedendaagse kunst en kunsttheorie kritiek aan een literair experiment onderwierp. Het sympo­ Bozar zoekt opvolger voor Paul Dujardin. De selectie­ verbonden aan PXL-MAD (Media, Arts & Design) in Hasselt. sium vindt plaats in Bozar, Ravenstein­straat 23, Brussel. procedure voor een opvolger van Paul Dujardin, die acht­ De tweede helft van het jaar neemt Anne Pontégnie het over. (sel.ugent.be) tien jaar directeur was van de Brusselse federale instelling, Zij is curator en criticus en leidt AP Office. De tweedejaars heeft geen uitkomst geboden. Dujardin had zich kandidaat kandidaat-laureaten worden een jaar lang begeleid door Sam gesteld voor een vierde ambtstermijn, maar zijn mandaat Steverlynck, curator en criticus, en sinds 2018 mede-hoofd­ werd uiteindelijk niet verlengd. Bevoegd minister Sophie redacteur van het kunstblad Hart. (hisk.edu) Wilmès had de Zwitser Christian Longchamp als kandidaat naar voren geschoven, maar volgens VRT zouden de socia­ listen hun veto uitgesproken hebben. Aan La Libre Belgique en De Tijd heeft Longchamp gemeld dat hij het directeur­ Lezingen schap niet meer ziet zitten omdat de omstandigheden door corona en de recente brand in het gebouw fundamenteel JAP-lezingen. Za 20 maart om 10u30 vindt online de veranderd zijn. De federale regering start een tweede selec­ lezing Des images dans les images plaats, over het toenemen­ tieprocedure, die door een nieuw bestuur en een extern de belang van het beeld tijdens de twintigste eeuw (en de foto­ selectiebureau zal worden opgevolgd. Dujardin blijft ver­ grafen en kunstenaars William Henry Fox Talbot, Walker bonden aan Bozar als verantwoordelijke voor Europese Evans, Dorothea Lange, Hannah Höch, Andy Warhol, Garry relaties en om de honderdste verjaardag van Bozar in 2022 Winogrand, Luigi Ghirri, Louise Lawler, Zineb Sedira) door voor te bereiden. (bozar.be) Sabine Thiriot (Jeu de Paume). (jap.be)

Maartje Stubbe wordt directeur FOMU Antwerpen. Archipellezing. Wo 24 maart om 20u onlinelezing met de De stad Antwerpen heeft Maartje Stubbe aangesteld als architectenbureaus Sugiberry en Schenk Hattori naar aan­ nieuwe directeur van fotomuseum FOMU. Na het vertrek leiding van de tentoonstelling Meaning / Translations in het van Elviera Velghe was Stubbe waarnemend directeur. In Vlaams Architectuurinstituut, over het transponeren van die periode bereikte het museum een breed publiek met de verbeelding tussen de culturele context van Japan enerzijds expositie Present van Stephan Vanfleteren en realiseerde het en Vlaanderen anderzijds. Do 25 maart om 20u is het online initiatieven zoals de videoreeks Present at Home en Europese netwerk Constructlab uitgenodigd, een collectieve het online festival Uncertainty. Stubbe startte haar carrière bouwpraktijk die coöperatieve ruimtes en installaties ont­ bij de dienst cultuur van de provincie Antwerpen. In 2017 werpt, om te spreken over togetherness. Do 29 april om 20u werd ze zakelijk coördinator van de drie voormalige provin­ spreken de architecten Kelly Hendriks (B-ild) en Pauline ciale musea: het FOMU, MOMU en DIVA. Ze behaalde diplo­ Fockedey (Nord) over het werken in twee steden, Brussel & ma’s muziek en communicatiewetenschappen. (fomu.be) Bruxelles. (archipelvzw.be)

ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA PUBLICATIONS ROMA 402 Wang Bing The Walking Eye 832 p 16 x 23 cm € 45.00 ISBN 9789492811851 2021 401 Julie Peeters (editor) Bill 3 184 p 23 x 31 cm € 28.00 ISBN 9789492811875 2021 400 Experimental Jetset Superstructures 420 p 10.5 x 18 cm € 24.00 ISBN 9789492811868 2021 398 Steven Humblet (editor) Off Camera 140 + 16 p 24 x 30.5 cm € 35.00 ISBN 9789492811882 2021 397 Walid Raad I long to meet the masses once again 48 p 22 × 28 cm € 18.00 ISBN 9789492811905 2021 396 Bart Lodewijks & Jan Kempenaers Kerselare Drawings and Photographs 240 p 16 x 22 cm € 30.00 ISBN 9789492811899 2021 394 Karel Martens Tokyo Papers 80 p 15.5 × 21.5 cm € 22.00 ISBN 9789492811837 2020 393 The Serving Library Annual 2020/21 (Objects) 208 p 21 x 29.7 cm € 29.50 ISBN 9789492811820 2020 391 Geert Goiris 2020 44 + 16 p 28 x 36 cm € 27.25 ISBN 9789492811813 2020 390 Erik van der Weijde Lithium 32 p 21 x 29.7 cm € 16.00 ISBN 9789492811806 2020 389 Na Kim Bottomless Bag 160 p 23 x 30 cm € 25.00 ISBN 9789492811790 2020 387 Nicolas Floc’h Invisible 284 p 24 x 34 cm € 45.00 ISBN 9789492811178 2020 386 Valentin Carron Un ami simple 56 p 23.3 x 30 cm € 28.00 ISBN 9789492811776 2020 385 Ari Marcopoulos Conrad McRae Youth League Tournament 816 p 16.5 X 22 cm € 45.00 ISBN 9789492811752 2020 384 Mark Manders The Absence of Mark Manders, Bonnefanten 152 p 22 X 28.5 cm sold out ISBN 9789072251831 2020 383 Olaf Nicolai All Our Suns L’Amérique120 p 24.5 x 31 cm sold out ISBN 9789492811745 2020 Latine du 6 mars F O N D T I O N au 27 juin Éraflée 2021

De schaafwonden van 6 maart van Latijns-Amerika tot 27 juni

F O N D T I O N © Fernando La Rosa © Adriana Lestido La Rosa © Fernando

Avenue Van Volxemlaan 304 www.fondationastichting.com B - 1190 Bruxelles - Brussel S T I C H T I N G

PHOTOGRAPHY S T I C H T I N G

PHOTOGRAPHY De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 45 Tentoonstellingsagenda

