Kempisch Erfgoed in Beeld
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
Kempisch erfgoed in beeld Een regionale erfgoedkaart voor de Kempen- en A2 gemeenten Bergeijk, Bladel, Eersel, Oirschot, Reusel-De Mierden, Waalre, Valkenswaard, Cranendonck en Heeze-Leende Colofon SRE Milieudienst rapport Kempisch Erfgoed in Beeld Een regionale erfgoedkaart voor de Kempen- en A2 gemeenten: Bergeijk, Bladel, Eersel, Oirschot, Reusel-De Mierden, Waalre, Valkenswaard, Cranendonck en Heeze-Leende Opdrachtgever: Samenwerkende Kempengemeenten: Bergeijk, Bladel, Eersel, Oirschot en Reusel-De Mierden. Samenwerkende A2 gemeenten: Waalre, Valkenswaard, Cranendonck en Heeze-Leende. Contactpersoon opdrachtgever: Dhr. P. van Gerven (gemeente Oirschot), mevr. C. v.d. Krieken (gemeente Eersel), dhr. H. Kok (gemeente Bladel), mevr. A. Julicher (gemeente Reusel-De Mierden), dhr. H. Pijnenburg (gemeente Bergeijk), dhr. F. Niessen (gemeente Waalre), dhr. N. Beaumont (gemeente Valkenswaard), mevr. K. Evers (gemeente Cranendonck) en dhr. J. v.d. Veen en dhr. J. Schiffelers (gemeente Heeze-Leende). Uitvoering veldtoets: SRE Milieudienst: mevr. drs. Ria Berkvens, dhr. J. de Vries, dhr. drs. E. Drenth met medewerking van heemkundekringen en vrijwilligers BAAC bv: Dhr. D.L. de Ruiter, dhr. L.F.M. Koster, dhr. drs. N. Krekelbergh en D.F.A.E. Voeten Auteurs: mevr. drs. Ria Berkvens, dhr. dr. K.A.H.W. Leenders, mevr. drs. Jannek Bosman, dhr. drs. M.D. Wagemans, dhr. E. Wijnen, mevr. Virginie Mes, mevr. Mieke van Moolenbroek, dhr. drs. E. Drenth, dhr. H. v.d. Laarschot en dhr. drs. J. Schotten Opmaak erfgoedkaart: dhr. S. Waschk, dhr. J. de Vries, dhr. T. Bos, dhr. M. Lagarde, dhr. F. Lathouwers en dhr. dr. K.A.H.W. Leenders Redactie: mevr. drs. Ria Berkvens Autorisatie/projectleiding: mevr. drs. Ria Berkvens Opmaak: SRE Milieudienst Reproductie: SRE Milieudienst/ERGON Mede tot stand gekomen dankzij een subsidie van de Provincie Noord-Brabant © SRE Milieudienst, Eindhoven 2010 Keizer Karel V Singel 8 Postbus 435 5600 AK Eindhoven Tel: 040 259 46 64 Fax: 040 259 45 10 Website: www.milieudienst.sre.nl Kempisch erfgoed in beeld Een regionale erfgoedkaart voor de Kempen- en A2 gemeenten Bergeijk, Bladel, Eersel, Oirschot, Reusel-De Mierden, Waalre, Valkenswaard, Cranendonck en Heeze-Leende In opdracht van Samenwerkende Kempengemeenten Bergeijk, Bladel, Eersel, Oirschot, Reusel-De Mierden en A2 gemeenten Waalre, Cranendonck, Valkenswaard en Heeze-Leende Opgesteld door SRE Milieudienst Auteurs Diversen Redactie Mevr. drs. Ria Berkvens Versienummer 1.0 Datum 30 januari 2011 1 Inhoudsopgave 1. Inleiding 5 1.1. Aanleiding 5 1.2. Doelstelling 6 1.3. Toelichting op de kaarten 8 1.4. Organisatie 9 1.5. Leeswijzer 9 1.6. Dankwoord 10 2. Om welke gemeenten gaat het? 11 2.1. Onderzoeksgebied 11 3. De basis van het landschap 15 3.1. De diepere ondergrond 15 3.2. Het dekzand 17 3.3. De bodem 23 3.4. De vegetatie 24 4. Beschrijving van de regionale bewoningsgeschiedenis 27 4.1. Paleolithicum of Oude Steentijd (ca. 300.000 – 9000 voor Chr.) en Mesolithicum of Midden-Steentijd (ca. 9000 – 4200 voor Chr.): de oudste bewoners 27 4.2. Neolithicum of Nieuwe Steentijd (ca. 4200 – 1900 voor Chr.): de eerste boeren 30 4.3. Bronstijd en IJzertijd (ca. 1900 - 12 voor Chr.): een periode van grafheuvels, urnenvelden en metaalbewerking 