5282-1-Yonetmenler-Filmler-Olkeler
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
ATILLA DüRSAY • YÖNETMENLER, FILMLER, ÜLKELER-I Bilgi Dizisi: 14 Varlık Yayınları, Sayı: 175 Ikinci basım: 1989 ISBN 975-434-015-3 VARLIK YAYINLARI A.Ş. ATiLLA OORSAY YÖNETMENLER, • FILMLER, •• ULKELER-1 (Eklemeli 2.ci basımJ •v.�nıan SUNU Ş "Sinemayı Sanat Yapanlar" adlı kitabım, sinema sanatına yönet menlerden yola çıkarak yaklaşan bir kitaptı. Artık hayatta olmayan yönetmeniere ayrılmış bu kitabın gördügü ilgiden sonra, bu kez sine maya yaşayan yönetmenler aracılıgıyla yaklaşan bu kitabın oluşması kaçınılmazdı. "Sinemayı Sanat Yapanlar"ın önsözünde sinemada yönetmen üs tüne düşüncelerimi belirtmiştim. Sinemada yönetmeni herşeyin başı ve sonu olarak alan ve özellikle Fransız eleştirmenlerinin ortaya atıp savundugu 'Cinema d'Auteur' kavramına o denli baglı olmasanız bile, sinemanın çokluk yönetmenle başladıgını kabul etmemek, kolay de �1. Ama yönetmenle başlasa da yönetmenle bitmiyor. Çünkü, bir yandan sinema, karmaşık bir mekanizmayla, çok kişinin ve ögenin katkısıyla oluşan çokyönlü bir sanayi ürünü, bir ticaret ve tüketim ögesi... Bir filmin başarısını yapımcıdan senaryocuya, görüntü yönet meninden set emekçisine, etkileyen çok şey var, çok kişi var. Diger yandan ise Fellini, Bergman veya Kubrick gibi alabildigine kişisel, özgün bir sinemayı gerçekleştiren yönetmenler bile içinde yetişlikleri uygarlıgın, ülkenin, toplumun etkilerini taşıyorlar. Günümüzün sanatı içinde birer ada gibi gözükseler de, Fellini eninde-sonunda İtalyan toplumunun, Bergman ise İsveç toplumunun ürünü ... Ülkelerinden, toplumlarından, çevrelerinden gelen belirli etkileri mutlaka sanatları içine katmış, eritmiş, yogurmuş olsalar gerek. .. Onun için bu kitabı, yönetmeniere adanmış da olsa, belli bir ül keler sıralamasına göre düzenlemeyi yegledim, onun için adını "Y ö netmenler, Filmler, Ülkeler" koydum. "Sinemayı Sanat Yapanlar"da varolmayan böyle bir sıralama, bu kitap için bana daha anlamlı gö züktü. Kitap, görülecegi üzere, beş temel bölüme ayrılıyor. Amerikan sineması gibi zengin ve yaygın bir sinemayı, kendi içinde ayrıca dört bölüme ayırınayıuygun gördüm. 13 yönetmenle temsil edilen İtalyan sineması da oldukça zengin bir toplam meydana getiriyor. İngiliz sinemasından dört yönetmen var. İspanya sineması ise yalnız Carlos 5 Saura denen ustayla temsil ediliyor. Kuşkusuz ki önemli kimi sinema ların yokluğu hemen farkedilecektir. Başta Fransız sineması olmak üzere, Sovyet ve tüm sosyalist ülke sinemaları, genç Alman sineması, Japon sineması, Arap ülkeleri sineması vb. Bunlar, ilerde ikinci bir cildi oluşturacaklar. Her yönetmeni sanatına, kişiliğine genel bir bakışla bakan kısa birer yazıyla sunarak, bunu izleyen filmlerinin eleştirisini bütünlerneye çalıştım. Böylece kitapta, yaklaşık 40 yö netmen üstüne özgün birer yaklaşım denemesi bulacaksınız. Bunları izleyen eleştiriler, 20 yıldır yazmış olduğum tüm yazılar taranarak, kimi bizde gösterildiğinde yazılmış eleştiriler, kimiyse çeşitli dış �nlikler veya İstanbul Sinema Günleri izlenimlerinden derlendi. Bazen kısa notları aşmasa da, bu eleştirilerin önemi, sıcağı sıcağına, taptaze izlenimleri yansıtıyor ol maları ... Ayrıca özellikle son