Wstęp Do Nowego Testamentu Νµθωερτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθ Ωερτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερ Τψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυ

θωερτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωε ρτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψ υιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιο πασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπασ δφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγ ηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγηϕκ λζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγηϕκλζξ χϖβνµθωερτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβWstęp do Nowego Testamentu νµθωερτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθ ωερτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερ τψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυ

ιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπ ασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπασδLeszek Jańczuk φγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγη ϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγηϕκλ ζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγηϕκλζξχ ϖβνµρτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθω ερτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτ ψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυι οπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπα σδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφ γηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγηϕ κλζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγηϕκλζ ξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖ βνµθωερτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµ θωερτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωε ρτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψ υιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµρτψυιοπασ δφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγ ηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγηϕκ λζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγηϕκλζξ χϖβνµθωερτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβ νµθωερτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθ ωερτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερ τψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυ ιοπασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπ ασδφγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπασδ φγηϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγη ϕκλζξχϖβνµθωερτψυιοπασδφγηϕκλ ζξχϖβνµρτψυιοπασδφγηϕκλζξχϖβν

Spis treści Wst ęp ...... 6 Nazwa Nowego Testamentu ...... 6 Autorytet i natchnienie ksi ąg Nowego Testamentu ...... 8 Cz ęść I: Kanon Nowego Testamentu ...... 14 Formowanie kanonu ...... 14 Termin...... 14 I połowa II wieku ...... 14 Fragment Muratoriego ...... 17 Ksi ęgi kwestionowane ...... 18 Ustalenie kanonu ...... 20 Co zadecydowało o kanoniczno ści ...... 22 Liczba ksi ąg ...... 22 Zasada wspólnej my śli Nowego Testamentu ...... 23 Cz ęść II: Tekst Nowego Testamentu ...... 24 Kolejno ść ksi ąg ...... 24 Podział tekstu Nowego Testamentu ...... 26 Rękopi śmienne świadectwa Nowego Testamentu ...... 29 Jak powstawał r ękopis ...... 29 Klasyfikacja r ękopisów...... 30 Papirusy ...... 31 Majuskuły ...... 36 Minuskuły ...... 65 Lekcjonarze ...... 71 Cytaty ojców Ko ścioła ...... 72 Staro żytne przekłady Nowego Testamentu ...... 75 Przekłady syryjskie ...... 75 Przekłady starosyryjskie...... 75 Peszitta ...... 76 Pó źniejsze przekłady syryjskie ...... 77 Ograniczenia syryjskich przekładów ...... 77 Przekłady łaci ńskie ...... 78 Przekłady starołaci ńskie ...... 78 Wulgata ...... 79 Ograniczenia łaci ńskich przekładów ...... 81 Przekłady koptyjskie ...... 82 Dialekt saidzki ...... 82 Dialekt bohairski ...... 83 Dialekty środkowo-egipskie...... 83 Ograniczenia dialektów koptyjskich ...... 84 Przekład gocki ...... 84 Przekład ormia ński ...... 85

Przekład gruzi ński ...... 85 Przekład etiopski ...... 86 Przekład perski ...... 86 Przekład arabski ...... 87 Przekład sogdiana ...... 87 Przekład nubijski ...... 87 Przekład staro-cerkiewno-słowia ński ...... 87 Inne przekłady ...... 88 Pomyłki kopistów ...... 89 Zmiany nie świadome ...... 89 Podobie ństwa graficzne ...... 89 Podobie ństwa fonetyczne ...... 89 Haplografia ...... 90 Dittografia ...... 90 Metateza ...... 90 Homoioarcton ...... 90 Homoioteleuton ...... 90 Bł ędne rozwi ązanie skrótów ...... 91 Nieczytelny tekst ...... 91 Wpływ kontekstu ...... 91 Zmiany świadome ...... 92 Literackie poprawki ...... 92 Zmiany maj ące na celu łatwiejsze zrozumienie tekstu ...... 92 Harmonizacja tekstów ...... 92 Harmonizacja cytatów ST ...... 93 Poprawianie historycznych i geograficznych nie ścisło ści ...... 93 Transkrypcja semickich imion i zwrotów ...... 93 Zmiana dokonana pod wpływem doktrynalnego przemy ślenia ...... 94 Rodziny r ękopisów ...... 95 Historia bada ń ...... 95 Tekst aleksandryjski ...... 96 Tekst zachodni ...... 97 Tekst bizantyjski ...... 98 Tekst cezarejski ...... 99 Inne rodziny r ękopisów ...... 100 Textus receptus ...... 101 Kategorie r ękopisów Nowego Testamentu ...... 101 Drukowany tekst greckiego Nowego Testamentu ...... 103 Teksty w ątpliwe b ądź kwestionowane ...... 109 Doksologia Modlitwy Pa ńskiej (Mt 6,13) ...... 109 Mt 16,2b-3 ...... 109 Dłu ższe zako ńczenie Marka (Mk 16,9-20) ...... 109 3

Łk 22,43-44 ...... 110 Pericope de adultera (J 7,53 – 8,11) ...... 110 Ostatni rozdział Ewangelii Jana ...... 111 Comma Johanneum (1 J 5,7b-8a) ...... 112 Cz ęść III: Przegl ąd ksi ąg NT ...... 113 Problem synoptyczny ...... 113 Dawne próby wyja śnienia problemu ...... 114 Teoria dwóch źródeł ...... 115 Teoria czterech źródeł ...... 118 Hipoteza Boismarda ...... 118 Wst ęp ogólny do Ewangelii ...... 119 Ewangelia Mateusza ...... 121 Autor i miejsce napisania ...... 121 Struktura i tre ść ksi ęgi ...... 121 Styl Mateusza ...... 122 Teologia Mateusza ...... 123 Ewangelia Marka ...... 125 Autor ...... 125 Struktura i tre ść ...... 126 Słownictwo i styl ...... 126 Teologia Marka ...... 128 Ewangelia Łukasza ...... 129 Charakter III Ewangelii ...... 129 Autor ...... 130 Słownictwo i styl ...... 130 Relacja do Synoptyków ...... 130 Tytuły mesja ńskie ...... 131 Teologia Łukasza ...... 131 Ewangelia Jana ...... 132 Miejsce i czas powstania...... 132 Porównanie z synoptykami ...... 133 Nawi ązania do ST ...... 134 Słownictwo ...... 135 Teologia Jana ...... 135 Dzieje Apostolskie ...... 137 Listy Pawła ...... 139 List do Galacjan...... 140 Listy do Tesaloniczan ...... 143 1 List do Tesaloniczan ...... 143 2 List do Tesaloniczan ...... 144 1 List do Koryntian...... 145 List do Rzymian ...... 146

2 List do Koryntian...... 149 Listy wi ęzienne...... 150 List do Filipian ...... 150 List do Filemona ...... 151 List do Kolosan ...... 152 List do Efezjan ...... 154 Listy pasterskie ...... 156 Język i styl listów ...... 156 Nauka listów ...... 157 1 List do Tymoteusza ...... 157 List do Tytusa ...... 158 2 List do Tymoteusza ...... 158 List do Hebrajczyków ...... 159 Paulinizm Listu do Hebrajczyków ...... 160 Listy powszechne ...... 162 List Jakuba ...... 162 1 List Piotra ...... 163 2 List Piotra ...... 166 List Judy...... 166 Listy Jana ...... 168 1 List Jana ...... 168 2 List Jana ...... 169 3 List Jana ...... 170 Apokalipsa Jana ...... 170 Czas i miejsce napisania ...... 170 Problem autorstwa ...... 172 Cel napisania ksi ęgi ...... 174 Język Apokalipsy ...... 174 Gatunek literacki ...... 174 Struktura Apokalipsy ...... 175 Symbolika Apokalipsy ...... 175 Teologia Apokalipsy ...... 178 Eschatologia Apokalipsy ...... 179 Bibliografia (zasadnicza) ...... 181 Tekst grecki ...... 181 Konkordancje ...... 181 Kanon Nowego Testamentu...... 181 Tekst Nowego Testamentu ...... 181 Wst ępy ogólne ...... 184

Wst ęp

Nazwa Nowego Testamentu

Wkrótce po powstaniu chrze ścija ństwa pojawiły si ę nowe ksi ęgi świ ęte. Nawi ązywały one do istniej ących ju ż żydowskich ksi ąg świ ętych i były dalszym ich rozwini ęciem, ale nadawały im now ą interpretacj ę. Dlatego te ż ksi ąg tych nie mo żna było doł ączy ć do kanonu owych pism. Zaistniała wi ęc potrzeba utworzenia odpowiednich nazw odró żniaj ących, ale te ż i ł ącz ących zbiory tych ksi ąg. Świ ęte ksi ęgi Żydów ( Prawo , Prorocy , Pisma ), mówi ące o przymierzu Boga z Izraelem, ju ż apostoł Paweł w 2 Kor 3, 14 okre ślił terminem παλαια διαθηκη (Stare Przymierze , Stary Testament ). Na zasadzie ana- logii, w II wieku, a mo że jeszcze w ko ńcu I wieku, Ewangelie i Listy apostolskie , czytane podczas niedzielnych nabo żeństw, zacz ęto nazywa ć καινη διαθηκη (Nowe Przymierze , Nowy Testament ). Za- nim jednak nazwa ta została powszechnie przyj ęta musiała rywalizowa ć z innymi proponowanym nazwami, jak np. Nowe Prawo , Ewangelia 1. Na ogół okre ślenia dla obu zbiorów ksi ąg tak były dobie- rane, by mogły by ć sobie przeciwstawione. O dwóch przymierzach i dwóch prawach, starym i nowym, pisał Justyn M ęczennik. Pierwsze okre śla mianem wcze śniejszego i przestarzałego, drugie natomiast, jako: Prawo doskonałe (διαθηκη τελευταιος ), Prawo wieczne (αιωνιος νοος ), Testament najwa żniejszy (διαθηκη κυριωτατη ), Nowy Testament (καινη διαθηκη ). Nadawał jednak tym terminom szerokie znaczenia, wykraczaj ące poza Pismo , poza zbiór ksi ąg obu przymierzy. Gdy mówi o starym prawie i przymierzu (testamencie) ma na my śli zestaw ustaw i przykaza ń, które nale ży przestrzega ć, gdy mówi o nowym ma na my śli Chrystu- sa 2. Wida ć te ż st ąd, że nie miał stałego okre ślenia. Meliton z Sardes (ok. 180) przeciwstawiał Słowo (λογος ) Prawu (νοος ), pisał o Starym Prawie (παλαιος νοος ) i Nowym Słowie (καινος λογος ). Prawo dane zostało tylko na pewien czas, natomiast Słowo jest wieczne 3. O dwóch przymierzach ( διαθηκη ) pisał Klemens Aleksandryjski. Orygenes po- słu żył si ę ju ż nazw ą καινη διαθηκη , w odniesieniu do pism Nowego Testamentu 4. O dwóch Testamen- tach , Prawa i Ewangelii , mówił Tertulian 5, u żywał on te ż okre ślenia Apostolicum Testamentum . Lak- tancjusz posłu żył si ę okre śleniem Novum Testamentum 6. Termin διαθηκη zastosowany został w LXX na okre ślenie przymierza (hebr. berit ), jakie Bóg zawarł ze swoim ludem izraelskim podczas jego w ędrówki do ziemi obiecanej (Wj 24, 1 nn) 7. Nowe

1 W tym znaczeniu Ewangelia wyst ępuje ju ż w NT. Stosuje je Polikarp. 2 Dialog , I, 11, 2; I, 34, 1; I, 43, 1; I, 51, 3. 3 De Pascha , 3-9. 4 De Princip ., I, 4; In Jo. , 1, 17. 19. 5 Adv. Marc. , 3,14. 6 Divine Institutes , IV, 20. 7 Przekład Akwili (około roku 130) zastosował συνθηκη (układ, umowa). 6

przymierze zostało zapowiedziane przez Jr 31, 31, nowe przymierze zostało zawarte podczas ostatniej wieczerzy (Łk 22, 20). Na zachodzie παλαια διαθηκη oraz καινη διαθηκη przetłumaczono na łaci ńskie Vetus Testamentum (Stary Testament ) i Novum Testamentum (Nowy Testament ). Greckie διαθηκη i łaci ńskie testamentum , w znacznej mierze pokrywaj ą si ę ze sob ą co do tre ści, posiadaj ą jednak odmienne odcie- nie znaczeniowe. U żywane w pewnych kontekstach mog ą ró żni ć si ę do ść znacznie. Zasadnicz ą tre ści ą greckiego terminu διαθηκη jest przymierze, mo żna go przetłumaczy ć zarówno na łaci ńskie foedus jak i testamentum . Septuaginta tym wła śnie terminem okre śliła w Wj 24,7.8 przymierze, które Bóg zawarł z ludem izraelskim podczas jego w ędrówki z Egiptu do Ziemi Obiecanej. W NT διαθηκη oznacza nowe przymierze zawarte w krwi Chrystusowej (Mt 26, 28; Mk 14, 24; Łk 22, 20; Hbr 10, 29; 13, 20). O nowym przymierzu mówił ju ż Jr 31, 31 (Oto id ą dni – mówi Pan – że zawr ę z domem izraelskim i z domem judzkim nowe przymierze ), cytowany przez Hbr 8, 8 i odniesiony do przymierza darowanego przez Chrystusa. Przekłady łaci ńskie w Starym Testamencie stosuj ą foedus (Wj 24, 7. 8; Jr 31, 31), natomiast w wymienionych wy żej tekstach NT zawsze stosuj ą słowo testamentum , które pierwotnie oznaczało przymierze, a tak że ostatni ą wol ę. W średniowieczu zacz ęło ono oznacza ć przede wszystkim – je żeli nie wył ącznie – ostatni ą wol ę i dlatego w wi ększo ści współczesnych j ęzyków europejskich słowo ‘testament’ kojarzy si ę ju ż wył ącznie z tym drugim znaczeniem. Idea przymierza została tym samym zagubiona. Pod wpływem łaciny w całym zachodnim chrze ścija ństwie rozpowszechniła si ę nazwa Novum Testamentum . Nazwa ta oznacza przede wszystkim cenne dziedzictwo ( życie wieczne), jakie Chrystus przez swoj ą śmier ć ludziom wyjednał, a tak że ostatni ą wzgl ędem człowieka wol ę Bo żą udost ępnion ą mu z chwil ą śmierci Chrystusa (testament). Natomiast wschodnie chrze ścija ństwo, pod wpływem greki, zawsze u żywało okre śle ń wyra żaj ących ide ę przymierza i dlatego akcentuj ących nie dziedziczenie, lecz zawarte z Bogiem przymierze (np. rosyjski Новый Завет ). Nazwa ta oznacza nowe przymierze, jakie w osobie Chrystusa Bóg zawarł z człowiekiem.

Autorytet i natchnienie ksi ąg Nowego Testamentu

Autorytet ksi ąg Starego i Nowego Testamentu zasadza si ę na przekonaniu o ich duchowym natchnieniu, to jest o boskim pochodzeniu tych ksi ąg. Prawda o natchnieniu Pisma Świ ętego znajduje oparcie ju ż w Starym Testamencie. Nie znajdujemy tam wprawdzie systematycznie wyło żonej nauki o natchnieniu, jednak że mo żna tam znale źć szereg elementów, które posłu żyły dla pó źniejszej teologii wypracowanie nauki o natchnieniu. Wszystkie ksi ęgi Starego Testamentu przenika świadomo ść faktu, że Bóg zechciał przemówi ć do człowieka. W przeciwie ństwie do innych bogów, Bóg Izraela jest Bogiem przemawiaj ącym (Ps 115, 1; Ba 6, 7). Bóg „otwiera oczy i uszy człowieka” (2 Sm 7, 27), „pozwala widzie ć” (Rdz 12, 7; 17, 1), „pozwala usłysze ć” (2 Sm 7, 4; 1 Krl 6, 11; 13, 20), „objawia si ę” (Wj 24, 11). Bóg własnor ęcznie sporz ądził pierwszy dekalog. W wielu miejscach ST czytamy, że Bóg podyktował prorokowi dane słowa, polecaj ąc ich zapisanie. Wśród wielu wyra żeń, okre ślaj ących komunikacj ę Boga z człowiekiem, wyró żnia si ę „słowo JHWH”, które w ksi ęgach Starego Testamentu pojawia si ę 242 razy. Dowodem znaczenia pochodz ą- cego od Boga słowa jest dekalog, który pierwotnie był nazywany „słowami” (Wj 34,28). „Słowo JHWH” rozumiane było jako gwarant i podstawa egzystencji Izraela. „Nie samym chlebem człowiek żyje, lecz wszelkim słowem, które wychodzi z ust Bo żych” (Pwt 8, 3). Za po średnictwem słowa Bóg powołał świat do istnienia (Rdz 1,3.6.9; Ps 33,6-9 i inne), utrzymuje go przy istnieniu i decyduje o jego losach (Iz 40,26; Ps 147,15-17) 8. Spo śród 242 zastosowa ń zwrotu „słowo JHWH”, a ż 214 dotyczy or ędzia Bo żego skierowanego do proroka, a za jego po średnictwem do ludu którego jest przedstawicielem (Oz 12,11; Iz 1,2). Proro- cy s ą niejako „ustami samego Boga” (Jr 15,19). Duch JHWH jest źródłem mocy i słowa proroków. „Duch Pa ński nade mn ą, bo Jahwe mnie nama ścił. Posłał mnie, abym głosi ć dobr ą nowin ę ubogim” (Iz 61,1). Słowo JHWH, jako środek do zbawienia ludzko ści, musiało zosta ć utrwalone na pi śmie. Moj- żesz otrzymał polecenie: „Napisz to dla pami ęci w ksi ędze” (Wj 17,14). Podobny nakaz otrzymuj ą prorocy: Izajasz (Iz 30,8), Habakuk (Ha 2,1) i Jeremiasz (Jr 36,2-4; 38,27-28). Spisane Słowo Pana gwarantuje wierniejszy jego przekaz i utrwalenie dla przyszłych pokole ń. Dlatego Moj żesz wolał czyta ć spisane przez siebie słowo, ni ż cytowa ć je z pami ęci: „Nast ępnie wzi ął Ksi ęgę Przymierza i gło śno przeczytał ludowi, ten za ś rzekł: Wszystko, co powiedział Pan, uczynimy i b ędziemy posłuszni” (Wj 24, 7). Czytane przez Moj żesza słowo traktowane było jako pochodz ące od Boga. Działanie Ducha Świ ętego towarzyszyło procesowi przyjmowania, przekazywania i utrwalania na pi śmie słowa JHWH. W przekazywaniu i utrwalaniu tego słowa współuczestniczyli ludzie. Czło- wiek, napełniony Duchem JHWH, stawał si ę narz ędziem w urzeczywistnianiu Jego planów. To współdziałanie Boga i człowieka w tworzeniu ksi ąg świ ętych stawało si ę mo żliwe dzi ęki charyzma- towi natchnienia.

8 Paciorek A., Wst ęp ogólny do Pisma Świ ętego , Biblos, Tarnów 1999, ss. 20-21. 8

Jezus na równi z Żydami przyznawał wszystkim pismom Starego Testamentu boski autorytet. W polemikach ze swoimi przeciwnikami cytował ST jako najwy ższe i ostateczne kryterium prawdy objawionej (Mt 4,4.6.7; 11,10; 26,24.31; Mk 7,6; 9,12 i inne). W polemice z uczonymi w Pi śmie i faryzeuszami Jezus cytuj ąc Ps 110 u żył formuł ę „Dawid powiedział w Duchu Świ ętym” (Mk 12, 36; por. Mt 22, 43). Słowo pochodzi od Ducha Świ ętego, nie od Dawida. Najwa żniejszym argumentem Jezusa było wyra żenie: „Mówi Pismo” (J 19,37; Rz 4,3). Szczególnie mocno wyra żaj ą to wypowiedzi: Dopóki nie przeminie niebo i ziemia, ani jedna jota, ani jedna kreska nie zginie z Prawa (Mt 5, 18) 9. i: Łatwiej jest niebu i ziemi przemin ąć , ni ż przepa ść jednej kresce z Prawa (Łk 16, 17). Swoje nauczanie Jezus nazywał Ewangeli ą, a głoszon ą przez siebie Ewangeli ę stawiał na równi z pisanym słowem ksi ąg ST. Szczególnie mocno wyra żone to zostało w słowach: Niebo i ziemia przemin ą, ale słowa moje nie przemin ą (Łk 21, 33). Użyta tu została dokładnie ta sama formuła. Tak jak nic nie mo że zosta ć usuni ęte z zapisanego Prawa , tak te ż słowa Jezusa na zawsze pozostan ą aktualne (pomimo, i ż w owym czasie były jeszcze w formie niespisanej). Zarówno Prawo jak i Ewangelia są wieczne, przetrwaj ą niebo i ziemi ę. Jezus zrównuje swoje Słowa ze słowem Prawa . Równie ż uczniowie traktowali słowo Jezusa na równi z Pismem (J 2,22). Przekonanie o natchnionym charakterze ksi ąg Starego Testamentu apostołowie przekazali Ko- ściołowi. Piotr przypomina: „Musiało si ę wypełni ć słowo Pisma, które Duch Świ ęty zapowiedział przez usta Dawida” (np. Dz 1, 16. 20). A w Hbr 10, 15 cytat Jeremiasza został poprzedzony słowami: „Daje nam świadectwo Duch Świ ęty, skoro powiedział”. Powy ższe cytaty wskazuj ą, że Duch Świ ęty jest autorem Pisma Świ ętego , to od Niego wyszła inicjatywa, On zdecydował jak ą tre ść przekaza ć człowiekowi, człowiek natomiast pełni rol ę po średnika i narz ędzia („przez usta Dawida”). Apostołowie zostali wyznaczeni przez Chrystusa, by w Jego imieniu zało żyli Ko ściół. Wypeł- niaj ąc to zadanie pocz ątkowo przekazywali nauki Jezusa tylko w formie ustnej. Pó źniej, w miar ę upływu czasu, u świadomili sobie potrzeb ę utrwalenia na pi śmie Jego nauk. Nie oznacza to, że aposto- łowie s ą autorami wszystkich ksi ąg Nowego Testamentu, mogli do tego zadania wyznaczyć odpowiednie osoby i tym samym stał za nimi autorytet zało życieli Ko ścioła – apostołów. To znaczy, że pisma Nowego Testamentu pochodz ą od zało życieli Ko ścioła i zostały dane Ko ściołowi. Apostolsko ść determinuje autorytet Pisma , ka żdej jego ksi ęgi, czy cz ęś ci ksi ęgi danej Ko ściołowi przez apostołów. Jednak nie od razu pojawiła si ę w Ko ścile faktu tego świadomo ść . Apostołowie przekazali równie ż Ko ściołowi Stary Testament, który oni sami otrzymali od swoich przodków jako Słowo Bo że. Pisma Starego Testamentu automatycznie stały si ę natchnione dla Ko ścioła. Tutaj nie było procesu, Ko ściół od razu miał świadomo ść rangi tych pism. Stopniowo obok zbioru pism Starego Testamentu powstał te ż drugi, jako równy mu ekwiwalent. Ksi ęgi powstawały

9 Jota (hebr. jod) – najmniejsza spółgłoska alfabetu hebrajskiego, kreska ( kera{a , hebr. qo ( – kolec, cier ń) znak słu żą cy do rozró żniania podobnych spółgłosek hebrajskich, ¦wV ‹n (dopóki a ż) ma sens czasowy. 5, 18 wyra ża my śl, że prawo Bo że ST w rozumieniu Jezusowym nie utraci swej wa żno ści a ż do ko ńca świata. Pó źniejsi rabini tłumaczyli, że gdy Bóg zmienił imi ę Saraj na Sara, usuwaj ąc jod, litera ta nieprzerwanie zanosiła do ń skargi, a ż w ko ńcu wstawił j ą do imienia Jozuego (C.S. Keener, Matthew , s. 57). Ani jod ani waw , dwie mało znacz ące litery alfabetu hebrajskiego które czasem opuszczano, nie ulegn ą zmianie w tej nauce, a ż si ę wszystko spełni. 9

stopniowo, a świadomo ść rzeczywistej rangi tych pism nie od razu si ę pojawiła. Autorzy pism Nowe- go Testamentu używali swego autorytetu, w celu przekonania, że nowe pisma maj ą natchniony charakter. Autor 2 Listu Piotra w ten sposób wypowiada si ę o Listach Pawła , a autor 1 Listu do Tymote- usza – o Ewangelii Łukasza . Paweł pisał „w m ądro ści, która jest mu dana” (2 Pt 3,16), a wi ęc nie w swojej m ądro ści, a w domy śle jest natchnionym autorem swoich Listów. 1 Tm 5,18 stosuje ł ączony cytat z Pwt 19,15 i Łk 10,7, cytat został poprzedzony formuł ą „Pismo mówi”. Tym samym Ewangelia Łukasza zrównana została z Pi ęcioksi ęgiem (1 Tm 5,18). W podobny sposób 1 Pt 1,10-12 zrównuje apostołów z prorokami Starego Testamentu. Przekonanie o równo ści pomi ędzy słowem Starego jak i Nowego Prawa było obecne w pierwszym ko ściele od samego pocz ątku. Paweł czytał Prawo i Proroków (Dz 13, 15), a jednocze śnie pole- cał, by jego Listy były czytane (Kol 4, 16). Justyn M ęczennik za świadcza, że podczas nabo żeństw czytano Apostołów i Proroków 10 . Wszelkie Pismo jest natchnione (2 Tm 3,16). Zwrot „wszelkie Pi- smo” ( p~sa grajª ) zdaje si ę wskazywa ć na ka żdą ksi ęgę z osobna, fragment, czy nawet zdanie Pi- sma Świ ętego (termin grajª okre śla cz ęsto w NT pojedyncz ą wypowied ź, konkretny tekst biblijny; por. J 19,36.37; Dz 1,16; 8,32), jednocze śnie za ś akcentowa ć jednakow ą warto ść wszystkich cz ęś ci, bez wyj ątku. Brak rodzajnika sugeruje, że wyra żenie to nale ży rozumie ć raczej w znaczeniu dystrybu- tywnym (ka żde z osobna) ni ż kolektywnym (wszystkie razem). Nie ma zgody w śród egzegetów, czy okre ślenie to wyst ępuje w sensie orzeczeniowym („wszelkie Pismo jest od Boga natchnione”), czy przydawkowym („wszelkie Pismo jako natchnione przez Boga”). Nasuwa si ę oczywi ście pytanie, czy w okre śleniu, „wszelkie Pismo” autor ma na my śli tylko ksi ęgi ST, czy te ż dopuszcza mo żliwo ść uzupełnienia tego zbioru innymi pismami, równie ż „na- tchnionymi przez Boga”. Kontekst wskazuje na ksi ęgi Starego Testamentu , które Tymoteusz zna od dzieci ństwa. Kontekst zdaje si ę nawet dowarto ściowywa ć ksi ęgi Starego Przymierza wzgl ędem Słowa głoszonego przez Pawła i Tymoteusza. Pochodz ą od Ducha i czytanie ich przynosi po żytek. Z drugiej strony autorzy Nowego Testamentu raz po raz podkre ślaj ą, że pisz ą od Ducha Świ ętego. Powoływanie si ę na apostolski autorytet, zrównywanie ksi ąg ST z nowopowstaj ącymi ksi ęgami Nowego Testamentu wskazuj ą, że ksi ęgi Starego jak i Nowego Przymierza są w jednakowy sposób natchnione przez tego samego Ducha Świ ętego. Paweł w swoich Listach kilkakrotnie powołuje si ę na dany mu autorytet (1 Kor 14, 37; 2 Kor 10, 8; 2 Tes 2, 15; 3, 6-14). Nauka zawarta w jego Listach jest naznaczona tym autorytetem, który przewy ższa nawet autorytet anioła z nieba, o ile by ten głosił odmienn ą nauk ę (Ga 1, 7-8). Autorytet ten jest wynikiem napełnienia Duchem Świ ętym (1 Kor 14, 37; 2 Tes 3, 6-14) i dlatego to nie on sam mówi, lecz mieszkaj ący w nim Duch Świ ęty. Okre ślenie Je"pneustoV (hapax legomenon w Pi śmie Świ ętym ) podkre śla Boski charakter Pisma, o którym mowa, a nawet wi ęcej – jego Boskie pochodzenie. Apostołowie zanim dostarczyli Ko ściołowi Pisma Świ ęte zostali najpierw poinstruowani przez samego Chrystusa, nast ępnie za ś zostali wyposa żeni w Ducha Świ ętego, który ich prowadził. I wszystko, co napisali Ko ściołowi, napisali inspirowani Duchem Świ ętym. To, co napisał Paweł jest „przykazaniem Pa ńskim” (1 Kor 14, 37), które on przekazuje w imieniu Pana (2 Tes 3, 6); równie ż ewangelia, któr ą głosił Piotr, głoszona była

10 Apol . I, p. 67. 10

pod inspiracj ą Ducha Świ ętego (1 Pt 1, 12). Wszelkie Pismo Starego Testamentu jest natchnione (2 Tm 3, 16), a Nowy Testament jest równy Staremu (1 Tm 5, 18); wszelkie proroctwo Pisma wyszło od człowieka, który przekazywał wol ę Bo żą i który był natchniony przez Ducha Świ ętego (2 Pt 1, 20). Listy Pawła ró żniły si ę od owych starszych Pism tym, że ST-owe obietnice nadej ścia Mesjasza uwa ża- ły za zrealizowane w osobie Jezusa Chrystusa oraz tym, że były młodsze (2 Pt 3, 16). Dlatego, jeżeli uwzgl ędnimy obietnic ę ponadnaturalnego kierownictwa, któr ą Chrystus dał swoim apostołom (Mt 10, 19. 20; Mk 13, 11; Łk 21, 14; J 14-15), w poł ączeniu z ich twierdzeniem, że to co pisz ą, pisz ą w Bo- żym autorytecie (1 Kor 14, 37; 2 Tes 3, 6) i w poł ączeniu z pismami Starego Testamentu, traktowa- nymi jako równorz ędnymi, dzieło apostołów staje si ę prawem Bo żym udzielonym Ko ściołowi przez Ducha Świ ętego. Dlatego ka żdy, kto jest prowadzony przez Ducha Świ ętego rozpozna, że pisma te oraz ich tre ść pochodz ą od Pana (1 Kor 14, 37). Didache cytuj ąc Ewangelie nazywa je „Ewangeli ą naszego Pana”. Inspiracja nie oznacza braku współudziału ze strony człowieka, który równie ż ma swój wkład. Oznacza ona, że obok ludzkiego jest tak że Bo że współautorstwo. Inspiracja prowadzi do wniosku, że to, co pisał Paweł i Jan pisał nie z własnej woli, lecz wykonuj ąc wol ę Boga. Od Boga pochodzi tre ść , ale to człowiek nadał tej tre ści swoj ą form ę (słownictwo, gramatyka, styl). Zostało to podkre ślone w Dz 15,28 „Duch Święty i my”. Jest to jeden z pierwszych – o ile nie pierwszy – tekstów napisanych ko ściołowi przez apostołów. Tekst ten zaznacza, że dochodzi do głosu pewien współudział ze strony człowieka. Człowiek jest współautorem przesłanego ko ściołowi natchnionego tekstu. Inspiracja nie jest wynikiem autorytetu Pisma . Nawet nienatchnione prawo mo że sta ć si ę obowi ązuj ącym prawem, je żeli stanie za nim silna i pr ęż na instytucja. To przekonanie o inspiracji Pisma zadecydowało o ustanowieniu, wzmocnieniu i utrwaleniu autorytetu Pisma . Poprzez Pisma Bóg stale przemawia do swego Ko ścioła. Pisma stały si ę przekazem Bo żej woli dla człowieka. Jest rzecz ą w ąt- pliw ą, by chrze ścija ństwo mogło powsta ć, rozszerza ć si ę i przetrwa ć bez posiadania natchnionych ksi ąg, bez jakiegokolwiek pisma pochodz ącego od apostołów. Pisma zawierały wol ę Bo żą dla czło- wieka i w ten sposób traktowane były przez pierwszych chrze ścijan. Justyn: „Poruszeni przez Ducha Świ ętego mówili w Boskim Duchu. Hegezyp (zm. ok. 180) za świadcza, że „w ka żdym mie ście tak si ę rzeczy maj ą, jak to przekazuje Prawo, Prorocy i Pan” 11 . Ireneusz: „Pisma s ą doskonałe poniewa ż przez Słowo Boga i Ducha zostały wypowiedziane”. „Pismo zostało spisane przez Ducha Bo żego” – stwierdził Orygenes ( Contra Celsum , V, 60). Orygenes przez natchnienie rozumiał, i ż Pismo Świ ęte posiada nie tylko znaczenie wyrazowe, czytelne dla wszystkich, ale równie ż inny sens, ukryty przed wi ększo ści ą ludzi 12 . Dla Euzebiusza było rzecz ą oczywist ą, że każde słowo Pisma pochodzi od Ducha Świ ętego i dlatego niczego nie wolno w nim zmienia ć. Jedynie ludzie dalecy od wiary poprawiaj ą Pismo. „Albo nie wierz ą, że Duch Świ ęty na- tchn ął Pismo Bo że i w takim razie s ą niewierni, albo samych siebie uwa żaj ą za m ędrszych od Ducha Świ ętego, a w takim razie s ą op ętami” 13 . Według Augustyna Pi śmo Świ ęte jest listem Boga do ludzi. Interpretacja proroctw wymaga obecno ści, tego samego Ducha, który udzielił natchnienia ludziom je wypowiadaj ącym. Wspominaj ąc o proroctwach Starego Testamentu Piotr podkre śla, że Pi-