32 4.4. Romeinse tijd (12 voor Chr. – 450 na Chr.): een periode van groei en vooruitgang 36 4.4.1. De overgang van de Late IJzertijd naar de Vroeg Romeinse tijd 36 4.4.2. Romeinse overheersing 37 4.4.3. Woonstalhuizen en villae 37 Nederzettingen 38 Villae 39 Steden 40 4.4.4. Landbouwsysteem 41 4.4.5. Grafritueel 41 4.4.6. Religie 42 4.4.7. De Laat-Romeinse tijd en de (vroeg) Merovingische tijd (c. 300- 650): een duistere periode 43 4.5. Tijd van de Karolingen en Ottonen (750 - 1000 na Chr.): een periode van kolonisatie 45 4.6. Volle Middeleeuwen (1000 - 1250 na Chr.): een periode van verandering en groei 47 4.7. Tot de Tachtigjarige Oorlog (1250 – 1570 n.Chr.) 49 4.7.1. De Post-Romeinse Leegte 49 4.7.2. De middeleeuwse pioniers 49 4.7.3. De middeleeuwse reorganisatie 51 4.7.4. Het boerenland 53 4.7.5. Akkers en bochten in Bergeijk en Eersel 55 4.7.6. Verdere uitbouw van de dorpen en hun cultuurland 57 4.7.7. Het wegennet 60 4.7.8. Wallen en landweren 61 4.7.9. Brandstofvoorziening 62 4.8. De Tachtigjarige oorlog en zijn naweeën 63 4.8.1. De oorlog 63 4.8.2. Herbouw 65 4.8.3. Schuil- en schuurkerken, grenskapellen 66 4.8.4. Dorpskomvorming 66 4.8.5. Wegen 66 4.8.6. Bebossing van de Meierij 66 4.8.7. Molens 67 4.8.8. Grenskwesties 68 4.8.9. Naasting kerkelijk bezit 69 4.8.10. Visserij 69 4.8.11. Nieuwe ontginningen 69 4.9. 1800 – 1960 70 4.9.1. De kerken 70 4.9.2. De molens 70 2 4.9.3. De grenzen 70 4.9.4. Verkeer 71 Landwegen 71 Kanalen 72 Spoorwegen 72 4.9.5. Zinkfabrieken 72 4.9.6. Bevolking 73 4.9.7. Nederzettingsontwikkeling 73 4.9.8. Ontginningen 74 Bosbouw 74 Vloeiweiden 74 Viskwekerijen 75 De Utrecht 75 4.9.9. De heggen 76 5. Werkwijze Erfgoedkaart 77 5.1. Inventarisatie fysieke landschap A2 en Kempen 80 5.2. Inventarisatie historisch landschap A2 en Kempen 80 5.3. Inventarisatie archeologisch landschap A2 en Kempen 81 5.4. De basis voor de erfgoedkaart 83 5.5. Wisselwerking archeologie en cultuurhistorie 85 6. Inventarisatie Archeologiekaart 87 6.1. Inleiding 87 6.2. Onderzoeksgeschiedenis van de Kempen 87 6.3. Onderzoek in het Malta tijdperk 91 6.4. Inventarisatie van archeologische vindplaatsen 96 6.4.1. Toelichting op de archeologische gegevens: bronnen en dataverwerking 97 6.4.2. Overzicht van de archeologische vindplaatsen: thema‟s en complextypen 100 7. Inventarisatie Cultuurhistoriekaart 105 7.1. Inleiding 105 7.2. Gebouwde monumenten 105 7.3. Relicten 105 7.4. Voorbeeld akkers 106 7.5. Overzicht van de historische objecten en gebieden: thema‟s en subthema‟s 108 8. Inventarisatie verstoringen 115 8.1. Inleiding 115 8.2. Opbouw verstoringenkaart 116 8.2.1. Ontgrondingen en verstoringen aangegeven op geomorfologische en bodemkaart 116 8.2.2. Provinciaal geregistreerde ontgrondingen, saneringen en vuilstortplaatsen 116 8.2.3. Oude hoogtekaarten en het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) 117 8.2.4. Kabels, leidingen, grootschalige infra, water 118 8.2.5. Gebouwen van na 1980 118 8.2.6. Afgeschreven terreinen na uitgevoerd archeologisch onderzoek 118 8.3. Inventarisatie verstoringen 118 8.4. Veldcontrole 120 8.5. Booronderzoek 123 8.6. Vertaling van de verstoringen naar verwachtingen 124 9. Archeologische verwachtingen- en waarden 125 9.1. Verwachtingsmodel 125 9.2. Verfijning verwachtingen naar de Kempen en A2 126 9.2.1. Zonering