Sina Seifee, Manon De Boer & Latifa VANDENHOVE Centrum voor Mechelen BruthausGallery Adverteerders van De Witte Raaf worden gratis in de agenda opgeno- ❑ Laâbissi… [tot 28/3] ❑ ‘The Ultimate Architectuur en Kunst / UGent Cultuurcentrum Mechelen ‘That clinking, clanking, clunking’ – men. Opname van andere initiatieven gebeurt via een steunabonne- ❑ Kiss’ – Jacqueline de Jong [1/5 tot 15/8] ‘HISTOIREs uit de collectie ❑ Sergio De Beukelaer [tot 21/3] William Ludwig Lutgens [tot 18/4] ment (€ 60) voor zes vermeldingen of een abonnement (€ 30) voor ❑ ‘Terra e Accacio’ – Steven Antonio Xavier Hufkens VANDENHOVE’ – Charlotte Beaudry, ❑ ‘Dagelijks werk’ – Obed Vleugels [tot Manes [tot 18/4] ❑ ‘Partir dans la nuit’ een eenmalige vermelding. ❑ ‘Swap’ – Matt Connors [tot 3/4] Paul De Vylder, Henri Michaux, Nadine 21/3] – Les Monseigneurs [tot 18/4] Kijk voor meer info en een wekelijks geactualiseerde agenda op ❑ ‘Sherrie Levine Sherrie Levine’ – Tasseel, Jim Dine… [tot 10/4] ❑ De Garage, ruimte voor actuele kunst ❑ ‘Le Peuple D’abord’ – William Ludwig www.dewitteraaf.be. Sherrie Levine [tot 10/4] ‘Impressies: Uit de grafische collectie ❑ ‘Prijs Ernest Albert’ [20/3 tot 23/5] Lutgens [tot 18/4] ❑ ‘Headed For The ❑ Sayre Gomez [15/4 tot 15/5] van het Frans Masereel Centrum’ [22/4 tot 24/4] [29/4 tot 1/5] Galerie Transit Finish Line’ – Anna Lange, Camille Brugge ❑ Daniel Buren [22/4 tot 22/5] België ❑ ‘ZW-ART’ – Mehdi-Georges Lahlou, Dufour, Evert Debusschere, Hugo Debaere, Joëlle Dubois, Les Arentshuis Charleroi Hasselt Sergey Bratkov, Joris Ghekiere, Nikita ❑ Monseigneurs, Nina Van Denbempt, Aalst ‘Mind the artist: Nele Van Canneyt’ Cultuurcentrum Hasselt Kadan, Thomas Raat… [tot 28/3] [tot 25/4] BPS 22 ❑ ‘Children Are Surrounded by Art’ – Pieter Jan Martyn, Steven Antonio Netwerk Aalst ❑ ❑ ‘The way not taken – Mirage’ – ‘Espace didactique – Dedans et Nikita Kadan [11/4 tot 23/5] Manes, Willem Boel [2/5 tot 6/6] ❑ ‘Mobilising Voices’ – Jeremiah Day Groeningemuseum dehors…!?’ [tot 18/4] ❑ ‘Danser sur les Veronika Pot [tot 21/3] ❑ ❑ [17/4 tot 25/7] ‘Mind the artist: Sanam Khatibi’ [30/4 missiles’ – Margaret Harrison [tot 23/5] Daniel Dewaele [tot 21/3] Museum Hof van Busleyden Watou tot 3/10] ❑ ‘Perftoran’ – Petr Davydtchenko [tot ❑ ‘Playing at being human’ – Maen KRIEG Kasteelstraat1 – Pavilion Contemporary Antwerpen Triënnale Brugge 2021 23/5] ❑ ‘Sweat Equity (online)’ – Pilvi Takala Florin [tot 25/5] ❑ ‘Kinderen van de ❑ Renaissance’ [26/3 tot 4/7] Art Watou Art gallery De Wael 15 ‘Triënnale Brugge 2021: TraumA – 12 [tot 18/3] ❑ ‘Mémoires’ – Stijn Cole / Yves Velter nationale en internationale kunstenaars Deinze ❑ ‘à peu près’ – D.D. Trans [tot 18/4] Z33 [tot 4/4] ❑ ‘Have we ever met ?’ – ❑ en architecten’ [8/5 tot 26/9] Merksem ‘Arranged Fragments’ – Stefan Galerie D’APOSTROF ❑ ‘a combmaker’s tale’ – Unfold & Marleen Van Moere / John Van Oers [2/5 Annerel [25/4 tot 9/5] Volkskundemuseum Brugge ❑ ‘Jeroen Boute / Mohammed Alani, Alexandre Humbert [tot 28/3] cc Merksem tot 30/5] ❑ Axel Vervoordt Gallery – Kanaal ❑ ‘Mind the artist: Pieter Chanterie’ Bert Drieghe / Mohammed Alani’ [tot ❑ ‘re-FORMAT’ – Heleen Sintobin, Irene KunstINgang #17: Felix De Clercq ❑ ❑ ‘Brick Sculptures’ – Per Kirkeby [tot [tot 13/6] 28/3] Stracuzzi, Oksana Savchuk, Pauline [tot 26/3] KunstINgang #18: Sarah Welle Smolders [13/4 tot 25/6] 1/9] ❑ ‘Group exhibition: Silence & Museum van Deinze en de Leiestreek Agustoni & Satomi Minoshima, Rachel Galerie EL Space’ [tot 29/5] ❑ ‘Jef Verheyen Brussel Hansoul en Studiocalh (Lauriane Heim ❑ (Mudel) Mons ‘Thuis voor Zwart’ – Jo De Smedt [tot 1955-1962, Antwerpen-Düsseldorf- ADAM – Brussels Design Museum ❑ ‘De schildersklas van Roger and Colette Aliman) [tot 4/4] 4/4] ❑ ‘Alleen de wind ontbreekt’ – Milano’ [tot 1/5] ❑ ‘Showcase Lucia Bru’ ❑ ‘Standing Stones’ – Eleni Petaloti en Raveel’ – Antoon De Clerck, Agnes Maes, ❑ ‘ELEMENTS: Studio Plastique’ [1/5 Musée des Beaux-Arts – BAM Frank Depoorter [18/4 tot 16/5] [tot 3/4] ❑ Otto Boll [10/4 tot 12/6] Leonidas Trampoukis [tot 29/8] Danyel Debruyne, Juul Claeys, Roger tot 8/8] ❑ ‘Roy Lichtenstein. Visions multiples’ deSingel Internationale Kunstcampus ❑ ‘Belgisch Design Belge’ [tot 3/10] Raveel, Richard Simoens, Raoul De [tot 18/4] Herzele ❑ ‘BWMSTR Label / Inspire to expire’ ARGOS centrum voor audiovisuele Keyser [tot 6/6] Namur [tot 28/3] ❑ ‘Unfolding the Archives #2 kunsten wals – Juliaan Lampens’ [tot 28/3] ❑ ‘Activating Captions’ [6/4 tot 1/6] Drogenbos ❑ ‘wals08’ – Marc De Blieck, Serge Le Delta ❑ ‘Back from Japan / Schenk Hattori. Haelterman, Philip Van Isacker [tot 28/3] ❑ ‘Espace muséal – Pop art & Nederland Beursschouwburg FeliXart Museum Translations / SUGIBERRY. Meanings’ ❑ ‘STEVV. Op de rand’ – Stefaan Féminisme’ – Evelyne Axell (1935- ❑ ‘Wie is We ?’ – Guy Woueté [tot 27/3] ’s-Hertogenbosch [tot 28/3] ❑ ‘FUTURE PLANS Steenhoudt (1942-1973) [tot 21/3] Hornu 1972) [tot 1/8] ❑ ‘Fight Sexism Destroy Boghossian Stichting – Villa Empain Patriarchy – AFICo’ [tot 19/3] 1970-2020’ – Luc Deleu & T.O.P. office ❑ ‘Abstracte kunst in vogelvlucht’ [tot Centre d’ Innovation et de Design – CID Design Museum Den Bosch ❑ ‘The Light House’ – James Turrell, ❑ ‘L’architecture vous veut du bien’ [tot [28/4 tot 26/9] 26/9] ❑ ‘Abstracte werken (1956- ❑ ‘In the age of post-drought. De ❑ ‘The Politics of Design’ – Victor Veronica Janssens, Joseph Kosuth, 21/3] ❑ ‘Au soleil du grand Est’ – ❑ Eva Steynen.Deviation(s) 1962)’ – Camiel Van Breedam [tot 21/3] Aquatische Toestand ‘ [tot 25/7] Papanek [tot 21/3] ‘Für dich – wider ❑ Martial Raysse… [tot 18/4] Martine Canneel [20/3 tot 1/8] dich’ – Meret Oppenheim (1913-1985) ‘The sun shines when it really rains’ ❑ ‘Icônes’ [6/5 tot 24/10] MAC’s – Grand-Hornu ❑ – Fred Michiels [tot 24/4] ❑ ‘The Secret Eupen ‘Peintures 2001-2021’ – Christian [tot 5/9] ❑ ‘Touching Worlds: ontdek de ❑ ‘No Room for Regrets’ – Johan Muyle Sorg Caminando [20/3 tot 1/8] keramiekcollectie’ [16/3 tot 1/10] Passage’ – Jan Verbruggen [13/5 tot 17/7] Botanique ikob – Museum für Zeitgenössische [tot 18/4] ❑ ‘Benno Premsela – Strijder en ❑ ‘Sarcophagi – Radioactive Waste’ – Kunst Musée Félicien Rops FotoMuseum (FoMu) verleider’ [16/3 tot 6/6] ❑ ‘Radical Cécile Massart [tot 25/4] ❑ ‘Jetlag ❑ ‘We make it happen’ – Daniel Knorr ❑ ‘« Adjugé ! » Les artistes et le marché ❑ Lynne Cohen [tot 18/4] Ittre Austria: Everything is Architecture’ Dream’ – Céline Cuvelier [tot 21/3] [tot 25/4] ❑ ‘Gesticulating … Wildly’ – en Belgique (1850-1900)’ – Paul-Jean ❑ Martine Franck (1938-2012) [tot 18/4] [10/4 tot 3/10] ❑ Benjamin Installé [25/3 tot 25/4] Helen Anna Flanagan [11/5 tot 15/8] Musée Marthe Donas Clays, Alfred Stevens, Pieter Oyens, Anna FRED & FERRY ❑ ‘L’oeil à la main’ – Jo Dustin Boch, Félicien Rops… [tot 18/4] BOZAR Amersfoort ❑ ‘Urbanism’ – Anne Van Boxelaere [tot ❑ ‘Horta Horizons. Outdoor-installatie Genk (1936-2011) [24/4 tot 6/6] 20/3] ❑ Liesbeth Henderickx [4/4 tot 1/5] van landschapsarchitect Bas Smets’ [tot Ninove Kunsthal KAdE – Kunsthal in Amersfoort ❑ ‘Group exhibition’ [4/4 tot 1/5] CIAP (C-mine) Kemzeke ❑ 30/6] ❑ ‘Primordial Earth. Inhabiting the garage neven ‘Mirror – Mirror. Reflect Yourself!’ ❑ Leyla Aydoslu [13/5 tot 19/6] ❑ ‘Le Paysage Ménagé’ – Ciel Grommen Landscape’ – Léonard Pongo [tot 21/3] Verbeke Foundation ❑ Remi Verstraete [8/5 tot 9/5] [tot 29/8] ❑ ‘Out of Tim Out of Place’ – Lydia & Maximiliaan Royakkers [tot 9/5] ❑ ‘Fulu Act: Een uit beweging ontstane ❑ ‘Wintertentoonstelling 2020’ – Albert Hannah [13/5 tot 16/5] Amstelveen blik’ – Colin Delfosse [tot 8/4] Gent Szukalski (retrospective), Netty Otegem Galerie Annette De Keyser ❑ ‘Spinoza Car’ – Thomas Hirschhorn Vangheel, Panamarenko, Herman van Galerie 10a Cobra Museum voor Moderne Kunst ❑ ‘connect – disconnect – reconnect’ – [tot 25/4] ❑ Roger Raveel (1921-2013) Design Museum Gent ❑ den Boom, Frédéric Castiau, Patrick ❑ ‘Satori’ – Sarah Eechaut, Nathalie Van ‘Presentatie: Surrealisme en Cobra’ Nassermann [tot 19/6] [18/3 tot 21/7] ❑ ‘Secrets. Kunst & ❑ ‘Home Stories. 100 Years, 20 ❑ Conrad, Tania Desmet en Eric De Volder, der Massen [tot 28/3] [tot 18/4] ‘Ben Cobra. Gastcurator: ❑ ‘Resonance Room 7’ – Robert Cash, Artificiële Intelligentie. Luc Tuymans en Visionary Interiors’ [27/3 tot 22/8] Andrea Janssens, Stéphanie Herremans, Aziz Bekkaoui’ [tot 24/10] Nassermann, Oliviero Rainaldi Francesco AI onderzoeker Luc Steels’ [3/4 tot 2/5] ❑ Galerie S & H De Buck Peggy Hezemans, Pink Poets, Teun Sint-Amands ‘Onder de huid’ – Claude Cahun Russo, ManfreDu Schu, Mariëlle Soons, ❑ ‘Tuinkamer’ – Anne Daems [14/5 tot ❑ ‘Suspicious meetings’ – Johan Clarysse Zwets, Nieuwe aanwinsten [tot 11/4] (1894-1954) [tot 9/5] Lotte Vanhamel [tot 16/6] 12/9] [tot 17/4] Emile Verhaerenmuseum ❑ ‘Landschappen van de Schelde’ – Galerie Annie Gentils CENTRALE for contemporary art ❑ ‘Fotokabinet: W. Vynck’ [tot 17/4] Leuven Amsterdam Jacques Vilet [tot 30/5] ❑ ‘Traces’ – Marc De Blieck [tot 25/4] ❑ ‘BXL UNIVERSEL II : multipli.city’ Herbert Foundation M Leuven andriesse eyck galerie ❑ ‘29 synonyms for ‘hammered into’ and [25/3 tot 12/9] ❑ ❑ ‘The Guest Mattress’ – Emmeline de ‘Distance Extended / 1979 – 1997. ❑ ‘M-collectie. Alles voor de vorm’ [tot Sint-Niklaas a family pack of yokes’ – Stefaan CIVA Stichting Part I. Works and Documents from 30/5] Mooij [tot 3/4] ❑ Antonietta Peeters Dheedene [13/5 tot 27/6] ❑ ‘Superstudio Migrazioni’ [tot 16/5] Herbert Foundation’ – Harald ❑ ‘Druk! Werk!’ [tot 5/9] CC Sint-Niklaas / SteM Zwijgershoek [tot 3/4] ❑ Helen Mirra, Joe Scanlan, ❑ ‘(Re)volver! – Art and cinema as a Galerie Micheline Szwajcer Klingelhöller, Reinhard Mucha, Jan ❑ ‘Collectie: Bewogen’ [tot 4/9/2022] Antonietta Peeters, Gianni Caravaggio Contretype weapon against injustice’ – Lazara Rosell ❑ ‘Depression a Dortmund’ – Jos de Vercruysse, Thomas Schütte, Martin ❑ ‘Collectie: Neem je Tijd’ [tot 23/4/2023] [10/4 tot 29/5] ❑ ‘La part visible’ – Nathalie Amand Albear & Sammy Baloji, Michael Gruyter & Harald Thys [2/4 tot 29/5] Kippenberger, Mike Kelley… [tot 6/6] ❑ ‘Collectie: De Zeven Sacramenten’ EENWERK [24/3 tot 30/5] ❑ ‘Albert Dadas’ – Chanan, Saddie Choua, Eli Cortiñas, Kiosk [tot 1/4/2022] ❑ ‘Tablesculpture’ – Klaas Gubbels [tot Keteleer Gallery Philippe Herbet [24/3 tot 30/5] Mónica Delgado Chumpitazi, Enrique ❑ ‘schède. Online presentatie van de ❑ Ericka Beckman [tot 18/4] 14/4] ❑ ‘Beyond Landscape’ – Charlotte ❑ ‘Leftoeuvres’ – George Little [tot 9/5] Fondation A Stichting Ramírez, SEADS & Refu Interim, Fabio 12 gescande nummers van het kunstenaars- ❑ Thomas Demand [tot 18/4] Caspers [24/4 tot 5/6] ❑ ‘One thing leads to another’ – Philippe ❑ ‘L’Amérique Latine Éraflée’ [tot 27/6] Wuytack, plus een ruime selectie tijdschrift schède (1974-1975)’ [tot 28/3] Van Wolputte [tot 9/5] Sint-Pieterskerk filmposters uit de collectie van EYE EYE Film Instituut Nederland Fondation CAB ❑ ‘x – groepstentoonstelling’ [tot 28/3] ❑ ‘Tussen Hemel en Aarde. ‘Het Laatste ❑ ‘Vive le cinéma! Art & Film’ – Kunsthal Extra City ❑ Amsterdam [20/3 tot 11/4] ‘ Structures of radical will’ – Yvonne ❑ ‘Encounter in Resonance’ [8/4 tot 11/4] Avondmaal’ en ‘De Marteling van de Lucrecia Martel, Nanouk Leopold, ❑ ‘Gasttentoonstelling AAIR: What Rainer, Stanley Brouwn, Robert Morris, ❑ ‘Spellbound’ – Gert Verhoeven [17/4 Heilige Erasmus’’ – Dieric Bouts Lemohang Jeremiah Mosese, Carlos Stories Want – Samengesteld door Stavelot François Morellet, Béatrice Balcou, tot 6/6] (1410-1475) [tot 7/3/2023] Reygadas, Jia Zhang-ke [tot 30/5] Laurens Otto’ – Che Go Eun, Tom Hallet, Kapwani Kiwanga… [25/3 tot 27/7] Galerie Triangle Bleu Kristof De Clercq Gallery Julia Dahee Hong, Béla Juttner, Joud Stuk – Huis voor dans, beeld en geluid ❑ ‘D’une image l’Autre’ – Antoine Fotografie Museum Amsterdam (Foam) Galerie Greta Meert ❑ Aurélie Gravas & Tuukka Tammisaari Toamah [tot 4/4] ❑ ‘Point of View’ – Angela Washko [tot Doyen, Sylvie Macias Diaz, Andrea ❑ ‘On Rape: A History of Misogyny, ❑ ‘Stories, I-XX’ – Richard Tuttle [tot 20/3] [20/3 tot 18/4] ❑ ❑ 25/4] ‘Look At Us Now – Een selectie Radermacher-Mennnicken, Christopher Chapter Two’ – Laia Abril [tot 27/6] LLS Paleis ‘The Ghost Year’ – Edith Dekyndt [tot ❑ Jeff McMillan [8/5 tot 6/6] audiovisuele installaties die een kritische ❑ ‘Foam Talent – Amsterdam – digital’ ❑ 20/3] ❑ ‘Not this time’ – James White Roxs [21/3 tot 8/6] ‘Affiniteiten#3’ – Charline Tyberghein blik werpen op innovatieve technologie [tot 2/6] ❑ ‘I Am’ – Les Adu [tot 27/6] [1/4 tot 19/6] Kunsthal Gent – Dennis Tyfus / Elly Strik – Koen Theys ❑ en design’ [20/4 tot 25/4] ❑ ‘Online: Foam Talks: Talent editie’ [tot [tot 25/4] ❑ Didier Vermeiren [1/4 tot 19/6] ‘Spatial Intervention KHG#01’ – Strombeek-Bever Olivier Goethals [tot 31/5/2022] 2/6] ❑ ‘recommended: Olympus ❑ ‘>freizeit<’ – Manfred Pernice [9/5 Cultuurcentrum Strombeek Hopstreet ❑ ‘Endless Exhibition’ – Prem Liège Fellowship 2020’ [tot 6/6] tot 20/6] ❑ ‘Unknowns’ – Julie Cockburn & Noé ❑ ‘Sam Durant: Proposal for Nonaligned Krishnamurthy [tot 31/5/2022] La Boverie Galerie Onrust M HKA Sendas [tot 30/4] Monuments’ [19/3 tot 19/5] ❑ ‘Crisis of Masculinity’ – Egon Van ❑ ‘Warhol – The American Dream ❑ ‘Le corps de la couleur’ – Robert ❑ ‘MONOCULTURE. Een recent verhaal’ Herreweghe & Thomas Min [tot Husk Gallery Factory’ [tot 18/4] Tervuren Zandvliet [tot 3/4] ❑ Ina van Zyl [17/4 – Hannah Höch, Joseph Beuys, Philip ❑ ‘Pli selon pli’ – George De Decker [tot 31/5/2022] ❑ ‘Unreliable sources’ – tot 22/5] Guston, Mladen Stilinović, Luc Deleu, 30/4] Steve Van den Bosch [tot 31/5/2022] La Cité Miroir Koninklijk Museum voor Midden-Afrika Jimmie Durham, Charlotte Posenenske, ❑ ‘Everything in this world has two ❑ ‘Illusions’ [tot 30/5] ❑ ‘Mabele eleki lola! De aarde, Galerie Ron Mandos iMAL ❑ Kerry James Marshall… [tot 25/4] handles’ – Rudy Guedji [tot 31/5/2022] stralender dan het paradijs’ – Freddy ‘I am here because you were there’ – ❑ ‘SUB – An immersive environment by ❑ ‘Lippenstift en Gasmaskers – De ❑ ‘Housebroken’ – Nina Beier [tot Lovenjoel Tsimba [tot 15/8] Esiri Erheriene-Essi [tot 21/3] Kurt Hentschläger’ [25/3 tot 23/5] ❑ Stadscollectie Antwerpen’ [tot 18/4] 31/5/2022] ❑ ‘La Fabrique d’un Single ‘Group exhibition with Wonder Buhle Whitehouse Gallery MBambo & Eniwaye Oluwayesi curated ❑ ‘Archiefpresentatie: T.O.P. office’ [tot Jan Mot screen’ – Joëlle Tuerlinckx [tot ❑ ‘Please keep this secret’ – Sanne Turnhout 25/5] ❑ ‘PANIK of de kracht van een ❑ ‘The invisible index’ – Joachim 31/5/2022] ❑ ‘Keepsake’ – Charlotte by Azu Nwagbogu’ [tot 21/3] Vaassen [tot 4/4] De Warande ❑ ‘Im Wald’ – Erwin Olaf [10/4 tot 23/5] narratief’ – Mohamed Ziani [tot 4/4] Koester [19/3 tot 1/5] Stuby [tot 31/5/2022] ❑ ‘Syllabus’ ❑ ‘Care ‘ – Stéphanie Baechler [tot 4/4] ❑ ‘Minstens 1 ½ uur, en terug’ – Peter ❑ ‘A Room of One’s Own (Another Space ❑ ‘Online: Seth Siegelaub: How is Art – Jesse Jones [tot 31/5/2022] Morrens / met werk van: Dennis Huis Marseille Electric)’ – Anna Godzina [9/4 tot 2/5] History Made?’ – Carl Andre, Robert ❑ ‘Spatial intervention KHG#03’ – Machelen-Zulte Oppenheim, Wim Cuyvers, Leen Voet, ❑ ‘Infinite Identities. Photography in the MAS – Museum aan de Stroom Barry, Rosemarie Castoro, Hanne Olivier Goethals [tot 31/5/2022] Marguerite Duras, Gerard Herman, Rik Age of Sharing’ [tot 31/8] Darboven, Douglas Huebler, Robert Huot, Roger Raveelmuseum ❑ ‘Guy Rombouts en Benjamin Verdonck ❑ ‘PREDELLA (Curator: Bloemen en De Boe, Pierre Klossowski… [tot 25/4] Kunstverein Joseph Kosuth, David Lamelas, Lawrence ❑ ‘Roger Raveel – De wordingsjaren: herschikken Jaap Kruithof (1929-2009)’ Bladt)’ – Emma Van Den Broeck & Mark ❑ ‘Top Stories’ – Anne Turyn [2/4 tot Weiner and Ian Wilson [24/3 tot 27/3] Grootes [tot 9/5] ❑ ‘Development 1941-1950’ [tot 1/8] [tot 1/5/2022] ❑ ‘Zien, denken, schilderen. Een gesprek Veurne 26/6] ❑ Joods Museum van België Programme: Cairography Collective’ – ‘100 x Congo. Een eeuw Congolese met Roger Raveel’ [28/3 tot 18/7] Emergent Nxt Museum ❑ ‘Towards Abstraction’ – Kurt Lewy Adham Hafez, Ismail Fayed, Myriam Van kunst in Antwerpen’ [tot 13/9] ❑ ‘Here Comes Everybody’ – Narcisse ❑ ‘Shifting Proximities’ – Heleen (1898-1963) [tot 18/4] Imschoot, Tom Engels [tot 1/5] Museum Mayer van den Bergh Marchin Tordoir & Sam Samiee [tot 2/5] Blanken, The Algorithmic Justice League, ❑ ‘Home’ – Assaf Shoshan [tot 25/4] ❑ ‘Development Programme: What is ❑ ‘The Madonna meets Mad Meg. Work?’ – Philippine Hoegen, Julia Reist Centre Culturel de Marchin Yuxi Cao (James), Roelof Knol… [tot KMSKA masterpieces’ [tot 9/1/2022] KANAL – Centre Pompidou & guests [tot 6/5] ❑ ‘A Truly Shared ❑ ‘Prendre l’image au mot’ – Damien De Waregem 30/6] ❑ ‘It never ends’ – John M Armleder & Otty Park Love’ – Emilie Brout & Maxime Marion Lepeleire, Benoît Félix, Philippe Kessel, BE-PART Platform voor actuele kunst P/////AKT guests [tot 25/4] ❑ ‘Through My Eyes’ – Benny Van den [tot 21/3] ❑ ‘Radio as curating – Ja Ja André Stas, Gudny Rosa Ingimarsdottir… ❑ Dirk Braeckman, Paul Kooiker, Gerard ❑ ‘The Space Conductors Are Among Us’ Meulengracht-Vrancx [tot 17/4] Koninklijke Musea voor Schone Ja Nee Nee Nee’ [15/3 tot 3/4] [tot 25/4] P. Fieret, Annelies Štrba [tot 30/5] – Anu Vahtra [tot 21/4] ❑ ‘STONES, STICKS AND SAND’ – Els Kunsten van België ❑ ‘Hypermarkt’ – In De Ruimte [19/3 tot Dietvorst [7/5 tot 26/6] ❑ ‘Purification’ – Bill Viola [tot 1/8] 11/4] ❑ ‘Interplays’ – Felix Kindermann ❑ Pierre Alechinsky [26/3 tot 1/8] [19/3 tot 9/5] ❑ ‘Bioscopic Books’ – Tine Stadspark ❑ ‘Aboriginal Art’ [26/3 tot 1/8] Guns, Inge Ketelers, Isolde Vanhee [24/4 ❑ ‘Public Figure #1: Tramaine de Senna’ tot 12/6] [tot 18/4] ❑ ‘Public Figure #2’ – Goshka La Loge Macuga [13/5 tot 1/5/2022] ❑ ‘A Common Breath (online and at La Museum voor Schone Kunsten Gent Loge) – performances, film screenings, ❑ ‘Van Bosch tot Magritte. Permanente _wals_ Tentoonstelling _wals08_ valerie_traan gallery discussions among scholars and artists on ❑ collectiepresentatie’ [tot 26/3] ‘TRACES of the future – celebrating decolonisation and ecology’ [tot 3/4] ❑ ‘De Pantoloog (danke Schön)’ – Patrick the 10th anniversary of valerie_traan Van Caeckenbergh [tot 21/10/2022] gallery’ – Victoria Adam, BC Architects, Maison des Arts Clarisse Bruynbroeck, Ignace Cami, ❑ ‘FIL 9. artistes travaillent la matière SMAK Marc De Blieck Ralph Collier, Babs Decruyenaere, textile’ – Chiharu Shiota, Alice Leens, ❑ Artist in Residence: Adam Leech [tot Benedikt Terwiel, Unfold x Liam Reeves Ethel Lilienfeld, José María Sicilia… 30/1/2022] ❑ ‘Museum for a Small City’ [tot 20/3] ❑ ‘OK’ – Frederic Geurts en [tot 25/4] – Richard Venlet [tot 21/3] ❑ ‘S.M.A.K. Serge Haelterman John Van Oers [27/3 tot 2/5] Mendes Wood DM Beweegt – Tekenen in Lockdown’ [tot ❑ ‘Tools for the Wonderland’ – Rebecca 2/5] ❑ ‘A Short Long History’ – Anna Zeno X Gallery Boghiguian [tot 2/5] ❑ ‘De Vrienden v/h Philip Van Isacker ❑ ‘Madrigal’ – Marina Rheingantz [tot Sharp [tot 17/4] ❑ Sofia Borges [tot 17/4] ❑ Antonio Obá [22/4 tot 12/6] S.M.A.K. tonen / Entrée’ – Anna 24/4] ❑ ‘FERNWEH’ – Dirk Braeckman ❑ ❑ Zacharoff [tot 28/3] ‘Hello, are we in [tot 24/4] ‘Seconds’ – Luc Tuymans Museum van Buuren the show? (comment voir la même autre Oude Pastorie Ressegem 6.3.2021 – 28.3.2021 [12/5 tot 26/6] ❑ ‘Nudes’ – Daniel Dewar & Grégory chose)’ – Denicolai & Provoost [tot 30/5] Gicquel [tot 28/3] ❑ Oliver Laric [tot 30/5] ❑ ‘Uit de Sint-Mauritsplein 9 open op zaterdag en zondag, 14.00 - 18.00 Asse WIELS Centrum voor Hedendaagse Collectie – Why Are You Angry? Recente Galerie De Ziener Kunst aankopen van S.M.A.K.’ [tot 30/5] BE 9550 Herzele afspraak via [email protected] ❑ ‘On the run’ – Stefaan Vermuyten ❑ ‘Risquons-Tout’ – Nora Turato, Bernd ❑ ‘Uit de Collectie: La Collection et son [21/3 tot 2/5] Lohaus, Manuel Graf, Ghislaine Leung, Double’ [tot 30/5] De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 46