11 Euzebiusz, Hist. Ko śc., IV,22.3. 12 De princip ., I, 8. 13 Hist. Ko śc. V, 28, 18. 11

sma Świ ętego nie wolno wyja śnia ć według własnego upodobania (2 Pt 1, 20). Mówi ąc o „prywatnym wyja śnianiu” apostoł zwraca si ę przeciwko heretykom, którzy tak tłumaczyli proroctwa Starego Te- stamentu, jak im to było wygodne. Piotr zarzuca im, że zadaj ą tortury Pismu (3, 16). Biblia ma sens, który nie jest zale żny od prywatnych opinii. Autor nie wyja śnia, kto ten sens podaje wówczas, gdy nie jest on jasny, a pomi ędzy uczonymi s ą dyskusje. Sobór trydencki okre ślił, że Pismo Świ ęte trzeba wyja śnia ć zgodnie z tym sensem, jakiego si ę trzymał i nadal trzyma Ko ściół 14 . „Ko ściół miał zawsze we czci Pisma Bo że, podobnie jak samo Ciało Pa ńskie, skoro zwłaszcza w liturgii świ ętej nie przestaje bra ć i podawa ć wiernym chleb żywota tak ze stołu słowa Bo żego, jak i Ciała Chrystusowego” (DV 21). Takimi słowami na soborze watyka ńskim II ko ściół katolicki zwrócił si ę do swoich wiernych. Reformacja uznała Pismo Świ ęte za jedyne źródło wiary i życia chrze ścija ńskiego. Hasło sola scriptura jest teologiczn ą zasad ą ko ściołów wywodz ących si ę z reformacji. Dla Lutra kanonicznym było to, co apostolskie, a apostolskim było to, co mówiło o Chrystusie. Znana jest wypowied ź Lutra: „Co nie uczy Chrystusa, nie jest apostolskie, chocia żby przez Piotra i Pawła było nauczane. Odwrot- nie, co zwiastuje Chrystusa, to jest apostolskie, chocia żby przez Judasza, Annasza, Piłata i Heroda było opowiedziane” 15 . Formuła zgody z 1577 roku wyznaje, że jedynie Pismo Świ ęte jest s ędzi ą, nor- mą, reguł ą i kamieniem probierczym nauki i wiary chrze ścija ńskiej. Według teologów ortodoksji lu- terskiej autorytet Pisma opiera si ę na jego wewn ętrznym świadectwie, i ż przez nie przemawia Duch Świ ęty. Pismo Świ ęte samo si ę uwierzytelnia, jako autentyczne Słowo Bo że. Autorytet Pisma opiera si ę równie ż na kryteriach zewn ętrznych, a mianowicie na po świadczeniu autorytetu ko ścioła, jako wspólnoty wiary. Według VI artykułu Ko ścioła Anglika ńskiego „Pismo Świ ęte zawiera wszystko, co jest niezb ędne do zbawienia” 16 . Co nie oznacza, że wszystko, co zawiera Pismo Świ ęte jest niezb ędne do zbawienia 17 . Ten jednak w ątek nie był rozwijany i jakby zapominany. Reformacja opowiadała si ę za werbaln ą inspiracj ą całego Pisma i ka żdy, najmniejszy jego fragment uwa żany był za natchniony. Według Quenstedta (1617-1688) „Pismo jest źródłem nieomylnej wiary i wolne od bł ędów, ka żde jego słowo jest absolutn ą prawd ą, zarówno w sferze dogmatycznej, moralnej, jak i historycznej”. Ka ż- de słowo, fraza, wyra żenie, a tak że kolejno ść słów zostały podyktowane przez Ducha Świ ętego 18 . A ż do XVIII wieku lekcewa żono współudział człowieka w objawionym Słowie Bo żym. Poczynaj ąc od epoki o świecenia usiłuje si ę wyeliminowa ć Bosk ą inspiracj ę Pisma Świ ętego. Jest przynajmniej jeden tekst biblijny, który pozwala dokładnie prze śledzi ć współprac ę pomi ę- dzy inspiruj ącym Duchem Bo żym, a człowiekiem. Jest to Ap 10, 3-4 mówi ący o zatajonych siedmiu grzmotach. Wizjoner, zgodnie z danym mu poleceniem ( gr|yon oãn Š eÍdeV ka[ Š eÃs[n ka[ Š m}llei gen}stai met\ taÞta (zapisz co widziałe ś, co jest i co ma si ę sta ć potem ) – 1, 19), zapisywał kolejno wszystkie ukazywane mu wizje, gdy jednak doszedł do siedmiu grzmotów, głos zabronił mu zapisania tego, co powiedziały (Ap 10,4). Pomimo tego zdołał jednak zamie ści ć krótk ą o

14 Gryglewicz F., Listy katolickie , Pallottinum, Pozna ń 1959, s. 283. 15 Za: Uglorz M., Introdukcja do Nowego Testamentu , cz. 1, ChAT, Warszawa 1994, s. 30. 16 “Holy Scripture containeth all things necessary to salvation”. 17 Conybeare F. C., History of New Testament Criticism , New York – London 1910, p. 19. 18 Quenstedt J. A., Theologia Didactico-Polemica , cap. IV, sect. II, p. 67. 12

nich wzmiank ę, która pozostała w ksi ędze (na pozór wbrew woli Ducha Świ ętego). Czego ś takiego nie da si ę zaobserwowa ć w innych ksi ęgach biblijnych. Tekst ten jest wi ęc unikalny z punktu widzenia bada ń nad stopniem samodzielno ści biblijnego autora, jak i stopniem ingerencji Ducha Świ ętego we współtworzony tekst. Inspiracja polega na wskazywaniu autorowi tematów, które nale ży zapisa ć i tematów, które nale ży omin ąć . Nie ma inspiracji werbalnej.

Cz ęść I: Kanon Nowego Testamentu

Formowanie kanonu

Termin Termin ‘kanon’ pochodzi od hebr. qaneh , gr. κανων trzcina, pr ęt mierniczy, wzorzec, miara, łac. canon reguła, zasada, przepis, norma. W znaczeniu religijnym oznacza norm ę etyczn ą, zasad ę doktry- naln ą. U greckich i rzymskich filozofów, szczególnie u epikurejczyków poj ęcie „kanon” stało si ę terminem technicznym oznaczaj ącym kryteria, które stosowano w my śleniu dyskursywnym przy ocenie warunków i podstaw prawdziwego poznania, jak również prawdziwo ści s ądów i zda ń orzeczenio- wych. Termin „kanon” był równie ż stosowany dla okre ślenia podstawowych reguł dotycz ących post ę- powania i nale żytego posługiwania si ę wolno ści ą, opart ą na wolnej decyzji nieskr ępowanej woli ludz- kiej. Kanon mógł te ż oznacza ć zbiór ksi ąg oraz katalog osób b ądź przepisów. Septuaginta nigdy nie tłumaczy hebrajskiego słowa qaneh na grecki κανων , posługuj ą si ę nim natomiast Filon z Aleksandrii (13 przed Chr. – 50) oraz Józef Flawiusz (3-100) w znaczeniu reguły, prawa, przepisu, wskazówki. Termin κανων zbli żony jest wi ęc pod wzgl ędem znaczeniowym do greckiego νοος . U apostoła Pawła oznacza zakres pracy apostolskiej (2 Kor 10, 11. 15-16) lub zasada nauki (Ga 6, 10). Klemens Rzymski okre ślał tym terminem zbiór prawd wiary i obyczajów, zasad dyscypliny ko ścielnej i dekretów synodalnych. W staro żytnym Ko ściele słowo κανων wyst ępowało najcz ęś ciej w wyra żeniach: „kanon wiary”, „kanon prawdy”, „kanon ko ścioła”. Atazany uznawane ksi ęgi NT okre ślił jako κανονιζοενα , w odró żnieniu od αποκρυφα . Od czasów Atanazego kanon oznacza spis ksi ąg uznanych za natchnione (PG 25, 456).

I połowa II wieku Ko ściół pierwotny żył przekazywaniem ustnej tradycji o Jezusie i oczekiwaniem jego rychłego powrotu. Jak o tym świadcz ą 1 Tes 4, 15; Dz 20, 35 w ramach tej tradycji największe znaczenie przypisywano słowom Jezusa. W miar ę upływu czasu coraz bardziej zacz ęto u świadamia ć sobie potrzeb ę utrwalenia tej tradycji na pi śmie. Pierwsze Ewangelie powstały jeszcze za życia apostołów i świadków naocznych (Łk 1, 1-2). W II wieku proces tworzenia nowych ewangelii przybrał na sile, w efekcie czego powstały liczne Ewangelie , z których wi ększo ść obfitowała w bajeczne opisy 19 . Bardzo wcze- śnie – bo ju ż na pocz ątku II wieku – z ich wielkiej liczby wyodr ębniono cztery Ewangelie , które uzna-

19 Skeat wydedukował, że około roku 90 w Antiochii doszło do spotkania pi ęciu biskupów (Antiochii, Aleksandrii, Efezu, Koryntu i Rzymu) w sprawie mno żenia si ę Ewangelii . J.K. Elliott, The Collected Biblical Writings of T. C. Skeat. Supple- ments to Novum Testamentum 113 , Leiden 2004, p. 269. 14

no za jedynie natchnione. Najszybciej został wi ęc zamkni ęty kanon czterech Ewangelii . Przez pewien czas ustne przekazy istniały obok spisanych Ewangelii . Papiasz (60-135), biskup Hierapolis, wy żej sobie cenił ustne podanie od pisanych przekładów. Szukał kontaktów z tymi, którzy rozmawiali z apostołami. Potem napisał: „Jestem zdania, że wszystko to, co bior ę z ksi ąż ek, nie jest dla mnie tak po żyteczne, jak żywe słowo, które słysz ę”20 . Ignacy Antioche ński (zm. 110) trzykrotnie cytuje Ewangeli ę Mateusza (Ef 14,2 – Mt 12,33, Smyr 6,1 – Mt 19,12 i Polik 2,2 – Mt 10,16). Za ka żdym razem s ą to słowa Jezusa. W Smyr 3,1-2 cytuje wypowied ź Jezusa z Łk 24,39. Didache (ok. 120 roku) cytuje głównie wypowiedzi Jezusa z Mt lub Łk, zazwyczaj parafrazuj ąc je. Cytuj ąc Modlitw ę Pa ńsk ą z Mt 7,9-13 zaznacza, że słowa tej modlitwy „polecił Pan w swojej Ewangelii” ( Didache VIII,2). Cytuj ąc wypowied ź Jezusa z Mt 7, 6 uzasadnia „Pan polecił” (IX, 5). W modlitwach, jałmu żnach i uczynkach nale ży post ępowa ć według tego, co zostało napisane w „Ewan- gelii Pana naszego” (XV,4). Okre ślenie „Ewangelia Pana naszego” na pewno odnosi si ę do Ewangelii Mateusza i by ć mo że do Ewangelii Łukasza . Justyn M ęczennik (zm. 165), okre śla Ewangelie jako απονηονεύατα των αποστόλων (Pa- mi ętniki Apostołów )21 . Cytuje Mt, Łk i J, mówi ąc za ś o Pami ętnikach Piotra ma prawdopodobnie na my śli Ewangeli ę Marka . Natomiast „ewangelia” oznacza u niego głoszenie dobrej nowiny. Dopiero w Li ście Barnaby i 2 Li ście Klemensa , powstałych w latach 130-150, słowa Jezusa cytowane s ą jako Pismo Świ ęte (Barn IV, 14 = Mt 22, 14; 2 Klem II, 4 = Mt 9, 13). Słowo „ewangelia” zaczyna oznacza ć „ksi ęgę”. Papirus Egerton 2 zawiera elementy czterech Ewangelii kanonicznych, a pochodzi z około 120 roku. Około roku 170, Tacjan Syryjczyk (130-193), sporz ądził Diatessaron tj. Harmoni ę czterech ewangelii , co dowodzi, że tylko one cieszyły si ę uznaniem. Tacjan oparł si ę na Ewangelii Jana . Dia- tessaron sprzyjał szerzeniu enkratyzmu, poniewa ż pomijał genealogi ę i inne fakty wskazuj ące na człowiecze ństwo Chrystusa. Ireneusz z Lyonu (zm. 203) około 180 roku tłumaczył dlaczego Ewangelii nie mo że by ć ani wi ęcej, ani mniej, poniewa ż „istniej ą cztery strony świata, w którym żyjemy, i cztery główne wiatry, a Ko ściół jest rozsiany po całym świecie. A dalej, filarem i utwierdzeniem Ko ścioła jest Ewangelia i Duch życia, wobec tego Ko ściół ma cztery filary, które ze wszystkich stron tchn ą nieskazitelno ści ą i ludzi darz ą życiem”. Ponadto cztery główne przymierza Boga z ludzko ści ą, zawartych za po średnic- twem Noego, Abrahama, Moj żesza i Chrystusa. Cztery żywe istoty [z Ap 4, 9] symbolizuj ą cztery Ewangelie . Ireneusz stworzył tak że termin czterokształtna ewangelia ( το ευαγγελιον τετραορφον )22 . Manuskrypt 75 wskazuje, i ż około roku 200 Ewangelie traktowane były jako jedna cało ść , 45 – że do tej cało ści wliczano Dzieje Apostolskie . Tertulian (zm. 223) stworzył okre ślenie dla czterech Ewangelii : Instrumentum evangelicum 23 . Klemens Aleksandryjski (150-215) mówił o czterech Ewan-

20 Cytowany przez Hieronima w: De viris illustribus 18. 21 Apol ., I, 66, 3. 22 Adv. Haer., III, 11, 8. 23 Adv. Marc ., IV, 2. 15

geliach , w śród których szczególny nacisk kładł na słowa Jezusa24 . Według Orygenesa (185-254) cztery Ewangelie są podstawowymi składnikami wiary Ko ścioła 25 , nazywał je pierwocinami wszystkich Pism 26 , a pomimo że została spisana przez czterech jest jedn ą27 . Cyprian (zm. 258) przyrównał liczb ę ewangelii do czterech rzek w ogrodzie rajskim (Rdz 2, 10) 28 . Hieronim przyrównał do czterech rogów skrzyni przymierza, Augustyn za ś do statera, czyli czterodrachmowej monety znalezionej przez Piotra w pyszczku ryby (por. Mt 17, 27). Jakkolwiek uznanie dla czterech Ewangelii przewa żało, nie wsz ędzie wszystkie cztery były przyjmowane. Ebionici uznawali tylko Ewangeli ę Mateusza , Marcjon tylko Ewangeli ę Łukasza , doke- ci tylko Ewangeli ę Marka , a cz ęść walentynian tylko Ewangeli ę Jana 29 . Ireneusz nadmienia, że alo- gowie odrzucali Ewangeli ę Jana 30 . Mogło to by ć spowodowane nadmiernym eksponowaniem tej Ewangelii przez montanistów i ich interpretacj ą Parakleta. Tacjan przez swój Diatessaron sprawił, że ten a ż do wieku V stał si ę konkurencj ą dla czterech Ewangelii w Ko ściele Syryjskim, a nawet poza nim 31 . Ewangelie nie cieszyły si ę te ż jednakowym uznaniem. Tertulian Ewangelii Łukasza przyznawał mniejszy status ni ż pozostałym, poniewa ż Łukasz nie by nawet apostołem 32 . To samo zastrze żenie poczyni ć mo żna równie ż wobec Ewangelii Marka i rzeczywi ście bior ąc pod uwag ę niewielk ą ilo ść rękopisów papirusowych przekazuj ących t ę Ewangeli ę (tylko trzy), musiało to mie ć miejsce. Kodeksy D i W – oba reprezentuj ą tekst zachodni – przekazuj ą Ewangelie w kolejno ści Mt, J, Łk, Mk (najpierw apostolskie, nast ępnie uczniów apostolskich). We Frygii czytano Ewangeli ę Jana , w Antiochii czytano Ewangeli ę Mateusza . W Helladzie najwi ększym powodzeniem cieszyła si ę Ewangelia Łukasza 33 . Orygenes wyró żniał Ewangeli ę Jana , poniewa ż Ewangelie są pierwocinami Pism, a „pierwocinami Ewangelii jest Ewangelia Jana 34 . Obok Ewangelii istniały te ż inne pisma. Stopniowo do godno ści pism kanonicznych zostały podniesione tak że Dzieje Apostolskie , Listy i Apokalipsa . Dzieje Apostolskie poniewa ż opisywały dalszy, po relacjach Ewangelii rozwój wydarze ń, listy powszechne ze wzgl ędu na ich autorów, Apokalip- sa poniewa ż była odpowiednikiem ST-owych proroctw. Nie cieszyły si ę one tym samym autorytetem, co Ewangelie o czym świadczy chocia żby liczba r ękopisów zawieraj ących Ewangelie (ok. 70%), a rękopisów zawieraj ących pozostałe pisma NT. Orygenes stwierdził, że cały Nowy Testament jest Ewangeli ą, ale pisma apostolskie tylko do pewnego stopnia s ą Ewangeli ą. Cztery Ewangelie są podstawowymi składnikami wiary Ko ścioła. Niektóre, powstałe w II wieku sekty nie uznawały Listów ani

24 Stromateis , III, 13, 93. 25 In Jo. , I, 21; Hom. in Jos . VII, 1. 26 In Jo. , I, 12. 27 In Jo ., 5, 7. 28 Epist ., 73. 29 Adv. Haer ., III, 11, 7. 30 Adv. Haer ., III, 11, 9. 31 Pisano nawet komentarze do Diatessaronu , jak na przykład Efrem około 360 roku. Na wskutek energicznej interwencji biskupa Teodoreta z Cyru, który około 450 roku, kazał zniszczyć ponad dwie ście egzemplarzy Diatessaronu , przywrócono czytanie przy ofierze eucharystycznej poszczególnych Ewangelii : „Mamy cztery Ewangelie , a nie cztery w jednej. Cztery Ewangelie jak cztery wiatry i cztery strony świata?” 32 Adv. Marc ., IV, 2, 4. 33 http://www.berea.pol.pl/teologia_systematyczna/historia_pisma_1.htm . 34 Orygenes, Komentarz do Ewangelii według św. Jana , I, 23. 16

Dziejów (tylko Ewangelie )35 . Drugim zbiorem ksi ąg, który szybko zdobył uznanie ksi ąg świ ętych, s ą Listy Pawła . Paweł jeszcze za swego życia doradzał, aby niektóre z jego listów kr ąż yły mi ędzy ró żnymi ko ściołami (Kol 4, 16). W efekcie tego poszczególne ko ścioły gromadziły u siebie pewn ą ich liczb ę. O powstawaniu takich zbiorów świadczy 2 Pt 3, 15-16, a pierwszy, wi ększy tego typu zbiór powstał prawdopodobnie w Koryncie. W drugiej połowie II wieku zbiory takie licz ą od dziesi ęciu do trzynastu listów. Klemens Rzymski i Ignacy Antioche ński cytowali Pawła, ale nie traktowali jeszcze jego Listów jako Pisma Świ ętego . Pierwszy cytat tekstu Pawłowego (Ef 4, 26), uwa żanego za Pismo Świ ęte , wyst ępuje około roku 150 w Li ście Polikarpa (XII, 1). Cytuje w nim 10 listów (brak 1 Tes, Tt, Flm i Hbr) 36 . Listów Pawła nie uznawali ebionici 37 . W procesie tworzenia kanonu NT najpierw oddziaływał mechanizm dodawania ksi ąg, nast ęp- nie, z coraz wi ększ ą sił ą – mechanizm eliminacji. Na pocz ątku II wieku kr ąż yły liczne apokryficzne Ewangelie , apokryficzne Dzieje i pisma Ojców apostolskich. Jeszcze pochodz ący z IV wieku Kodeks Synajski zawierał List Pseudo-Barnaby i Pasterz Hermasa , a Kodeks Aleksandryjski (V wiek) 1 i 2 List Klemensa . Pomysł ustalenia kanonu miał miejsce w latach 140-150. Mno żą ce si ę tradycje wymy- kały si ę spod kontroli i domagały si ę podporz ądkowaniu wy ższej normie. Tym, co decydowało o kanoniczno ści była apostolsko ść . Za kanoniczn ą uznawano t ę ksi ęgę, która pochodziła od apostoła, b ądź ucznia apostolskiego (dlatego przez pewien okres czasu utrzymywały si ę List Klemensa , List Barnaby i inne). Pó źniej zastosowano jeszcze ostrzejsze kryterium i wyeliminowano równie ż cz ęść pism napisanych przez uczniów apostolskich. Pierwszy znany nam wykaz natchnionych ksi ąg NT sporz ądził Marcjon około roku 140. Obej- mował on tylko Łk i 10 Listów Pawła (bez 1-2 Tm, Tt i Hbr), a tak że apokryficzne Listy Pawła . Do- konał on te ż rewizji tekstu, usuwaj ąc ze ń wszystko, co nawi ązywało do tradycji ST 38 . Listy Pawła reprezentuj ą rozpowszechniony wówczas tekst zachodni. Tertulian zarzucił mu odrzucenie Dziejów Apostolskich i tym samym pozbawienie siebie informacji o działalno ści apostoła Pawła ( Adv. Marc . V, 1).

Fragment Muratoriego Bardzo wa żnym źródłem, informuj ącym jakie były pogl ądy Rzymian na kanon NT około 170 roku, jest Fragment Muratoriego 39 . Wylicza on cztery Ewangelie , Dzieje Apostolskie , 13 Listów Paw- ła (w kolejno ści 1 Kor, Ef, Flp, Kol, Ga, 1 Tes, Rz, 2 Kor, 2 Tes, Flm, Tt, 1-2 Tm), List Judy , Ksi ęga Mądro ści Salomona , 2 Listy Jana , Apokalips ę Jana i Apokalips ę Piotra („jakkolwiek niektórzy z nas są przeciwni, by j ą czytano w ko ściele”). Brakuje Hbr, 1-2 P, Jk i 3 J 40 .

35 Por. Euzebiusz, Hist. Ko śc., IV,29,5. 36 Co nie oznacza, że je odrzucał. Nie miał okazji do ich wykorzystani. Z faktu i ż cytuje 2 Tes wynika, że równie ż 1 Tes uznawał za ‘Pismo’. Tt, i Flm s ą bardzo krótkie, wi ęc nie miał okazji do ich zacytowania, zastanawiaj ącym mo że natomiast by ć brak Hbr. 37 Orygenes, Przeciw Celsusowi , V, 65. 38 Zdaniem Harnacka Marcjon był tym, który dał pierwszy impuls do stworzenia kanonu. 39 C. Sundberg, G. M. Hahneman datowali go na rok 375. Propozycj ę t ę szybko obalili Ferguson, Horbury i Hill. Zob. C.E. Hill, The Debate Over the Muratorian Fragment and the Development of the Canon , Westminster Theological Journal 57:2 (Fall 1995), 437-452. 40 Opuszczenie Jk i 1 Pt niektórzy przypisuj ą bł ędowi kopisty. 17

Fragment Muratoriego wypowiada si ę przeciw kanoniczno ści przypisanych Pawłowi Listu do Laodycei 41 , Listu do Aleksandrii i kilku innych, których in catholicam ecclesiam recipi non potest . Wypowiada si ę te ż przeciwko czytaniu Pasterza Hermasa w ko ściele, bo „został napisany bardzo niedawno, w naszych czasach”, gdy biskupem Rzymu był brat Hermasa, Pius (142-157) i dlatego „nie nale ży czyta ć go razem z prorokami, których liczba jest pełna, ani razem z apostołami, bo ich czasy si ę sko ńczyły”. Zach ęca jednak do czytania Pasterza 42 . Fragment Muratoriego dzieli pisma na trzy kolejne grupy. Do pierwszej nale żą Ewangelie i Dzieje , do drugiej Listy , do trzeciej apokalipsy (prorockie). Jakkolwiek w zako ńczeniu pierwsz ą i dru- gą grup ę okre śla mianem „apostołów” (zapewne jako pochodz ące od apostołów). Podział ten przypomina porz ądek ksi ąg ST według Septuaginty : ksi ęgi historyczne – pisma – ksi ęgi prorockie. Umiesz- czenie Mądro ści Salomona wśród ksi ąg NT wynika zapewne z faktu, że nie była wliczana do kanonu ST. Pod wzgl ędem wa żno ści i u żyteczno ści dla Ko ścioła, Fragment dzieli ksi ęgi na trzy kategorie. Do pierwszej nale żą te, które nale ży czyta ć w ko ściele, do drugiej te, które nale ży czyta ć, ale nie w ko ściele ( Pasterz Hermasa i ewentualnie Apokalipsa Piotra ), do trzeciej za ś kategorii pisma heretyckie, których nie nale ży czyta ć, bo „nie godzi si ę miesza ć żółci z miodem” ( List do Laodycei , List do Aleksandrii ). Uwaga „liczba proroków jest pełna” i nast ępuj ąca po niej wzmianka, i ż czas apostołów si ę sko ńczył sugeruj ą, że autor Fragmentu traktował kanon NT jako definitywnie zamkni ęty. Akta m ęczenników sycylijskich dowodz ą, że w roku 180 istniał zbiór Listów Pawła . Jeden z męczenników na pytanie, co trzyma w skórzanej torbie, odpowiedział: „Ksi ęgi i Listy Pawła, dobrego człowieka”. W ątpliwym jest, by w worze skórzanym mógł pomie ści ć ksi ęgi ST 43 . Bardziej prawdopo- dobnym jest, że ksi ęgi te stanowiły Ewangelie (oraz Dzieje Apostolskie ). Ireneusz zna dwana ście Li- stów Pawła . Orygenes raz mówi o trzynastu innym razem o czternastu Listach Pawła .

Ksi ęgi kwestionowane Znacznie dłu żej trwał proces powszechnej akceptacji Listów powszechnych . Długo trwały opo- ry, co do kanoniczno ści krótkich Listów powszechnych . W ostateczno ści ich liczba została podnio- esiona do siedmiu, przy czym niemał ą zasług ę odegrała zapewne symbolika tej liczby. Fragment Mu- ratotriego stwierdza przecie ż, że Paweł napisał listy do siedniu ko ściołów i był to efekt na śladowania siedmiu listów Apokalipsy. Siedem listów napisał Ignacy Antioche ński, siedem listów napisał Dionizy z Koryntu. Tertulian był pocz ątkowo zwolennikiem Pasterza , pó źniej jednak stwierdził, że nie ma innej Apokalipsy prócz tej, któr ą napisał apostoł Jan 44 . Tertulian wyró żniał: cztery Ewangelie, 13 Listów Pawła , 3 Listy powszechne , Dzieje i Apokalips ę. Orygenes wielokrotnie powołuje si ę na Pasterz Her- masa. W pochodz ącym z VI wieku Kodeksie z Clermont 06 (D), pomi ędzy Flm a Hbr, kto ś zamie ścił

41 Chodzi o falsyfikat b ędący kompilacj ą wybranych tekstów z Listów Pawła . 42 http://www.bible-researcher.com/muratorian.html. 43 Tak chciał Harnack. 44 Adv. Marc ., IV, 5. 18

list ę ksi ąg biblijnych. Lista jest starsza od kodeksu i nazywana jest Catalogus Claromontanus 45 . Wyli- cza cztery Ewangelie (Mt, J, Mk, Łk), Listy Pawła (Rz, 1 Kor, 2 Kor, Ga, Ef, 1 Tm, 2 Tm, Tt, Kol, Flm), 1-2 Pt, Jk, 1-3 J, Jd, List Barnaby , Ap, Dz, Pasterz Hermasa , Dzieje Pawła , Apokalipsa Piotra . List Barnaby , Pasterz Hermasa , Dzieje Pawła i Apokalipsa Piotra oznakowane zostały jako w ątpliwe. Pomini ęte zostały Flp, 1 i 2 Tes, Hbr. Na Wschodzie wielki wpływ na formowanie kanonu miał Orygenes. Stwierdza on: „Po Ewan- geliach nast ępuj ą Dzieje i Listy apostołów”. Jego pogl ądy na kanon ewoluowały. Przez pewien czas uznawał kanoniczno ść Listu Barnaby 46 i Pasterza Hermasa . Około roku 240 daje nast ępuj ący wykaz natchnionych ksi ąg NT: Mt, Mk, Łk, J, 1-2 P, Jk, Jd, Listy Jana , Dz, 14 Listów Pawła 47 . Nie wiadomo tylko ile listów Jana miał na my śli, dwa czy trzy. Listy Pawła zamykaj ą kanon NT, zostało to dodat- kowo podkre ślone słowami: „Na ko ńcu przyszedł ten, który rzekł: « Sądz ę, że Bóg nas, apostołów, wyznaczył jako ostatnich »”. W Komentarzu do Ewangelii według św. Jana przedstawia inn ą kolejno ść ksi ąg NT: „po Ewangeliach nast ępuj ą Dzieje i Listy apostołów” 48 . Według Euzebiusza, Orygenes, w komentarzu do Ewangelii Mateusza , podzielił ksi ęgi ko ściel- ne na trzy kategorie: οολογουενα (4 Ewangelie , 13 Listów Pawła , 1 Pt, 1 J, Dz, Ap), αφιβαλλλοενα (2 i 3 J, 2 Pt, Jk, Jd, Hbr) i ψευδη (heretyckie ewangelie). Do pierwszej grupy wli- czał te, które cieszyły si ę powszechnym uznaniem, do drugiej te, które były kwestionowane 49 . Niestety owa cz ęść komentarza nie zachowała si ę do naszych czasów. Euzebiusz (264-340), wzoruj ąc si ę na Orygenesie, podzielił ksi ęgi na trzy grupy: οολογουενα (4 Ewangelie , Dz, 14 Listów Pawła , 1 Pt, 1 J, Ap), αντιλεγουενα (Jk, Jd, 2 Pt, 2 i 3 J) i pisma heretyckie ( Dzieje Pawła , Apokalipsa Piotra , Pasterz Hermasa , Didache , List Barnaby ), wahał si ę co do Apokalipsy . Druga grupa oznacza ksi ęgi, których kanoniczno ść była dyskutowana 50 . W ątpił w apostolskie pochodzenie 2 Listu Piotra oraz 2 i 3 Listu Jana . Na Zachodzie najwi ększe w ątpliwo ści wzbudzał List do Hebrajczyków , za wzgl ędu na jego anonimowo ść i w ątpliwy charakter apostolskiego pochodzenia. Na Wschodzie dominowało przekonanie, że autorem Listu do Hebrajczyków jest apostoł Paweł, dyskusje natomiast toczyły si ę wokół Apo- kalipsy – zwłaszcza po zastrze żeniach poczynionych przez Dionizego Aleksandryjskiego (zm. 265) – w której apostolskie pochodzenie w ątpiono 51 . Zwrócono uwag ę na fakt, że jest napisana gorsz ą grek ą ni ż Ewangelia Jana . Na Zachodzie znajomo ść greki była słabsza, wi ęc nie było takich w ątpliwo ści, mało tego obok Apokalipsy przez pewien czas uznawano równie ż Apokalips ę Piotra i Pasterz Herma- sa . Z czasem Zachód uznał List do Hebrajczyków pod wpływem Wschodu, Wschód natomiast przystał w ko ńcu na Apokalips ę poniewa ż była uznawana na Zachodzie.

