Kroontjeskransblad in Nederlandse visvijvers

Juli 2006 vond de eerste auteur Kroon - tjeskransblad ( Chara braunii Gmel.) in enkele vijvers op de voormalige viskwekerij bij : de eerste vondst in Nederland. Kroontjeskransblad is aangetroffen in een bijzonder rijk en boeiend gebied; inrichtingsmaat- regelen zullen de natuurwaarden hopelijk nog verder verhogen.

Kroontjeskransblad is in West-Europa met geen enkel ander kranswier te verwarren (foto 1). Op het eerste gezicht lijkt hij het meest op een Glanswier ( Nitella ): onbe - John Bruinsma schorst en heel helder groen. Dan valt op & Peter Voorn dat hij vertakt is als een Kranswier ( Chara ): kransen van korte zijtakken op langere Foto 1. Kroontjeskransblad; habitusbeeld. Plant uit een visvijver bij hoofdassen. Vervolgens valt de rij lange, Valkenswaard; inzet: detail van een jonge top (foto’s: J.H.P. Bruinsma). afstaande stipulae op (foto 1, inzet). Kroontjeskransblad is een kosmopoliet op alleen maar gespeculeerd worden. Mogelijk regelmatige droogval en werd zelfs wel het noordelijk halfrond (Krause, 1997). In heeft de soort hier eerder gestaan, bijvoor - gedurende een seizoen een veevoergewas België was lange tijd slechts één vondst beeld in de tijd dat één of meer jaren droog verbouwd (o.a. Schikora, 1914). Vanaf 1957 bekend: in een heideven bij Diepenbeek in staan nog tot het normale beheer behoor - werden de vijvers bekalkt met 600-1000 1864 (Compère, 1992). In 1999 werd hij niet de. Door het voorkomen op veel plaatsen kg/ha ongebluste kalk of mergelkalk, enkele ver daar vandaan gevonden in een voorma - waar natuurherstel heeft plaatsgevonden maanden later gevolgd door 300-400 kg lige visvijver bij Zonhoven, deel van een kan aannemelijk gemaakt worden dat krans - fosfaatmeststoffen. In de vijvers ontstonden zeer groot visvijvercomplex (Verschraegen wiersporen lang (50-100 jaar en meer?) na verloop van jaren dikke sliblagen. De vij - & Gysels, 1999). Daar groeiden de planten kunnen overleven. Ook is denkbaar dat spo - vers werden alleen in het najaar tijdens het op een dikke laag stevig slib. Sindsdien is ren in het verleden zijn aangevoerd, bijvoor - oogsten van de vis droog gezet (Bungen - hij bij Zonhoven in vijf vijvers gevonden en beeld met de import van pootvis. Volgens berg De Jong, ca 1962). in een beeksysteem (mond. med. Tom Ver - Mari de Bijl (Brabants Landschap) werd vis Het kweken van pootvis in grote open vijvers schraegen). In het aan Nederland grenzen - ingevoerd uit Zonhoven en Hongarije, zonder afweernetten is thans niet meer de deel van Duitsland is de eerste vondst beide potentiële sporenbronnen. lucratief vanwege de sterk toegenomen gedaan in 2003, in de voormalige visvijver schade door de vele tientallen Blauwe rei - de Hausdülmener Fischteiche bij Dülmen De oudste grootschalige viskwekerij gers ( Ardea cinerea ) en Aalscholvers ( Phala - (van de Weyer et al., 2004). In Midden- en Het viskwekerijgebied bij Valkenswaard is crocorax carbo ), de afgenomen vraag naar Zuid-Europa komt de soort voor in visvij - ca 225 ha groot (fig. 1). Daarvan bestaat pootvis en de toegenomen concurrentie vers, rijstvelden, sloten, (tijdelijke) poelen bijna 125 ha uit open water verdeeld over met goedkoper werkende Oost- en Zuid- en droogvallende duinmeren; in Japan komt 40 kleine tot zeer grote vijvers zoals het europese kwekerijen. In 2005/2006 droegen de soort ook in dieper water voor (Krause, Greveschutven (5 in fig. 1): 25 ha. De visvij - te toenmalige eigenaren (de Organisatie 1997) en in Engeland stond hij als adventief vers met Kroontjeskransblad zijn aangelegd ter Verbetering van de Binnenvisserij (OVB) in een kanaal (Moore, 1986). Kroontjes - vanaf 1900, aanvankelijk voor de kweek van en de Gemeente Valkenswaard) eigendom kransblad komt doorgaans voor in kalkarm, Edelschubkarper voor consumptie en later en beheer van het complex over aan de vrij voedselarm zoet water op een zandige ten behoeve van de binnenvisserij en de Stichting Brabants Landschap. bodem (van Raam et al., 1998). sportvisserij. De Tongelreep werd gebruikt Kroontjeskransblad werd in 2005 aangetrof - Over de herkomst van de ìn de visvijvers als waterleverancier. Aanvankelijk waren de fen in vier visvijvers (1 t/m 4 in fig. 1) die aangetroffen Nederlandse planten kan vijvers tamelijk voedselarm. Daarbij hoorde opgeschoond waren, nadat deze al een jaar