PS Den Haag Deventer Helmond ❑ ‘Sigmar Polke. Twee fotoseries’ [tot Sittard ❑ ‘Ulay was in Topolo – Family at 4 1646 – Experimental Art Space R.S.O.L. – Room for the Study Of Museum Helmond 28/3] ❑ ‘Cornelius Rogge. Werken uit de Museum De Domijnen o’clock’ [tot 31/3] ❑ ❑ collectie’ [tot 30/5] ❑ ‘Ger van Elk. ❑ ❑ ‘The Cinema of Séance’ – Su Hui-Yu Loneliness ‘Abstract! Ecole de Paris, Cobra & ‘Kunst & Kunststof. Ontwerpen voor Elena Rucli [4/4 tot 30/6] [tot 16/5] ❑ ‘My heavens!’ – Martín La Roche and Hepworth’ [tot 23/3] ❑ ‘Harry Gruyaert. La Pièce’ [tot 29/8] ❑ ‘De futuristische een betere wereld’ [tot 30/5] Rijksmuseum Nanda Runge [24/3 tot 8/5] Retrospective’ [tot 19/9] collectie’ [20/3 tot 20/6] ❑ ‘Planned ❑ Dürst Britt & Mayhew ❑ landscapes – 25 Horizons’ – Ger Dekkers ‘Muziekparade’ [tot 4/12] ❑ ‘Gläserner Mensch’ – Katerina ‘Ongewoon alledaags’ – Jan Dirk van Tilburg ❑ ‘Slavernij’ [tot 30/6] Diepenheim der Burg [10/4 tot 5/9] (1929-2020) [20/3 tot 5/9] ❑ ‘distance Sidorova & Wieske Wester [tot 28/3] = length, length = distance’ – stanley De Pont – Museum voor hedendaagse Slewe ❑ ‘Augensex’ – David Roth [tot 28/3] Drawing Centre Diepenheim kunst Laren brouwn [3/4 tot 26/9] ❑ ‘Marinus ❑ ‘Various Thoughts’ – Michael Jacklin ❑ Jacqueline de Jong [16/4 tot 13/6] ❑ ‘Becoming Numerous’ – Asbjørn Skou Boezem. Alle Shows’ [24/4 tot 3/10] ❑ ‘The Things I Used To Do’ – Hans [tot 10/4] ❑ ‘Horizon of Tuscany’ – Karel [27/3 tot 1/8] Museum Singer Laren Broek [tot 12/9] ❑ ‘Liminal’ – Maya Fotomuseum Den Haag ❑ ❑ Appel [24/4 tot 29/5] ❑ ‘Beer & Teddy’ – Helena van der Kunstvereniging Diepenheim ‘Belgische meesters – Meesterwerken Rotterdam Watanabe [tot 6/6] ‘Without Trace. De ❑ ❑ ‘Contrapunt’ – Sjoerd Buisman [tot 11/4] uit het Museum van Elsene in Brussel’ Pont collectie’ [tot 5/9] Stedelijk Museum Amsterdam Kraan [tot 18/4] ‘Papier en licht’ – A Tale of a Tub ❑ ❑ ‘Van Thonet tot Dutch Design: 125 Popel Coumou [tot 18/4] ❑ ‘Borealis – Ensor, Delvaux, Magritte [15/3 tot 6/6] ‘National Chain 2020 / Social ❑ ‘De Ploeg ‘ – Jan Altink, Johan ❑ ‘…barely pausing/pausing barely… A Practices’ – Rita McBride, Alexandra jaar wonen in het Stedelijk’ [tot 21/3] – Life in the Woods’ – Jeroen Toirkens & Eindhoven Tale of A Tub in collaboration with Tlön ❑ Dijkstra en Jan Wiegers [15/3 tot 6/6] Waierstall en Fontys Dance Academy ‘Ulay Was Here’ – Ulay (1943–2020) Jelle Brandt Corstius [tot 13/6] lxhxb Projects. ‘ – Pierre Huyghe, Ryan Gander, ❑ [tot 18/4] ❑ ‘Small World Real World’ ❑ ‘Tree and Soil’ – Robert Knoth en [23/3 tot 2/5] ‘Films, tekeningen en ❑ Lidewij Sloot [23/4 tot 25/4] Leeuwarden Rachel Rose, Louise Bourgeois… [tot 16/5] [tot 21/6] ❑ ‘Surinaamse School. Antoinette de Jong [1/5 tot 3/10] storyboards uit de collectie’ – David Schilderkunst van Paramaribo tot ❑ ‘Matlas’ – Daniel Heikens, Rein Van Abbemuseum Fries Museum Garage Rotterdam Claerbout [10/4 tot 29/8] Amsterdam’ [tot 31/5] ❑ ‘SAF05’ Langeveld, Joost Nijhuis [1/5 tot 1/12] ❑ ‘The Making of Modern Art – Een ❑ ‘Hindeloopen’ [tot 31/12] ❑ ‘A New Order, A New Earth’ – Johan verhaal over moderne kunst’ [tot 13/6] ❑ ‘Haute Bordure’ [tot 18/7] Grimonprez, Solange Pessoa, Pinar & Utrecht – Charlotte Prodger [tot 25/4] Galerie Maurits van de Laar ❑ ❑ ‘The Way Beyond Art’ [tot 13/6] ❑ ‘hindeloopen: Éric Van Hove’ [27/3 tot Viola, Ambassade van de Noordzee… Bruce Nauman [27/3 tot 15/8] ❑ ‘Suite. Collaborative drawings’ – Paul BAK, basis voor actuele kunst ❑ ‘1525’ – Victor Sonna [tot 30/5] 31/12/2023] ❑ ‘Your silence will not [tot 11/4] ❑ ‘Fragments of Repair’ – Kader Attia The Merchant House van der Eerden, Romy Muijrers [tot 21/3] ❑ ‘Opulence’ – Dustin Thierry [tot 4/4] protect you’ – Afra Eisma [27/3 tot 13/6] Het Nieuwe Instituut [17/4 tot 1/8] ❑ ‘De onmisbare ervaring van kunst. ❑ ‘SOLO: schilderijen, werk op papier’ ❑ ‘De Onkruidenier. Forever Summer’ ❑ ‘it’s possible to raise the ceiling a bit*’ ❑ ‘Lang leve de toekomst! Maakplek Samengesteld door Marsha Plotnitsky’ – Nour-Eddine Jarram [28/3 tot 4/5] – Jonmar van Vlijmen en Ronald Boer Centraal Museum – Taus Makhacheva [27/3 tot 6/3/2022] voor families’ [tot 31/12] ❑ ‘Atelier ❑ – André de Jong, Pino Pinelli, André Galerie Ramakers [tot 3/10] ❑ ‘Oog in oog met Gustav ‘Kunst op het plein: Anne de Vries’ [tot Keramiekmuseum Princessehof Nelly en Theo van Doesburg’ [tot 12/7] ❑ Stempfel, Mary Sue, Elsa Tomkowiak ❑ ‘What’s on’ – Ton van Kints / André Klimt – met Bas van Beek’ [tot 13/6] 16/5] ‘Collector’s Item: de ❑ ‘Human after all’ – William Cobbing, ❑ ‘Lithium’ [tot 11/4] [tot 31/5] Kruysen [tot 18/4] verzameling hedendaagse kunst van Nathalie Djurberg & Hans Berg, Klara ❑ ‘Art on Display 1949-69’ [tot 13/6] Van Gogh Museum Gorssel Pieter en Marieke Sanders’ [tot 21/3] GEM Museum voor Actuele Kunst Kristlova, Liliana Porter, Geng Xue… ❑ ‘Disney. De architectuur van een ❑ ❑ ‘Ongekend. 