45 Zahn i Harnack byli zdania, że lista sporz ądzona została w Aleksandrii około roku 300. J. Weiss opowiadał si ę za północ- no-afryka ńskim pochodzeniem ( Zeitschrift für wissenschaftliche Theologie , XXX 1887, s 169 n.). 46 Contra Celsum , I, 63. 47 Orygenes, Homilie o Ksi ędze Jozuego , 7, 1. 48 Orygenes, Komentarz do Ewangelii według św. Jana , I, 15. 49 Hist. Ko śc. VI, 25, 3-11. 50 Hist. Eccl ., III, 3, 1-11. 51 O tym jak słabym autorytetem cieszyła si ę Apokalipsa świadczy niewielka liczba r ękopisów zawieraj ących t ę ksi ęgę (oko- ło 10% r ękopisów). 19

Ustalenie kanonu Prze śladowania chrze ścijan za Dioklecjana (303-311), przyczyniły si ę do przy śpieszenia ostatecznego etapu zamykania kanonu. W ramach prze śladowa ń konfiskowano ksi ęgi świ ęte, wi ęc przeło- żonym ko ściołów potrzebne były ustalenia, które ksi ęgi nale ży chroni ć i otacza ć wi ększ ą trosk ą, a w ręce władz rzymskich wydawa ć pisma mniejszej rangi. W procesie formowania kanonu wa żnymi były głosy Cyryla Jerozolimskiego (315-386) i Grze- gorza z Nazjanzu (330-390). Obaj akceptowali 26 ksiąg NT, Cyryl nie miał zdania na temat Apokalip- sy , natomiast Grzegorz nie wypowiadał si ę na temat Apokalipsy . Cyryl, około roku 350, wyliczał ksi ę- gi NT w nast ępuj ącej kolejno ści: cztery Ewangelie , Dzieje dwunastu apostołów, siedem Listów powszechnych , 14 Listów Pawła 52 . Grzegorz z Nazjanzu, około roku 380, zastosował nast ępuj ącą kolejno ść : cztery Ewangelie , Dzieje , 14 Listów Pawła i 7 Listów powszechnych 53 . Amphilocius z Ikonium, około roku 380, wylicza 27 ksi ąg, w kolejno ści Grzegorza z Nazjanzu oraz Apokalips ę. Kanon Apostolski z około 380 roku wylicza: cztery Ewangelie , 14 Listów Pawła , Listy powszechne , List Klemensa , Konstytucje Apostolskie i Dzieje Apostolskie . Innocenty I, biskup Rzymu, w roku 405 wylicza: cztery Ewangelie , 14 Listów Pawła , Listy powszechne , Dzieje , Apokalipsa . Świadectwem pogl ądu Ko ścioła afryka ńskiego około 360 roku jest tzw. Kanon Memmenia ński , nazwany tak od nazwiska jego wydawcy. Zawierał on cztery Ewangelie , 13 Listów Pawła , Dzieje , Apokalips ę, trzy Listy Jana i dwa Listy Piotra . Nie wylicza Hbr, Jk i Jd. W jednym z dwóch r ękopisów tego spisu ksi ąg kanonicznych po imionach apostołów Piotra i Jana umieszczono słowa: una sola , co znaczy, że kopista uznawał za kanoniczne jedynie 1 J i 1 Pt. Nie do ko ńca jest jasny wpływ lokalnego synodu w Laodycei (rok 363) na proces formowania kanonu. 59 kanon uchwał tego synodu przedstawiaj ący list ę 26 ksi ąg NT (bez Apokalipsy ) uwa żany bywa za nieautentyczny. Powszechnie przyjmuje si ę, że momentem rozstrzygaj ącym był 39-ty List Paschalny Atanazego (rok 367). Atanazy wymienił w nim 27 ksi ąg. Najpierw cztery Ewangelie : Mt, Mk, Łk, J. Nast ępnie Dzieje Apostolskie i Listy powszechne siedmiu apostołów: jeden Jakuba, dwa Piotra, trzy Jana i jeden Judy. W dalszej kolejno ści czterna ście Listów Pawła w nast ępuj ącej kolejno ści: Rz, 1-2 Kor, Ga, Ef, Flp, Kol, 1-2 Tes, Hbr, 1-2 Tm, Tt i Flm. Jako ostatnia ksi ęga wymieniona została Apokalipsa . „To s ą źródła zbawienia”, do których „nic doda ć i nic odj ąć nie wolno” 54 . Ksi ęgi te zatwierdził synod rzymski (rok 382), jakkolwiek w innej kolejno ści: Ewangelie , Dzie- je Apostolskie , 14 Listów Pawła (Hbr na ko ńcu), Apokalipsa , siedem Listów kanonicznych (dwa Pio- tra, jeden Jakuba apostoła, jeden Jana Apostoła, dwa Jana Prezbitera, jeden Judy Zeloty, Apostoła). Epifaniusz, biskup Salamis, około roku 385, wyliczył ksi ęgi NT w nast ępuj ącej kolejno ści: Ewangelie , 14 Listów Pawła , Dzieje , Listy powszechne , Apokalipsa , Ksi ęga M ądro ści 55 . Augustyn w De doctrina christiana (rok 397), opowiedział si ę za 27 ksi ęgami NT w nast ępuj ą- cej kolejno ści: Ewangelie , 14 Listów Pawła (1-2 Tes po Flp, a przed Kol), Listy powszechne (1-2 Pt,

52 Catechetical lectures , 4, 33. 53 Poems I, 11, 5. 54 PG 26,1177.1437. 55 Panarion 76, 5. 20

1-3 J, Jd, Jk), Dzieje i Apokalipsa 56 . Ko ściół północno-afryka ński zaakceptował te decyzje na synodach w Kartaginie (rok 397) i Hippo Regius (419) 57 . Po tej dacie dyskusje na temat kanonu na Zachodzie ustały niemal całkowicie 58 i dotyczyły ju ż głównie kolejno ści ksi ąg. Na Wschodzie dyskusje te toczyły si ę jeszcze długo, ale dotyczyły przede wszystkim ko ściołów przedchalcedo ńskich. Kolejno ść poszczególnych sekcji NT przyj ęta w Ko ściele zachodnim jest nast ępuj ąca: – Ewangelie – Dzieje Apostolskie – Listy Pawła – Listy powszechne – Apokalipsa Ko ściół wschodni przyj ął natomiast nast ępuj ącą ich kolejno ść : – Ewangelie – Dzieje Apostolskie – Listy powszechne – Listy Pawła – Apokalipsa Wewn ątrz poszczególnych sekcji kolejno ść ksi ąg jest ju ż identyczna. Ko ściół syryjski pocz ątkowo wł ączał do swego kanonu Diatessaron , który zast ępował Ewange- lie . Min ęło troch ę czasu zanim Peszitta wyparła Diatessaron . Istniał tam te ż opór przeciwko czterem małym Listom powszechnym : 2 Pt, 2 Jn, 3 Jn, Jd i Apokalipsie . Tym samym liczba ksi ąg wynosiła 22 i dopiero w XI wieku doł ączono do kanonu brakuj ące Listy , a w XIII Ap. Równie ż i w Ko ściele ormia ńskim pocz ątkowo obowi ązywał kanon 22 ksi ąg. Dyskusje ustały dopiero w XV wieku. Ostatecznie ustalony został kanon z 27 ksi ęgami NT. Ko ściół koptyjski wł ączył do ksi ąg NT 1 i 2 List Klemensa , Konstytucje Apostolskie , niektórzy do tego zbioru dorzucaj ą jeszcze List Barnaby i Pasterz Hermasa . Ko ściół etiopski wł ączył do swego kanonu Pasterz Hermasa , 1 i 2 List Klemensa , Ksi ęga Przy- mierza oraz Konstytucje Apostolskie . Ko ściół ormia ński zaliczył do kanonu apokryficzny 3 List św. Pawła do Koryntian oraz dwa Listy Koryntian do św. Pawła . Ko ścioły protestanckie zaaprobowały kanon 27 ksi ąg. M. Luter wypowiedział si ę wprawdzie krytycznie na temat Listu Jakuba , Listu do Hebrajczyków i Apokalipsy , nigdy jednak tych ksi ąg nie usun ął z kanonu Nowego Testamentu , poniewa ż liczył si ę z wiar ą całego Ko ścioła. Przyj ął jednak pewn ą hierarchiczno ść ksi ąg biblijnych wewn ątrz Pisma Świ ętego .

56 De doctrina christina , II, 8. 57 Warto zauwa żyć, że kanon został ustalony wtedy gdy chrze ścija ństwu przestało zagra żać poga ństwo. Prze śladowania opó źniały wi ęc kształtowanie kanonu. 58 Kasjodor jeszcze w VI wieku opowiadał si ę za kanonem 22 ksi ąg NT, wył ączał 2 P, 2-3 J, Jd i Hbr. ( Institutiones divinarum et saecularium litterarum , c. 551-562). Niektóre zachodnie r ękopisy jeszcze w IX wieku nie zawierały Listu do Hebrajczyków (Augiensis , Boernerianus ), a zawierały List do Laodycei (np. Boernerianus , Fuldensis ), Diatessaron (Fuldensis ). 21

Co zadecydowało o kanoniczno ści Apostolsko ść ksi ęgi. Za apostołów uwa żano Jakuba i Jud ę. W tej sytuacji jedynie druga i trzecia kanoniczna Ewangelia nie maj ą apostolskiego autorstwa, byli oni jednak uczniami apostolskimi i to nadawało ksi ędze apostolskie pochodzenie. Papiasz podkre śla, że Marek jedynie spisał to, co Piotr mówił. Justyn nazywa nawet Ewangeli ę Marka Pami ętnikiem Piotra . Najtrudniej sprawa si ę przed- stawiała z Ewangeli ą Łukasza , który sam gromadził materiał do swej Ewangelii . Zapewne z tego to powodu Tertulian trzeciej Ewangelii przyznawał najni ższ ą rang ę59 . Według Euzebiusza natomiast Paweł, Ewangeli ę Łukasza nazywa swoim dziełem, bo dwukrotnie si ę wyraził: „według mojej ewangelii” (Rz 2, 16; 2 Tm 2, 8) 60 . W innym za ś miejscu napisał, że Ewangelia Łukasza została zatwier- dzona przez Pawła 61 . Gdy w ątpiono w apostolskie autorstwo niektórych ksi ąg, wtedy podkre ślano, że ich autorem jest jeden z 72 uczniów Chrystusa (krótkie Listy Powszechne). List do Hebrajczyków nie był uznawany na Zachodzie z powodu swej anonimowo ści, natomiast Apokalips ę odrzucano na Wschodzie ze wzgl ędu na w ątpliwo ści, co do jej apostolskiego pochodzenia. W Nauce Piotra Orygenes napisał: „Ksi ęgi tej nie zalicza si ę do ksi ąg ko ścielnych, a nadto wskaza ć, że nie jest to pismo ani Piotra, ani nikogo, kto otrzymał natchnienie od Ducha Bo żego” 62 . Uznanie Marka i Łukasza spowodowało pewien wyłom od zasady, z którego czasem korzystano równie ż w odniesieniu do innych ksi ąg, napisanych przez uczniów apostolskich. Zastanawiano si ę czy takie ksi ęgi jak List Klemensa i Didache równie ż nie mog ą wej ść do kanonu. Autorzy tych ksi ąg mieli przecie ż kontakt z apostołami. Fragment Murarotiego odrzucał List do Laodycei i List do Aleksandrii jako nie napisane przez Pawła, ale w odniesieniu do Pasterza posłu żył si ę argumentem, że został napisany w „naszych czasach”. W „naszych czasach” oznacza zapewne czasy poapostolskie. Papiasz podał, że 2 i 3 List Jana maj ą innego autora ni ż 1 List Jana , mianowicie Jana Prezbite- ra, ale on te ż był apostołem. Jednym z powodów, który utrudniał uznanie kanoniczno ści Listu Judy , było cytowanie przeze ń niekanonicznych ksi ąg ST. Przy ustalaniu kanoniczno ści danej ksi ęgi stosowano wi ęc nast ępuj ące kryteria: Czy źródłem informacji jest apostoł? Czy jest zgodna z reszt ą pism? Czy posiada powszechn ą akceptacj ę w śród chrze ścija ńskich gmin? Czy jest zgodna z prawowiern ą doktryn ą? Czy cytuje ST?

Liczba ksi ąg Dla staro żytnych liczba ksi ąg nie była bez znaczenia. Bardzo cz ęsto doprowadzano j ą do takiej warto ści, by mogła co ś symbolizowa ć. Metod ę t ę stosowali ju ż Akkadowie ( Epos o Gilgameszu – 12 tablic, Enuma Elisz – 7, Athrahasis – 3). Dwa wielkie eposy Homera, Iliada i Odyseja , maj ą po 24

59 Adv. Marc ., IV, 2, 4. 60 Hist. Eccl. , III, 4, 7. 61 Hist. Ko śc., VI, 25, 6. 62 De princip ., I, 8. 22

ksi ąg, tyle co liczba liter w alfabecie greckim. Zarys historii Kefaliona zawiera si ę w dziewi ęciu ksi ę- gach, które nosz ą imiona dziewi ęciu muz 63 . Kanon palesty ński Starego Testamentu liczył 22 ksi ęgi, tyle co liczba liter alfabetu hebrajskiego, kanon aleksandryjski ST liczył 24 ksi ęgi, tylko co liczba liter alfabetu greckiego. Jest wi ęc wysoce prawdopodobne, że chrze ścijanie od samego pocz ątku zastanawiali si ę nad liczb ą ksi ąg NT i jej ewen- tualn ą symbolik ą. Powstały liczne wyja śnienia dlaczego Ewangelii jest cztery. Liczb ę Listów doprowadzano do siedmiu, dziesi ęciu, czternastu (tj. podwójnej siódemki) 64 . Tej metody nie dało si ę jednak rozci ągn ąć na wszystkie ksi ęgi NT i zazwyczaj rezygnowano z symbolicznego wyja śnienia liczby wszystkich ksi ąg NT. Niemniej próby w tym kierunku były dokonywane. Tak ą liczb ą pocz ątkowo było 22. Ko ściół syryjski bardzo długo trzymał si ę tej wła śnie liczby ksi ąg NT, a za nim Ko ściół ormia ński. 22 ksi ąg uznawał Tertulian, Fragment Muratoriego wylicza wprawdzie 24 ksi ąg, ale po wył ą- czeniu Apokalipsy Piotra i Pasterza Hermasa , zostaje 22 65 . Orygenes w śród οολογουενα wylicza 21 ksi ąg, natomiast Euzebiusz – 22 ksi ęgi. Catalogus Claromontanus – po odliczeniu w ątpliwych – 23 ksi ęgi, Kanon Memmenia ński – 22 ksi ęgi. O tym, że próbowano uzgodni ć liczb ę ksi ąg NT z liczb ą ksi ąg ST świadczy Epifaniusz, który stwierdził, że ST liczy 27 ksi ąg, które liczone s ą równie ż jako 22 66 . Meliton z Sardes ju ż w ko ńcu II wieku wyliczył 26 ksi ąg ST 67 , brakuje w jego wykazie tylko Est (zapewne przez pomyłk ę). Jest to inna liczba, ni ż zwykle podawana przez Żydów, by ć mo że wi ęc chodziło o uzyskanie liczby identycznej z liczb ą ksi ąg NT (27).

Zasada wspólnej my śli Nowego Testamentu Kanon ksi ąg Nowego Testamentu powstał w wyniku długiego procesu, w wyniku powolnego budzenia samo świadomo ści Ko ścioła, które ksi ęgi s ą świ ęte i po żyteczne do duchowego budowania Ko ścioła. Walka z herezjami cz ęsto u świadamiała, które ksi ęgi s ą po żyteczne. Nawet je żeli niektóre z ksi ąg były dugo kwestionowane, to i tak po upływie czasu doł ączono je do kanonu (np. Apokalipsa). Wszystkie ksi ęgi Nowego Testamentu ł ączy jedna wspólna my śl – opowiadaj ą o czynie Jezusa Chrustusa. Osoba Chrystusa, ukrzy żowana r ękami bezbo żników, któr ą Bóg wzbudził z martwych i uczynił Panem, jest ide ą która scala ksi ęgi NT w jedn ą cało ść . Na kartach ksi ąg NT znajdujemy liczne wyznania wiary w Jezusa Chrystusa. Formuły te przy rozwini ęciu kład ą nacisk na zmartwychwstanie Chrystusa oraz na Jego obecne panowanie, które sprawuje zasiadaj ąc po prawicy Boga.

63 Focjusz, Biblioteka 34 a. 64 Kanon Marcjona zawiera 10 Listów Pawła, tę sam ą liczb ę podaje 46 , Catalogus Claromontanus . Liczba kanonów Euze- biusza. 65 Warto tu zauwa żyć, że w śród odrzucanych Listów powszechnych znajduj ą si ę 1-2 P, Jk i 3 J. Nie s ą to cztery krótkie Listy . 66 Panarion 8, 6. 67 Euzebiusz, Hist. Ko śc., IV,2614. 23

Cz ęść II: Tekst Nowego Testamentu

Kolejno ść ksi ąg

W tradycji ko ścioła zachodniego utrwaliła si ę nast ępuj ąca kolejno ść : Ewangelie, Dzieje, Listy Pawła, Listy powszechne i Apokalipsa. Tak na ogół maj ą r ękopisy Wulgaty oraz niektóre greckie r ę- kopisy. Ko ściół wschodni umieszcza Listy powszechne przed Listami Pawła. Tak ma wi ększo ść r ęko- pisów (najstarsze: Kodeks Aleksandryjski, Watyka ński i Efrema). Inne porz ądki:

Ewangelie, Listy powszechne, Dzieje, Listy Pawła, Apokalipsa (A*, Orygenes) Ewangelie, Listy Pawła, Dzieje, Listy powszechne, Apokalipsa (Kodeks Synajski, Fuldensis, 61) Ewangelie, Listy Pawła, Listy powszechne, Dzieje, Apokalipsa (cop sa, bo ) Ewangelie, Listy powszechne, Listy Pawła, Dzieje, Apokalipsa (Euzebiusz) Ewangelie, Dzieje, Listy powszechne, Apokalipsa, Listy Pawła (1424, g 1, gig) Ewangelie, Dzieje, Apokalipsa, Listy powszechne, Listy Pawła (175) Ewangelie, Listy powszechne, Apokalipsa, Listy Pawła, Dzieje (336) Dzieje, Listy Pawła, Listy powszechne, Ewangelie (51 i 234) Dzieje, Listy powszechne, Listy Pawła, Ewangelie (393, 592) Dzieje, Listy powszechne, Apokalipsa, Listy Pawła, Ewangelie (517) Dzieje, Listy powszechne, Apokalipsa, Listy Pawła (325) Marek, Jan, Mateusz, Listy powszechne, Łukasz, Paweł (720) Listy Pawła, Dzieje, Listy powszechne, Apokalipsa, Ewangelie (69) Listy powszechne, Apokalipsa, Listy Pawła (minuskuł 620)

W obr ębie poszczególnych sekcji NT Ewangelie przekazywane s ą w najbardziej ró żnorodnej kolejno ści:

Mateusz, Marek, Łukasz, Jan (wi ększo ść r ękopisów) Mateusz, Jan, Łukasz, Marek (porz ądek zachodni) Mateusz, Jan, Marek, Łukasz (594, a, b, e, f, q) Mateusz, Marek, Jan, Łukasz (syr cur) Mateusz, Łukasz, Marek, Jan (392) Mateusz, Łukasz, Jan, Marek (ff 2) Jan, Mateusz, Marek, Łukasz (538, 599, cop sa, bo ) Jan, Mateusz, Łukasz, Marek (19, 427 68 , 734, Tertulian, Chryzostom)

68 Zawiera tylko Ewangeli ę Łukasza i Marka. 24

Jan, Łukasz, Mateusz, Marek (minuskuł 90, 382, 399 – nie ma Mk) Jan, Łukasz, Marek, Mateusz (Codex Monacensis, Codex Bobbiensis) Marek, Mateusz, Łukasz, Jan Marek, Łukasz, Mateusz, Jan Marek, Łukasz, Jan, Mateusz (2612) W rozmaitej kolejno ści układane s ą Listy Pawła . Pierwotnie, zwłaszcza w Egipcie, listy układa- ne były według ich długo ści. Papirus Chester-Beatty II (46 ), syryjski kanon z około 400 roku (Mt. Sinai Cod. Syr. 10) oraz w sze ściu minuskułach z XI wieku b ądź pó źniejszych (103, 455, 1961, 1964, 1977, 1994), Hbr umiejscawiany jest po Rz, a przed 1 Kor. Oczywi ście 1 Kor jest dłu ższy od Hbr, ale nie wypadało go umieszcza ć pomi ędzy 1 a 2 Kor. List do Hebrajczyków umieszczano te ż po 2 Kor, czego świadectwem s ą minuskuły 1930, 1978 i 2248 oraz kodeksy sahidyckie. Nast ępnie zacz ęto umieszcza ć go po Ga, czego świadectwem jest kolejno ść rozdziałów w kodeksie B. Niektóre minuskuły umieszczaj ą go po Li ście do Efezjan , a nie- które po Li ście do Kolosan . Jednak Hbr, ze wzgl ędu na jego anonimowy charakter, przesuwany był w dalszym ci ągu, a ż znalazł si ę po listach do ko ściołów, tj. po 2 Tes, a przed Listami pasterskimi . Kolejno ść tak ą spotykamy w wa żnych kodeksach uncjalnych ( ℵ, A, B, C, H, I, P, 0150, 0151), w około 60 minuskułach oraz w niektórych kodeksach bohairskich. Tak ą te ż kolejno ść zastosował w swoim wydaniu Lachmann, Tischendorf, Tregelles, Westcott-Hort i von Soden. Zarówno na Wschodzie jak i Zachodzie rozpowszechniła si ę nast ępuj ąca kolejno ść listów: Rz, 1 Kor, 2 Kor, Ga, Ef, Flp, Kol, 1 Tes, 2 Tes, 1 Tm, 2 Tm, Tt, Flm, Hbr. Kolejno ść t ę maj ą: D, E (06 abs ), K, L, 048 i wi ększo ść minuskułów. Przypuszcza si ę, że pochodzi ona z recenzji Lucjana M ęczenni- ka 69 . Stosuj ą j ą współczesne wydania naukowe greckiego tekstu oraz przekłady. Równie ż Listy powszechne nie zawsze były przekazywane w identycznej kolejności. Kodeks Ψ oraz Catalogus Claromontanus umieszcza List Jakuba po 2 Piotra , a przed 1 Jana . Minuskuł 61 oraz 326 umieszczają List Judy mi ędzy Listem Jakuba a 1 Piotra . Minuskuł 631 umieszcza List Judy mi ę- dzy 1 a 2 Listem Jana . Orygenes wylicza listy w nast ępuj ącej kolejno ści: 1-2 P, Jk, Jd, Listy Jana 70 . Nie wiadomo ile miał na my śli listów Jana.

69 Ellingworth P., The Epistle to the Hebrews , NIGKC, Grand Rapids 1993, p. 7. 70 Orygenes, Homilie o Ksi ędze Jozuego , 7, 1. 25

Podział tekstu Nowego Testamentu

Ju ż w staro żytno ści u świadomiono sobie potrzeb ę podziału poszczególnych pism, cho ćby ze wzgl ędów praktycznych. Około roku 220 Ammoniusz z Aleksandrii zaproponował podział na 1165 perykopy: 355 dla Mateusza, 235 dla Marka, 343 dla Łukasza i 232 dla Jana71 . Podział ten dokonany został według perykop i miał na celu wykazanie podobie ństw i ró żnic mi ędzy Ewangeliami . W niektó- rych r ękopisach zachodz ą niewielkie ró żnice w liczbie perykop. Podział ten nieznacznie został zmodyfikowany przez Euzebiusza z Cezarei. Podzielił on Ewan- geli ę Mateusza na 355, Marka na 233, Łukasza na 342, a Jana na 232 perykopy ( περικοπαι ). Modyfi- kacje dotycz ą jedynie Marka i Łukasza . Istotn ą modyfikacj ę stanowi wprowadzenie dziesi ęciu tablic (kanonów), w których odpowiednio zostały uporz ądkowane numery wszystkich perykop. Ka żda z perykop tekstu opatrzona została kolejnym numerem, a ponadto numerem tablicy, do której została przyporz ądkowana i w której mo żna znale źć numery paralelnych perykop z innych Ewangelii . Np. perykopa w Mt o numerze 276 odpowiada perykopie 158 w Mk, 74 w Łk i 98 w J, 15. Tablica I wylicza perykopy wyst ępuj ące we wszystkich czterech Ewangeliach – 71 sekcji Tablica II wylicza perykopy obecne w trzech Ewangeliach (Mt, Mk, Łk) – 111 Tablica III wylicza perykopy obecne w trzech Ewangeliach (Mt, Łk, J) – 22 Tablica IV wylicza perykopy obecne w trzech Ewangeliach (Mt, Mk, J) – 26 Tablica V wylicza perykopy obecne w dwóch Ewangeliach (Mt, Łk) – 82 Tablica VI wylicza perykopy obecne w dwóch Ewangeliach (Mt, Mk) – 47 Tablica VII wylicza perykopy obecne w dwóch Ewangeliach (Mt, J) – 7 Tablica VIII wylicza perykopy obecne w dwóch Ewangeliach (Mk, Łk) – 14 Tablica IX wylicza perykopy obecne w dwóch Ewangeliach (Łk, J) – 21 Tablica X wylicza w czterech grupach perykopy wyst ępuj ące tylko w jednej Ewangelii (Mt – 62, Mk – 21, Łk – 71, J – 97) 72 . Ostatnia tablica, dotycz ąca perykop nie posiadaj ących paralel, była całkowicie zb ędna. System ten został opracowany w oparciu o Ewangeli ę Mateusza i w jej przypadku si ę sprawdzał, w pozosta- łych natomiast Ewangeliach nie był doskonały. Opuszczone zostały dwa mo żliwe zestawy: Mk – Łk – J oraz Mk – J. By ć mo że, wynikało to po cz ęś ci st ąd, że takich paralel nie ma wielu, a wydzielenie ich wymagałoby dodatkowego dzielenia perykop na mniejsze podjednostki. W rzeczy samej niewiele mo żna znale źć perykop u Marka i Jana, które nie posiadałyby paralel u Mateusza. Głównym jednak powodem, dla którego liczba kanonów zawarta została w liczbie 10, była z pewno ści ą symbolika tej liczby 73 . Pod numerem ka żdej sekcji znajdował si ę, pisany czerwonym atramentem, numer kanonu, do

71 Jeszcze w XIX wieku s ądzono, że Ammoniusz jest autorem tego podziału, dzisiaj w to si ę w ątpi. 72 Eusebius, Epistula ad Carpianum ad canones evangeliorum praemissa . 73 Od czasów Pitagorasa liczbom 4 i 10 przypisywano ścisłe matematyczne zwi ązki. Sam Euzebiusz w Życiu Konstantyna argumentuje: „Od liczby 4 pochodzi liczba 10, poniewa ż suma 1, 2, 3, i 4 równa jest 10”. 26

którego dana sekcja nale ży. Kanony Euzebiusza słu żą odnajdywaniu ewangelicznych paralel. W ich liczbie znajdowa ć si ę mog ą: • perykopy zawieraj ące opis tego samego wydarzenia (np. chrzest Jezusa), • perykopy zawieraj ące opisy podobnych wydarze ń, ale zachodz ących w ró żnym czasie i miejscu (np. cudowny połów ryb w Łk 5, 4 nn i J 21, 1 nn), • perykopy zawieraj ące podobne przypowie ści (np. Przypowie ść o świecy pod korcem), • perykopy zajmuj ące to samo miejsce w strukturze Ewangelii (np. Prolog z Ewangelii Jana zestawiony z genealogiami Mt i Łk) 74 . Podział na kanony Euzebiusza stosowany jest nawet dzi ś w wydaniach greckiego tekstu NT Nestle – Alanda. W Kodeksie Watyka ńskim znajduje si ę jeszcze inny podział. Ewangelia Mateusza została po- dzielona na 170 rozdziałów, Marka na 62, Łukasza na 152, Jana natomiast tylko na 80. Prawdopo- dobnie jest to najwcze śniejszy system podziału tekstu NT. Niezale żnie od tego, powstał podział Ewangelii na κεφαλαια , odpowiednik nowo żytnych roz- działów. Nie wiadomo kiedy powstał, ani kto jest jego twórc ą. System ten jest nieobecny w Kodeksie Watyka ńskim i Synajskim, wyst ępuje natomiast w Kodeksie Aleksandryjskim i Efrema. Κεφαλαια maj ą swoje tytuły, wyliczone przed ka żdą Ewangeli ą, zaczynaj ą si ę one od περι (o), np.: Περι του δαιονιζοενου O op ętanym (Mk 1, 21-28) Περι της πενθερας Πετρου O te ściowej Piotra (Mk 1, 29-39). Na marginesach tekstu zaznaczano, w którym miejscu zaczyna si ę kolejne κεφαλαια , ponadto u góry, ponad ewangelicznym tekstem, nadpisywano te z nich, do których były odniesienia na stronie kodeksu. W systemie tym nie uwzgl ędniano pierwszej perykopy, zawsze zaczynano od drugiej (w Mt pierwsza κεφαλαια zaczyna si ę w 2, 1, w Mk – w 1, 21; Łk – w 2, 1 i J – w 2, 1). W Mateuszu wyró ż- niano 68 κεφαλαια , w Marku – 48, w Łukaszu – 83, u Jana – 18. Dzieje Apostolskie i Listy uporz ądkował Eutaliusz z Aleksandrii, w 458 roku. Dzieje podzielił na 36 rozdziałów, Listy powszechne na 14, a Listy Pawła na 148 rozdziałów. Rozdziały te s ą znacznie dłu ższe ni ż w systemie Ammoniusza i Euzebiusza. Kodeks Watyka ński stosuje w Dziejach dwa po- działy, w jednym dzieli ksi ęgę na 36 rozdziałów, w drugim na 69. Listy Pawła traktowane s ą jako jedna ksi ęga. Apokalips ę, ze wzgl ędu na spory odno śnie jej kanoniczno ści, podzielono dopiero w V wieku. Dokonał tego Andrzej z Cezarei Kapadockiej. Wyodr ębnił w niej 24 λογους , a w ka żdym z nich trzy κεφαλαια . Kryterium tego podziału nie brało pod uwag ę tre ści Apokalipsy , kierowało si ę natomiast symbolik ą jej liczb (Ap 4, 4). Istniał jeszcze jeden system podziału, na linie – στίχοι . Podział ten stosowany był przez staro- żytnych w odniesieniu do wielkich dzieł literackich (epopeje Homera), odniesiony do NT w jednakowy sposób traktował wszystkie jego ksi ęgi. Nietrudno jednak zauwa żyć tendencj ę do zaokr ąglania liczby στίχοι (2000, 1200, 350, 300), przez co nabierał cech sztuczno ści. Powstało kilka odmiennych podziałów, np. Catalogus Claromontanus dzieli Mateusza na 2600 στίχοι , natomiast Kanon Memme-

74 Oliver H. H., The Epistle of Eusebius to Carpianus: Textual Tradition and Translation, Novum Testamentum , Vol. 3, Fasc. ½ (Jan., 1959), pp. 138-145. 27

nia ński – na 2700. Codex Boernerianus stosuje inicjały, według stychometrycznego porz ądku. Według minuskułu 13, otwieraj ącego rodzin ę Ferrara, Mt zawierał 2522 ρήατα i 2600 στίχοι , Mk zawierał 1675 ρήατα i 1604 στίχοι , Łk zawierał 3803 ρήατα i 2750 στίχοι , J zawierał 1938 ρήατα . Podział na στίχοι nie przyj ął si ę. Niejednolity podział pism Nowego Testamentu nastr ęczał wiele kłopotów kopistom, wydawcom i teologom. Dlatego u świadomiono sobie potrzeb ę dokonania nowego podziału ksi ąg biblijnych na rozdziały. W 1214 roku Stefan Langton (1150-1228), podzielił 66 ksi ąg biblijnych na 1189 rozdziałów (NT – 260). Podział ten zastosowała Biblia Wycliffa (1382). Podział na rozdziały został natychmiast przyj ęty w Ko ściele zachodnim. Grecy natomiast kontynuowali starożytny podział jeszcze po roku 1453. W roku 1528, Santes Pagini (1470-1541), w 1528 roku wprowadził do swego wydania Biblii podział na rozdziały i wiersze. Podział ten stosowany jest obecnie tylko w Starym Testamencie . W ksi ęgach Nowego Testamentu obowi ązuje podział dokonany przez paryskiego wydawc ę Roberta Ste- fanusa w 1550 roku. Podział jest przypadkowy powstał podczas podró ży z Pary ża do Lyonu i nie zo- stał dopracowany, jest niemniej pomocny przy szybkim wyszukiwaniu biblijnych tekstów. Liczy w sumie 7955 wierszy. Podział na rozdziały i wiersze tworzy wygodny system odsyłania, dzi ęki nim szybko mo żna odnale źć wskazane miejsce Pisma . Dlatego powszechnie si ę przyj ął. Jednak numeracja wierszy nie zawsze jest ta sama, zdarzaj ą si ę te ż drobne przesuni ęcia materiału pomi ędzy wierszami. Wszystkich r ękopisów greckiego Nowego Testamentu znamy dzi ś prawie 5 800. Najwi ększy ich zbiór znajduje si ę na górze Atos (ponad 900), w Atenach – 419, w Paryżu – 373, w Rzymie – około 367, na Synaju – 301, w Londynie – 271, w Petersburgu – 233, w Oksfordzie – 158, w Jerozolimie – 146, Duke University – 98, w Moskwie – 96, w Berlinie – około 100, na wyspie Patmos – 81, we Flo- rencji –79, Grottaferrata – 69, Cambridge – 66. Ponadto mniejsze kolekcje r ękopisów przechowywane są w wielu innych miejscach świata. Kolekcje te stale wzrastaj ą, ponadto powstaj ą nowe. W USA w roku 1912 było tylko 45 r ękopisów, ale w roku 1964 – 291. Zachowało si ę około 20 bilingwicznych r ękopisów grecko-łaci ńskich, około 50 grecko- koptyjskich, około 20 grecko-arabskich, 3 grecko-słowia ńskie, 1 grecko-ormia ński, 1 grecko-turecki, 1 łaci ńsko-gocki. Zachował si ę 1 trilingwiczny r ękopis koptyjsko-grecko-arabski, 1 grecko-koptyjsko- arabski, 1 grecko-łaci ńsko-arabski. W przypadku grecko-koptyjskich r ękopisów koptyjski jest zawsze w dialekcie saidzkim, w przypadku r ękopisów z udziałem arabskiego, koptyjski jest w dialekcie bohairskim.