234 | De Levende Natuur - jaargang 109 - nummer 6 of vijf niet meer voor visteelt in gebruik waren en nagenoeg verland, meest met Riet (Phragmites australis ), Kleine en Grote lis - dodde ( Typha angustifolia en T. latifolia ). 4 5 Overige flora en fauna in de vijvers In vijvers met een flinke bedekking van 3 Kroontjeskransblad kwam als enige ken - 6 soort van het Charetum braunii Zwanen - bloem ( Butomus umbellatus ) voor. In de overige vijvers of vijverdelen komen zowel 2 soorten van de Oeverkruidklasse als de Fonteinkruidklasse voor, hetgeen ze plaatst 7 op de overgang van zachtwatersoorten van voedselarme en hardwatersoorten van voedselrijkere omstandigheden. Op basis van de verbeterde Ellenbergwaarden (Alke - 1 made et al., 1996) lijken de vijvers zoet, neutraal tot zwak basisch en, vrij voedsel - rijk. Dit is in overeenstemming met de her - komst van het water: voor het grootste deel tamelijk snel ingelaten Tongelreepwater. Naast Kroontjeskransblad staan in de visvij - naar Leende vers nog enige soorten die landelijk en/of Valkenswaard regionaal zeldzaam zijn. In alle vijvers komt N veel Gesteeld glaskroos ( Elatine hexandra ) voor. Ook elders in deze omgeving komt 0 500 m Gesteeld glaskroos wel voor (Spronk et al., 2006; Nieuwkoop, 1987; Bruinsma, 2004). plangrens Zo ook in de visvijvers van Dülmen en Zon - nieuwe loop Tongelreep hoven komt Gesteeld glaskroos massaal aanvoerleiding Tongelreep voor, naast andere Glaskroos-soorten (van broekbos met overstroming stroomrichting de Weyer et al., 2004). Andere bijzondere broekbos overig soorten zijn o.a. Verschilbladig fontein- soortenrijk water kruid ( Potamogeton gramineus ), Gegolfd ven fonteinkruid ( P. x angustifolius , syn. P. x zizii ), viskwekerij Stomp fonteinkruid ( P. obtusifolius ) en zuiveringsmoeras rietmoeras Kleine waterranonkel ( Ranunculus aquatilis rietoeverzone var. diffusus ). heide Het Greveschutven heeft een bijzonder boomkikkerbiotoop waardevolle floristische gradiënt van vochtige Fig. 1. Plankaart van de werkzaamheden aan de bloemrijk grasland heide naar de mesotrofe vijveroever. Tongelreep en de visvijvers bij Valkenswaard. De Alle vijvers, die hoog gelegen zijn ten in het artikel genoemde vijvers zijn genummerd. opzichte van de omgeving, worden ’s zomers op peil gehouden met een bijna continue aanvoer van eutroof Tongelreepwater. Wan - A. fuligula ), IJsvogel ( Alcedo atthis ), Roer - schaarste, kiezen voor zowel permanente neer vijvers ten behoeve van het oogsten of domp ( Botaurus stellaris ) en incidenteel als cyclisch droogvallende vijvers, zes kilo - overzetten van de vis periodiek droog gezet Woudaap ( Botaurus stellaris ). Ook Visarend meter beekherstel, verhoogde beekpeilen, worden, verschijnt al na enkele weken op (Pandion haliaetus ), Grote zilverreiger ontwikkelen beekbegeleidend broekbos en de zandbodems een groene waas van (Ardea alba ) en Purperreiger ( A. purpurea ) rietmoeras, bouw van een vispassage, ver - Naaldwaterbies ( Eleocharis acicularis ) en zijn regelmatige bezoekers. beteren waterkwaliteit inlaatwater en water - Gesteeld glaskroos. berging. Daarnaast heeft Brabants Land - De aanwezigheid van veel Riet, rust, ruimte Inrichtingsplan schap de sliblagen uit zes vijvers laten en veel vis heeft er voor gezorgd dat zich In 2004 is door het Waterschap de verwijderen. In 2005 en 2006 is het project een zeer vogelrijk gebied kon ontwikkelen. samen met Gemeente Valkenswaard, OVB uitgevoerd (foto 2). Zo broeden er Blauwe reigers en Aalschol - en Brabants Landschap een integrale eco- In de visie is geadviseerd om in de meeste vers en veel andere visetende vogels o.a. logische visie opgesteld voor het vijver- kleine en middelgrote vijvers een cyclisch Geoorde fuut ( Podiceps nigricollis ), Dodaars complex en de Tongelreep. beheer toe te passen waarbij de vijvers om (Tachybaptus ruficollis ), Fuut ( Podiceps crista - De belangrijkste doelen uit deze visie zijn de paar jaar een paar maanden in nazomer tus ), Tafel- en Kuifeend ( Aythya ferina en een betere waterverdeling tijdens zomer- en herfst droog gezet worden. Dit om met