10 jaar bijzondere ‘Annex: Tabita Rezaire’ [tot 24/5] ❑ Lisa Brice [tot 5/4] MORE – Museum voor modern realisme [tot 5/9] ❑ Kim Habers [tot 5/9] wondere wereld’ [2/5 tot 31/10] ❑ ‘Voices of Fashion. Black couture, aanwinsten en hun verhalen’ [tot 24/5] ❑ ‘Nieuwe Kaders. Schilderkunst, Kunstmuseum Den Haag ❑ ‘Huid & Haar. Hedendaagse aanwinsten Huis Sonneveld beauty & styles’ [tot 24/5] fotografie en film 1920-1940’ [tot 24/5] Zone2source ❑ ‘Mode in Kleur’ [tot 18/4] van de conservator’ [tot 31/10] ❑ ‘Beginselen/Basics’ – Gijs Bakker en ❑ ❑ ‘Happy Painting’ – Bob Ross [tot 20/6] ‘Re:Tune’ – Pei Ying-Lin & Yi-Fei ❑ ‘Schenking Auguste Herbin’ [tot 25/4] ❑ ‘EKWC@Princessehof: Social K. Schippers [tot 11/4] Wijlre Chen, Saša Spačal, Anton Kats [tot 18/4] ❑ Joseph Sassoon Semah [tot 19/9] Treasures’ – Koen Theys [tot 30/5] Buitenplaats Kasteel Wijlre ❑ ‘Radix, een zeer invasieve venster- Groningen Joey Ramone ❑ ‘Het gedroomde museum. Berlages ❑ ❑ ‘Spirit of Kindergarten – over de expositie’ – Collectief Walden [tot 25/4] Leiden ‘I’m Going to Keep Looking at You’ meesterwerk’ [tot 20/6] ❑ ‘Haagse bluf. Groninger Museum – Shertise Solano [tot 17/4] relatie tussen het gedachtegoed van de Porselein 1776 – 1790’ [16/3 tot 24/5] ❑ ‘In collectietentoonstelling: Memphis Galerie LUMC Duitse opvoedkundige Friedrich Wilhelm Arnhem ❑ Bob Bonies [16/3 tot 5/9] ❑ ‘Delen is Design / De Ploeg. Een kunstkring onder ❑ ‘Color up’ [tot 18/4] Kunsthal Rotterdam Fröbel (1782-1852) en moderne en Machinery of Me vermenigvuldigen’ – Qasim Arif [16/3 tot Groninger artiesten, …’ [tot 31/12] ❑ ‘Isomatrix’ – Marleen Sleeuwits [tot ❑ hedendaagse kunst en architectuur’ [tot ❑ Lotte Geeven [tot 16/5] 24/5] ❑ Bas van Beek [16/3 tot 24/5] ❑ ‘Pronkjewails. Design uit heden en Maastricht 23/5] ‘Het Museum van Nederland’ 7/11] ❑ ‘Grey Matters’ – Oscar Lourens verleden – Samenstelling: John [tot 8/5] ❑ ‘Youthquake. Verlangen naar Mauritshuis Bonnefantenmuseum [tot 7/11] Bergen Veldkamp’ [tot 9/5] ❑ ‘The Rolling eeuwige jeugd’ [tot 13/6] ❑ ‘We Are ❑ ‘Vervlogen – geuren in kleuren’ [tot 6/6] ❑ ‘BLKNWS’ – Kahlil Joseph [tot 30/7] Stones – Unzipped’ [tot 18/4] Animals’ – Maurizio Cattelan, Candida Zwolle Museum Kranenburgh ❑ ❑ ‘SAY IT LOUD’ [tot 18/4] Höfer, Paul McCarthy, David Shrigley… ❑ Museum Beelden aan Zee Alida Pott [8/5 tot 31/10] ‘A tiny world and countless composi- ❑ ‘A Mutating Story’ – Jacob van der ❑ ‘Engelenkeel’ – Berlinde De [tot 23/5] ❑ ‘This is Hallstatt, kein Museum de Fundatie – Paleis aan de tions in it’ – Irene Kopelman [tot 18/4] ❑ Beugel [tot 18/4] ❑ ‘Eigen+Beeld. Haarlem Bruyckere [tot 26/9] ‘The Studio #4’ Museum!’ – Hans Wilschut [tot 13/6] Blijmarkt Moderne sculptuur museaal en particulier – Floor Martens [tot 5/9] ❑ ‘Brueghel ❑ ‘Zilte haring, rode kroot’ – Ineke Hans ❑ ‘John Heartfield – Fotografie plus Frans Halsmuseum Breda verzameld’ [tot 6/6] ❑ ‘Man is an Animal’ en tijdgenoten: kunst als verborgen & Erik Mattijssen [tot 5/9] Dynamiet’ [tot 30/5] ❑ ‘Het fenomeen Hals’ [tot 1/1/2023] Club Solo – Elisabeth Frink (1930-1993) [20/3 tot 6/6] verzet?’ [tot 6/6] ❑ ‘Huid’ [13/4 tot 5/9] ❑ ‘Haarlemse Helden. Andere Meesters’ Kunstinstituut Melly ❑ ‘SOLO 28: Kees Goudzwaard i.s.m. ❑ ‘Paul Grégoire (1915-1988). Beeld- ❑ Bureau Europa – Platform for Architecture ❑ ‘84 STEPS. Kunstinstallaties en [tot 1/7/2022] ‘Frans Hals – Alle ❑ Kunstmuseum Den Haag’ [tot 18/4] houwer van de Arabesk’ [29/4 tot 8/8] schutterstukken’ [tot 31/5] ‘Love in a Mist. De Architectuur van activiteitgerichte kunstprojecten’ – Afra Stedelijk Museum Breda Nest ❑ ‘Mag het ook mooi zijn? Haarlemse Emancipatie’ [tot 15/8] Eisma, de Feminist Health Care ❑ ‘You Know I Am Not There. ❑ ‘III – She spins the thread, she impressionisten en realisten’ [tot 30/5] Marres – Huis voor Hedendaagse Cultuur Research Group, Moosje M. Goosen & ❑ Suzanne Weenink, Raja’a Khalid, Lisa schoonheid, mystiek en melancholie in de measures the thread, she cuts the thread’ Teylers Museum ‘Intimate Geographies’ – Charbel- Tan, Domenico Mangano & Marieke van wereld van Nick Drake’ – Danielle – Mila Lanfermeijer, Ana Navas , Evelyn ❑ John Constable (1776-1837) [tot 30/5] joseph H. Boutros’ en Stéphanie Saadé Lemaire [tot 15/8] Taocheng Wang [tot 2/5] [16/3 tot 23/5] Rooy, Romily Alice Walden [9/4 tot ❑ ❑ ‘Realisten – Meesterwerken uit Parts Project 20/3/2022] Simon Fujiwara [9/4 tot Heerlen ❑ De volgende ‘De Witte Raaf’ verschijnt Museum Arnhem’ [tot 30/5] ❑ ‘The community of the painted’ – Jos Middelburg 22/8] Sasha Huber [9/4 tot 22/8] ❑ SCHUNCK op 15 mei 2021. Gegevens voor de ‘Evenwicht in cortenstaal’ – Helen van Merendonk [tot 21/3] TENT ❑ ‘Rietveld Architecture-Art-Affordances Vleeshal Middelburg agenda moeten binnen zijn vóór Vergouwen [20/3 tot 31/10] ❑ ❑ ❑ ‘MELLY & TENT: Rotterdam Cultural Zhang Shujian [28/3 tot 16/5] (RAAAF) – The End of Sitting’ [tot 31/12] ‘I Think I Look More like the Chrysler 15 april 2021 op het postbusadres:­ Building’ – Kasper Bosmans, Lena Histories #18: De levendige kunstscene Delft West ❑ ‘U bevindt zich hier – Geschiedenis van Postbus 1428, 1000 Brussel 1. ❑ ‘A variable number of things’ – Cesare het Glaspaleis’ [tot 31/12] ❑ ‘If then is Henke, Win McCarthy, Annelies van de jaren 80 in de Witte de Withstraat’ e-mail: [email protected] 38CC ❑ Planteijdt, Diane Simpson [4/4 tot 13/6] [tot 31/3] ❑ Pietroiusti [tot 22/8] ‘Alphabetum now – muurschildering ‘ – Vera Gulikers ❑ ‘Scene(ry)’ – Anouk Griffioen, VII. Writing Writing’ [tot 18/4] [tot 31/12] ❑ ‘Theofanie – Up and Out / ‘Joined Narratives’ – Katarina Jazbec, The next issue of ‘De Witte Raaf’ will Lawrence James Bailey, Hertog Nadler ❑ ‘Tote Räume’ – Gregor Schneider [tot muurschildering’ – Gijs Frieling [tot 29/8] Otterlo Lavinia Xausa, Heidi Vogels [tot 4/7] be released on May 15th, 2021. [tot 20/6] 28/3] ❑ ‘Brutalist Marcel Breuer’ – ❑ ‘Uume Tuut’ – Dean Kisters [tot 18/4] Kröller-Müller Museum Please send your information before Galerie De Zaal Agnes Mezosi [tot 22/8] ❑ ‘Rebel’ – Aad de Haas X Bernardinus ❑ ‘Staging Silence. Twee recente Schiedam April 15th, 2021 to: Postbus 1428, ❑ ‘Thema, methode en keuzevrijheid’ ❑ ‘Broeders verheft u ter vrijheid’ – [20/3 tot 5/4] ❑ ‘Moederdier’ – Trees aan- winsten in de collectie’ – Hans Op De Ketelfactory B-1000 Brussel 1. [tot 4/4] Dries Verhoeven [29/4 tot 20/6] Ruijs & Aad de Haas [27/4 tot 31/10] de Beeck, Geert Mul [tot 5/4] ❑ ‘S’ – Juul Kraijer [tot 2/5] e-mail: [email protected]