Rękopi śmienne świadectwa Nowego Testamentu

Jak powstawał r ękopis Rękopisy Nowego Testamentu dzielimy według surowca, z jakiego zostały wykonane oraz we- dług charakteru pisma. Taka klasyfikacja słu ży te ż do ich datowania. W staro żytno ści materiałem pi- śmiennym był papirus i pergamin. Papirus wyszedł z użycia w XI wieku. Po 1120 roku pojawił si ę papier w Hiszpanii, nast ępnie we Włoszech, a do roku 1400 rozpowszechnił si ę w całej Europie. Termin papirus pochodzi od gr. πάπυρος , sk ąd pochodzi łac. papyrus . Utworzony jest z włókien rdzenia trzciny papirusowej ( Charta aegyptiaca ), o trójk ątnej łodydze, grubo ści niemal ludzkiego ramienia, dochodz ącej do 5 metrów wysoko ści. Łodyg ę papirusu ci ęto wzdłu ż na długie paski, które składano obok siebie poziomo i pionowo, a nast ępnie zbijano i prasowano. Po wysuszeniu i wygła- dzeniu otrzymany materiał ci ęto na prostok ątne płaty, które zszywano rzemieniem (czasem sklejano) w kilkumetrow ą ta śmę (zazwyczaj 3,5 metra, mogła jednak przekracza ć nawet 20 metrów) i zwijano dookoła pr ęta. Utworzony w ten sposób rulon nazywano zwojem (hebr. megilla ). Grecy nazywali go βιβλος , albo βιβλιον , poniewa ż sprowadzali go z Egiptu za po średnictwem fenickiego portu Byblos. Listy oraz krótkie teksty na u żytek prywatny pisane zwykle były na pojedynczych papirusowych kartach (gr. χαρτης )75 . Na takiej wła śnie karcie zapisany został 2 List Jana (2 J 12). Pergamin jest to odpowiednio wyprawiona skóra, zwykle barania, kozia lub ciel ęca, wyprawiona i pokrojona na kartki. Słowo pergamin pochodzi od nazwy miasta Pergamon, poniewa ż tam go wynaleziono (ok. 180 przed Chr.). Pergamin był materiałem cie ńszym, delikatniejszym, bardziej trwa- łym – a tak że bardziej doskonałym – materiałem pi śmiennym ni ż papirus, jakkolwiek znacznie dro ż- szym. Pergaminy przedstawiaj ą zwykle pełne teksty wszystkich ksi ąg. Pergamin stał si ę materiałem rękopi śmiennym dla NT około roku 200, a w ko ńcu IV wieku zacz ął dominowa ć76 . O pergaminach wspomina 2 Tm 4,13, mogły to by ć r ękopisy ST, nie jest to jednak oczywiste, ze wzgl ędu na u życie ich w zwrocie „ksi ęgi, a zwłaszcza pergaminy”. Ze wzgl ędu na u życie „a zwłaszcza” mo żna przypuszcza ć, że mowa o innej grupie ksi ąg77 . Narz ędziem słu żą cym do pisania był albo metalowy rylec (Hi 19,24), albo pióro (gr. καλαος ) wykonane z zaostrzonej trzciny (Ps 45,2; 3 J 13). Atrament (gr. ελαν , łac. atramentum – 2 Kor 3,3; 2 J 12; 3 J 13) wykonywano z sadzy mieszanej z tart ą gum ą arabsk ą, albo z galasówek d ębowych i kwa- su siarkowego. Jeszcze przed rokiem 100 karty papirusowe zacz ęto zgina ć wpół, układa ć jedna na drugiej, a nast ępnie zszywa ć, aby utworzy ć nie rulon, lecz ksi ęgę (po grecku τευχος – futerał na zwoje papirusowe, łac. codex – pie ń drzewa). W ten sposób powstał kodeks, a odkrycia tego dokonano prawdopodobnie w Aleksandrii. Jakkolwiek zwoje dominowały jeszcze a ż do pocz ątku wieku IV, to w przypad-

75 Diringer D., The Book Before Printing: Ancient, Medieval and Oriental , Dover Publications, New York 1982, pp. 113-169. 76 Diringer D., The Book Before Printing: Ancient, Medieval and Oriental , pp. 170-227. 77 Comfort Ph., Encountering the Manuscripts: An Introduction to New Testament Paleography and Textual Criticism , Broadman and Holman, Elliot 2005, p. 29. 29

ku r ękopisów NT ju ż w połowie II wieku dominował kodeks 78 . Tylko cztery papirusy maj ą posta ć zwojów, jednak trzy z nich – 13 , 18 , 98 – sporz ądzone zostały na drugiej stronie ju ż istniej ących pism i tym samym nie mog ą by ć brane pod uwag ę. Pozostaje tylko jeden oryginalny zwój NT, jest nim 22 , a jego wyj ątkowo ść jest trudna do wyja śnienia. Kodeks jest wi ęc ksi ęgą chrze ścijan. Odró ż- niało to świ ęte ksi ęgi chrze ścijan zarówno od pism żydowskich, jak i poga ńskich 79 . Pisano w sposób ci ągły ( scriptio continua ), nie robi ąc odst ępów mi ędzy wyrazami. Taki sposób pisania okre śla si ę jako stychometryczny (gr. στιχος – rz ąd, szereg, linia). W IV wieku wchodzi w użycie kolometryczny (gr. κωλον – człon) system pisania. Polegał na tym, że w ka żdej linii tekstu umieszczano t ę cz ęść zdania, która miała wewn ętrzny sens. Septuaginta zastosowała ten system w poetyckich partiach ST. Hieronim wprowadził j ą do Proroków. T ę form ę po dzi ś dzie ń stosuje si ę w przekładach poetyckich partii Pisma Świ ętego . System ten ułatwiał czytanie i do pewnego stopnia zast ępował brak interpunkcji. Pocz ątki kolometrii mo żna si ę dopatrzy ć w Kodeksie Watyka ńskim, jest ona jeszcze śladowa, natomiast w Kodeksie Waszyngto ńskim stosowana jest bardziej konsekwentnie. Kolometri ę stosowały przede wszystkim kodeksy bilingwiczne (Kodeks Bezy, Kodeks z Clermont). Papirusy oraz r ękopisy majuskułowe cz ęsto stosowały skróty, zwłaszcza dla imion świ ętych. Czasami skrót stanowiony był przez pierwsz ą i ostatni ą liter ę greckiego słowa ( ΘΣ = θεος , ΚΣ = κυριος , ΙΣ = Ιησους , ΧΣ = Χριστος , ΥΣ = υιος ). Innym razem skrót zawierał dwie pierwsze i ostatni ą liter ę ( ΠΝΑ = πνευα , Α = αυιδ , ΜΗΡ = ητηρ ), pierwsz ą liter ę i dwie ostatnie ( ΠΗΡ = πατηρ , ΣΗΡ = σντηρ , ΙΗΛ = Ισραηλ ), albo pierwsz ą liter ę i ostatni ą sylab ę ( ΑΠΟΣ = ανθρωπος , ΟΝΟΣ = ουρανος , ΙΛΗΜ = Ιερουσαλη , ΒΛΕΥΣ = βασιλευς ). Zdarzało si ę, że skrót stanowił dwie pierwsze litery ( ΙΗ = Ιησους , ΧΡ = Χριστος , ΠΝ = πνευα ), dwie pierwsze i ostatni ą ( ΙΗΣ = Ιησους , ΧΡΣ = Χριστος , ΣΤΣ = σταυρος ), albo dwie pierwsze i dwie ostatnie ( ΑΝΟΣ = ανθρωπος ). Zdarzały si ę rów- nie ż inne formy zapisu wymienionych skrótów. Najwi ęcej skrótów stosuj ą: 45 i 46 , pó źniejsze r ęko- pisy pergaminowe stosowały je oszcz ędniej 80 . Równie ż liczby niejednokrotnie zapisywano skrótami. Kodeks B cz ęsto skraca słowa ko ńcz ące linijk ę.

Klasyfikacja rękopisów J. J. Wettstein (1693-1754) podzielił r ękopisy na trzy grupy: majuskuły, minuskuły, lekcjonarze. W wieku XX utworzono jeszcze czwart ą grup ę: papirusy, która wymieniana jest na pierwszym miejscu. Papirusów mamy dzi ś 127, majuskułów – 320, minuskułów – 2907, lekcjonarzy – 2449, wszystkich r ękopisów NT jest ponad 5700, ale tylko 60 z nich zawiera pełny tekst Nowego Testamentu. Ka- talogowaniem rękopisów biblijnych zajmuje si ę dzi ś Institut für neutestamentliche Textforschung (INTF) w Münster. Rękopisy przekazuj ą najcz ęś ciej Ewangelie , bo a ż 45,7% r ękopisów, na drugim miejscu s ą Listy Pawła – 28,2%, Dzieje i Listy powszechne – 19,6%, Apokalipsa reprezentowana jest

78 Roberts C.H.– T.C. Skeat, The Birth of the Codex , Oksford University Press, New York – Cambridge 1983, pp. 38-75. 79 Comfort Ph., Encountering the Manuscripts: An Introduction to New Testament Paleography and Textual Criticism , Broadman and Holman, Elliot 2005, p. 27; L.W. Hurtado, The Earliest Christian Artifacts: Manuscripts and Christian Ori- gins , Cambridge 2006, pp. 43-93. 80 Paap A.H.R.E., Nomina Sacra in the Greek Papyri of the First Five Centuries , Papyrologica Lugduno-Batava VIII (Leiden 1959); L.W. Hurtado, The Earliest Christian Artifacts: Manuscripts and Christian Origins , Cambridge 2006, pp. 95-134; Ph. Comfort, Encountering the Manuscripts: An Introduction to New Testament Paleography and Textual Criticism , Broadman & Holman Publishers, 2005, pp. 199-253. 30

przez zaledwie 6,6% r ękopisów. Niewiele r ękopisów pochodzi sprzed roku 325. Spowodowane jest to prze śladowaniami Diokle- cjana, podczas których niszczono chrze ścija ńskie ksi ęgi świ ęte. Po roku 325 liczba r ękopisów stale wzrasta a ż do roku 636, kiedy to islam zaj ął wschodnie prowincje bizantyjskiego imperium i wyelimi- nowane zostały takie o środki jak Cezarea i Aleksandria. W rezultacie liczba r ękopisów z VII wieku jest prawie o połow ę ni ższa od liczby r ękopisów z VI wieku. Zniszczenie biblioteki w Cezarei (rok 636) te ż musiało wpłyn ąć na obni żenie liczby zachowanych do naszych czasów starych rękopisów. Potwierdzeniem tego jest nagły wzrost liczby r ękopisów w wieku VIII i nast ępnych wiekach. Po upadku Konstantynopola spłyn ęło do Europy około 500 r ękopisów z Bizancjum.

Papirusy Papirusy s ą najstarszymi posiadanymi dokumentami Nowego Testamentu . Pierwszy r ękopis papirusowy odkryty został przez Tischendorfa w roku 1868. Zawierał 62-wierszowy fragment 1 Kor 1-7, oznakowany pó źniej jako 11 . W ci ągu trzydziestu nast ępnych lat C. R. Gregory, C. Wessely i J. R. Harris opublikowali cztery nast ępne papirusy NT. Były one jednak młodsze od najstarszych kodek- sów. Do przełomu doszło w roku 1898, kiedy w ruinach Oxyrhynchus Grenfell i Hunt odkryli wielk ą liczb ę papirusowych r ękopisów, w śród których znajdowały si ę cztery r ękopisy biblijne. Od tego czasu, co jaki ś czas, w Oxyrhynchus odnajdywane s ą nowe i nowe r ękopisy. Tak wi ęc w roku 1900 znano zaledwie dziewi ęć papirusów, a tylko jeden z nich był cytowany w krytycznych wydaniach ( 11 przez Tischendorfa). C. R. Gregory w 1909 znał 14 papirusów. Papirusy te były tylko fragmentami, za wy- jątkiem 15 , który zawierał cał ą kartk ę. W latach 30-tych XX wieku najwa żniejszym odkryciem lat 30-tych były papirusy Chester Beat- ty I-III w latach 1930-1931 oraz 52 . Uznano je za najwi ększe odkrycie od czasu znalezienia Kodeksu Synajskiego w roku 1844. Bardzo wa żnym etapem były lata 1956-1961, kiedy to dost ępnymi si ę stały papirusy Bodmera: 66 , 72 , 74 , 75 . Odkrycia te zmieniły nasze pogl ądy na temat historii tekstu NT, formowania kanonu NT, daty powstania niektórych jego ksi ąg, uzmysłowiły te ż, że kodeks chrze ści- ja ński winien był powsta ć jeszcze przed rokiem 100. Kolejnymi wa żnymi odkryciami były pojedyncze papirusy: 87 , 91 , 92 i 98 . Pochodz ą one albo z ko ńca II, albo z pocz ątku III wieku. W roku 2008 znanych ju ż było 124 papirusów. Pochodz ą z II-VII wieków. Wi ększo ść z nich pochodzi z III wieku i przekazuj ą fragmenty tekstów. Ponad 50 znaleziono w Oxyrhynchus, 250 km na południe od Kairu.

1 Oxyrhynchus 2, Mt 1,1-9.12.14-20, pochodzi z około 250 roku. Został odkryty w 1896 roku, przechowywany jest w Filadelfii (Univ. Mus. of Arch. and Anthr., Sect. E 2746). Przekazuje tekst aleksandryjski, cz ęsto zgodny z B (przykład zgodno ści 1,3). 4 Łk 1,58 – 6,16 (z kilkoma lukami), pochodzi z około 200 roku, z górnego Egiptu; reprezentuje tekst podobny do 75 , ℵ i B. Przechowywany w Pary żu (Bibl. Nar., Gr. 1120). 5 Oxyrhynchus 208 + 1781 ; zawiera fragmenty J 1; 16; 20; III wiek, Londyn (Brit. Libr., Inv. 782. 2484); tekst podobny do ℵ. 9 Oxyrhynchus 402 , 1 J 4,11-12.14-17, III wiek. Litery maj ą kształt nieregularny, czasem s ą nie- czytelne. Przechowywany w Cambridge i Harvard. Przekazuje tekst aleksandryjski. 13 Oxyrhynchus 657 , Hbr 2,14 – 5,5; 10,8-22; 10,29 – 11,13; 11,28 – 12,17; III wiek, Londyn; 31

reprezentuje tekst podobny do B, w 80% zgodny z 46 . 15 Oxyrhynchus 1008 , 1 Kor 7,18 – 8,4; koniec III wieku, Kair; tekst aleksandryjski. Czterokrotnie jest zgodny jest z ℵ przeciwko 46 i trzykrotnie z S, A i D przeciwko 46 . 16 Oxyrhynchus 1009 , zawiera Flm 3,10-17; 4,2-8; III/IV wiek; przechowywany w Kairze. By ć mo że wraz z 15 stanowił kiedy ś jedn ą cało ść – zbiór Listów Pawła . 17 Oxyrhynchus 1078 , Hbr 9,12-19; III/IV wiek, Cambridge; tekst aleksandryjski. 18 Oxyrhynchus 1079 , Ap 1,4-7; III wiek, Londyn; tekst aleksandryjski, zgodny z kodeksem C. 20 Oxyrhynchus 1071 , Jk 2,19 – 3,9; III wiek, Princeton; tekst aleksandryjski, zgodno ść z ℵ i B. 22 Oxyrhynchus 1228 , J 15,25 – 16,2.21-32; III wiek, Glasgow; tekst aleksandryjski. Jest to zwój, zapisany z jednej tylko strony. 23 Oxyrhynchus 1229 , Jk 1,10-12.15-18; III wiek, Urbana; tekst aleksandryjski. 24 Oxyrhynchus 1230 , Ap 5,5-8; 6,5-8, III/IV wiek, Newton Centre; tekst aleksandryjski. 25 Mt 18,32-34; 19,1-3.5-7.9-10; IV wiek, Berlin. Jest to Diatessaron . 27 Oxyrhynchus 1355 , Rz 8,12-22.24-27; 8,33 – 9,3.5-9; III wiek, Cambridge. 28 Oxyrhynchus 1596 , J 6,8-12.17-22; III wiek, Berkeley; tekst aleksandryjski. 29 Oxyrhynchus 1597 , Dz 26,7-8.20; III wiek, Oksford; tekst zachodni. 30 Oxyrhynchus 1598 , zawiera 1 Tes 4,12 – 5,18. 25-28; 2 Tes 1,1-2; datowany na III wiek, przechowywany w Gent; przekazuje tekst aleksandryjski. 32 P. Rylands 5 , Tt 1, 11-15; 2, 3-8; ok. 200 roku, Manchester; tekst aleksandryjski. 33 + 58 Dz 7, 6-10. 13-18; 15, 21-24. 26-32; VI wiek, Wiede ń; tekst aleksandryjski. 37 Mt 26, 19-52, III/IV, Ann Arbor; tekst aleksandryjski. 38 Dz 18, 27 – 19, 6. 12-16, pochodzi z ok. 300 roku, Ann Arbor; tekst zachodni. 39 Oxyrhynchus 1780 , J 8, 14-22, III wiek, Rochester; tekst aleksandryjski. Nie stosuje skrótów dla nomina sacra . 40 Rz 1, 24 – 9, 27 (z lukami), III wiek, pisany niestarannie, Heidelberg; przekazuje tekst aleksandryjski, bli ższy dla ℵ ni ż dla kodeksów A i B. 41 Dz 17, 28 – 22, 17 grecko-koptyjski (z lukami), VIII wiek, Wiede ń. 44 Mt 17, 1-3. 6-7; 18, 15-17. 19; 25, 8-10; J 9, 3-4; 10, 8-14; 12, 16-18; datowany na VI/VII wiek, przechowywany w Nowym Jorku (Metropolitan Museum of Art., Inv. Nr. 14.1.527. 45 Chester Beatty I, zawiera Ewangelie i Dzieje Apostolskie , pierwotnie stanowiony był przez 110 kart, o wymiarach 25,4 na 20,3 cm, z których zachowało si ę 28. Datowany an pocz ątek III wieku, przechowywany w Dublinie i Wiedniu. Marek bliski jest dla tekstu cezarejskiego, Dz najbli ższe s ą dla tekstu aleksandryjskiego ( ℵ, A, B, C), pozostałe ksi ęgi przekazuj ą tekst aleksandryjsko-zachodni 81 . Tekst opublikowany został przez Kenyona w 1933 roku 82 . 46 Chester Beatty II , zawiera Listy Pawła (niekompletne), bez Listów pasterskich , na 86 kartach (pierwotnie 104), o wymiarach 21,5-23 cm na 13,5-15,2 cm. Jest najstarszym zbiorem Listów Pawła . Nie ma Listów pasterskich ani Flm, Hbr umieszczony po Rz a przed 1 Kor, w Rz brak

81 Colvell E. C., Method in Evaluating Scribal Habits: A Study of P45, P66, P75 , ID., Studies in Methodology in Textual Criticism of the New Testament (NTTS IX; Leiden 1969), pp. 106-124. 82 Kenyon F. G., Chester Beatty Biblical Papyri II/1: The Gospels and Acts, Text , London 1933; F. G. Kenyon, (ed.), The Chester Beatty Biblical Papyri, Fasciculus III Supplement: Pauline Epistles , Emery Walker Limited, London 1936. 32

16, 1-24. Datowany jest na około 200 roku, przechowywany jest w Dublinie i Ann Arbor; przekazuje tekst proto-aleksandryjski, bliski dla kodeksu B. Tekst opublikowany został przez Keny- ona w 1934 roku 83 . 47 Chester Beatty III , zawiera Ap 9, 10 – 17, 3 na 10 kartach (wcze śniej było ich 32), o wymiarach 24,1 na 14 cm; 23-30 linijek tekstu na ka żdej stronie, pochodzi z pocz. III w, Dublin; znaleziony w 1930 roku, w Kairze, wraz z 45 i 46 , zakupiony w 1931 roku przez Chester Beatty (1875- 1968); przekazuje tekst aleksandryjski, cz ęsto zgodny z kodeksami ℵ, A, C. Tekst opublikowany został przez Kenyona w 1934 roku 84 . 48 Dz 23,11-17.23-29, III wiek, Florencja; tekst zachodni. 49 Ef 4, 16-29; 4,31 – 5,13, III wiek, New Haven; tekst aleksandryjski. 52 P. Rylands 457 , zawiera fragmenty J 18,31-33.37-38, z jednej strony 56, z drugiej za ś 55 czasem niepełnych liter. Datowany jest na lata 115-130, przechowywany jest w Manchester. Od- krył go w 1920 roku Bernard P. Grenfell w Egipcie, zidentyfikowany został przez C.H. Rober- tsa w 1934 roku. Reprezentuje tekst aleksandryjski. Rekonstrukcja brakuj ącej cz ęś ci fragmentu wskazuje, że imi ę ΙΗΣΟΥΣ pisane było w pełnej, nieskróconej formie i tym samym papirus ten nie stosował skrótów dla nomina sacra 85 . Nie da si ę ustali ć czy imi ę Piłat pisane było w formie Πιλατος czy Πειλατος , nie wiadomo wi ęc czy uległ itacyzmowi. Odkrycie 52 uniemo żliwiło datowanie powstania Ewangelii Jana na II wiek. 53 Mt 26,29-40; Dz 9,33 – 10,1; pochodzi z około 260 roku, Ann Arbor (Univ. Mich., Inv. no. 6651); tekst aleksandryjski. 61 fragmenty Rz 16; 1 Kor 1; 5; Flp; Kol; 1 Tes; Tt; Flm; pochodzi z około 700 roku, przechowywany jest w Nowym Jorku (Morg. Libr., P. Colt 4). 64 + 67 Papyrus Magdalen 17 ; Mt 3,9.15; 5,20-22.25-28; 26,7-8.10.14-15.22-23.31-33. Datowany jest na około 200 rok. Jeden z fragmentów przechowywany w Oksfordzie (Magdalen College, Gr. 18), drugi w Barcelonie (Fund. S. Luc. Evang.., Inv. 1). Przekazuje tekst aleksandryjski. Praw- dopodobnie 64 i 67 oraz 4 stanowiły niegdy ś cz ęść tego samego r ękopisu. 65 1 Tes 1,3 – 2,1.6-13, III wiek, Florencja; tekst aleksandryjski. Sporz ądzony przez tego samego skryb ę co 49 . Ró żni ą si ę tylko liczb ą liter w linijce 86 . 66 Bodmer II , zawiera ponad 90% tekstu Ewangelii Jana (brakuje 6,12-34; 14,27-28.31; 15,1.27; 16,1.5.8-9; 20,21.24; 21,10-25). Pi ęknie kaligrafowany, jeden z najstarszych długich fragmen- tów NT. Pochodzi z około 200 roku i uwa żany bywa za najwa żniejszy r ękopis papirusowy. Imiona świ ęte zawsze pisane skrótami, inne skróty stosowane s ą sporadycznie. Reprezentuje tekst aleksandryjski z pewnymi naleciało ściami tekstu zachodniego. Bli ższy jest dla kodeksów ℵ i 75 ni ż B. Przechowywany jest w Cologny (koło Genewy), w Bibliotheca Bodmeriana oraz w Kolonii (Institut für Altertumskunde, Inv. Nr. 4274/4298).

83 Kenyon F. G., Chester Beatty Biblical Papyri III/1: Pauline Epistles and Revelation, Text , London 1934; F. F. Bruce, The Chester Beatty Papyrii , The Harvester 11 (1934), pp. 163-164; H.C. Hoskier, A Study of the Chester-Beatty Codex of the Pauline Epistles , The Journal of Theological Studies, Vol. 38 (1937). 84 Kenyon F. G., Chester Beatty Biblical Papyri III/1: Pauline Epistles and Revelation, Text , London 1934. 85 Hurtado L.W., P52 (P. Rylands GK. 457) and the nomina sacra: Method and Probability , Tyndale Bulletin 54.1 (2003). 86 Comfort Ph.W., New Reconstructions and identifications of New Testament papyri , Novum Testamentum XLI, 3, pp. 215- 216. 33

69 Oxyrhynchus 2383 , zawiera tekst Łk 22, 41.45-48.58.61, omija tekst 22, 42-45a; wiek III, Oks- ford; przekazuje sparafrazowany tekst zachodni. Prawdopodobnie jest rezultatem recenzji Mar- cjona 87 . 70 Oxyrhynchus 2384 , Mt 2, 13-16; 2, 22 – 3, 1; 11, 26-27; 12, 4-5; 24, 3-6. 12-15, III wiek, Oks- ford oraz Florencja; tekst aleksandryjski. 72 Bodmer VII-VIII , 1-2 P; Jd, ponadto 11 Oda Salomona i apokryficzna korespondencja Pawła z Koryntianami, Pascha Melitona, fragment hymnu, Apologia Fileasa, Ps 33; 34; pochodzi z ok. 300 roku. Przekazuje tekst aleksandryjski, zgodny z kodeksem B, a zwłaszcza A. Pocz ątkowo przechowywany był w Cologny, w roku 1968 został przekazany Bibliotece Watyka ńskiej. 74 Bodmer XVII , Dzieje i Listy powszechne z lukami; datowany na VII wiek, przechowywany w Cologny (Bibliotheca Bodmeriana). Przekazuje tekst aleksandryjski. 75 Bodmer XIV-XV , papirusowy kodeks, zawiera niemal kompletny Łk 3, 18 – 18, 18 (dziewi ęć luk); Łk 22, 4 – Jn 15, 8, koniec Ewangelii Łukasza i pocz ątek Ewangelii Jana znajduje si ę na tej samej stronie; jest to najstarszy tekst Łk, pochodzi z około 190 roku. Odkryty przez bibliote- karza z Genewy M. M. Bodnera w 1952 roku. Pocz ątkowo był przechowywany w Colonii, w kantonie Genewy w Bibliotheca Bodmeriana. W 2007 roku podarowany został Bibliotece Wa- tyka ńskiej. Przekazuje tekst aleksandryjski, zgodny z kodeksem B 88 . W niektórych miejscach przekazuje warianty tekstowe zgodne z przekładem na dialekt sahidycki. Naliczono w nim 145 przykładów itacyzmu, ponadto 257 własnych lekcji, z których co najmniej 25% musiało pochodzi ć bezpo średnio od kopisty 89 . W J 10, 7 „drzwi” zamienia na „pasterz”. Przekazuje tekst aleksandryjski w 92% (dla Jana) i 94% (dla Łukasza) zgodny z kodeksem B, podczas gdy zgodno ść z 66 wynosi 83%. Bli ższy jest dla B ni ż ℵ90 . 77 Oxyrhynchus 2683 + 4405 ; na dwóch fragmentach zawarty tekst Mt 23, 30-34. 35-39; datowany na koniec II wieku, Oksford; tekst aleksandryjski bliski dla Kodeksu Watyka ńskiego 91 . 78 Oxyrhynchus 2684 , Jd 4-5, 7-8, mie ści si ę na połowie kartki z małego kodeksu, pochodzi z oko- ło 300 roku, Oksford; tekst aleksandryjski. 80 P. Barcelona 83 , zawiera J 3, 34, III wiek, Barcelona; tekst aleksandryjski. 87 Flm 13-15. 24-25, III wiek, Kolonia; tekst aleksandryjski. 90 Oxyrhynchus 3523 ; zawiera J 18, 36 −19, 7; datowany na około 175 roku, Oksford. 91 Dz 2, 30-37; 2, 46 – 3, 2; datowany na III wiek, przechowywany we Mediolanie i Sydney. 92 Ef 1, 11-13. 19-21; 2 Tes 1, 4-5. 11-12; datowany na III/IV wiek, Kair. 95 J 5, 26-29. 36-38, III wiek, Florencja. 98 zawiera Ap 1, 13-2, 1 (z lukami) na stronie verso zwoju; II wiek, Kair.