filmleriüstüne yazmak fırsatını bulama dığım Woody Alien, Carlos Saura, v.d.nin yapıtları üstüne, bu kitap için kaleme alınmış yazılar da bulacaksınız. Son dönemde yayınlanan (aralarında benimkilerin de bulundu ğu) sinema kitaplarının, temelde hemen hep ayni sinemasever/okur kitlesince alınmakta olduğunu varsaydığım için, diğer kitaplarımda yer almış kimi eleştirileri, yönetmeninin filmogralisi içinde çok önem li olsalar bile, yeniden buraya almadım. Ancak hangi kitapta oldukla rına değgin birer not eklediin. Umarım bu gönderme yöntemi, yararlı olur·.. Yalnızca 1977'de yayımlanıp çoktan tükenmiş olan "Mitos ve Kuşku" adlı, Amerikan sineması üstüne eleştirilerden oluşan kitaptan 10 küsur yazıyı burda yeniden kullandım. Bu kitabın ülkemizde gelişmekte olduğunu sevinçle, kıvançla gözlemlediğim gerçek, has, düzeyli sinema sevgisine küçiik de olsa bir katkıda bulunması, en büyük dileğimdir. Hepinize sinemada, TV veya video ekranları başında iyi seyirler ... AtilW. Dorsay (ı İKİNCİ BASlM İÇİN SUNUŞ İlk basımı Ocak 1986'dayapılmış olan bu kitabın, yaklaşık üç yıl sonraki bu yeni basımında, ilkine kıyasla bir çok değişiklik var. Kitap, bu kez dört ana bölümden oluşuyor: Amerikan, İngiliz, İtalyan, İs panyol sinemaları ... Ancak, ölümleri dolayısıyla bu kitaptan çıkarılan üç yönetmenin, John Huston, Bob.Fosse ve Pasquale Festa Campani le'nin yerine, (onlar artık bizim bir "ölüler kitabı" niteliği alan "Sine mayı Sanat Yapanlar"ın yeni basımında yer alacaklar) birçok yönet men adı eklendi. Amerikan Sineması bölümünde, Eski Kuşağa Fred Zinnemann; Orta Kuşaktan Yeni Kuşağa bölümüne ise John Cassa vetes ve Francis Ford Coppota katıldı. İngiliz Sineması bölümüne, bir toplu-gösteri dolayısıyla, bu sinemaya genel olarak bakan bir yazıyla birlikte Karel Reisz ve Alan Parker da eklendi. İtalyan Sineması bö lümüne ise, Bernardo Bertolucci katıldı. Bu kitaptaki temel bir değişiklik, yönetmenler sıralamasının, ilk basımdaki gibi alfabetik olması_yerine, doğum tarihlerine göre yapıl ması. .. Yönetmenler, Filmler, Ulkeler-2 kitabında kullandığımız bu yöntemin, sonuç olarak, alfabetik bir sıralamadan daha ak1lcı olduğu nu düşündük. Ayrıca diğer kitaplarımıza yapılan göndermeler, ilk"e olarak kaldırıldı ve adı geçen yönetmenlerin tüm filmlerinin kitapta yer alması sağlandı. Çünkü Yönetmenler, Filmler, Ülkeler dizimize gösterilen ilgi, yönetmenleri temel alarak yapılan bir yaklaşımın en akılcı yaklaşım olduğunu bize düşündürüyor. Dolayısıyla, bu kitaplar da bir yönetmen üzerine yazmış olduğumuz her şeyin yer almasını da ha uygun bulduk. Bunun bütün kitapta tek istisnası var: Alan Parker' ın "Birdy'' filminin eleştirisi, onu başka fılmlerlebirlikte ele alan yazı nın bölünmezliği nedeniyle, bu kitaba girmedi, "Sinema ve Çağımız"ın yakında yapılacak olan yeni baskısında yer alacak. Ayrıca bu kitapta, tam bir güncelleştirme çabası uygulandı. Her yönetmenin filmografisi, fılmlerinin (şenlikler ve Sinema Günleri de dahil) her fırsatta aldığımız notlarıyla günümüze dek getirildi, kimile- 7 ri için bu kitapta yer alması amacıyla ek yazılar yazıldı. Böylece, yine 40'ı aşkın çağdaş sinema ustasının sinemaya katkıları üzerine oldukça kapsamlı bir kaynak-kitabın oluştuğu kanısındayım. İlk sunuş yazısından