HISTOIREs Pierre Alechinsky uit de collectie Charlotte Beaudry Christian Boltanski VANDENHOVE Paul De Vylder Jim Dine Nan Goldin François Hers Henri Michaux Peter Klasen Zoran Music

Antonio Saura Giulio Paolini 04/03 - 10/04/21 Antonio Saura Donderdag, vrijdag, zaterdag, 14u00 – 18u00 Nadine Tasseel Vandenhove centrum voor architectuur en kunst Andy Warhol VANDENHOVE Rozier 1, 9000 Gent www.ugent.be/vandenhove/nl De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 47 Colofon met de steun van de Redactie Thema’s van de komende nummers: redigeren en corri- Vlaamse overheid en Mondriaan Fonds geren, Zwitserland, activisme, ouderschap, eenzaam- heid. Christophe Van Gerrewey, Noortje de Leij (&), Bijdragen (ongevraagde inzendingen) over deze en Daniël Rovers andere onderwerpen kunnen worden ingestuurd via [email protected] Zakelijke leiding: Dirk Mertens ([email protected]) Redactiesecretariaat en publiciteit: Thomas Olbrechts ([email protected]) Eindredactie en correctie: Dirk Mertens Vormgeving: Inge Ketelers

Bestuur: Peter Bernaerts, Arnold Heumakers, Marc De Kesel, Yasmine Kherbache, Maaike Lauwaert