87 Clivaz,C., The Angel and the Sweat Like 'Drops of Blood' (Lk 22:43–44): P69 and f13 , HTR 98 2005), p. 420. 88 Calvin L. Porter, Papyrus Bodmer XV (P75) and the Text of Codex Vaticanus , JBL, Vol. 81, No. 4 (Dec., 1962), pp. 363- 376. 89 Colwell E.C., Scribal Habits in Early Papyri: A Study in the Corruption of the Text , The Bible in Modern Scholarship (ed J.P. Hyatt) (Nashville 1965), pp. 370-389. 90 Edwards S.A., P75 Under the Magnifying Glass , Novum Testamentum, XVIII, fasc. 3, pp. 211-212; V. Martin, R. Kasser, Papyrus Bodmer XIV-XV: Evangiles de Luc et Jean , Vol. 1, Papyrus Bodmer XIV: Evangile de Luc chap. 3-24 ; vol. 2, Papy- rus Bodmer XV: Evangile de Jean chap. 1-15 , Cologny-Geneva: Biblioteca Bodmeriana, 1961 91 Head P.M., Some recently published NT papyri from Oxyrhynchus: An overview and preliminary assessment , Tyndale Bulletin 51 (2000). 34

99 fragmenty Rz; 2 Kor; Gal; Ef; ok. 400 roku; Dublin. 100 Oxyrhynchus 4449 , Jk 3, 13 – 4, 4; 4, 9 – 5, 1; III/IV wiek, Oksford. 101 Oxyrhynchus 4401 , Mt 3, 10-12; 3, 16 – 4, 3; pochodzi z III wieku, przechowywany w Oksfor- dzie. Tekst Mt 3, 11 opuszcza οπισω ου , w czym jest zgodny z it a, it d, cop sa i Cyprianem. 102 Oxyrhynchus 4402 , Mt 4, 11-12. 22-23; III wiek, Oksford. 103 Oxyrhynchus 4403 , zawiera Mt 13, 55-56; 14, 3-5; datowany na około 200 rok, przechowywany w Oksfordzie. By ż mo że wraz z 77 stanowił niegdy ś cz ęść tego samego r ękopisu. 104 Oxyrhynchus 4404 , Mt 21, 34-37. 43. 45, około 150 roku, Oksford. 106 Oxyrhynchus 4445 , J 1, 29-35. 40-46; około 250 roku, Oksford; zgodny z ℵ i 5. Zawiera 36 linijek na stronie i około 25 liter w linijce. 107 Oxyrhynchus 4446 , J 17, 1-2. 11, około 250 roku, Oksford. 108 Oxyrhynchus 4447 , J 17, 23-24; 18, 1-5, około 250 roku, Oksford. 109 Oxyrhynchus 4448 , J 21, 18-20. 23-25, około 250 roku, Oksford. 111 Oxyrhynchus 4495 , Łk 17, 11-13. 22-23, około 250 roku, Oksford. 113 Oxyrhynchus 4497 , Rz 2, 12 – 13, 29, III wiek, Oksford. 114 Oxyrhynchus 4498 , Hbr 1, 7-12, III wiek, Oksford. 115 Oxyrhynchus 4499 , Ap 3, 5-6. 8-15, około 300 roku, Oksford. Tekst aleksandryjski zgodny z kodeksami A, C, przeciwko 47 , ℵ92 . 118 Rz 15, 26-27. 32-33; 16, 1. 4-7. 11-12, około 250 roku, Kolonia. 119 Oxyrhynchus 4803 , J 1, 21-28. 33-44; III wiek, Oksford. 121 Oxyrhynchus 4805 , J 19, 17-18. 25-26; III wiek, Oksford. 125 Oxyrhynchus 4934, 1 Pt 1,23-2,5; 2,7-12; III/IV wiek; Oksford.

Papirusy stanowi ą mniej ni ż 2% greckich r ękopisów NT, a przekazuj ą ponad prawie 60% tekstu NT. Dwa z nich 46 i 66 przekazuje a ż 40% tekstu NT. Reprezentuj ą najcz ęś ciej tekst aleksandryjski, lub aleksandryjski z naleciało ściami. Kilkana ście papirusów reprezentuje tekst cezarejski, cztery zachodni, a tylko jeden bizantyjski. Najcz ęś ciej przekazywan ą ksi ęgą jest Ewangelia Jana (30 papiru- sów) i Ewangelia Mateusza (23 papirusów). Pozostałe ksi ęgi:

Dzieje Apostolskie – 15 papirusów Ewangelia Łukasza – 10 Ewangelia Marka – tylko 3 List do Rzymian – 10 List do Hebrajczyków i 1 List do Koryntian – po 9 Apokalipsa – 7 papirusów List Jakuba – 6 2 List do Koryntian – 5 1 List do Tesaloniczan , 1 List Piotra – po 4 Ef, Flp i Jd – po 3 Ga, Kol, 2 Tes, Tt, Flm, 2 Pt i 1 J – po 2

92 New Testament Studies (2000), 46: 159-174. 35

2 i 3 J – po 1 1 i 2 List do Tymoteusza – brak papirusów

Najlepiej po świadczonymi są J i Mt. Ka żda partia tych Ewangelii po świadczona jest przez co najmniej przez dwa papirusy 93 .

Majuskuły Wraz z przej ściem na pergamin wzrosła powierzchnia kart oraz rozmiary kodeksów. Karty najwi ększych kodeksów papirusowych rzadko osi ągały 25-26 cm długo ści i 18 cm szeroko ści (np. 3), najcz ęś ciej było to 11-18 cm długo ści i 13-15 cm szeroko ści. Kodeks Synajski , miał ju ż karty o wymiarach 37 na 34 cm i dawało to powierzchni ę o ponad dwukrotnie wi ększ ą od kart najwi ększych kodeksów papirusowych. Pozwoliło to na tworzenie wielkich kodeksów zawieraj ących wszystkie ksi ęgi zarówno Starego jak i Nowego Testamentu (ℵ, A, B, C). Powstanie wielkich kodeksów mo że mie ć zwi ązek z rozporz ądzeniem Konstantyna Wielkiego, z roku 332, kiedy polecił Euzebiuszowi szybkie sporz ądzenie pi ęć dziesi ęciu ksi ąg Biblii 94 . Wielkie kodeksy pochodz ą z wieków IV-V i nie były kontynuowane w nast ępnych stuleciach. Przyj ęły si ę natomiast kodeksy obejmuj ące tylko jedn ą z sekcji NT ( Ewangelie , Listy Pawła , Dzieje i Listy powszechne ). Oznaczało to omijanie Apokalipsy . Na karcie pergaminu pisano w dwóch lub wi ęcej kolumnach. W dalszym ci ągu nie stosowano odst ępów mi ędzy wyrazami, pomijano akcenty i znaki diakrytyczne. R ękopisy pergaminowe dzielimy na dwie kategorie: majuskułowe i minuskułowe. Najstarsze r ękopisy pisane s ą majuskuł ą (łac. maior – wi ększy) lub uncjał ą (łac. uncia – cal, pierwotna wielko ść liter), tj. wielkimi literami maj ącymi kształt kwadratowy, lub okr ągły. Z czasem litery coraz bardziej zaokr ąglano. Kodeksy majuskułowe pochodz ą z wieków III-X, mamy ich dzi ś 318. Po roku 800 pojawia si ę minuskuła, tj. pismo małoliterowe, b ędące form ą kursywy. W wiekach IX-X majuskuła utrzymywała si ę równolegle z minuskuł ą, jednak pó źna majuskuła nosi wiele cech pisma minuskułowego. Zanim została całkowicie wyparta, przez pewien czas pozostała jeszcze w nagłówkach i tytułach, nast ępnie tylko w inicjałach. Johann Jakob Wettstein (1693-1754) na oznaczenie majuskułów posłu żył si ę du żymi literami

93 O papirusach w: B. P. Grenfell & A. S. Hunt, Oxyrhynchus Papyri I-II , London 1898-1899; F.G. Kenyon, Our Bible and the Ancient Manuscripts (4th ed.) , London 1939; B. M. Metzger, Manuscripts of the Greek Bible: An Introduction to Palae- ography , Oksford University Press, Oksford 1981; B.M. Metzger, The Text of the New Testament; Its Transmission, Corrup- tion, and Restoration. (Oksford 1964), pp. 36-42; Roberts, C.H. & T.C. Skeat, The Birth of the Codex , (London 1983); H.A. Sanders, (ed.), Michigan Papyri IIIa. No. 222, A Third Century Codex of the Epistles of Paul (Ann Arbor 1935). [Univ. of Mich. Studies, Humanistic Series 38]; K. Aland, Neue neutestamentliche Papyri , NTS 3 (1957), pp. 261-265; E.G. Turner, The Typology of the Early Codex (Pennsylvania 1977); K. Aland, B. Aland, Der Text des Neuen Testaments , Deutsche Bibel- gesellschaft, Stuttgart 1989, s. 94-113, 321; J.K. Elliott. Five new papyri of the New Testament , Novum Testamentum XLI, 3, pp. 209-213; Ph.W. Comfort, New Reconstructions and identifications of New Testament papyri , Novum Testamentum XLI, 3, pp. 214-230; P.M. Head, The Habits of New Testament Copyists Singular Readings in the Early Fragmentary Papyri of John , Biblica 85 (2004), 399-408; R. Waltz, New Testament Manuscripts: Papyri ; W. Willker, Complete List of Greek NT Papyri : http://www-user.uni-bremen.de/~wie/texte/Papyri-list.html ; P.M. Head, Some Recently Published NT Papyri from Oxyrhynchus: An Overview and Preliminary Assessment , Tyndale Bulletin 51 (2000), pp. 1-16; Tyndale House, Wheaton, Illinois 2001; E.J. Epp, The Oxyrhynchus New Testament Papyri: “Not without Honor except in their Hometown” , JBL 123/1 (2004), 5-55; L.W. Hurtado, The Early Christian Artifacts: Manuscripts and Christian Origins , Eerdmans Publishing Com- pany, Grand Rapids, Michigan 2006; Continuation of the Manuscript List , Institute for New Testament Textual Research, University of Münster. Retrieved April 09, 2008. 94 De vita Constantini , IV, 36. 36

alfabetu łaci ńskiego (A, B, C, D), natomiast na oznaczenie minuskułów u żył cyfr arabskich. Ostatni uncjał nosił symbol O. Po odkryciu nowych kodeksów majuskułowych wyczerpano litery alfabetu łaci ńskiego, wi ęc K. von Tischendorf (1815-1874) i F.H.A. Scrivener (zm. 1891) si ęgn ęli do alfabetu greckiego i hebrajskiego. Poniewa ż liczba kodeksów majuskułowych szybko wzrastała zacz ęto wpro- -System ten wprowadzał nie .9ד - 1ד ,wadza ć takie oznakowania jak: I 1 – I7, O a – Og, W a – Wh, Θa – Θg co zamieszania, poniewa ż znak c mógł oznacza ć korektora kodeksu O, a nie kodeks Oc. W tej sytuacji Caspar René Gregory (1846-1917) na oznakowanie kodeksów uncjalnych zaproponował cyfry arab- skie poprzedzone zerem, by odró żni ć je od minuskułów (01, 02, 03, 04). Ostatni oznakowany przeze ń majuskuł otrzymał numer 0161 95 . Herman von Soden (1852-1914), zaproponował inny podział i wszystkie kodeksy NT – pod wzgl ędem ich zawarto ści – podzielił na sze ść grup. Kodeksy zawieraj ące wszystkie ksi ęgi NT otrzy- mały znak δ (od διαθηκη ). Kodeksy zawieraj ące jedynie Ewangelie uzyskały znak ε, kodeksy zawiera- jące Dzieje Apostolskie oraz Listy powszechne – znak α, kodeksy zawieraj ące wył ącznie Dzieje Apo- stolskie – znak A, Listy Pawła – znak p, a r ękopisy zawieraj ące wył ącznie Apokalips ę – znak r 96 . Tischendorf znał tylko 64 kodeksów uncjalnych, Gregory w 1915 znał ju ż 169 kodeksów, Dob- schütz w 1933 roku podniósł ich liczb ę do 208, Aland w pierwszym wydaniu Kurzgefasste Liste (1963) uwzgl ędnił 250. Dzisiaj mamy ju ż 320 kodeksów skatalogowanych przez Institut für neutestamentliche Textforschung (INTF) 97 . Liczba ta nie jest jednak precyzyjna, poniewa ż kodeksy 092 i 0121 są poł ączeniem dwóch kodeksów (092a i 092b, 0121a i 0121b). Z drugiej za ś strony nie mniej ni ż 30 rękopisów zostało podzielonych na mniejsze cz ąstki, trzymane s ą w ró żnych bibliotekach i skatalogowane zostały jako odr ębne kodeksy (w śród nich: 074, 084, 090, 0110, 0112, 0113). Co najmniej osiem powinny zosta ć usuni ęte z listy: 055 (komentarz), 0100 (lekcjonarz), 0129 (lekcjonarz), 0152 (tali- zman), 0153 (ostrakon), 0192 (lekcjonarz), 0195 (wraz z 0100 stanowi ℓ693 ), 0203 (wraz z 0129 stanowi ℓ1575 ). Ponadto 0212 reprezentuje Diatessaron , a kodeks 0168 został utracony. Oznacza to, że liczba 320 jest tylko i wył ącznie liczb ą figuratywn ą98 . Tylko jeden kodeks, Kodeks Synajski, przekazuje pełny tekst Nowego Testamentu. Wszystkie pozostałe maj ą albo jakie ś braki, albo przekazuj ą jak ąś parti ę tekstu NT. W śród nich najbardziej pełny tekst posiada Kodeks Aleksandryjski, w którym zachowały si ę wszystkie ksi ęgi NT, ale trzy z nich maj ą brakuj ące karty. Na li ście kodeksów majuskułowych NT, po kodeksie 046 wi ększo ść r ękopisów stanowiona jest przez jedn ą lub dwie karty.

Kodeks Synajski ℵ (01) Codex Sinaiticus , zawiera niemal kompletny tekst ST i kompletny NT (129 kart), ponad- to List Barnaby i Pasterz Hermasa (18 kart). Kolejno ść ksi ąg NT jest nast ępuj ąca: Ewangelie , Listy Pawła (Hbr przed Listami pasterskimi ), Dzieje , Listy powszechne , Apokalipsa . Nie ma pewno ści czy

95 Gregory C.R., Die griechischen Handschriften des Neuen Testaments, Leipzig 1908. 96 Soden H.von, Die Schriften des neuen Testaments , in ihrer ältesten erreichbaren Textgestalt hergestellt auf Grund ihrer Textgeschichte , Berlin 1902-1910. 97 Powołany w 1959 roku przez K. Alanda dla sporz ądzenia Editio Maiora tekstu NT oraz prowadzenia rejestru r ękopisów biblijnych. 98 O bł ędach w katalogowaniu patrz: J.K. Elliott, The citation of manuscripts In recent printed editions of the Greek New Testament , Novum Testamentum XXV, 2 (1983), pp. 103-104; T. Wassermann, Some Bibliographic Notes on Greek New Testament Manuscripts , Novum Testamentum 49 (2007), pp. 291-295. 37

kodeks ko ńczył si ę pierwotnie na Pasterzu Hermasa . Pisany jest brunatnym b ądź czarnym atramentem na cienkim pergaminie, ze skór antylopy lub jelenia. Cz ęść kart zachowała się w bardzo dobrym stanie, cz ęść natomiast jest przyniszczona i trudno czytelna. Oryginalny kodeks stanowił około 730 kart. Rozmiar kart wynosi 37,6 na 34,7 cm i jest to, pod wzgl ędem rozmiarów, najwi ększy grecki kodeks biblijny. Ka żda ze stron kodeksu zapisana została czterema kolumnami tekstu i jest to jedyny pisany w taki sposób kodeks biblijny 99 . Ka żda z kolumn zawiera po 48 linijek tekstu, a w ka żdej linijce 11-16 liter. Cały kodeks zawiera prawie 4 mln liter. Tekst Ewangelii dzielony jest według sekcji Ammoniusza, z odniesieniami do kanonów Euzebiusza, oznakowanych czerwonym kolorem. Niektóre z not marginalnych pisane s ą po arabsku. Tekst Mt 16,2b-3 został opuszczony, Mk ko ńczy si ę na 16,8, tekst Łk 22,43-44 wyst ępuje, ale oznakowany jako w ątpliwy przez pierwszego korektora, trzeci korektor znak ten usun ął (podobnie w Łk 23,34a). J 5, 4, Pericope de adultera oraz J 21,25 zostały opuszczone. W Rz doksologia wyst ępuje po 16,23, wiersz 24 został opuszczony. Ponadto nie posiada wierszy: Mt 12,47; 17,21; 18,11; 23,14; Mk 9,44.46; 11, 26; 15,28; Łk 17,36; Dz 8,37; 15,34; 24,7; 28,29. Reprezentuje tekst aleksandryjski i zasadniczo jest zgodny z kodeksami B, C oraz 75 . Wyj ąt- kiem jest tekst J 1,1 – 8,38, gdzie reprezentuje tekst zachodni i zgodny jest z D 100 . Niemniej liczba ró żnic pomi ędzy dwoma najznakomitszymi kodeksami w samych tylko Ewangeliach osi ąga 3036 (Mt – 656, Mk – 567, Łk – 791, J – 1022) 101 i tym samym nie mogły zosta ć przepisane z tych samych r ę- kopisów. Znaczna cz ęść tych ró żnic przypada na tekst J 1, 1 – 8, 38, wynika te ż innego podej ścia do itacyzmu, w inny sposób pisane s ą semickie imiona. R ękopisy te nie mogły wyj ść z tego samego scriptorium, a ich wspólnego przodka nale ży szuka ć w ko ńcu II wieku 102 . Najgorszej jako ści jest tekst Apokalipsy (opuszczenia, zmiana szyku, u żywanie synonimów, zmiana form gramatycznych). Streeter zauwa żył podobie ństwo kodeksu do Hieronimowej Wulgaty 103 . Jako miejsce jego powstania zazwyczaj podawany jest Egipt (Kenyon, Gardthausen, Ropes, Jellicoe). Dowodz ą tego kształty niektórych liter, ‘omega’ ma dług ą środkow ą lini ę, ‘chi’ od czasu, do czasu uzyskuje kształt kursywy, ‘mi’ nosi koptyjski kształt. Hort opowiadał si ę za Rzymem. Harris, Skeat i Milne opowiadali si ę za Cezare ą. Skeat zauwa żył, że tekst kodeksu w dwu miejscach daje dziwne warianty wskazuj ące na Cezare ę. W Mt 13, 54 εις την πατριδα αυτου zamienia na εις την αντιπατριδα αυτου , za ś w Dz 8, 5 εις την πολιν της Σααρειας zamienia na εις την πολιν της Καισαριας . Oba te warianty pochodzi ć musz ą bezpo średnio od skryby, b ądź od r ękopisu powstałego w Cezarei. Nie wyst ępuj ą w żadnym innym znanym dzi ś r ękopisie 104 . Na rzecz Cezarei przemawia kolofon umieszczony przez trzeciego korektora na ko ńcu Ksi ęgi Estery . Informuje on, że r ękopis został przepisany z r ękopisów sporz ądzonych przez m ęczennika Pamfilusa (zm. 309). Data powstania kodeksu zwykle jest okre ślana na lata 330-360. Kanon Euzebiusza wskazuje, że

99 Poetyckie ksi ęgi ST pisane s ą według στίχοι , w dwóch kolumnach na stron ę. 100 Fee G.D., Codex Sinaiticus in the Gospel of John , NTS 15 (1968-9), pp. 22-44. 101 Hoskier H.C., Codex B and Its Allies, a Study and an Indictment , London 1914, p. 1. 102 Por. Westcott B.F. i F.J.A. Hort, Introduction to the Study of the Gospels , 1860, p. 40. 103 Streeter B.H., The Four Gospels. A Study of Origins the Manuscripts Tradition, Sources, Authorship, & Dates , MacMillan and Co Limited, Oksford 1924, pp. 590-597. 104 Skeat T.C., The Codex Sinaiticus, The Codex Vaticanus and Constantine , Journal of Theological Studies 50 (1999), 583- 625. 38

nie mógł powsta ć przed 325 rokiem, natomiast niektóre noty marginalne – że nie mógł powsta ć po 350 roku. Tischendorf s ądził, że – wraz z Kodeksem Watyka ńskim – był jedn ą z pi ęć dziesi ęciu kopii, jakie w 332 roku na polecenie Konstantyna, sporz ądził Euzebiusz dla ko ściołów w Konstantynopo- lu 105 . B. H. Streeter zauwa żył pewne podobie ństwa pomi ędzy tekstem kodeksu, a cytatami z pism Orygenesa i dlatego uwa żał, że jest to tekst przywieziony z Aleksandrii przez Orygenesa. Kodeks zawiera te ż List Barnaby i Pasterz Hermasa , a ksi ęgi te darzył szacunkiem Orygenes. Ten sam tekst wykorzystał Hieronim podczas pracy nad Wulgatą106 . Kodeks został sporz ądzony przez trzech kopistów (okre śla si ę ich dzi ś literami A, B, D), dwóch z nich pracowało nad NT. Tekst zawiera około 300 opuszcze ń, odpowiedzialno ść za które spada na kopist ę (przede wszystkim na kopist ę A), a tak że na r ękopisy z których korzystał. W wiekach VI do XII pracowało nad nim siedmiu korektorów (a, b, c, ca, cb, cc, e)107 . Tischendorf wyliczył w nim 14 800 poprawek w 2/3 kodeksu. Cały kodeks zawiera około 23 000 poprawek. Jest jednym z najcz ę- ściej poprawianych r ękopisów. Pomimo tego cieszy si ę wielkim uznaniem u krytyków tekstu. Ponadto ka żda z liter uznana przez korektora za dodatek oznakowana została kropk ą (ponad liter ą – np. ṪḢ ). Tekst cz ęś ci not korektorskich bliski jest bizantyjskiej tradycji tekstu 108 . Noty korektorskie wskazuj ą, że w wieku VI albo VII był w Cezarei. W nieznany sposób znalazł si ę na Synaju. Kodeks prawdopodobnie był widziany w 1761 roku przez włoskiego podró żnika, Vitaliano Donati, podczas jego wizyty go w klasztorze św. Katarzyny na Synaju 109 . Nast ępnym Europejczykiem, który go widział i który stał si ę jego odkrywc ą był Konstanty von Tischendorf (1815-1874), który w maju 1844 roku znalazł 129 starych, zniszczonych pergaminowych kart. Gdy je obejrzał okazało si ę, że nale żą do Septuaginty . Pozwolono mu zabra ć jedynie 1/3, tj. 43 karty manuskryptu. Zawierały one nast ępuj ące ksi ęgi ST: 1 Krn, Jr, Neh i Est. Pozostawione karty kodeksu zawierały ksi ęgi: Iz, 1 Mch, 4 Mch. Ich tekst wydał w 1846 roku jako Codex Friderico-Augustanus 110 . W 1845 roku kodeks widział archimandryta Porfiriusz Uspienski (1804-1885), biskup Kijowa. Widział go wraz z kartami, których Tischendorf nie widział 111 . W styczniu 1853 roku Tischendorf ponownie odwiedził klasztor, ale tym razem nawet nie dopuszczono go do kodeksu. Na pocz ątku 1859 roku Tischendorf odwiedził klasztor po raz trzeci, tym razem maj ąc za sob ą wsparcie rosyjskiego cara Aleksandra II. W przeddzie ń jego odjazdu przypadkowo pokazano mu nie tylko te arkusze, które od-

105 Price I.M., The Ancestry of our English Bible an Account of Manuscripts, Texts and Versions of the Bible , Sunday School Times Co, 1923, p. 146 f. 106 Streeter B.H., The Four Gospels , pp. 590-597. 107 Milne H. J. M., T. C. Skeat, Scribes and Correctors of the Codex Sinaiticus , British Museum, Londyn 1938, pp. 22-50. 108 Bizantyjskie korekty dokonane zostały równie ż w kodeksach: L, C i , Jako pierwszy zauwa żył je Button (E. A. Button, An Atlas of Textual Criticism , Cambridge, 1911, p. 13). 109 “In questo monastero ritrovai una quantità grandissima di codici membranacei… ve ne sono alcuni che mi sembravano anteriori al settimo secolo, ed in ispecie una Bibbia in membrane bellissime, assai grandi, sottili, e quadre, scritta in carattere rotondo e belissimo; conservano poi in chiesa un Evangelistario greco in caractere d’oro rotondo, che dovrebbe pur essere assai antico” (G. Lumbroso, Atti della R. Accademia dei Lincei , 1879, p. 501). “Bibbia in membrane bellissime” to wedle sugestii M. de Ricci Kodeks Synajski . 110 Tischendorf K. von, When Were Our Gospels Written? An Argument by Constantine Tischendorf. With a Narrative of the Discovery of the Sinaitic Manuscript , New York: American Tract Society, 1866. 111 «Первая рукопись , содержащая Ветхий Завет неполный и весь Новый Завет с посланием ап . Варнавы и книгой Ермы , писана на тончайшем белом пергамене . (…) Буквы в ней совершенно похожи на церковно -славянские . Постановка их прямая и сплошная . Над словами нет придыханий и ударений , а речения не отделяются никакими знаками правописания кроме точек . Весь священный текст писан в четыре и два столбца стихомерным образом и так слитно , как будто одно длинное речение тянется от точки до точки .» ( Порфирий ( Успенский ), Первое путешествие в Синайский монастырь в 1845 году , Petersburg 1856, с. 226). 39

nalazł 15 lat wcze śniej, ale równie ż i inne. Zawierały one pełny tekst greckiego NT, znaczn ą cz ęść LXX oraz List Barnaby 112 i Pasterz Hermasa . Było to w sumie 346 kart 113 . Wkrótce potem owe 346 kart na kilka dekad trafiło do Petersburga. Tekst tej partii kodeksu został wydany przez Tischendorfa w 1862 roku w czterech tomach, tym razem jako Bibliorum Codex Sinaiticus Petropolitanus 114 . W roku 1869, w zamian za kodeks, mnisi otrzymali 7 000 rubli w złocie od rz ądu rosyjskiego, ponadto 2 000 rubli otrzymał klasztor na Taborze. Wkrótce po tym, 13 wrze śnia 1862 roku, Constantine Simonides (1820-1867), poprzez Guardiana , obwie ścił całemu światu, że to wła śnie on w 1839 roku sporz ądził kodeks i dlatego nie ma on żadnej warto ści 115 . Na pocz ątku XX wieku W. N. Beneszewicz (1874-1938) odkrył fragmenty trzech dalszych kart kodeksu zwi ązane z innymi r ękopisami w bibliotece na górze Synaj. Owe trzy fragmenty natychmiast zostały przekazane do Petersburga, gdzie przechowywane s ą do dnia dzisiejszego 116 . W 1911 i 1920 roku pełny tekst kodeksu wydał, w oparciu o wcze śniejsze cz ąstkowe wydania, Kirsopp Lake, nakładem Oksford University Press 117 . W 1933 roku rz ąd sowiecki sprzedał 346 kart kodeksu za sum ę 100 000 £ dla British Museum. Po przybyciu do Anglii przeprowadzili nad nim badania paleograficzne pracownicy British Museum: H.J.M. Milne i T.C. Skeat. Posłu żyli si ę oni lamp ą ultrafioletow ą118 . Ostatniego odkrycia brakuj ących kart kodeksu dokonano w 1975 roku w klasztorze na Synaju, kiedy pod północnym murem klasztoru znaleziono 47 skrzy ń z ikonami i pergaminami, pochodz ącymi z I tysi ąclecia. W śród nich znajdowały si ę brakuj ące 11 kart Pentateuchu i 1 karta Pasterza Hermasa nale żą ce do kodeksu 119 . Obecnie kodeks przechowywany jest w czterech miejscach: 346 kart (199 – ST, 129 – NT, 18½ – List Barnaby i Pasterz Hermasa ) w British Library 120 w Londynie (Add. 43725), 43 karty Lipsku, 12 kart i 14 fragmentów na Synaju i fragmenty 3 kart w Petersburgu 121 . W 2006 roku podj ęto projekt zdygitalizowanej wersji kodeksu, projekt kosztował około 1 mln $ i wzi ęły w nim udział wszystkie cztery instytucje przechowuj ące fragmenty kodeksu 122 . Pełny tekst zamieszczony został w internecie w lipcu 2009 roku.

Kodeks Aleksandryjski A (02) Codex Alexandrinus . Zawiera niemal kompletny tekst ST (630 kart) i NT (143 kart), ponadto 1 i 2 List Klemensa . W NT brakuje Mt 1,1 – 25,6; J 6,50 – 8,52; 2 Kor 4,13 – 12,6. Ksi ęgi NT są w nast ępuj ącej kolejno ści: Ewangelie , Dzieje , Listy powszechne , Listy Pawła , Apokalipsa . Hbr

112 W owym czasie List Barnaby znany był jedynie w łaci ńskim, bardzo swobodnym przekładzie. 113 Tischendorf K. von, When Were Our Gospels Written? An Argument by Constantine Tischendorf. With a Narrative of the Discovery of the Sinaitic Manuscript , New York: American Tract Society, 1866. 114 Tischendorf K. von, Bibliorum codex Sinaiticus Petropolitanus , Giesecke & Devrient, Leipzig 1862. 115 Miscellanies , The Journal of Sacred Literature, ed. Harris Cowper, Vol. II, Edinbourgh 1863, pp. 248-253. 116 Николаевич Б. В., Памятники Синая археологические и палеографические , Вып . 2, Sankt Petersburg, 1912. Zob. Te ż: http://www.katapi.org.uk/BibleMSS/Sinaiticus.htm . 117 Lake K., Codex Sinaiticus Petropolitanus: The New Testament, the Epistle of Barnabas and the Shepherd of Hermas , Clarendon Press, Oksford 1911. Dost ępny na: http://www.csntm.org/Manuscripts.aspx. 118 Milne H.J.M. & T.C. Skeat, Scribes and Correctors of Codex Sinaiticus , British Museum, London1938. 119 Skeat T.C., The Last Chapter in the History of the Codex Sinaiticus , Novum Testamentum XLII, 4, pp. 313-315. 120 British Library utworzono w roku 1973 w wyniku poł ączenia ksi ęgozbioru British Museum z kilkoma innymi zbiorami. 121 Kenyon F.G., Our Bible and the Ancient Manuscripts (4th ed.) , London 1939. 122 Henschke E., Digitizing the Hand-Written Bible: The Codex Sinaiticus, its History and Modern Presentation , Libri, 2007, vol. 57, pp. 45-51. 40

umieszczony przed Listami pasterskimi . Pierwotnie Listy powszechne znajdowały si ę przed Dziejami , zmieniły swoj ą pozycj ę podczas ponownego składania ksi ęgi. Przed ka żdą ksi ęgą umieszczone zostały listy κεφαλαια , Mk ma 48, Łk 83, a J 18 κεφαλαια . Na ko ńcu ka żdej ksi ęgi znajduj ą si ę dekorowane kolofony. Niektóre z kolofonów Listów Pawła informuj ą w jakim miejscu list został napisany. Karty kodeksu maj ą rozmiary 32 na 26 cm. Na ka żdej stronie mieszcz ą si ę dwie kolumny tekstu, po 46-52 linii w kolumnie (na ogół 49-51) i 20-25 liter w linii. Pisany wielk ą uncjał ą. Stosuje po- dział na sekcje Ammoniusza z odniesieniami do kanonów Euzebiusza. Tekst pisany brunatnym atramentem. Pierwsze linie ka żdej ksi ęgi pisane czerwonym atramentem. Zauwa żalna jest tendencja do pisania pierwszych liter zdania wi ększymi literami. Cytaty ST zostały oznakowane, perykopy ponu- merowane. F. Kenyon s ądził, że r ękopis sporz ądzony został przez pi ęciu ró żnych kopistów, ST przez I oraz II, a NT przez III, IV, V. Liczb ę kopistów zredukowano do trzech. Bł ędy kopisty s ą stosunkowo cz ęste, zawiera szereg korekt. Niektóre z not marginalnych pisane s ą po arabsku. Karty zostały ponu- merowane jeszcze przed przybyciem kodeksu do Anglii. Numery stron dochodz ą do 158, nie uwzgl ędniaj ą luki po stronie 141 123 . Zawiera dłu ższe zako ńczenie Marka (16,8-20), Łk 22,43-44 opuszczony, J 5,4 jest obecny i nie został oznakowany jako w ątpliwy, Pericope de adultera przypada na zaginion ą parti ę 6,50 – 8,52, bior ąc jednak pod uwag ę długo ść perykopy, nie mogła by ć tam obecna. W Rz doksologia wyst ępuje po 14,23 i 16,23, wiersz 24 został opuszczony. W Ewangeliach przekazuje tekst wczesny bizantyjski (zwany te ż syryjskim), w pozostałych ksi ęgach NT – tekst aleksandryjski, tej samej klasy co ℵ i B. W Dziejach bli ższy jest dla 74 ni ż ℵ i B. W Listach bliski jest kodeksom ℵ, C, 33. Jest to najlepszy rękopis dla Apokalipsy (bliski dla 47 , C) i niektórych ksi ąg ST. Datowany jest na lata 400-440 124 , jako miejsce powstania zwykle wskazuje si ę Egipt (Aleksan- dria). Kształty liter przypominaj ą litery koptyjskie ( ma wydłu żon ą podstaw ę, Π wydłu żon ą górn ą kresk ę, równie ż litery Α i Μ maj ą koptyjskie kształty). Litery N i M czasem s ą mylone, równie ż ΝΓ zast ępuje czasem ΓΓ . Niemniej Burkitt oraz Lake opowiadali si ę za Konstantynopolem 125 , Streeter za Cezare ą lub Bejrutem 126 , McKendrick za Efezem 127 . W 1098 wszedł w jego posiadanie patriarcha aleksandryjski – st ąd nazwa kodeksu – jaki ś czas potem przewieziony został do Konstantynopola. W 1308 wrócił do Aleksandrii i nale żał odt ąd do biblioteki patriarchy w Aleksandrii. Z Aleksandrii zabrał go, w 1621 roku, patriarcha Cyryl Lukaris do Konstantynopola i ju ż w 1624 roku podarował dla króla Anglii Jakuba I (1603-1625). Tu trafił do biblioteki królewskiej i przechowywany był w czterech tomach (ST – trzy tomy, NT – czwarty tom). Pierwszym, który badał kodeks był Patrick Young, królewski bibliotekarz. W latach 1649-1650, pod-

123 Oznacza ć, że karty 1-25, 71-72 były obecne w kodeksie podczas ich numerowania. 124 Cyryl Lukaris utrzymywał, że kodeks został napisany przez Tekl ę wkrótce po soborze nicejskim. By ć mo że sobór nicejski pomylony został z konstantynopolita ńskim i tym samym powstał około 400 roku. Informacja ta pocz ątkowo zapisana była na ko ńcu kodeksu, gdy za ś ko ńcowe karty zostały zagubione przekazywana była drogą tradycji ustnej a ż do czasów Cyryla Lukarisa. Tischendorf datował na połow ę V wieku, Scrivener na koniec IV lub niewiele pó źniej. 125 Burkitt F. C., Codex Alexandrinus JTS XI (1909-1910), pp. 603-606; Lake K., Family Π and the Codex Alexandrinus (London 1937), s. 9. 126 Streeter B. H., The Four Gospels, a Study of Origins treating of the Manuscript Tradition, Sources, Authourship, & Dates , (1924), p. 120. 127 McKendrick Scot, The Codex Alexandrinus or The Dangers of Being A Named Manuscript , in The Bible as Book: The Transmission of the Greek Text (ed. Scot McKendrick and Orlaith A. O'Sullivan; New Castle, Del: Oak Knoll, 2003), pp. 1- 16. 41

czas wojny domowej, kiedy żołnierze rezydowali w pałacu królewskim, przechowywany był w fatal- nych warunkach. Sterty ksi ąg le żały na podłodze, poddane niszczycielskiemu działaniu deszczu, błota, a tak że szczurów i robaków. W 1731 roku uratowany został podczas po żaru, w 1757 roku przekazany został do British Museum, gdzie przechowywany jest po dzi ś dzie ń (Brit. Libr. Royal 1 D. VIII) 128 . Był pierwszym wielkim kodeksem udost ępnionym dla biblistów i odegrał wielk ą rol ę w krytyce tekstu. Został uwzgl ędniony w Biblia Sacra polyglotta B. Waltona, z 1657 roku i we wszystkich nast ępnych wydawanych odt ąd kolekcjach. Tekst NT wydany został w 1786 roku przez C.G. Woide. Tekst ten w 1860 roku wydał reprintem B.H. Cowper, poprawiaj ąc bł ędy, które popełnił Woide. W 1878 roku tekst Nowego Testamentu wydany został metod ą fototypicznego facsimile przez E. Maunde Thompson, a w 1909 roku przez M.G. Kenyona 129 . We współczesnych naukowych wydaniach NT, w Ewangeliach cytowany jest jako trzeciorz ędny świadek, ale w pozostałych ksi ęgach NT jego rola wzrasta, by w Apokalipsie sta ć si ę najwa żniejszym świadkiem biblijnego tekstu 130 .