De Levende Natuur - november 2008 | 235 name de waardevolle pioniers van zowel het van het debiet is, kan het toch net genoeg gelegen (7 in fig. 1), werd in 2007 onder zand/slikstadium als van de jonge gevulde zijn om het water van zowel de beek en andere veel Buigzaam glanswier ( Nitella vijvers in stand te houden. Bij dit beheer en daarmee dus ook van de vijvers iets aan te flexilis ) aangetroffen. Elders in het gebied in dit stadium zullen ook de kranswieren rijken. werden nog twee voor het gebied nieuwe naast andere snelkiemende waterplanten Alle typen wateren zijn gebaat bij een water - kranswieren gevonden: Teer kransblad zich thuis voelen. beheer dat tracht om het winterse neerslag - (Chara virgata ) en Brokkelig kransblad Een belangrijk nadeel van het om de 3-5 jaar overschot vast te houden en dit langzaam (C.contraria var. contraria ). droogzetten is dat daarmee de ontwikkeling aan te vullen met voorbezonken en gezuiverd In 2008 kon Chara braunii alleen worden van wat oudere en meer complexe laag- water dat weken of maandenlang via liefst gevonden in een tamelijk geïsoleerd liggen - dynamische aquatische levensgemeen - steeds dezelfde lange route gerijpt is. Vooral de vijver (1 in fig. 1). De planten staan ver - schappen telkens voortijdig afgebroken dan is de kans groot dat een bijzondere eco - spreid tussen een tamelijke ijle vegetatie. wordt. Ook afgewacht moet worden of een logische gradiënt ontwikkeld en gekoesterd In een bijzonder watersysteem als dit zijn ‘reset’-cyclus van 3-5 jaar met slechts de kan worden. In 2007 zijn de oostelijke hoge nieuwe verrassingen in de toekomst zeker natuurlijke reproductie van de ingelaten vijvers (vijver 7 en verder noordelijk in fig. 1) niet uitgesloten. vissen nog wel voldoende duurzame vis- in serie geschakeld en is het helofytenfilter bestanden oplevert voor de bijzondere goed aangeslagen. Welke mate van nutriën - Literatuur water- en moerasvogelgemeenschap die tenreductie ten opzichte van het aangevoer - Alkemade, J.R.M., J. Wiertz & J.B. Latour, 1996. eveneens kenmerkend is voor dit gebied. de Tongelreepwater hiermee bereikt kan wor - Kalibratie van Ellenbergs milieu-indicatiegetallen Daarom zal in een beperkt aantal grote den is nog even afwachten. Er vindt vooral aan werkelijk gemeten bodemfactoren. Rapport vijvers gekozen worden voor (nagenoeg) in de wintermaanden ook productie plaats RIVM, Rapport nr. 711901016, Bilthoven. permanent water om zo voorwaarden te in de vorm van mest van vissen en water- Bruinsma, J., 2004. Excursieverslag poelen langs scheppen voor soortenrijke mesotrofe vogels, afstervende biomassa en nalevering Dommel en Tongelreep, 2001 – 2004. watervegetaties. De vegetatie levert voedsel van nutriënten uit de vijverbodems. Op jaar - http://www.knnv.nl/eindhoven/; doorschakelen en dekking en is daarmee ook een voor - basis gaat het waterschap uit van een rende - naar werkgroepen/floristen/publicaties. Ook waarde voor de ontwikkeling van een duur - ment van 15-25% N- en P-verwijdering over waargenomen bij Aalst in 2006 (jb). zame visgemeenschap. Vispredatie door de totale aanvoerroute. Voorwaarde daarbij Bungenberg De Jong, C.M., 1962. Geschiedenis Aalscholvers en reigers zal vanwege de en dat is ook in het concept beheerplan van het viskweekbedrijf te Valkenswaard. Organi - rijkere vegetatieontwikkeling binnen meer opgenomen, is dat de helofytenvegetatie om