Adviesraad: Mieke Bal, Ann Demeester, Caroline Dumalin, Fieke Konijn, Louise Osieka, Nina Serulus, Merel van Personalia Tilburg, Bart Verschaffel, Camiel van Winkel

Steyn Bergs is onderzoeker en kunstcriticus. Hij werkt aan een proefschrift met als werktitel Control Copy: Commodification of The Digital Artwork (VU Amsterdam). Praktische gegevens Timo Demollin is beeldend kunstenaar.

Dagmar Dirkx is schrijver en kunsthistoricus. Voor Argos ISSN: 0774-8523 werkt ze aan een onderzoeksproject over kunstenaarsfilm BTW nummer: BE 0456.630.567 en -video in de jaren zeventig. Verschijningsritme: tweemaandelijks

Christophe Van Gerrewey is auteur van enkele romans, Planning verschijnt deadline redacteur van De Witte Raaf en professor architectuurtheorie nummer 211 15 mei 2021 15 april 2021 (EPFL Lausanne). In 2019 verschenen Choosing Architecture nummer 212 15 juli 2021 15 juni 2021 en OMA/Rem Koolhaas. A Critical Anthology. nummer 213 20 september 2021 20 augustus 2021 nummer 214 15 november 2021 15 oktober 2021 Roel Griffioen werkt aan een proefschrift (FWO/UGent) nummer 215 20 januari 2022 20 december 2021 over architectuurtijdschriften tussen de twee wereldoorlo­ nummer 216 15 maart 2022 15 februari 2022 gen. Hij schrijft daarnaast over actuele onderwerpen.

Johan Hartle is rector van de Akademie der bildenden Oplage: 12.000 ex. Gratis beschikbaar in archieven, biblio­ Künste Wien en adjunct professor voor filosofie en kunst­ theken, culturele cafés, culturele centra, galeries, instellingen theorie aan de China Academy of Art (CAA) in Hangzhou, voor hoger en deeltijds kunstonderwijs, kunstboekhandels, China. musea en stichtingen voor beeldende kunst.

Steven Humblet is criticus, docent, onderzoeker en cura­ tor. Hij doceert fotogeschiedenis (KASK Antwerpen) en is voorzitter van onderzoeksgroep Thinking Tools. Zeynep Kubat doceert kunsttheorie aan Sint Lucas Abonnement Antwerpen en is kernredacteur van rekto:verso.

Clara Leverd is architect. Ze schreef in 2018 haar afstu­ De Witte Raaf is een gratis meeneemkrant. Wenst u dat De deerscriptie (ENSAP Lille) over de vroege tekeningen van Witte Raaf thuisbezorgd wordt of wilt u het tijdschrift Madelon Vriesendorp. In 2020 stelde ze The Hejduk Game financieel ondersteunen, dan kunt u een (steun)abonnement tentoon in het CIVA in Brussel. nemen. Via PayPal kunt u op www.dewitteraaf.be een doorlopend (steun)abonnement nemen. U kunt het bedrag Véronique Patteeuw is professor (ENSAP Lille) en gast­ ook overschrijven. Vermeld uw adres, e-mailadres en het professor architectuurtheorie (EPFL Lausanne en KU nummer waarbij het abonnement moet ingaan. Let op: Leuven). Ze is academisch redacteur van OASE en publi­ gebruik het juiste rekeningnummer voor uw land! Losse ceert over de relevantie van naoorlogse theoretische con­ nummers van De Witte Raaf kunnen op dezelfde wijze cepten voor de hedendaagse architectuurpraktijk. worden (na)besteld.

David Peleman is postdoctoraal onderzoeker in de geschie­ Rekeningnummers denis en theorie van de architectuur en de stedenbouw KBC Brussel BE33 4222 1816 1146 (Universiteit Luxemburg). Hij is redactielid van OASE. TRIODOS Nederland NL73 TRIO 0784 9288 35

Daniël Rovers is schrijver – meest recent van Bakvis. Een Buitenland (binnen Europa): leesautobiografie – en redacteur van De Witte Raaf. IBAN: BE33 4222 1816 1146 – BIC: KREDBEBB Gelieve in de mededeling het nummer te vermelden waarmee Pieter T’Jonck is ingenieur-architect. Hij schrijft sinds u uw abonnement wilt laten beginnen. 1980 over dans en performance, architectuur en beeldende kunst, in kranten, tijdschriften en boeken in binnen- en bui­ tenland.

Benoît Vandevoort is ingenieur-architect. Aan de Faculteit Architectuur van de KU Leuven werkt hij aan een doctoraat over de geschiedenis van Belgische opleidingen interieurarchitectuur.

Nora Veerman is docent Modestudies aan de Universiteit van Amsterdam en schrijft geregeld voor modevakblad FashionUnited.

Bart Verschaffel is filosoof en gewoon hoogleraar (UGent). Recente publicaties: Charles Vandenhove. Architecture/ Tarieven België en Nederland Architectuur 1954-2014 (2014); Mock Humanity. Two Abonnement e 30,00 essays on James Ensor’s grotesques (2018). Abonnement + boek e 45,00 — Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd zonder voorafgaan- e delijke toestemming van de uitgever en de auteurs. Steunabonnement 60,00 — De rechten voor de illustraties en de teksten werden naar best vermogen Karina Scarlet de Vries is masterstudent sociologie aan Losse nummers e 10,00 geregeld. Andere rechthebbenden gelieve zich te wenden tot de redactie. de Universiteit van Amsterdam. — Schriftelijke reacties kunnen gepubliceerd worden maar de redactie Tarieven Buitenland behoudt zich het recht voor ingezonden brieven in te korten. Koen Sels schrijft fictie en teksten over literatuur en beel­ Abonnement e 40,00 — Ongevraagde bijdragen worden niet teruggestuurd. dende kunst. In 2019 verscheen zijn tweede roman Gloria Abonnement + boek e 50,00 Uitgever: DWR/TWR vzw bij het balanseer. Steunabonnement e 60,00 Postbus 1428, B-1000 Brussel 1 Losse nummers e 10,00 Tel. 32(0)2 223.14.50 Eléa De Winter is afgestudeerd als kunstwetenschapper http://www.dewitteraaf.be – e-mail: [email protected] (UGent) met een scriptie over de fotografische studiobeelden Raadpleeg het boekenaanbod via www.dewitteraaf.be Verantwoordelijke uitgever: Thomas Olbrechts, en portretten van Philippe Vandenberg. Meer info: [email protected] Kersbeeklaan 113, 1190 Brussel De Witte Raaf – 210 / maart – april 2021 48

44 rue Van Eyck | Van Eyckstraat 107 rue St-Georges | St-Jorisstraat

Matt Connors Sherrie Levine Swap Sherrie Levine 6 March — 3 April 2021 Sherrie Levine 11 March — 10 April 2021 Sayre Gomez 15 April — 15 May 2021 Daniel Buren 22 April — 22 May 2021

6 rue St-Georges | St-Jorisstraat, 1050 Brussels, Belgium www.xavierhufkens.com +32(0)2 639 67 30

————————————————————————————————————————————— WWW.THUISTEZIEN.NL IN RESPONSE TO THE CORONA CRISIS AND THE RESTRICTIVE MEASUREMENTS, WEST IS MAKING ITS PROGRAM ACCESSIBLE TO ALL PEOPLE STAYING AT HOME BY MEANS OF A DAILY VIDEO, PUBLICATION, OR COLUMN, THE INSTITUTION AIMS TO SOFTEN THE STAY AT HOME WITH A MOMENT OF IMAGINATION AND REFLECTION —————————————————————————————————————————————

GREGOR SCHNEIDER TOTE RÄUME TILL 28.03.2021 28.03.2021 — BOOK PRESENTATION INCL. ARTIST TALK WITH GREGOR SCHNEIDER, ORY DESSAU AND OTHERS — RSVP: WWW.WESTDENHAAG.NL ————————————————————————————————————————————— DRIES VERHOEVEN

BROEDERS VERHEFT U TER VRIJHEID 29.04.2021 — 20.06.2021 ————————————————————————————————————————————— CESARE PIETROIUSTI A VARIABLE NUMBER OF THINGS TILL 22.08.2021 ————————————————————————————————————————————— AGNES MEZOSI BRUTALIST MARCEL BREUER TILL 27.06.2021 ————————————————————————————————————————————— ALPHABETUM VII WRITING WRITING TILL 18.04.2021 ————————————————————————————————————————————— HARAWAY AND THE ARTS CIRCLES: READING AND DISCUSSION GROUP 28.03.2021 & 25.04.2021 ————————————————————————————————————————————— LOCATION: FORMER AMERICAN EMBASSY BY MARCEL BREUER — LANGE VOORHOUT 102, DEN HAAG / OPEN: WEDNESDAY TILL SUNDAY 12:00 — 18:00 H —————————————————————————————————————————————

West RSVP & INFORMATION: WWW.WESTDENHAAG.NL