Kodeks Watyka ński B (03) Codex Vaticanus , zawiera na 617 pergaminowych kartach (pierwotnie 658) niemal cały ST (brakuje Rdz 1, 1 – 46, 28; Ps 105, 27 – 137, 6); na 142 dalszych kartach (pierwotnie 162) niemal cały NT (brakuje 1 Tm, 2 Tm, Tt, Flm, Ap, a List do Hebrajczyków ko ńczy si ę na 9, 13 καθα |ριει ). W XV wieku dodano minuskułowe dodatki w miejsce brakuj ącej cz ęś ci Hbr oraz Apokalipsy (oznakowa- no j ą pó źniej jako minuskuł 91). Poniewa ż nie był zbyt cz ęsto u żywany zachował si ę po dzi ś dzie ń w bardzo dobrej kondycji. Nie zawiera tekstów: Mt 16, 2b-3; Mk 16,8-20; Łk 22, 43-44; J 5,4; J 7,53 – 8,11, w Rz doksologia nast ępuje po 16,23. Karty kodeksu maj ą wymiary 27 na 27 cm, zapisane s ą w trzech kolumnach, w ka żdej kolumnie po 42 linijki tekstu, a w linijce 16-18 liter. Tekst Ewangelii podzielony został nie na sekcje Ammoniu- sza, ale wedle innego podziału, wyst ępuj ącego równie ż w kodeksie Zacynthius Ξ (040) z VI wieku oraz w kodeksie 579. Podział ten nigdzie wi ęcej nie wyst ępuje. Mateusz dzielony jest na 170 rozdzia- łów, Marek na 62, Łukasz – 152 i Jan na 80 rozdziałów. Dzieje Apostolskie dzielone s ą według dwóch systemów, raz na 36, a raz na 69 rozdziałów. Pierwszy podział to system Eutaliusza, wyst ępuje on w Kodeksie Synajskim oraz dwóch wa żnych kodeksach Wulgaty (Amiatinus i Fuldensis ). Listy powszechne podzielone zostały według dwóch ró żnych systemów. Rękopis sporz ądzony został przez dwóch skrybów (A i B). Kształt liter jest bardzo regularny. Litery s ą delikatne i pi ęknie kaligrafowane. Pó źniej pracowało nad nim dwóch korektorów, pierwszy w wiekach V-VI, drugi w wieku X (lub XI). Na ka żdej stronie znajduj ą si ę trzy kolumny tekstu. W niektórych partiach kodeksu, wyra źna tendencja do rozpoczynania zda ń od nowej linijki. Nagłówki ksi ąg zdobione s ą zielon ą tabliczk ą z czerwonym obramowaniem. Koniec ksi ęgi zawiera kolofon ozdobiony arabesk ą lub coronis . Kolofon Ewangelii Jana posiada najpi ękniejsz ą ozdob ę, prawdopodobnie dla zaznaczenia, że ko ńcz ą si ę Ewangelie . Kolofony Listów Pawła informuj ą sk ąd został napi-

128 Kendrick S. Mc, The Codex Alexandrinus: Or the dangers of being a named manuscript , w: The Bible as a Book: The Transmission of the Greek text ed. S. Mc Kendrick & O. A. O'Sullivan; London: British Library & New Castle, 2003. 129 E. Maunde Thompson, Facsimile of the Codex Alexandrinus. New Testament and Clementine Epistles , London 1878. Dost ępny na: http://www.csntm.org/Manuscripts.aspx. 130 Kenyon F.G., Our Bible and the Ancient Manuscripts (4th ed.) , London 1939. 42

sany list (Rz – z Koryntu, 1 Kor – z Efezu, 2 Kor – z Filippi, Ga – z Rzymu, Ef – z Rzymu, Flp – z Rzymu, Kol – z Rzymu, 1 Tes – z Aten, 2 Tes – z Aten). Cytaty ST zostały oznakowane. Na lewym marginesie kolumn, co jaki ś czas pojawia si ę poziomy dwukropek przypominaj ący niemiecki umlaut (¨), odkryto je dopiero w roku 1995. Jest ich około 800, dodane zostały pó źniej (przez pierwszego korektora), a oznaczaj ą teksty które w innych r ękopisach uzyskuj ą inne brzmienie 131 . Na stronie 1512, na marginesie, obok tekstu Hbr 1, 3, znajduje si ę uwaga korektora: ἀαθέστατε καὶ κακέ, ἄφες τὸν παλαιόν, ὴ εταποίει („głupi i zły, nie opuszczaj i nie zmieniaj staro żytnego [tekstu]”). W X wieku w miejsce wyblakłego tekstu naniesiony został nowy tekst. Tischendorf był zdania, że dokonało tego trzech skrybów (B 1, B 2 i B 3). Odpis sporz ądzony został stosunkowo starannie, ale pi ękno pierwotnego tekstu w pewnym stopniu zostało zatracone. Niewielka cz ęść dobrze zachowane- go pierwotnego tekstu pozostała nietkni ęta. W przypadku bł ędów ditografii atrament nanoszono tylko na pierwsz ą liter ę, drug ą pozostawiano niezmienion ą, natomiast w przypadku bł ędów haplografii nie dodawano liter i tekst pozostawiano w stanie niezmienionym. Listy Pawła zmieniły swoj ą pozycj ę, List do Hebrajczyków został przesuni ęty na dalsz ą pozycj ę132 . Kolejno ść ksi ąg została uzgodniona z kolejno ści ą ksi ąg kanonu Atanazego z 367 roku. Kodeks Watyka ński powstał prawdopodobnie w Aleksandrii w latach 330-350. Na Aleksandri ę wskazuje ścisłe powi ązanie z przekładami koptyjskimi (zwłaszcza w dialekcie bohairskim), a tak że kolejno ść ksi ąg zgodna z powstałym niewiele pó źniej kanonem Atanazego. Ponadto litery w tytułach ksi ąg uzyskuj ą kształty koptyjskie. Litera „mu” uzyskuje koptyjski kształt czasem nawet w tek ście zasadniczym, na ko ńcu linii, gdzie starano si ę oszcz ędza ć przestrze ń. W wieku VI przechowywany był w bibliotece w Cezarei razem z Kodeksem Synajskim . Świad- cz ą o tym noty marginalne i identyczny podział tekstu Dziejów . St ąd przekazany został do Konstanty- nopola, do Włoch trafił prawdopodobnie podczas soboru florenckiego (1438-1445). Uwzgl ędniony został w pierwszym katalogu Biblioteki Watyka ńskiej – zało żona w 1448 roku – sporz ądzonym w roku 1475, w którym figuruje pod pozycj ą 1209, a tak że w katalogu z 1481 roku 133 . Na pocz ątku XVI wieku stał si ę znany dla biblistów, przy okazji korespondencji jak ą Erazm z Rotterdamu prowadził z prefektem Watyka ńskiej Biblioteki. Nikt jednak nie znał jego rzeczywistej warto ści. Erazm został poinformowany najpierw przez Bombastiusa, prefekta Biblioteki Watyka ń- skiej, w 1521 roku, który wysłał mu dwa wyci ągi zawieraj ące J 4, 1-3 i J 5, 7-11 (bez Commy johanneum ). W 1533 roku, Juan Sepulveda wyliczył w li ście do Erazma 365 miejsc, w których Kodeks Watyka ński zgadza si ę z Wulgat ą, a ró żni od tekstu Erazma. W li ście Sepulvedy z roku 1534 Kodeks Watyka ński okre ślany jest jako Liber Pontificius . W rezultacie tej korespondencji Kodeks Watyka ński zdobył sobie reputacj ę starego r ękopisu greckiego zgodnym raczej z Wulgat ą ni ż textus receptus . Giulio Bartolocci (1613-1687), prefekt Biblioteki Watyka ńskiej, w 1669 roku sporz ądził cz ę- ściowy wyci ąg niektórych lekcji kodeksu, który jednak został opublikowany dopiero w 1819 roku. Jednak nie został sporz ądzony dokładnie, Bartolocci przepisuj ąc pomieszał linie i nie zastanawiał si ę

131 Ph. B. Payne – P. Canart, The Originality of Text-Critical Symbols in Codex Vaticanus , Novum Testamentum, Vol. 42, Fasc. 2 (Apr., 2000), ss. 105-113; G.S. Dykes, Using the „Umlauts” of Codex Vaticanus to Dig Deeper , 2006. 132 Ostatni rozdział Listu do Galacjan nosi numer 58, podczas gdy pierwszy rozdział Listu do Efezjan – numer 70. Numeracja jest niezakłócona do 2 Tes, który ko ńczy si ę rozdziałem 93, a nast ępuj ący dalej Hbr zaczyna si ę od rozdziału 59 i dochodzi do 64 rozdziału w 9, 14, na którym to wierszu r ękopis si ę urywa. 133 Skeat T.C., The Codex Vaticanus in the 15th Century , JTS 35 (1984), pp. 454-465. 43

nad tym, co przepisuje. Najwyra źniej te ż nie rozumiał tego, co przepisuje. Wykaz Bartolocciego przechowywany jest w Pary żu (BnF, No. 53). Badany był przez Scholza, Muralta i Tischendorfa, który porównał go z innymi wyci ągami. Drugi, bardziej ju ż dokładny, cz ąstkowy wykaz jego lekcji został sporz ądzony – na pro śbę Ben- tleya – przez Mico, po 1720 roku. Jedynym jego mankamentem było nie odró żnianie lekcji tekstowych pochodz ących a prima manu , od pó źniejszych not korektorskich. W latach 1788-1801 Birch sporz ądził trzeci wykaz wariantów tekstowych kodeksu dla niemal całego NT, za wyj ątkiem Łk i J. Zostały one wydane, w trzech partiach, w latach 1798-1801 w Kopenhadze 134 . Napoleon w 1809 roku sprowadził go wraz z cał ą bibliotek ą papiesk ą do Pary ża. Przegl ądał go w 1809 roku Johann Leonhard Hug (1765-1846), profesor z Freiburga badał go krótko i powierzchownie. Hug nie widział jednak potrzeby, aby tekst kodeksu na nowo skolacjonowa ć135 , poniewa ż nie cenił wysoko tekstu aleksandryjskiego 136 . A ż do połowy XIX wieku spierano si ę o to, który z kodek- sów jest starszy, A czy B 137 . W 1815 roku kodeks powrócił do Rzymu, a zainteresowanie biblistów kodeksem wzrosło. W 1843 roku Tischendorf uzyskał prawo wgl ądu na sze ść godzin 138 , w nast ępnym za ś roku Edward de Muralt na dziewi ęć godzin. W 1845 roku Tregelles uzyskał prawo wgl ądu, tym razem mógł ze ń korzysta ć przez pi ęć miesi ęcy, ale bez prawa sporz ądzania notatek 139 . Tregelles jednak zapami ętywał tekst, a po powrocie do pokoju, w którym zamieszkiwał zapisywał to, co zdołał zapami ęta ć140 . Po powrocie do Lipska wydał to, co zdołał zanotowa ć. Nie dopuszczanie biblistów do kodeksu, niech ęć rzetelnego skolacjonowania go, a nawet do zweryfikowania ju ż istniej ących skola- cjonowanych jego wyda ń i brak zainteresowania do wydania go metod ą facsimile był powodem fru- stracji, jak i rozmaitych podejrze ń ze strony biblistów (zwłaszcza protestanckich) 141 . W roku 1859 papie ż Pius XI wyraził zgod ę na sfotografowanie kodeksu. Wydany został w pi ęciu tomach latach 1868-1881, jednak ze wzgl ędu na niedoskonało ść wydania okre ślonyu został mianem „pseudo- facsimile”. W 1860 roku przez półtora godziny przegl ądał go Burgon i zbadał 16 jego fragmentów. W 1861 roku Alford, a w 1862 jego sekretarz Cure, zweryfikowali w ątpliwe partie kodeksu, które w wy-

134 Andreas Birch, Variae Lectiones ad Textum Actorum Apostolorum, Epistolarum Catholicarum et Pauli (Copenhagen 1798); Variae lectiones ad Apocalypsin (Copenhagen 1800); Variae Lectiones ad Textum IV Evangeliorum (Copenhagen 1801). 135 Hug J. L., Commentario de antiquitate codicis Vaticani , Freiburg 1810. 136 Hug J.L., Einleitung in die Schriften des N. T. , Stuttgart 1808. 137 “The Codex Vaticanus, No. 1209., contests the palm of antiquity with the Alexandrian manuscript” (Horn T.H., Introduc- tion to the Critical Study and Knowledge of the Holy Scripture , New York 1852, p. 224). 138 “Besides the twenty-five readings Tischendorf observed himself, Cardinal Mai supplied him with thirty-four more his NT of 1849. His seventh edition of 1859 was enriched by 230 other readings furnished by Albert Dressel in 1855.” (F.H. Scri- vener, A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament , Cambridge 1894, p. 111). 139 “It is true that I often saw the MS., but they would not allow me to use it; and they would not let me open it without searching my pockets, and depriving me of pen, ink, and paper; and at the same time two prelati kept me in constant conver- sation in Latin, and if I looked at a passage too long, they would snatch the book out of my hand.” (S.P. Tregelles, A Lecture on the Historic Evidence of the Authorship and Transmission of the Books of the New Testament , London 1852, p. 84). 140 “It was under such restrictions that it was impossible to do more than examine particular readings.” (S.P. Tregelles, An Introduction to the Textual Criticism of the New Testament , London 1856, p. 162). 141 Scrivener w 1861 roku napisał: "To these legitimate sources of deep interest must be added the almost romantic curiosity which has been excited by the jealous watchfulness of its official guardians, with whom an honest zeal for its safe preserva- tion seems to have now degenerated into a species of capricious wilfulness, and who have shewn a strange incapacity for making themselves the proper use of a treasure they scarcely permit others more than to gaze upon". (F. H. A. Scrivener, A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament , Cambridge 1861, p. 85). “The history of the Codex Vaticanus B, No. 1209, is the history in miniature of Romish jealousy and exclusiveness.” Cate- chesis Evangelica; bring Questions and Answers based on the “Textus Receptus” , T.L. Montefiore, London 1862, p. 272. 44

daniach facsimile uzyskiwały ró żne warianty 142 . Tischendorf w 1866 roku ponownie uzyskał prawo wgl ądu do kodeksu. W roku 1889 wydał go fototypicznie Giuseppe Cozza-Luzi w Rzymie i od tej pory stał si ę dost ępny dla bada ń naukowych 143 . Inne wydanie facsimile tekstu NT dokonane zostało w 1904 roku w Mediolanie. Jest jednym z najlepszych świadków tekstu LXX. W przypadku Ewangelii i Dziejów jest najlepszym reprezentantem tekstu aleksandryjskiego. W Ewangelii Łukasza i Jana jego tekst jest bardzo bliski dla 75144 . jednak w Listach Pawła raz po raz dochodzi do głosu tekst zachodni. Zauważalne s ą te ż ślady innych tekstów 145 . Skeat uwa żał, że był jednym z 50 egzemplarzy Biblii sporz ądzonych przez Euzebiusza, ale Konstantyn go odrzucił, poniewa ż nie posiadał kanonów Euzebiusza, nie zawie- rał 1-4 Ksi ąg Machabejskich i ze wzgl ędu na zbyt liczne poprawki korektorów 146 .

Kodeks Efrema C (04) Codex Ephraemi Syri rescriptus , zawiera 1/9 ST (tylko 64 kart) i 2/3 NT (145 kart). Liczba luk w NT przekracza 80, a dwóch krótkich ksiąg – 2 Tes i 2 J – brakuje w cało ści, Hbr umieszczony za 2 Tes, Apokalipsa post ępuje za Listami pasterskimi . Karty r ękopisu maj ą rozmiary 32 na 26 cm, na ka żdej stronie mie ści si ę tylko 1 kolumna tekstu i jest to najstarszy przykład tekstu jednoko- lumnowego. Kolumna stanowiona jest przez 40-46 linijek. Pisany jest brunatnym atramentem. Ewan- gelie poprzedzone zostały list ą τιτλοι . Jest jednym z czterech wielkich kodeksów biblijnych, pochodzi z pocz ątku V wieku i jest palimpsestem ( παλιν ψαω – znów pisz ę)147 . Tekst jest eklektyczny czasem aleksandryjski, czasem zachodni, czasem bizantyjski (zwłaszcza w Ewangeliach ). Ewangelie podzielone według sekcji Ammo- niusza. W Apokalipsie tekst jest bliski dla kodeksu A. Mt 16, 2-3 oznakowany został jako tekst w ąt- pliwy, dłu ższe zako ńczenie Marka oraz Łk 22, 43-44 przypadaj ą na utracone karty; J 5, 4 i pericope de adultera (J 7,53-8,11) zostały opuszczone przez skryb ę. Wyró żniono trzech korektorów C1 (CA), C2 (CB), i C3 (CC). Pierwszy z nich pracował nad kodeksem zanim ten opu ścił skryptorium. Drugi pracował w Palestynie na pocz ątku VI wieku, natomiast trzeci w Konstantynopolu w ko ńcu IX wieku. Trzeci korektor naniósł przydechy i akcenty, wstawił noty do czyta ń liturgicznych na marginesie, ponadto zrewidował w wielu miejscach tekst, aby przybli- żyć go do u żywanego w Konstantynopolu. W wieku XII jego tekst został starty, a na jego miejsce zapisano 38 traktatów Efrema (306-373) w przekładzie na j ęzyk grecki. Po upadku Konstantynopola, kodeks przewieziony został do Florencji, sk ąd Katarzyna Medycejska (1519-1589) sprowadziła go do Francji. W ko ńcu XVII wieku Pierre Allix zaobserwował, że pod zapisanym tekstem kryje si ę tekst biblijny. W 1710 sporz ądzono krótkie i niedokładne wyci ągi kodeksu dla zrewidowanego przez wydania Milla Novum Testamentum . Pierwszej, cało ściowej próby odczytania tekstu NT dokonał Johann Jakob

142 Alford H., Life by my Widow , pp. 310, 315. 143 Vercellonis C., J. Cozza, Bibliorum Sacrorum Graecus Codex Vaticanus , Roma 1868. 144 Calvin L. Porter, Papyrus Bodmer XV (P75) and the Text of Codex Vaticanus , JBL 81 (1962), pp. 363-376. 145 Hoskier H.C., Codex B and Its Allies, a Study and an Indictment , London 1914. 146 Skeat T.C., The Codex Sinaiticus, The Codex Vaticanus and Constantine , Journal of Theological Studies 50 (1999), 583- 625. 147 Wśród majuskułów liczba palimpsestów wynosi około 70. 45

Wettstein w 1716 roku, za sugesti ą Richarda Bentleya, który chciał przygotowa ć własne wydanie No- wego Testamentu. Wettstein wykorzystał skolacjonowany prez siebie tekst we własnym wydaniu No- wego Testamentu (1750-1751). Odczyt nie był doskonały, poza niektórymi partiami kodeksu. W latach 1834-1835 kodeks poddano chemicznej obróbce (żelazicyjanek potasowy), dla odnowienia pierwotnego tekstu. Wprawdzie nie przyniosło to zadowalaj ących wyników, a tekst biblijny stał si ę tylko nieznacznie lepiej czytelny. Jako efekt uboczny chemicznej obróbki pergamin kodeksu odbarwił si ę z koloru zielono-niebieskiego na czarno-brunatny. Fleck bezskutecznie usiłował odczyta ć tekst kodeksu. Tischendorf odczytał tekst kodeksu w cało ści i wydał go jako Codex Ephraemi Syri rescriptus sive Fragmenta Novi Testamenti (Leipzig 1843). Po Tischendorfie nikt go ju ż nie badał w sposób systema- tyczny. W roku 1956 kodeks został sfotografowany w ultrafiolecie i okazało si ę, że w dalszym ci ągu nie wszystkie partie jego tekstu s ą czytelne. Robert W. Lyon sporz ądził list ę korekt do tekstu Tischen- dorfa opublikowan ą w New Testament Studies (1958-1959). Przechowywany jest w Pary żu (BnF, Gr. 9) 148 .

Kodeks Bezy Dea (05) Codex Bezae Cantabrigiensis , stanowi go 406 kart (pierwotnie 534). Zawiera Ewange- lie oraz Dzieje w j ęzyku greckim i łaci ńskim (lewa strona po grecku, prawa po łacinie). Ewangelie zestawione synoptycznie w kolejno ści: Mt, J, Łk, Mk. Kompletny jest tylko Łk, brakuje: Mt 1, 1-20 6, 20 – 9, 2; 27, 2-12; J 1, 16 – 3, 26; Dz 8, 29 – 10, 14; 21, 2-10. 16-18; 22, 10-20. 29 – 28, 31; Listy powszechne ; ponadto trzy uzupełnienia w: Mt 3, 7-16; Mk 16, 15-20; J 18, 14 – 20, 13. Karty kodeksu maj ą wymiary 26 na 21,5 cm. Tekst stanowi jedn ą kolumn ę na stron ę, w ka żdej kolumnie po 33 linijki tekstu. Pierwsze trzy linijki ka żdej ksi ęgi pisane s ą czerwonym atramentem. Cytaty ST s ą oznakowane. Stosuje system kolometryczny. W greckim tek ście cz ęsto wyst ępuje hiatus, stosunkowo du żo bł ędów (w J 1,3 ΕΓΕΝΕΤΟ zamienił na ΕΝΕΓΕΤΟ , w Dz 1,9 ΥΠΕΛΑΒΕΝ zamie- nił na ΥΠΕΒΑΛΕΝ ), wskazuj ących że j ęzyk grecki nie był mocn ą stron ą kopisty 149 . Kodeks powstał około 400 roku. Pomi ędzy VI a XII wiekiem pracowało nad nim co najmniej dziewi ęciu korektorów. Przypuszczalnie w IX wieku jego wyblakły tekst naprawiono w Lyonie. Wtedy dodano oznakowanie sekcji według systemu Ammoniusza z Aleksandrii. Reprezentuje jeden z typów tekstu zachodniego i uchodzi za najlepszego przedstawiciela tego tekstu. Podobny dla ń tekst przekazuj ą minuskuły 614 i 2412. Tekst łaci ński nie pochodzi ani z Wulga- ty , ani ze starołaci ńskich przekładów, a relacja pomi ędzy tekstem greckim a łaci ńskim jest przyczyn ą ci ągłych sporów pomi ędzy krytykami tekstu. Zawiera tekst Mt 16,2b-3; Łk 22, 43-44 i Pericope de adultera bez oznakowania, i ż mo że to by ć tekst w ątpliwy. Przekazuje jedno z dłu ższych zako ńcze ń Mk, znaczne odchylenia tekstu w Łk, a zwłaszcza w Dz, których tekst obfituje w liczne dodatki. Tekst Dziejów zawiera o ponad 800 słów wi ęcej ni ż kodeks B, daje to 8,5% tekstu wi ęcej. W Mt 20, 28 zawiera dłu ższy dodatek: Ale wy dąż cie, by wzrasta ć z tego, co jest małe, a z wi ększego mniejszym by ć. Kiedy wejdziecie

148 Kenyon F.G., Our Bible and the Ancient Manuscripts (4th ed.) , London 1939; H.H. Oliver, A Textual Transposition in Codex C (Ephraemi Syri Rescriptus) , NTS LXXVI (1957), pp. 233-236. 149 Osburn C.D., Methodology in identifying patristic citations in NT Textual Criticism , Novum Testamentum XLVII, 4, pp. 313-343. 46

do domu wezwani na obiad, nie siadajcie na prominentnych miejscach, aby nie wszedł kto ś do- stojniejszy od ciebie i gospodarz nie przyszedł, i nie powiedział tobie: Usi ądź ni żej. I b ędziecie zawstydzeni. Lecz je śli usi ądziesz na ni ższym miejscu i przyjdzie do ciebie kto ś ni ższy, wtedy gospodarz powie tobie: Usi ądź wy żej. Będzie to dla ciebie korzystne. Dodatek ten zawarty jest tak że w kodeksie Φ, w r ękopisach reprezentuj ących tekst starołaci ński, syr c oraz kilku r ękopisach Wulgaty . Przypomina co do tre ści tekst Łk 14,8-10, zachodz ą jednak ró żnice co do słownictwa. Mk 1,41 zamiast: „A Jezus, zdj ęty lito ści ą, wyci ągn ął r ękę swoj ą (...)”, ma: „A Jezus rozgniewał si ę, wyci ągn ął r ękę swoj ą (...)”. Mk 16,4 nadmienia, że kamie ń, zamykaj ący grób Jezusa, nie mógł by ć ruszony przez dwudziestu m ęż czyzn. Genealogia Jezusa w Ewangelii Łukasza została uzgodniona z Ewangeli ą Mateusza oraz hebrajskim tekstem ST. W Łk 6,4 znajduje si ę unikalny dodatek: Tego samego dnia, widz ąc człowieka pracuj ącego w szabat, powiedział mu: Człowieku, je żeli wiesz co robisz, jeste ś błogosławiony, a je śli nie wiesz, jeste ś przekl ęty i przest ępujesz Prawo 150 . W Łk 24,6 brakuje: „Nie ma go tu, ale powstał” (zawarte to jest jednak w Markowej paraleli). Brak Łk 24,12 (paralelny do J 20,3-10). Opuszcza J 5,4. Cz ęść owych dodatków pochodzi z paralelnych tekstów Dziejów , b ądź innych ksi ąg NT. Inne, poprzez dodanie zaimków i rodzajników, maj ą na celu literackie udoskonalenie tekstu. Udoskonalany jest tekst ST-owych cytatów, w niektórych przypadkach ST-owe cytaty s ą rozwijane (np. w Dz 13,33 cytat z Ps 2,7 wydłu żony został o jeden wiersz). Niektóre z dodatków wzbogacają tekst Dziejów w szczegóły nie wyst ępuj ące nigdzie w NT. Dz 12,10 informuj ą, że od celi, w której siedział Piotr, do ulicy było siedem kroków. Według Dz 19,9 Paweł codziennie nauczał w szkole Tyrannosa „od 11 do 4 godziny”. Relacjonuj ąc postanowienia soboru apostolskiego opuszcza trzeci z czterech zakazów, zabraniaj ący spo żywania „tego, co zadławione” (Dz 15,20.29). W Dz 18,25 znajduje si ę wyst ępuj ący tylko w Kodeksie Gigas dodatek, informuj ący, i ż Apollos zapoznał si ę ze słowem Pa ńskim (zamiast "drog ą Pa ńsk ą") "w swej ojczy źnie" (tj. w Aleksandrii). Z kolei w Dz 18,27 "bracia" zostaj ą okre śleni jako "przebywaj ący w Efezie Koryntianie". Dodatki z Dziejów podnosz ą rol ę apostoła Piotra, marginalizuj ą pozycję kobiet w pierwotnym Ko ściele i sprawiaj ą wra żenie, że ich autor jest dobrze zaznajomiony z tradycj ą żydowsk ą. Boismard i Lamouille uwa żali, że ten sam autor napisał Dzieje Apostolskie w dwóch wersjach: według tekstu zachodniego (TO) i według tekstu aleksandryjskiego (TA). Pierwotnym jest jednak tekst Dziejów we- dług TO 151 . W.A. Strange uznał, że obie wersje Dziejów reprezentuj ą ten sam styl i t ę sam ą teologi ę, musz ą wi ęc pochodzi ć od tego samego autora. Łukasz zd ąż ył przygotowa ć jedynie robocz ą wersj ę z interlinearnymi i marginalnymi notami. Po jego śmierci wydawcy jego dzieła zdecydowali si ę na opu- blikowanie go w obu wersjach: dłu ższej i krótszej 152 . Rius-Camps i Read-Heimerdinger uznali, że

150 Zob. Nikias T., Das Agraphon vom „Sabbatarbeiter“ und sein Kontext: Lk 6:1-11 in der Textform des Codex Bezae Can- tabrigiensis (D) , Novum Testamentum XLIV,2, pp. 160-175. 151 Boismard M.-É. – A. Lamouille, Le texte occidental des Actes des Apôtres. Reconstitution et réhabilitation , 2 vol., Paris 1984. 152 Strange W. A., The Problem of the Text of Acts , (SNTS MS, 71), Cambridge 1992. 47

tekst kodeksu jest bardziej spójny i konsekwentny ni ż tekst aleksandryjski, który miał powsta ć jako reakcja przeciwko żydowskiej tradycji 153 . Nie ma zgody, co do miejsca powstania r ękopisu. Kipling proponował Egipt, natomiast Scrive- ner opowiadał si ę za galijskim pochodzeniem, poniewa ż tekst grecki nosi czasem ślady wpływu łaci- ny. J ęzyk łaci ńskiego przekładu miał jego zdaniem oddawa ć j ęzyk południowej Francji, na zachód od Alp. Tym samym kodeks miałby nie opuszcza ć Francji (a ż do prawdopodobnej wizyty w Trydencie). Wśród innych zgłoszonych propozycji pojawiały si ę wskazania na Rzym, południowe Włochy i Afry- kę Północn ą. Parker zaproponował Bejrut około 400 roku 154 . Ostatnia propozycja jest najbardziej prawdopodobna ze wzgl ędu na elementy staro-syryjskie w Kodeksie Bezy 155 . Przez wiele stuleci przechowywany był w klasztorze św. Ireneusza w Lyonie. Prawdopodobnie był cytowany na soborze trydenckim w 1546 roku przez biskupa Guillaume Duprat z Clermont 156 . Stefanus uzyskał wykaz niektórych jego wariantów tekstowych „od przyjaciół we Włoszech” – jak to sam okre ślił – i wykorzystał w swoim wydaniu Nowego Testamentu z 1550 roku – pod symbolem β – ale bezpo średniego dost ępu do kodeksu nie miał. W 1562 roku po zdobyciu Lyonu przez hugenotów, Teodor Beza wszedł w posiadanie kodeksu i wykorzystał go w swoim wydaniu Nowego Testamentu z roku 1565. Wykorzystał go podwójnie, raz jako Kodeks Bezy i raz jako β Stefanusa. W 1581 roku podarował go Uniwersytetowi w Cambridge, gdzie przechowywany jest po dzi ś dzie ń (Univ. Libr. Nn. II 41). St ąd w nazwie kodeksu pojawił si ę człon Cantabrigiensis . Tekst kodeksu został wydany przez T. Kipling w 1793 roku, jednak z pewnymi bł ędami, nast ępnie przez Scrivenera w 1864 oraz w 1889 roku (fototypicznie) 157 . W 27-30 czerwca 1994 roku odbyło si ę kolokwium w Lunnel podsumowuj ące trzysta lat bada ń nad Kodeksem Bezy 158 .