bu yana,bildiğiniz gibi, ikinci cilt çoktan ya yınlanmış bulunuyor. O cilde de (sığmadığı için) girerneyen Japon, Hint, Arap, Afrika vb. sinemalarını ve yine bu cilde alınmayan İsveç (ve Kuzey Avrupa) sinemalarını bir üçüncü ciltte toplamak umuduy la... Atilla Oorsay 8 . AMERIKAN SINEMASI ESKi KUŞAK Amerikan sinemasında 'eski kuşak', doğum tarihleri 1910'1ar çevresinde olan ve genellikle 1940'1arda film çevirmeye başlamış bi r kuşaktır. Birçok önemli sanatçı hayatta değildir kuşkusuz... Hayatta olanlar arasında Billy Wilder (1906- ) , Joseph Mankiewicz (1909- ) , John Sturges (1911- ) , Richard Brooks (1912- ) , Samuel Fuller (1912- ), Don Siegel (1912- ) , Robert Wise (1914- ) sayılabilir. Kimi leri sinemayı tümüyle bırakmış gözüken, kimileriyse hiilii sürprizler yapabilen önemli, dirençli bir kuşak. .. Bu bölümde, sinema yı bırakmı şa benzeyen emektar Fred Zinnemann, "Avrupa'da bir Amerikalı" olan Jules Dassin ve 80 küsur yaşında Türk-Yunan ilişkileri üzerine dev bir projeyi gerçekleştirme hazırlığındaki Elia Kazan bu kuşağı temsil ediyorlar. .. 9 FRED ZiNNEMANN (1907- ) Hollywood'un Avnıpa kökenli sanatçılan arasmda yer alan Zin nemaml, anavatam Avusturya'da değil, Paris'te gördü sinema eğitimi ni.. Görüntü yönetmenliği ve (Siodmak�) asistanlıktan sonra geldiği ABD'da ise, bir belgese/ci olarak tamndı. 1934'de Meksika 'da Paul Strand ile birlikte yönettiği ''A/varadoİsyancılan-Redes ': bu alanda bir başyapıt sayıldı. Sonralan çektiği 20 kadar belgesel, Zim1emam1'ı bu alanda bir usta katma yükseltti. 1940'/arda yönettiği ilk konulu filmleri, belgeselden gelme tekniğini diin"ist, iletici konularda kullanan önemli biryönetmeni 11 varlığuıı lıaberliyord ıı. A11cak Zim1ema 1111 'm asıl başa n sı, 1950'/erde geldi. Westenı'de ilk kez ''gerçek zamam" kııllamrken, komıswııı dönemin Mac Cartlıy cadı kazam ve bu olaym getirdiği "bireysel sonmlluluk" kavramıyla özdeş/eşliren "Kahraman Şetif- High Noon': bir başyapıt olarak selam/andı. B111111 izleyen "İnsanlar Yaşadık ça-From Here to Etenıiry': "Her Devrin Adamı-A Man fo r All Seas011s': ''lulia"gibi filmler, uzw1 aralıklarla da olsa, Zim1emam1'm lıep gı'incel kalma ve çağdaş, giderek yaşamsal sonm/an popii/er bir sanat olan sinemanlll isterleriyle bağdaştım1a çabasmm önıek/eriydi. Zim1emam1, bııgiiıı çok önemli bir sinemacı sayılmıyor. Onu yalmzca bir "teknis yen': bir "zenaatkar" diye niteliyen/er az değil.. Ama bu ''yaşlı adam "m "/nsanlar Yaşadıkça" veya ''lulia''smı her göriişte, böyle ''zenaatkiir''lığa can kurban dememek elde degil... 10 Berlin 1986'daki top/u-gösterisi dolayısıyla: FRED ZiNNEMANN SiNEMASINA BİR BAKlŞ Sinema tarihine baktığınızda ve kişisel sinema belleğinizi yokla dığınızda yüreğinizi cız ettiren kimi filmierin yönetmenlerinin, yıllar boyu eleştirmenlerce hiç ciddiye alınmadığını, 'yaratıcı' (auteur) dü zeyinde düşünülmedikleri için tümüyle bir kenarda unutuluverdikleri ni fark eder ve şaşkınlığa düşersiniz. Özellikle Amerikan sinemasının kimi yönetmenleri, nerdeyse 'adsız kahramanlar' gibi yıllar boyu sine masal anılarımızın en güzelleri arasında yer alan filmler yönetmişler dir, ama adları nerdeyse bu filmierin ardında bir yerlerde saklı dur maktadır. Örnekse "Kazablanka"yı kim sevmez,