satie ter Verbetering Binnenvisserij, Utrecht. natuurlijke marges plaatsvinden. de paar jaar verwijderd wordt. Compère, P., 1992. Charophytes. Flora pratique Een belangrijke waterkwaliteitsverbetering des algues d’eau douce de Belgique, 4. Jardin Verbeteren waterkwaliteit zou in de toekomst plaats kunnen vinden botanique nationale de Belgique, B-1860 Meise. Het meest zuidelijke deelcomplex, ten zuiden als onze zuiderburen de rioolwaterzuive - Krause, W., 1997. Charales (Charophycaceae). van de weg Valkenswaard – Leende (fig. 1) ringsinstallatie (RWZI) van Achel voorzien Süsswasserflora von Mitteleuropa, Band 18; is inmiddels ingericht als rietzuiverings- van best bestaande technologie (bijv. mem - Fischer Verlag, Jena, Stuttgart, Lübeck, Ulm. moeras (helofytenfilter) waarbij ook piek- braanfiltratie). Deze RWZI loost 8 kilometer Moore, J.A., 1986. Charophytes of Great Britain waterberging (50.000 m 3) mogelijk is. stroomopwaarts van het vijvercomplex op and Ireland. BSBI-handbook No 5, London. Het zuiveringsmoeras dient om het eutrofe de Tongelreep. Maar kunnen wij van België Nieuwkoop, J., 1987 . Gesteeld glaskroos [ Elatine Tongelreepwater voor te bezinken voordat datgene verlangen wat Nederland zelf nog hexandra (Lapierre) DC] ten zuiden van Eind- het wordt gebruikt als vijverwater. Vervolgens niet doet? hoven. De Venkraai 78. wordt de kwaliteit van het inlaatwater verder Raam, J.C. van, m.m.v. E.X. Maier, J. Bruinsma, verbeterd door middel van een lange route Recente ontwikkelingen J. Simons & H. Stegenga, 1998. Handboek met lange verblijftijden (weken tot maan - In 2007 waren er grote verschillen met de kranswieren. Chara boek, Hilversum. den). Dit wordt bereikt door het water na situatie in 2006. Waren de vijvers in 2006 Schikora, F., 1914. Taschenbuch der wichtigsten passage van het helofytensysteem door helder, nu zijn de meeste matig tot sterk deutschen Wasserpflanzen. Wasserpflanzenbuch zes in serie geschakelde vijvers te leiden. troebel door algen in de waterkolom. Op de des Fischerei-Vereins für die Provinz Branden - De verwachting is dat zo een gradiënt van bodem domineren draadalgen, waartussen burg. Zum Gebrauche auf Exkursionen für gerijpt inlaatwater opgebouwd kan worden kranswieren en hogere planten minder voor - Schüler, Naturfreunde, Fischer und Teichwirte. waarmee alle vijvers ’s zomers min of meer komen dan in 2006. Van Kroontjeskransblad Neudamm, Verlag von J. Neumann. op peil worden gehouden. Op deze wijze werden nog slechts enkele planten aange - Spronk, J., J. Bruinsma & F. Lambert, 2006. kan ook de bijzondere natte oligo-/meso- troffen. In een vijver (6 in fig. 1) die in 2006 Atlas van de flora van . Ontwikkeling trafente vijver-heidegradiënt in het Greven - droog had gelegen, werd in juli wel massaal van de flora in de regio in de twintigste eeuw. schutven tegen uitdroging worden beschermd Kroontjeskransblad aangetroffen. Daarna is KNNV afd. Eindhoven, Eindhoven. en kunnen de potenties voor mesotrofe deze vijver ter wille van werkzaamheden Verschraegen, T. & J. Gysels, 1999. Kroontjes - vijvers ontwikkeld worden. drooggelegd. Nadat hij weer gevuld was, kranswier teruggevonden na 100 jaar. Wielewaal In België (de landsgrens ligt ca 6 km werd eind augustus 2007 geen Kroontjes - nr. 5, november. stroomopwaarts van het inlaatpunt van kransblad gezien. Gezien de verschillen in het Weyer, K. van de, T. Korte & A. Schulte Bocholt, de vijvers) lozen enkele wateringen (vloei - voorkomen in 2006 en 2007 leek Kroontjes - 2004. Der Erstfund von Braun’s Armleuchter- weiden met populierenteelt) licht kalkrijk kransblad zich in het milieu van de visvijvers alge ( Chara Braunii Gmel.) in Nordrhein-West- kanaalwater op de Tongelreep en hoewel dit duidelijk als een ‘superpionier’ te gedragen. falen. Natur und Heimat 64 (3). maar een zeer gering en discontinue deel Vooral in een vijver die in 2006 had droog