Kodeks z Clermont Dp (06) Codex Claromontanus , na 533 kartach, zawiera z pewnymi opuszczeniami Listy Pawła w j ęzyku greckim i łaci ńskim (lewa strona w j ęzyku greckim, prawa w łaci ńskim). Kol i Flp zamienione zostały miejscami, Hbr znajduje si ę po Flm. Dwie jego karty (162-163) s ą palimpsestem, pocz ątkowo były zapisane fragmentem Faetonu . Pierwsze trzy linijki ka żdej ksi ęgi oraz cytaty ST pisane na czerwono (za wyj ątkiem Hbr). Pochodzi z VI wieku. Claromontanus podobny jest w układzie do Cantabrigiensis , ma zbli żony format (24,6 na 19,5 cm), pisany jedn ą kolumn ą, a sporz ądzono go w tym wła śnie celu, aby uzupełni ć Cantabrigiensis w zakresie Listów Pawła. Przekazuje tekst zachodni. W zako ńczeniu dołączono – wcze śniejszej daty – wykaz ksi ąg świ ętych Starego i Nowego Te- stamentu – Catalogus Claromontanus . Lista opuszcza Flp, 1 i 2 Tes, Hbr, zawiera natomiast List Bar- naby , Pasterz Hermasa , 3 List Pawła do Koryntian , Dzieje Pawła , Apokalips ę Piotra . Kodeks został pó źniej dwukrotnie przepisany (D abs1 Sangemanensis , IX wiek; D abs2 , X wiek).

153 Rius-Camps J. – J. Read-Heimerdinger, The Message of Acts In Codex Bezae: A Comparison with the Alexandrian Tradi- tion , Vol. 1: Act 1.1-5.42: Jerusalem, JSNTS 257, London 2004, pp. xii + 377. 154 Parker D.C., Codex Bezae: An Early Christian Manuscript and its Text , Cambridge University Press, 1992. 155 Chase F.H., The Old Syriac Element in the Text of Codex Bezae , Gorgias Press, 2004. 156 Berchin W., Grecko-łaci ńskie średniowiecze. Od Hieronima do Mikołaja z Kuzy , przeł. K. Liman, TUM, Gniezno 2003, s. 21. 157 Harris J. R., Codex Bezae. A Study of the so-called Western Text of the New Testament , At the University Press, Cam- bridge 1891. 158 Codex Bezae. Studies from the Lunel Colloquium, June 1994 , ed. D.C. Parker & C.-B. Amphoux, Leiden: Brill, 1996. 48

Przechowywany był w Clermont, gdzie w 1656 roku znalazł Teodor Beza. Jako pierwszy odczytał go Tischendorf i wydał w 1852 roku 159 . Obecnie przechowywany jest w Pary żu (BnF Gr. 107).

Kodeks Bazylejski Ee (07) Codex Basilensis , nazwa pochodzi od Bazylei, miejsca jego przechowywania. Zawiera niemal kompletny tekst czterech Ewangelii, z niewielkimi lukami w Łukaszu . Stanowi go 318 kart, o rozmiarach 23 na 16,5 cm. Zawiera sekcje Ammoniusza i kanony Euzebiusza, jakkolwiek za ka żdym razem podane s ą referencje do paralelnych perykop i tym samym tablice Euzebiusza nie s ą konieczne. Teksty Mt 16, 2-3; Łk 22, 43-44; 23, 34; J 8,2-11 oznakowane zostały asteryskiem, informuj ącym że są to teksty sporne. Pisany starannie, kształt liter jest dokładny. Przekazuje czysty tekst bizantyjski, we wczesnej jego postaci (w bliskiej relacji do kodeksów U i ), jakkolwiek kwestionuje autentyczno ść tekstów odrzucanych przez tekst aleksandryjski. Skola- cjonowany został przez Wettsteina i przez Tischendorfa oraz Tregellesa 160 . Od XVIII wieku cytowany jest w drukowanych wydaniach greckiego Novum Testamentum. Datowany jest na VIII wiek. W Bazylei znalazł si ę w roku 1431, podczas synodu florenckiego. Kardynał Jana Ragusio (1380-1443) podarował go dla zakonu dominikanów. W 1559 roku przekazany został wraz z innymi r ękopisami (m.in. minuskuł 1) do biblioteki Uniwesrytetu w Bazylei i jest tam odt ąd przechowywany (Univ. Bibl., AN III 12).

Kodeks Laudianus Ea (08) Codex Laudianus . Nazwa pochodzi od arcybiskupa W. Laudy. Zawiera niemal kompletny grecko-łaci ński tekst Dziejów (z luk ą w 26, 29 – 28, 26), na 227 kartach (27 na 22 cm). Pisany w dwóch kolumnach na stron ę. Na tej samej stronie znajduje si ę kolumna z łaci ńskim tekstem (lewa kolumna) i kolumna z greckim (prawa kolumna). Jest najstarszym r ękopisem zawieraj ącym tekst Dz 8,37 (wyznanie wiary Etiopczyka). Zawiera tekst mieszany, najcz ęś ciej bizantyjski, cz ęsto jednak dochodzi do głosu tekst zachodni zgodny z kodeksem D i od czasu do czasu tekst aleksandryjski. Powstał po roku 534, prawdopodobnie na Sardynii, a przed 716 rokiem, kiedy to w oparciu o ten kodeks Beda Venerabilis napisał komentarz Expositio Actuum Apostolorum Retractata . W nieznany sposób dostał si ę do klasztoru Pirmina w Hornbach w Palatynacie, a nast ępnie do biblioteki kate- dralnej w Würzburgu. W roku 1631, podczas wojny trzydziestoletniej, Szwedzi zdobyli Würzburg i przekazali r ękopis dla arcybiskupa Canterbury, Williama Laudy (1573-1645), który podarował go w 1636 roku Bodleian Library w Oksfordzie, gdzie znajduje si ę po dzi ś dzie ń (Laud. Gr. 35). Thomas Hearne w 1715 roku wydał cały tekst kodeksu. Nowe wydanie zostało przygotowane przez Tischen- dorfa w 1870 roku, który dla tego wydania polecił wykroi ć specjaln ą czcionk ę161 .

159 Tischendorf C., Codex Claromontanus , Leipzig 1852; A. Souter, The Original Home of Codex Claromontanus , JTS VI (1904-1905), pp. 240-243; F.G. Kenyon, Our Bible and the Ancient Manuscripts (4th ed.) , London 1939; J.M. Bover, Textus Codicis Claromontani in epistola and Galatas , Biblica XII (1931), pp. 199-218; H.J. Vogels, Der Codex Claromontanus der Paulinische Briefe , in: H.G. Wood (ed.), Amicitiae corolla (Harris Festschrift), London 1933, pp. 274-299. 160 Champlin R., Family E and its Allies in Matthew , S & D XXIII, Salt Lake City, 1967; J. Geerlings, Family E and its Allies in Mark , S & D XXXI, Salt Lake City, 1968; J. Geerlings, Family E and its Allies in Luke , S & D XXXI, Salt Lake City, 1968; F. Wisse, Family E and the Profile Method , Biblica 51 (1970), pp. 67-75. 161 K. Tischendorf, Codex Laudianus , Monumenta sacra inedita , IX, Leipzig 1870. 49

Kodeks Boreelianus Fe (09) Codex Boreelianus ; zawiera cztery Ewangelie z licznymi lukami, zwłaszcza w Mate- uszu . Zaczyna si ę od Mt 9, 1, a ko ńczy na J 13, 34. Najwi ęcej braków jest w Ewangelii Łukasza . Wie- le kart jest pofragmentowanych. W czasach Wettsteina zaczynał si ę od 7, 6, a brakowało jedynie kart z Mt 8, 25 i Mk 11, 6-16. Stanowi go 204 kart (28 na 22 cm). Zwykle datowany jest na IX wiek. Pale- ograficznie bliski jest dla Kodeksu Seidelia ńskiego I . Zawiera sekcje Ammoniusza, brak kanonów Euzebiusza. Często wyst ępuje hiatus. Nagłówki pisane s ą czasem złotym atramentem, ale najcz ęś ciej czerwonym. Sekcje Ammoniusza pisane s ą czerwonym atramentem. Przywiózł go ze Wschodu do Holandii Jan Boreel (1577-1629), holenderski ambasador na dwo- rze Jakuba I, króla Anglii. W 1730 roku wykorzystał go Wettstein w swoim wydaniu NT. Przez wiele lat był w r ękach prywatnych wła ścicieli i w tym czasie cz ęść jego kart zagin ęła. W roku 1823 odnalazł go w Arnhem Judocus Heringa (1765-1840), który te ż go skolacjonował 162 . W 1841 roku badał go Tischendorf. Od 1830 roku przechowywany jest w Utrechcie (Univ. Bibl. Ms 1). Przekazuje klasyczny tekst bizantyjski i jest wa żnym jego świadkiem.

Kodeks Augiensis Fp (010) Codex Augiensis . Nazwa Augiensis pochodzi od wyspy na jeziorze Bode ńskim, nazy- wanej po alema ńsku Sindleozesauua , co w zlatynizowanej formie brzmiało Augia. Dzisiaj wyspa nosi nazw ę Reichenau. Kodeks zawiera Listy Pawła w j ęzyku greckim i łaci ńskim (brakuje Hbr). Brakuje pocz ątku i kodeks zaczyna si ę w Rz 3, 19, w dalszych partiach tekst posiada cztery luki (1 Kor 3, 8- 16; 6, 7-14; Kol 2, 1-8, Flm 21-25). Datowany na IX wiek. Stanowi go 136 kart (23 na 19 cm). Prze- chowywany jest w Cambridge (Trinity College B XVII). Opuszczony tekst Rz 16, 25-27. Kształty łaci ńskich liter wskazuj ą na anglosaskie zwi ązki. Kształty liter greckich s ą charakterystyczne dla zachodniej kaligrafii. W tek ście greckim grecka litera Π zast ępowana jest czasem łaci ńsk ą P, kopista nie był świadomy ró żnicy pomi ędzy greckimi literami ω i ο. Spacje bywaj ą stawiane w środku greckich słów. Wszystko to wskazuje na słab ą znajomo ść greckiego przez skryb ę. Przekazuje tekst zachodni w bliskiej relacji do Boernerianus , luki w tek ście w obu r ękopisach pokrywaj ą si ę, za wyj ątkiem dwóch pierwszych, poniewa ż Augiensis nie zawiera pocz ątkowych kart, które obejmuj ą dwie pierwsze luki z Boernerianus. Hbr jest tylko po łacinie. Na ostatniej karcie r ęko- pisu, skryba napisał: Tu domine uniuersorum. qui nullam habes indigentia m. Powstał pó źniej ni ż Boernerianus , jednak jego tekst oceniany jest wy żej. Po soborze w Kon- stancji stał si ę własno ści ą prywatn ą. W 1718 roku nabył go Richard Bentley (1662-1742), profesor z Cambridge, od L.C. Mieg, z Heidelbergu. Na ostatniej dodanej karcie Bentley zanotował: Monasterium Augiae in Belgis ubi institutus est goddeschalcus . Tekst kodeksu wydał Scrivener w 1859 roku 163 , a w 1871 roku tak że Hort w Journ. Philol .

162 J. Heringa, Disputatio de Codice Boreeliano nunc Rheno-Trajectino , ed. H.E. Vinke, Utrecht 1843. 163 F.H. Scrivener, Contributions to the Criticism of the Greek New Testament bring the introduction to an edition of the Codex Augiensis and fifty other Manuscripts , Cambridge 1859. 50

Kodeks Seidelia ński I Ge (011) Codex Seidelianus I, nazywany te ż kodeksem Wolfii A , albo Harleianus . Zawiera cztery Ewangelie , z licznymi lukami (Mt 1, 1 – 6, 6; 7, 25 – 8, 9; 8, 23 – 9, 2; Mt 28, 18 – Mk 1,13; Mk 14, 19-25; Łk 1, 1-13; 5, 4 – 7, 3; 8, 46 – 9, 5; 12, 27-41; 24, 41-53, J 18, 5 – 19; 19, 4-27). Trzy krót- kie partie owych luk zostały uzupełnione przez pó źniejszego korektora. Paleograficznie datowany na IX wiek (wiek X równie ż jest brany pod uwag ę), stanowi go 252 kart (25,7 na 21,5 cm). Pisany mał ą uncjał ą, w dwóch kolumnach na stron ę, 21 linijek w kolumnie. Tekst został podzielony według sekcji Ammoniusza, ale nie ma odniesie ń do kanonów Euzebiusza. Przekazuje tekst bizantyjski, z wielk ą liczb ą nie-bizantyjskich lekcji bliskich dla tekstu cezarejskiego. Kodeks przywiózł ze Wschodu Andrew Erasmus Seidel w XVII wieku. Na pocz ątku XVIII wieku jego wła ścicielem był J.C. Wolff, który w 1723 roku opublikował niektóre jego fragmenty 164 . Jedn ą z jego kartek Wolff podarował Bentleyowi, znajduje si ę ona teraz w Cambridge (Trinity Colle- ge, B. XVII. 20). Pozostałe karty kodeksu nale żały do biblioteki Roberta Harleya, dzisiaj przechowywane s ą w Londynie (Brit. Libr., Harley 5684).

Kodeks Boernerianus Gp (012) Codex Boernerianus , Listy Pawła (bez Hbr), sze ść luk w tek ście (Rz 1, 1-4; 2, 17-24; 1 Kor 3, 8-16; 6, 7-14; Kol 2, 1-8, Flm 21-25), ko ńczy si ę nagłówkiem Προς Λαουδακησας αρχεται επιστολη (z łaci ńskim przekładem ad Laudicenses incipit epistola ), ale brakuje kart apokryficznego listu. Tekst bilingwiczny – grecko-łaciński, interlinearny, tekst łaci ński pisany jest minuskuł ą. Tekst łaci ński jest dosłownym przekładem. Stanowi go 99 kart (25 cm na 19 cm). Datowany jest na wiek IX. ST-owe cytaty s ą oznakowane (>), a łaci ńskie noty identyfikuj ą ksi ęgę z której pochodz ą cytaty (np. Iesaia). Stosuje inicjały w regularnej cz ęstotliwo ści wedle stychometrycznego porz ądku. Inicjały kolorowane s ą żółtym, czerwonym i ró żowym atramentem. Niektóre litery uzyskuj ą czasem kształt minuskułów ( α, κ, ρ), ale s ą tej samej wielko ści, co uncjały. W łaci ńskim przekładzie litery: r, s, t uzyskuj ą kształty charakterystyczne dla alfabetu anglosaskiego. Opuszcza tekst Rz 16, 25-27, ale skryba pozostawił woln ą przestrze ń dla tych wierszy w Rz 14, 23. Kodeks nie stosuje zwrotu εν Ρωη , w Rz 1,7 zamienia go na εν αγαπη , natomiast w 1,15 – opuszcza. Boernerianus przekazuje tekst zachodni, współczesne naukowe wydania tekstu NT, traktuj ą go jako siódmego wa żnego świadka tekstu Listów Pawła . Grecki tekst kodeksu podobny jest do Augiensis (łaci ński jest ró żny). R. Bentley jako pierwszy zauwa żył podobie ństwo obu kodeksów. Griesbach s ądził, że Augiensis został przepisany z Boenerianus przed jego modyfikacj ą. Tischendorf uznał, że oba zostały przepisane z tego samego r ękopisu. Scrivener wyliczył jednak 1982 ró żnic pomi ędzy kodeksami. 578 uznał za bł ędy kopisty, 967 wynika ze zmiany samogłosek (wł ączaj ąc itacyzm), 166 dotyczy zmiany spółgłosek, 71 ma charakter gramatyczny, 32 – brak lub obecno ść rodzajnika, a 168 – usuni ęcie wariantów. Ró żnice nie s ą wielkie, ale wspólnego przodka (X) nale ży przesu- nąć , o jedno albo dwa ogniwa wstecz. Wspólny przodek nie miał rozdzielonych słów, nie zawierał Listu do Hebrajczyków i posiadał luki zgodne z kodeksem G p. Historia kodeksu aż do wieku XVII pozostaje nieznana. Sporz ądzony został prawdopodobnie

164 J.C. Wolf, Anecdota graeca , Hamburg 1723, III, pp. 48-92. 51

przez iroszkockiego mnicha w klasztorze Św. Gallena w Szwajcarii. Przyjmuje si ę, że s ą to lata 850- 900. W roku 1670 był w posiadaniu P. Juniusa w Lejdzie, a w 1705 zakupił go, za sum ę 142 gulde- nów, Ch.F. Boerner z Lipska (st ąd jego nazwa). W roku 1718 wypo życzył go R. Bentley. Wydany został w 1791 roku przez Ch.F. Matthaei z wiernym oddaniem układu linijek kodeksu 165 . Metod ą facsimile wydał go w 1909 roku A. Reichardt 166 i jest to jeden z najlepiej sfotografowanych średnio- wiecznych r ękopisów 167 . Podczas bombardowania Drezna w 1945 roku trzymany był w piwnicy zala- nej przez wod ę, w wyniku czego jego tekst uległ znacznym uszkodzeniom. I dlatego najlepszym źró- dłem tekstu r ękopisu jest dzisiaj facsimile z roku 1909. Niektórzy badacze s ą zdania, że tworzył jedn ą cało ść z zawieraj ącym Ewangelie Sangallensis (037). Łączy je ten sam charakter pisma, ten sam format pergaminu, interlinearny tekst, ten sam czas i miejsce pochodzenia. Ró żni je natomiast reprezentowanie innych rodzin tekstowych. Oba manuskryp- ty przechowywane s ą w Dre źnie (Sächsischen Landesbibliothek A 145b). Na folio 23v, w dolnej nocie marginalnej zapisany został w j ęzyku iryjskim wiersz:

Podró ż do Rzymu, [podró ż do Rzymu] Wiele kłopotów, niewiele korzy ści, To, czego szukasz tutaj, Je śli nie we źmiesz z sob ą, nie znajdziesz nigdy Wielkie szale ństwo, wielki obł ęd, Wielkie burzenie rozs ądku, wielki obł ęd, Skoro pod ąż asz do śmierci, Trwaj w nieposłusze ństwie wobec Syna Marii 168 .

Kodeks Seidelia ński II He (013) Codex Seidelianus II ; nazwany tak od imienia A. Seidel, który sprowadził go ze Wschodu. Bywał te ż okre ślany jako Wolfii B , od pierwszego znanego jego wła ściciela. Zawiera tekst czterech Ewangelii, z dziesi ęcioma lukami (Mt 1, 1 – 15, 30; 25, 33 – 26, 3; Mk 1, 32 – 2, 4; 15, 44 – 16, 14; Łk 5, 18-32; 6, 8-22; 10, 2-19; J 9, 30 – 10, 25; 18, 2 – 18; 20,12-25), na 194 pergaminowych kartach (22 x 18). Tekst pisany jedn ą kolumn ą na stron ę, 30 linijek w kolumnie. Paleograficznie datowany jest na IX wiek. Zawiera sekcje Ammoniusza, ale nie ma kanonów Euzebiusza. Przywieziony został ze Wschodu wraz z Kodeksem Seidelia ńskim I . Przewa żaj ąca cz ęść kodeksu przechowywana jest dzi ś w Hamburgu (Univ. Bibl., Cod 91), jedna za ś jego karta znajduje si ę w Cambridge (Trinity College Library, B.XVII.20,21), poniewa ż Bentley tej jednej kartki nigdy nie zwrócił poprzedniemu wła ścicielowi. Przekazuje tekst bizantyjski, z niewielką liczb ą nie-bizantyjskich naleciało ści, bliski dla Kodeksu Bazylejskiego . Tworz ą razem rodzin ę E.

165 Matthaei C.F., XIII epistolarum Pauli codex Graecus cum versione latine veteri vulgo Antehieronymiana olim Boerneria- nus nunc bibliothecae electoralis Dresdensis , Meissen, 1791. 166 Reichardt A., Der Codex Boernerianus. Der Briefe des Apostels Paulus , Verlag von Karl W. Hiersemann, Leipzig 1909. Dost ępny na: http://www.csntm.org/Manuscripts.aspx. 167 Berchin W., Grecko-łaci ńskie średniowiecze. Od Hieronima do Mikołaja z Kuzy, przeł. K. Liman, TUM, Gniezno 2003, s. 22. 168 Por. F.H.A. Scrivener, A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament , 4th ed. (1894), p. 180. 52

Codex Mutinensis Ha (014) Codex Mutinensis ; zawiera Dzieje z czterema lukami (1,1-5,28; 9,39-10,19; 11,36- 14,3; 27,4-28,31) na 43 pergaminowych kartach (33 x 23 cm). Pisany jedn ą kolumn ą na stron ę, 30 linijek na stron ę. Trzy pierwsze luki uzupełnione zostały minuskuł ą, czwarta majuskuł ą (XI wiek). Datowany jest na IX wiek. Na marginesach zawarte s ą scholia. Przekazuje tekst bizantyjski. Kodeks zawiera te ż Listy powszechne i Listy Pawła pisane minuskuł ą i nosz ą oznakowanie 2125. Scrivener datował je na XII wiek. Przechowywany jest w Mediolanie (Biblioteca Estense, G.196 II.G.3).

Codex Coislinianus Hp (015) Codex Coislinianus , bywał te ż okre ślany jako Euthalianus . Nazwa Coislinianus pochodzi od drugiego wła ściciela kodeksu, Henri-Charles du Cambout de Coislin (1664–1732), biskupa Metz. Kodeks zawiera na 41 kartach Listy Pawła (fragmenty) w kolejno ści: 1 i 2 Kor, Ga, Kol, 1 Tes, Hbr, 1 i 2 Tm, Tt na 41 pergaminowych kartach (30 x 25 cm). Brakuje Rz, Flp, Ef, 2 Tes i Flm, pozo- stałe listy zachowały si ę we fragmentach. Pisany jedn ą kolumn ą na stron ę, 16 linijek na stron ę, bardzo wielk ą, kwadratow ą uncjał ą (1,5 cm) tak, że niewiele słów mie ści si ę w jednej linijce. Stosuje stychometri ę, jest najwcze śniejszym kodeksem stosuj ącym podział Eutaliusza. Prawdopodobnie powstał w VI wieku w Cezarei. Jaki ś czas potem trafił do Wielkiej Ławry na Athosie, nie był tu jednak przedmiotem troski. W roku 975 cz ęść kart posłu żyła jako cz ęść okładki dla innych r ękopisów (nazwane pó źniej Fragmenta Mosquensia ). 14 innych kart, nazwane pó źniej Frag- menta Coisliniana , zostały do tego celu u żyte w 1218 roku. Karty kodeksu poniewierały si ę w ró żnych pomieszczeniach klasztoru. W efekcie tego r ękopis uległ zniszczeniu, pismo wyblakło, zachowały si ę za ś jedynie niektóre jego karty. 14 z nich, Fragmenta Coisliniana , nabył Pierre Séguier (1588-1672), stały si ę one pó źniej cz ęś ci ą Fonds Coislin 169 . Po po żarze w roku 1793 dwie karty okazały si ę nagle w Petersburgu. Od roku 1795 przechowywane s ą one we Francuskiej Bibliotece Narodowej. W XIX wieku znaleziono kolejne karty kodeksu, zabrane zostały do Rosji. Dzisiaj różne cz ęś ci kodeksu przechowywane s ą w ośmiu miejscach, siedmiu bibliotek, sze ściu miast Europy. 22 karty w BnF, w dwóch kolekcjach (Suppl. Gr. 1074 i Coislin 202), 8 kart przecho- wywanych jest w Wielkiej Ławrze na górze Athos, 3 w Petersburgu, 3 w Moskwie (w dwóch bibliotekach), 3 w Kijowie i 2 w Turynie. Przekazuje tekst aleksandryjski z naleciało ściami tekstu bizantyjskiego 170 . Tekst r ękopisu wydany został przez Kirsopp Lake’a ( Facsimiles of the Athos Fragments of the Codex H of the Pauline Epistles , Oksford 1905).

Kodeks Freerianus I (016) Codex Freerianus , nazywany te ż bywa Waszyngto ńskim. Zawiera fragmenty wszystkich Listów Pawła, za wyj ątkiem Listu do Rzymian (Hbr nast ępuje po 2 Tes). Pochodzi z V wieku. Pier-

169 Kolekcja ok. 400 r ękopisów greckich zgromadzonych przez Pierre Séguier (1588–1672), kanclerza Francji. Po jego śmierci stała si ę własno ści ą Charles de Coislin (1664–1732), pó źniejszego biskupa Metz. Od roku 1795 nale ży do Francu- skiej Biblioteki Narodowej. Martin de Leeuw, Der Coislinianus 345 im Kloster Megisti Lavra (Athos), Zeitschrift für Papy- rologie und Epigraphik 131 (2000): 58–64. 170 Omont M. H., Notice sur un très ancien manuscrit grec en onciales des Epîtres de Paul, conservé à la Bibliothèque Na- tionale, 1889; J.A. Robinson, Euthaliana, Texts and Studies , III. 3, Cambridge 1895, pp. 34-43; H. S. Murphy, On the Text of Codices H and 93 , JBL, Vol. 78, No. 3 (1959), pp. 228-232, 235-237. 53

wotnie zawierał około 208-212 kart (25 x 20 cm), z których zachowało si ę jedynie 84 w kiepskim, fragmentarycznym stanie. Przekazuje wczesny tekst aleksandryjski, bli ższy dla kodeksu ℵ ni ż B. Bi- zantyjskie naleciało ści stanowi ą około 4% tekstu, naleciało ści zachodnich jest jeszcze mniej. Kodeks nabyty został przez C. L. Freera w 1906 roku, wraz z W (032) i przechowywany jest razem z nim w Smithsonian Institution w Waszyngtonie (Freer Gallery of Art 06.275). Tekst wydany został w 1921 roku przez H. A. Sanders 171 . Pomimo, i ż tekst jest wysokiej jako ści, jego fragmentaryczno ść powoduje, że jest mało u żyteczny w krytyce tekstu. U żyteczno ść ta wzrasta po zrekonstruowaniu brakuj ących fragmentów 172 .

Kodeks Cypryjski Ke (017) Codex Cyprius , zawiera pełny tekst czterech Ewangelii na 267 kartach (26 x 19 cm). Pisany nieregularn ą uncjał ą, datowany jest na IX/X wiek. Tekst jest dzielony według sekcji Ammo- niusza, ale brak odniesie ń do kanonów Euzebiusza. W 1637 roku przywieziony został z Cypru do Pa- ry ża, gdzie jest odt ąd przechowywany (BnF, Gr. 63). Przekazuje tekst bizantyjski, z szeregiem przed- bizantyjskich wariantów. Wraz z kodeksem 041 tworzy rodzin ę tekstualn ą Π173 .

Kodeks Moskiewski Kap (018) Codex Mosquensis ; zawiera Listy powszechne i Listy Pawła (z Hbr), z dwoma lukami (Rz 10, 18 – 1 Kor 6, 13; 1 Kor 8, 7-11). Pierwotnie zawierał równie ż Dzieje , które zagin ęły. Stanowi go 288 kart (33,8 x 24,2). Tekst opatrzony został minuskułowym komentarzem na marginesach. Da- towany jest na IX/X wiek. Pochodzi z Athos, przechowywany jest obecnie w Moskwie (Gos. Ist. Muz., V. 93, S. 97). Przekazuje tekst bizantyjski, bliski dla kodeksu 0151, a za przykład zgodno ści kodeksów podawany jest List do Galacjan 174 .

Kodeks Regius Le (019) Codex Regius ; zawiera Ewangelie , z 5 lukami (Mt 4, 22 – 5, 14; 28, 17-20; Mk 10, 16- 30; 15, 2-20; J 21, 15-25). Stanowi go 257 pergaminowych kart (23,5 na 17 cm). Pisany w dwóch kolumnach na stron ę. Kształt liter przypomina koptyjski. Datowany jest na VIII wiek. Oprócz długie- go zako ńczenia Mk 16, zawiera tak że alternatywne krótkie zako ńczenie. Opuszcza tekst J 7,53 – 8,11. Litery s ą proste, ciasno uło żone, charakterystyczne dla pó źnej uncjały. Stosowany jest akcent, lecz cz ęsto w nieodpowiednich miejscach i dlatego s ądzi si ę, że kodeks sporz ądzony został przez skryb ę, który miał ograniczon ą znajomo ść greckiego. Obecne s ą sekcje Ammoniusza, kanony Euze- biusza, τιτλοι oraz κεφαλαια . Przekazuje tekst aleksandryjski cz ęsto zgodny z 75 , B i ℵ, jednak pierwsza połowa Ewangelii Mateusza (1, 1 – 17, 26) reprezentuje tekst bizantyjski. Powstał prawdopodobnie w Egipcie, skryba bardziej był wprawiony do pisania po koptyjsku ni ż

171 Sanders H. A., The New Testament Manuscripts in the Freer Collection , The Macmillan Company, New York – London 1918. 172 Hurtado L. W., The Freer Biblical Manuscripts: Fresh Studies of an American Treasure Trove , Society of Biblical Litera- ture, 2006; Two New Textual Variants from the Freer Pauline Codex (I) , JBL 123/4 (2004), 737-740. 173 Bousset W., Die Gruppe K, Π (M) in den Evangelien , in: Textkritische Studien zum Neuen Testament , T & U 114, Leipzig 1894, pp. 111-135; Lake S., Family Π and the Codex Alexandrinus. The Text According to Mark , S & D V, London 1937. 174 Leroy J., Un témoin ancien des petits catéchèses de Théodore Studite , 'Scriptorium' 15 (1961), pp. 36-60. 54

grecku. Codex Regius cytowany był jako η’ przez Stefanusa w Editio Regia , jego tekst wydany został w 1846 roku przez Tischendorfa ( Monumenta sacra inedita ), jednak z bł ędami. Ponownie wydał go H. Omont w 1892 i 1896. Pomimo pó źnego wieku, uchodzi jest za czwartego wa żnego świadka tekstu Ewangelii (po 75 , B i ℵ). Przechowywany jest w Pary żu (BnF, Gr. 62).

Codex Angelicus La (020) Codex Angelicus , nazw ę otrzymał od Biblioteca Angelica w Rzymie, w której jest przechowywany (numer katalogu: 39). Stanowi go 189 kart (27 na 21,5 cm), zawiera Dzieje (luka w 1, 1 – 8, 10), Listy powszechne , Listy Pawła (Hbr urywa si ę na 13, 10). Datowany na IX wiek. Przekazu- je wczesny tekst bizantyjski, z niewielk ą liczb ą obcych wariantów.