steentijd 128 9.2.2. Pingo 130 9.3. Opbouw van de archeologische verwachtingen- en waardenkaart 135 9.4. Vergelijking met andere archeologiekaarten 136 9.5. Beperkingen van de archeologiekaart 139 10. Cultuurhistorische waarden 141 10.1. De waardering van cultuurhistorische elementen en structuren 141 10.2. Ensembles 142 10.3. De opbouw van de cultuurhistoriekaart 144 10.4. Aardkundige Waarden 146 10.5. Beperkingen van de cultuurhistoriekaart 148 3 11. Kansen Erfgoedkaart 149 11.1. Digitale erfgoedkaart 149 11.2. Handreiking voor toekomstige ontwikkelingen 151 11.2.1. Erfgoed thema‟s in de Kempen 153 11.3. De archeologische toppers van de Kempen 159 12. Literatuur waar naar verwezen wordt 163 Bijlagen Bijlage 1: Overzicht van betrokkenen bij de erfgoedkaart Bijlage 2: SRE verwachtingsmodel Bijlage 3: Database archeologie erfgoedkaart Kempen en A2 Bijlage 4.1 t/m 4.9: Catalogus cultuurhistorische inventarisatie erfgoedkaart per gemeente Bijlage 5.1 t/m 5.9: Catalogus archeologische onderzoeken per gemeente Bijlage 6.1 t/m 6.9: Inventarisatie verstoringenformulieren per gemeente Bijlage 7 – deel 1 en 2: Resultaat booronderzoek A2 en Kempen (rapporten BAAC) Bijlage 8.1 t/m 8.9: Overzicht van rijks- en gemeentelijke monumenten per gemeente Bijlage 9.1 t/m 9.9: Overzicht van archeologisch waardevolle gebieden, cultuurhistorische ensembles en aardkundige waarden per gemeente Kaartbijlage 10.1 t/m 11.9: Verstoringenkaart per gemeente Kaartbijlage 11.1 t/m 11.8: Erfgoedkaarten verdeeld naar thema per gemeente Kaart 11.1 Fysisch landschap Kaart 11.2 Archeologisch landschap Kaart 11.3 Historisch landschap: heide, restbos en bosbouw Kaart 11.4 Historisch landschap: Oude infrastructuur, doorgaande en lokale wegen, gegraven waterlopen en gehuchten Kaart 11.5 Historisch landschap: Oude akkers, beemden en ontginningssystemen Kaart 11.6 Historisch landschap: molens, bestuurlijk, militair, meubilair, grondstofwinning en industrieel Kaart 11.7 Historisch landschap: heerlijkheden, landgoederen en kerkelijk Kaart 11.8 Historisch landschap: woonwijken en historische bouwkunst Kaartbijlage 12.1 t/m 12.9: Archeologische verwachtingen- en waardenkaart per gemeente Kaartbijlage 13.1 t/m 13.9: Archeologische beleidskaart per gemeente Kaartbijlage 14.1 t/m 14.9: Cultuurhistorische waarden- en beleidskaart per gemeente De bijlagen zijn per gemeente genummerd, waarbij de volgende verdeling is gehanteerd: Nummering Gemeente 1 Bergeijk 2 Bladel 3 Cranendonck 4 Eersel 5 Heeze-Leende 6 Oirschot 7 Reusel-De Mierden 8 Valkenswaard 9 Waalre 4 1. INLEIDING 1.1. Aanleiding Sinds de wijziging van de Monumentenwet per 1september 2007 zijn in Nederland gemeenten in overwegende mate verantwoordelijk voor het behoud en het onderzoek van archeologisch erfgoed. De rol van het Rijk beperkt zich tot de aanwijzing en bescherming van Rijksmonumenten, tot de verlening van opgravingsvergunningen en tot de behandeling van „toevalsvondsten‟. De uitvoerende dienst, de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, fungeert ook als kenniscentrum. De taak van de provincie is het in stand houden van een provinciaal depot waarin opgravingsvondsten en documentatie bewaard worden. Daarnaast kunnen provincies „attentiegebieden‟ aanwijzen als gemeenten in hun bestemmingsplannen onvoldoende rekening houden met archeologie.