236 | De Levende Natuur - jaargang 109 - nummer 6 Summary Foto 2. Beekherstel van de Tongelreep Chara braunii Gmel., the first record in The provincial nature conservation organisation met hermeandering en achter de after reconstruction of fish ponds (Brabants Landschap). In 2005 several measures populieren een geschoonde vijver; Chara braunii is a cosmopolitan species that is were taken: remeandering of the stream that zie de witte zandbodem. Onder extremely rare in Western-Europe. In 2006 feeds the fish ponds (the Tongelreep), construc - andere in deze geschoonde vijver komt C. braun ii was found for the first time in The tion of a fish passage, retention of water in Kroontjeskransblad op (vijver 2 in fig. 1) Netherlands. Plants grew in five former fish some ponds to decrease changes in water (foto: Waterschap de Dommel). ponds near Valkenswaard (51° 22’ N, 5° 29’ E). levels in the stream, increasing the length of Nowadays fish farming ponds are no longer watercourse through the ponds while assuring rare and endangered species such as Elatine profitable because of increased predation by that it will always follow the same route, and hexandra, Potamogeton gramineus, P. x angusti- fish eating birds (mainly Ardea cinerea and Pha - removal of the debris layer in five ponds. Small folius, P. obtusifolius and Ranunculus aquatilis lacrocorax carbo ) and because of increased com - numbers of fish will be introduced and it is var. diffusus (Ranunculus trichophyllus ). petition by fish farming in Eastern and Sou - intended that some ponds will have a cyclic Fish ponds are a common habitat for Chara thern Europe. The fish ponds were already well water regime while others will have permanent braunii . It is suggested propagules (oogones) known for the high conservation value: mainly water. were introduced with the import of fish from rare fish eating birds and, in a transition zone C. braunii was found growing on sand in clear, or Hungary. between a heath and the fish ponds proper, rather eutrophic water, in four of the five recent - water plants. The fish ponds were laid out in ly dredged ponds in the first year after recon - Dankwoord 1900. In the 1950’s their use was extremely struction. In the second year C. braunii decrea - We danken Joop van Raam en Klaus van de intensified, which, among other things, left an sed significantly. However, it was then found in Weyer voor discussie over de vegetatiekundige organic debris layer of several decimeters. a pond that had been left dry the year before. aspecten, Joop van Raam ook voor het leveren The fish ponds were obtained by the local C. braunii is accompanied by some common van de gemiddelde Ellenberggetallen. Emile Nat waterboard (Waterschap de Dommel) and the species but also by some nationally or locally en de reviewers danken we voor becommenta - riëren van eerdere versies. Richard Lansdown verbeterde de summary. Nieuwsbrief Kranswieren De Nieuwsbrief Kranswieren is een uitgave van het Landelijk Informatiecentrum voor J.H.P. Bruinsma Kranswieren (LIK). De nieuwsbrief verschijnt onregelmatig, met een streven naar twee maal Thorbeckelaan 24 per jaar. Hij bevat meest korte artikelen over verspreiding, taxonomie en ecologie van krans - 5694 CR Breugel wieren in Nederland en België. Een uitgebreid overzicht van in binnen- en buitenland ver - [email protected] schenen literatuur is een vaste rubriek. Met de Nieuwsbrief wil de redactie een band sche - pen tussen in kranswieren geïnteresseerde natuur- en waterbeheerders, algologen, planten - P.J.J.J. Voorn sociologen, inventarisatiemedewerkers, aquatisch ecologen en geïnteresseerde amateurs. Natuurmonumenten Abonnementen: Een papieren versie van de Nieuwsbrief Kranswieren kost € 10,- per jaar. Regio Noord-Brabant-Limburg De digitale versie, vanaf 2009 beschikbaar, zal gratis zijn. Nadere informatie en contact: Nachtegaallaan 5 http://www.kranswieren.nl/; [email protected]. 5613 CM Eindhoven [email protected]

De Levende Natuur - november 2008 | 237