Codex Campianus M (021) Codex Campianus ; zawiera pełny tekst czterech Ewangelii. Stanowi go 257 kart (22 na 16,3 cm, datowany jest na IX wiek. Nazw ę Campianus pochodzi od Francois de Camps, który poda- rował go Ludwikowi XIV w roku 1707. Pismo nieregularne, kanony Euzebiusza, noty marginalne pisane s ą w j ęzykach: greckim, arabskim i słowia ńskim. Przekazuje tekst bizantyjski, z pewn ą liczb ą cezarejskich naleciało ści. Przechowywany jest w Pary żu (BnF Gr. 48).

Kodeks Petropolitanus purpureus N (022) Codex Petropolitanus purpureus ; zawiera tekst czterech Ewangelii, z licznymi lukami. Pochodzi z VI wieku, na 231 kartach (32 na 27 cm). Pergamin został nas ączony purpur ą, pisany srebrnym atramentem, imiona świ ęte (ΙΣ , ΘΣ , ΚΣ , ΥΣ i ΣΤΗΡ ) pisane są złotym atramentem. Litery są wielkie, regularne, z predylekcj ą do okr ągłych kształtów. Wraz z kodeksami Φ, O, and Σ tworzy grup ę purpurowych uncjałów. Tekst dzielony według sekcji Ammoniusza, z odniesieniami do kanonów Eu- zebiusza, w górnej cz ęś ci, ponad tekstem zamieszczone zostały τίτλοι . Opuszcza teksty Łk 22,43-44 i J 7,53 – 8,11, Tekst reprezentuje tradycj ę bizantyjsk ą, w jego wczesnej fazie. Powstał prawdopodobnie w Konstantynopolu, w cesarskim skryptorium. W XII wieku został rozczłonkowany przez krzy żowców i dlatego przechowywany jest dzi ś w o śmiu bibliotekach Europy. W 1896 roku Rosja zakupiła wi ększ ą cz ęść kodeksu. Tischendorf wydał fragmenty przechowywane w Londynie, Watykanie i Wiedniu ( Monumenta Sacra ). H. S. Cronin wydał jego tekst w 1899 roku 175 . Wydany równie ż został w 2002 roku w Atenach. Najwi ększa jego cz ęść , bo a ż 182 kart znajduje si ę w Petersburgu (Pub. Bibl., Gr. 537), 33 kart na Patmos (Joannu 67), 6 kart w Watykanie (Gr. 2305), 4 – w British Library (Cotton. Tit. C. XV), 2 – w Wiedniu (ÖNB, Theol. G. 31), pojedyncze karty w Lermie (Alessandria, A. Spinola), Atenach (Byz. Mus., Frg. 21), Nowym Jorku (Pierpont Morgan Libr., 874) 176 i w Tessalonikach (Archeol. Mus.).

Kodeks z Synopy O (023) Codex Sinopensis ; przekazuje fragmenty tekstu Mt 7; 11; 13-24; paleograficznie dato-

175 Cronin H.S., Codex Purpureus Petropolitanus. The text of Codex N of the gospels edited with an introduction and an appendix , Text and Studies, vol. 5, no. 4, Cambridge, 1899. 176 Rypins S., Two Inedited Leaves of Codex N , JBL, Vol. 75, No. 1 (Mar., 1956), pp. 27-39. 55

wany jest na drug ą połow ę VI wieku. Stanowi go 44 pergaminowych nas ączonych purpur ą kart (30 na 25 cm). Tekst pisany jest jedn ą kolumn ą na stron ę, 15 linijek na stron ę, wielk ą uncjał ą, srebrnym i złotym atramentem, zawiera 5 miniatur. Przypomina Ewangelie z Rossano . Styl ilustracji wskazuje na Syri ę lub Palestyn ę (sugerowana była tak że Mezopotamia). Według Streetera jest trzeciorz ędnym świadkiem tekstu cezarejskiego. Aland uznał go za tekst bizantyjski. Odkryty został przez oficera francuskiego w 1899 roku w Synopie. 43 jego karty przechowywane s ą dzi ś w Pary żu (BnF, Suppl. Gr. 1286.I). Tekst kodeksu wydany został przez Henri Omont w 1901 roku 177 .

Codex Guelferbytanus A i Guelferbytanus B P (024) Codex Guelferbytanus A zawiera fragmenty czterech Ewangelii na 44 kartach, Q (026) Codex Guelferbytanus B zawiera fragmenty Łk – J na 13 kartach. Oba kodeksy maj ą zbli żone rozmiary kart (obecnie 26,5 x 21,5 cm), pisane s ą w dwie kolumny, stosuj ą podobny kształt liter, a tekst dzielony jest według Sekcji Ammoniusza, przy braku odniesie ń do kanonów Euzebiusza. Kodeks Q stosuje jednak nieco mniejsze litery ni ż w P i mie ści w kolumnie 28, a nie 24 linijek tekstu jak Q. Oba kodeksy przekazuj ą tekst bizantyjski, z licznymi naleciało ściami tekstu aleksandryjskiego (Q nieco wi ę- cej). Kodeks Q ma opini ę nieco starszego – V wiek (P – VI wiek). Oba kodeksy nale żą do tego samego palimpsestu, tekst górny jest w j ęzyku łaci ńskim i zawiera Origines Izydora z Sewilli oraz sze ść jego listów. Pierwszy opis r ękopisu sporz ądził Heusinger w 1752 roku 178 . Knittel w 1756 roku zauwa żył, że grecki tekst palimpsestu nale żał do dwóch ró żnych rękopisów. Tischendorf wydał tekst obu r ękopisów metod ą facsimile179 . Palimpsest przechowywany jest w Wolfenbüttel (Herzog August Bibliothek, Weißenburg 64).

Kodeks Porfiriusza P (025) Codex Porfirianus . Zawiera Dzieje , Listy i Apokalips ę na 327 kartach (16 x 13 cm). Jest jednym z nielicznych kodeksów majuskułowych zawieraj ących Apokalips ę. Powstał w IX wieku. Ma 14 luk w tek ście. Przekazuje tekst bizantyjski w Dz i Ap, natomiast w Listach tekst aleksandryjski z licznymi obcymi naleciało ściami. Jest palimpsestem, tekst górny naniesiony został w 1301 roku, zawiera komentarz Eutaliusza do Dziejów i Listów Pawła , jest to minuskuł 1834. Sprowadzony został w XIX wieku przez arcybiskupa Porfirego Uspienskiego do Petersburga, gdzie jest odt ąd przechowywany (RNB, Gr. 225). Tekst palimpsestu odczytał i wydał Tischendorf 180 .

Kodeks Nitryjski R (027) Codex Nitriensis , zawiera fragmenty Ewangelii Łukasza ; stanowi go 48 kart (29 na 23 cm). Tekst dzielony według sekcji pseudo-Ammoniusza, bez odniesie ń do kanonów Euzebiusza, zawiera τίτλοι . Datowany jest na VI wiek. Jest palimpsestem, tekst górny r ękopisu naniesiony został w

177 Omont H., Notice sur un très ancien manuscrit grec de l'évangile de saint Matthieu…, Notices et extraits des manuscrits de la bibliothèque nationale… , vol. 36 (Paris, 1901), pp. 599-676 ; H. S. Cronin, Codex Chrysopurpureus Sinopensis , JTS II (1901), pp. 590-600. 178 Heusinger J. F., De quattuor Evangeliorum Codice Graeco, quem antiqua manu membrana scriptum Guelferbytana bibliotheca servat , Guelf 1752. 179 Tischendorf K., Monumenta Sacra III, (1860), pp. 262-290; Tischendorf K., Monumenta Sacra VI , (1869), pp. 249-338. 180 Tischendorf K., Monumenta sacra inedita V-VI, (Leipzig, 1865-1869), pp. 1 ff. 56

VIII/IX wieku i zawiera syryjski traktat Sewera Antioche ńskiego przeciwko Janowi Gramatykowi. Ten sam r ękopis jest tak że palimpsestem Iliady Homera (4 000 linii) i Elementów Euklidesa (w kolejno ści: Iliada , Ewangelia Łukasza , Elementy ). Litery s ą szerokie, a odst ępy mi ędzy nimi niewielkie i dlatego tekst nie zawsze jest czytelny. Znaleziony w 1847 roku, przez Anglika Tattam, w klasztorze Św. Marii Deipara, na pustyni Nitryjskiej, około 110 km na płn.-zach. od Kairu i wraz z ponad 500 innymi r ękopisami przewieziony został do Londynu. Skolacjonował go Tregelles. Tischendorff zaproponował dla niego liter ę R, jako symboliczne okre ślenie kodeksu. Tekst kodeksu zaliczany jest do bizantyjskiego, z licznymi obcymi naleciało ściami (20-25%%). Tekst Łk 13-15 jest bli ższy dla tekstu aleksandryjskiego ni ż bizantyjskiego. Tekst Kodeksu Nitryjskiego wydany został przez Tischendorfa w 1857 roku 181 . Kodeks przechowywany jest w British Library (Additional MS. 17211).

Kodeks Vaticanus 354 S (028) Codex Vaticanus 354 , inna jego nazwa to Codex Guelpherbytanus . Zawiera pełny tekst czterech Ewangelii, na 235 pergaminowych kartach (36 na 22 cm). Na folio 234 verso kopista zamie- ścił w kolofonie dat ę jego powstania (5 marzec 949 roku) oraz swoje imi ę – Michał. Tym samym jest jedynym posiadaj ącym dat ę kodeksem majuskułowym i czwartym, pod wzgl ędem wieku, posiadaj ą- cym dat ę kodeksem 182 . Pisany wielk ą, podłu żną, ści śni ętą i lekko pochylon ą uncjał ą. Zawiera wiele korekt i not marginalnych, z których wi ększo ść dodana została przez pó źniej- szych korektorów. Stosuje sekcje Ammoniusza i kanony Euzebiusza. Jest jednym z najstarszych ko- deksów posiadaj ących neumy. Pericope Adultera i J 5, 4 oznakowane zostały jako teksty w ątpliwe. Przechowywany jest w Watykanie (Gr. 354). Przekazuje tekst bizantyjski, bliski dla kodeksów 031 i 032.

Kodeks Borgia ński T (029) Codex Borgianus , zawiera fragmenty Łk 22-23 i J 1-8 na 23 kartach (26 x 21 cm). Dwie kolumny na stron ę. Pochodzi z około 500 roku; zawiera tekst sahidycko-grecki. Pisany w dwóch kolumnach na stron ę, ale tekst grecki i sahidycki znajduj ą si ę na przeciwległych stronach. Kopista prawdopodobnie był Koptem. Do J 8, 39 tekst r ękopisu pisany jest uncjał ą, dalej natomiast minuskuł ą do- dan ą w XIII wieku. Tekst J 7, 53 – 8, 11 został opuszczony. Razem z kodeksami 0113, 0125 i 0139 tworzył niegdyś jeden r ękopis. W 1789 roku 029 został wydany przez A.A. Georgi w Rzymie 183 . Karty nale żą ce do 029, przechowywane s ą w Rzymie w Bi- bliotece Watyka ńskiej (Bibl. Vatic., Borg. Copt. 109), natomiast inne jego cz ęś ci, skatalogowane pod numerami 0113, 0125 i 0139 przechowywane s ą w Pary żu w Bibliotece Narodowej (Copt. 129.7, 129.8, 129.9, 129.10) i Nowym Jorku (Pierpont Morgan Library M. 664A) 184 . Przekazuje tekst aleksandryjski, bliski dla kodeksu B, jednak z bizantyjskimi naleciało ściami.

181 Tischendorf K., Monumenta sacra II , pp. XIV-XXII, 1-92. 182 Najstarszym posiadaj ącym dat ę r ękopisem jest minuskuł 461 z roku 835, nast ępnym jest 2500, z roku 891, po czym S oraz minuskuł 1582, oba pochodz ą z roku 949. 183 A.A. Georgi, Fragmentum evangelii S. Johannis Graecum Copto-Sahidicum , Rome 1789. 184 P. Canart, Note sur le manuscript T ou 029 du Nouveau Testament , Biblica 84 (2003), 274-275; P. Franchi de'Cavalieri, Codices graeci Chisiani et Borgiani , Rome, 1927, pp. 161-162. 57

Kodeks Nania ński U (030) Codex Nanianus . Nazwa pochodzi od ostatniego wła ściciela kodeksu – Giovanni Nanni (1432-1502). Zawiera pełny tekst czterech Ewangelii. Datowany na IX wiek. Zdobiony złotem i kolo- rami. Uncjała, pomimo i ż pó źna nie jest jeszcze ści śni ęta, ale lekko wydłu żona. Przechowywany jest w Wenecji, w Biblioteca San Marco 1397 (I,8). Skolacjonowany został w 1843 roku przez Tischen- dorfa, a w 1846 roku przez Tregellesa. Przekazuje tekst bizantyjski, z licznymi odczyleniami.

Kodeks Moskiewski V (031) Codex Mosquensis , zawiera Ewangelie z pewnymi brakami (Mt 5, 44 – 6, 12; 9, 18 – 10, 1; 22, 44 – 23, 35; J 21, 10-25), na 220 kartach (15,7 x 11,5 cm). Pisany jedn ą kolumn ą na stron ę, 28 linijek na stron ę. Paleograficznie datowany na IX wiek. Tekst uncjalny ko ńczy si ę na J 7, 39, w wieku XIII dodano do ń tekst minuskułowy (do J 21, 9). Pierwotnie znajdował si ę na górze Athos, sk ąd w 1655 roku przywieziony został do Moskwy i odt ąd jest tam przechowywany (Gos. Ist. Muz., V. 9). Skolacjonowany został przez Matthei w 1779 roku 185 . Przekazuje tekst bizantyjski.

Kodeks Waszyngto ński W (032) Codex Washingtonianus (inni pisz ą Washingtonensis ), nazwa pochodzi od miejsca przechowania. Znany jest tak że jako Freerianus . Pisany pismem jednokolumnowym. W ka żdej kolumnie jest 30 linii, po 27-30 liter w ka żdej linii. Zawiera cztery Ewangelie , w kolejno ści Mt, J, Łk, Mk; brakuje Mk 15, 13-38; J 14, 26 – 16, 7. Tekst J 1,1 – 5,11a został dodany w VII (albo VIII) wieku, prawdopodobnie by zast ąpi ć uszkodzony (lub utracony). W aparacie krytycznym oznaczany jest symbolem: W s, W sup , albo W supp . Pierwotnie stanowi ć miał cał ą Bibli ę. Stanowi go 187 kart (21 na 14 cm), sporz ądzonych ze skóry owczej (niektóre z koziej). Pisany pochylon ą uncjał ą, o kształcie zbli żo- nym do uncjały koptyjskiej. Imiona hebrajskie cz ęsto s ą podawane w zniekształconej formie. Jest doskonałym przykładem tekstu eklektycznego, przekazuje wszystkie cztery podstawowe teksty oraz – jako pi ąty – tekst mieszany. Wedle opinii H. A. Sandersa został przepisany z r ękopisu utworzonego z fragmentów ró żnych r ękopisów ocalałych po prze śladowaniach Dioklecjana. – Mt 1-28; Łk 8,13 – 24,53 – tekst bizantyjski – Mk 1,1 – 5,30 – tekst zachodni podobny do przekładów starołaci ńskich – Mk 5,31 – 16,20 – tekst cezarejski bliski dla p 45 – Łk 1,1 – 8,12 i J 5,12 – 21,25 – tekst aleksandryjski – J 1,1 – 5,11a – tekst mieszany aleksandryjsko-zachodni. Jest najstarszym r ękopisem zawieraj ącym doksologi ę w Modlitwie Pa ńskiej (Mt 6, 13). Zawiera tekst Mt 16, 2b-3 oraz dłu ższe zako ńczenie Marka, opuszcza natomiast teksty: Łk 22, 43-44; J 5, 4; 7, 53 – 8, 11. Zawiera oryginalne, rzadko lub nigdzie nie wyst ępuj ące dodatki. W Mk 1, 3 cytat z Iz 40, 3 wydłu żony został o tekst Iz 40, 4-8. Mk 16, 14 zawiera tzw. „Freer logion”, dodatek nie spotykany w żadnym innym r ękopisie, cz ęś ciowo cytowany przez Hieronima: Oni usprawiedliwiali si ę, mówi ąc: Ten wiek bezprawia i niewiary jest pod Szatanem, który nie

185 C.F. Matthaei, Novum Testamentum Graece et Latine , Riga, 1782-1788, IX, pp. 265 ff. 58

pozwala prawdzie i mocy Bo żej przezwyci ęż yć dzieła duchów nieczystych. Dlatego objaw swoj ą sprawiedliwo ść teraz – tak oni powiedzieli do Chrystusa. A Chrystus odpowiedział im: wypełnił si ę limit lat mocy Szatana, ale zbli żaj ą si ę inne straszne rzeczy. Za tych, którzy zgrzeszyli zosta- łem wydany na śmier ć, aby oni mogli wróci ć do prawdy i nie grzeszy ć wi ęcej, aby w niebie mogli odziedziczy ć duchow ą i niezniszczaln ą chwał ę sprawiedliwo ści. Powstał około 400 roku w Egipcie. Kodeks Waszyngtoński, wraz z trzema innymi, zakupił ame- ryka ński kolekcjoner Charles Lang Freer w grudniu 1906 roku w Gizie od arabskiego handlarza za sum ę 1 600 £. Tekst wydany został metod ą facsimile w 1912 roku przez H.A. Sandersa 186 . Pocz ątko- wo przechowywany był, wraz z cał ą kolekcj ą Freera, w Detroit, ale wkrótce przewieziono je do Wa- szyngtonu, do Smithsonian Institute (Freer Gallery of Art 06.274)187 .

Kodeks Monachijski X (033) Codex Monacensis , dawniej Ingolstadiensis . Zawiera cztery Ewangelie , w kolejno ści J, Łk, Mk, Mt (2 karty Mt umieszczone zostały przed J), z pewnymi lukami i licznymi uszkodzeniami tekstu na 160 pergaminowych kartach (37,5 x 25,5 cm). Pisany w dwóch kolumnach na stron ę, 45 linijek na stron ę. Datowany zwykle jest na X wiek, jakkolwiek mo żliwym jest równie ż wiek IX. Na marginesie tekstu ewangelicznego dodany został patrystyczny komentarz, najobficiej w Mt i J, przy całkowitym jego braku w Mk. Komentarz pisany jest minuskuł ą współczesn ą dla majuskuły kodeksu, pochodzi najcz ęś ciej z pism Jana Chryzostoma. Podział tekstu według τιτλοι . Zanim przybył do Monachium w 1827 roku, zaliczył kilka miejsc. Najwcze śniejszym, znanym miejscem jego pobytu był Rzym. Przez jaki ś czas przebywał w Innsbruck, Ingolstadt, a od 1803 w Landshut. Przechowywany jest dzi ś w Monachium (Univ. Bibl., fol. 30). Skolacjonowany został przez Tischendorfa i Tregellesa. Zasadniczo bior ąc przekazuje tekst bizantyjski, w niektórych za ś partiach – aleksandryjski. Cytowany był w wydaniu UBS 3, ale wycofany został z UBS 4.

Kodeks Macedo ński Y (034) Codex Macedoniensis . Zawiera Ewangelie (z pewnymi brakami) na 309 kartach (18 x 13 cm). Pisany 1 kolumn ą na stron ę, 16 linijek w kolumnie. Datowany jest na IX wiek. Przechowywa- ny jest w Cambridge (Univ. Libr., Add. 6594). Przekazuje tekst bizantyjski, jakkolwiek nie posiada tekstów Mt 16,2b-3 oraz J 7,53-8,11. Tekst r ękopisu opublikował Gregory.

Kodeks Dublinensis Z (035) Codex Dublinensis Rescriptus ; zawiera fragmenty Ewangelii Mateusza . Spo śród ok. 120 oryginalnych kart kodeksu zachowało si ę za ledwie 14 (27 x 20 cm), co stanowi mniej ni ż 15% tekstu Mt. Pisany 1 kolumn ą na stron ę, 21 linijek w kolumnie, wielk ą, eleganck ą i bardzo precyzyjn ą

186 H. A. Sanders, Facsimile of the Washington Manuscript of the Four Gospels in the Freer Collection , The University of Michigan, Ann Arbor, Michigan 1912. 187 H. A. Sanders, The New Testament Manuscripts in the Freer Collection , The Macmillan Company, New York – London 1918; L.W. Hurtado, Text-Critical Methodology and the Pre-Caesarean Text: Codex W in the Gospel of Mark , Studies and Documents 43, Eerdmans 1981; L. W. Hurtado, The Freer Biblical Manuscripts. Fresh Studies of an American Treasure Trove , Brill 2007. 59

majuskuł ą. Datowany jest na VI wiek. Cytaty ST zostały oznakowane symbolem >. Tekst podzielony według Sekcji Ammoniusza, ale bez odniesie ń do kanonów Euzebiusza, τίτλοι dodane zostały przez pó źniejsz ą r ękę. Jest palimpsestem. Górny tekst, zawiera dzieła patrystyczne, głównie Chryzostoma. Kodeks odkryty został w 1787 roku przez J. Barretta, a jego tekst wydany został przeze ń w 1801 roku. Jednak z wieloma bł ędami. W 1853 roku Tregelles oddał go do chemicznej obróbki, dzi ęki czemu mógł zosta ć poprawnie odczytany. W 1880 roku tekst r ękopisu ponownie wydał T.K. Abbott. Przekazuje tekst aleksandryjski, cz ęsto zgodny z kodeksem ℵ. Przechowywany jest w Dublinie (Trini- ty College, K 3.4).

Kodeks Tischendorfa IV Γ (036) Codex Tischendorfianus IV ; zawiera cztery Ewangelie (w kolejno ści: Mt, J, Mk, Łk), na 257 kartach (30 x 23 cm), pisany jedn ą kolumna na stron ę, 24 linijek w kolumnie. Zawiera pi ęć luk w Mt i Mk. Datowany na X wiek (wiek IX brany jest pod uwag ę). Według Tischendorfa inskrypcja zawarta na ko ńcu Ewangelii Jana mo że wskazywa ć na rok 844. Inn ą mo żliw ą dat ą jest rok 979. Rękopis odkryty został przez Tischendorfa i przywieziony do Europy w dwóch partiach. Naj- pierw przywiózł 158 jego kart w 1853 roku i te przechowywane s ą dzi ś w Oksfordzie (Bodleian Libra- ry, Auct. T. infr. 2.2), pozostałe 99 kart – przywiezione w 1859 roku – przechowywane s ą w Peters- burgu (RBN, Gr. 33). Tekst został skolacjonowany przez Tischendorfa i Tregellesa. Przekazuje tekst bizantyjski, z aleksandryjskimi naleciało ściami.

Kodeks Sanktgalle ński (037) Sangallensis , zawiera Ewangelie (brakuje jedynie J 19, 17-34); zawiera grecko-łaciński interlinearny tekst, na 198 kartach (23 x 18,5 cm). Datowany jest na IX wiek. Przechowywany jest w Sankt Gallen (Stiftsbibliothek 48) w Szwajcarii, stąd te ż pochodzi nazwa kodeksu. Pisany jest semiun- cjał ą, posiada dekoracje, jednak nie reprezentuj ą one wysokiego artystycznego poziomu. Odniesienia do Kanonów Euzebiusza oddane zostały rzymskimi cyframi, listy κεφαλαια zarówno po grecku jak i łacinie. Zawiera List Hieronima do Damazego I. W Mk tekst jest pó źno-aleksandryjski podobny do kodeksu L, w pozostałych za ś Ewangeliach przekazuje tekst bizantyjski (podobnie jak kodeks 044).

Kodeks Koridethi Θ (038) Codex Coridethianus ; zawiera Ewangelie na 249 kartach (29 x 24), z trzema lukami w Mateuszu (1, 1-9; 1, 21 – 4, 4; 4, 17 – 5, 4). Datowany na IX wiek (lub VIII). Pisany w dwóch kolumnach, zazwyczaj po 25 linijek w kolumnie. R ękopis sporz ądzony został przez syryjskiego skryb ę, któ- ry prawdopodobnie nie znał greckiego. Kształty niektórych liter przypominaj ą cyrylic ę i ze wzgl ędu na ich unikalny kształt uniemo żliwiaj ą dokładne datowanie kodeksu. W Mk, tekst rękopisu bliski jest dwóm dobrze znanym rodzinom minuskułowym, mianowicie f1 oraz f13 , razem z nimi tworzy rodzin ę theta , razem z nimi reprezentuje tekst cezarejski. Tekst Mk jest podobny do tekstu używanego przez Orygenesa i Euzebiusza. W Mt tekst bizantyjski z licznymi nale- ciało ściami tekstu cezarejskiego, a w rozdziałach 14-28 tak że aleksandryjskiego. Tekst Łk i J reprezentuje wczesny tekst bizantyjski. Uwa żany jest za najlepszego reprezentanta tekstu cezarejskiego. Rękopis został znaleziony w 1853 roku przez Bartolomée w klasztorze na Kaukazie w Koridethi 60

(dzi ś przedmie ścia Batumi). Gruzi ński patriarcha Kyrion II (1855-1918) przewiózł go do Tbilisi. Wy- dany został przez G. Beermanna i C.R. Gregory w 1913 roku 188 . Przechowywany jest w Tbilisi (Inst. Rukop. Gr. 28).

Kodeks Tischendorfa III Λ (039) Codex Tischendorfianus III ; zawiera Łk – J w cało ści na 157 kartach (21 x 16,5), datowany na X wiek. Pisany pó źną uncjał ą przypoiminaj ącą słowia ńsk ą uncjał ę. Na ko ńcu Ewangelii dodany został ‘kolofon jerozolimski’. Rękopis przywiózł Tischendorf w 1859 roku, przechowywany jest w Oksfordzie (Bodleian Library, Auct. T. infr. 1.1). Przekazuje tekst bizantyjski. Do kodeksu nale ży te ż Mt i Mk pisane wczesn ą kursyw ą (minuskuł 566).

Kodeks z Zakynthos Ξ (040) Codex Zacynthius , Łk 1, 1 – 11, 33 (fragmenty). Stanowi go 89 pergaminowych kart (36 x 29 cm). Datowany jest na VI/VII wiek. Pochodzi z wyspy Zakynthos, w roku 1820 Colin Ma- caulay przywiózł go do Londynu, gdzie jest odt ąd przechowywany (British and Foreign Bible Society, MS 24). Pisany jest wielk ą i w ąsk ą uncjał ą na grubym pergaminie. Nie stosuje przydechów ani akcen- tów. Jest to najstarszy znany nam r ękopis z komentarzem i jedyny r ękopis, w którym tekst biblijny oraz komentarz pisane s ą uncjał ą. Komentarz stanowiony jest przez wyci ągi z Orygenesa, Chryzosto- ma, Cyryla i innych ojców ko ścioła 189 . Kodeks stosuje ten sam system podziału tekstu, co kodeks B oraz minuskuł 579. Przekazuje tekst pó źno-aleksandryjski, bliski dla kodeksu L, posiada sporadyczne bizantyjskie korekty. W XII lub XIII wieku tekst jego został starty, karty zło żone na wpół i zapisane minuskułowym tekstem Ewangeliarza (ℓ299 ). Tekst wydany został przez Tregellesa w 1861 roku190 . Greenlee w 1957 roku poprawił bł ędy Tregellesa 191 .

Kodeks Petropolitanus Π (041) Petropolitanus , zawiera Ewangelie . Zawiera na 350 pergaminowych kartach tekst czterech Ewangelii z trzema niewielkimi lukami (Mt 3, 12 – 4, 18; 19, 12 – 20, 3; J 8, 6-39), tekst J 21, 22- 25 dodany został przez pó źniejszego korektora. Tekst pisany jest jedn ą kolumn ą na stron ę. Paleogra- ficznie datowany jest na IX wiek. Przy J 5, 4 i 8, 3-6 znajduje si ę obelisk. Nale żał do rodziny Parodich w Smyrnie. Przywiózł go Tischendorf w 1859 roku. Odt ąd przechowywany jest w Petersburgu (Rus. Nat. Bibl., Gr. 34). Przekazuje tekst bizantyjski, w bliskiej relacji do Kodeksu Aleksandryjskiego , jakkolwiek nie jest ode ń zale żny. Razem z Kodeksem Cypryjskim tworzy tekstualn ą rodzin ę Π192 .

188 G. Beermann, C. R. Gregory, Die Koridethi-Evangelien Θ 038 , Leipzig: J.C. Hinrichs, 1913; K. Lake, R.P. Blake, The Text of the Gospels and the Koridethi Codex , The Harvard Theological Review, Vol. 16, No. 3 (Jul. 1923), pp. 267-286. 189 J. H. Greenlee, The Catena of Codex Zacynthius , Biblica 40 (1959), pp. 992-1001. 190 S. P. Tregelles, Codex Zacynthius (London, 1861). 191 J. H. Greenlee, A Corrected Collation of Codex Zacynthius (Cod. Ξ), JBL LXXVI (1957), pp. 237-241. 192 K. Tischendorf, Notitia , pp. 51 f.; S. Lake, Family Π and the Codex Alexandrinus: The Text According to Mark , S & D V'' (London 1937); J. Greelings, Family Π in Luke'', S & D XXII (Salt Lake City, 1962); R. Champlin, Family Π in Matthew , S & D XXIV'' (Salt Lake City, 1964); W. Bousset, Die Gruppe K, Π (M) in den Evangelien , in Textkritische Studien zum Neuen Testament, T & U 114 (Leipzig, 1894), pp. 111-135. 61

Ewangelie z Rossano Σ (042) Rossanensis Purpureus , zawiera Mt – Mk (z luk ą w Mk 16, 14-20). Jest to jeden z najstarszych r ękopisów z obja śnieniami. Stanowi go 188 pergaminowych kart (31 x 26 cm), z jagni ęcej skóry, pisany dwoma kolumnami na stron ę, 20 linijek w kolumnie. Powstał około 550 roku, podczas okupacji płw. Apeni ńskiego przez Bizancjum. Pergamin nas ączony purpur ą, pisany srebrnym atramentem, jest bogato ilustrowany. Przekazuje tekst bizantyjski, bliski dla kodeksu N. Kodeks został znaleziony przez Oskara von Gebhart i Adolfa Harnack w 1879 roku w Rossano w katedrze Santa Maria Achiropita . Przechowywany jest w Rossano (Curia arcivescovile), w Kalabrii, we Włoszech. Tekst kodeksu został wydany przez О. von Gebhard w 1883 roku 193 .

Kodeks Beratinus Φ (043) Codex Beratinus ; zawiera Mt – Mk, z kilkoma znacznymi lukami (Mt 1, 1 – 6, 3; 7, 26 – 8, 7; 18, 23 – 19, 3; Mk 14, 62 – do ko ńca), na 190 pergaminowych kartach (31 x 27 cm). Pisany w dwóch kolumnach na stron ę, 17 linii w kolumnie, bardzo starann ą uncjał ą. Stosuje stychometri ę. Pale- ograficznie datowany jest na VI. Litery s ą regularne, brak ozdób, pierwsze litery paragrafów uzyskuj ą wielko ść podwojon ą wzgl ędem pozostałych liter. Pierwsza linijka w Mk oraz nomina sacra pierwszych sze ściu stron pisane s ą złotym atramentem. Cytaty ST-owe zostały oznakowane przez odwróco- ne comma. U góry, ponad tekstem, znajduj ą si ę κεφαλαια , obok za ś tekstu – sekcje Ammoniusza i kanony Euzebiusza, dodane w wieku VIII. Wraz z kodeksami N, O i Σ nale ży do pisanych srebrnym atramentem grupy purpurowych ko- deksów uncjalnych. Von Soden grup ę t ę okre ślił symbolem I π. W grupie tej wła śnie Beratinus jest najbardziej unikalnym. W Mt 20, 28 posiada dodatek obecny w Kodeksie Bezy i charakterystyczny dla tekstu zachodniego. Tekst zasadniczo bior ąc jest bizantyjski, z pewnymi naleciało ściami tekstu cezarejskiego i zachodniego. W Mt 27, 9 w zwrocie „wypełniło si ę słowo wypowiedziane przez proroka Jeremiasza”, nie ma „Jeremiasza”, podobnie jak minuskuł 33, starołaci ński a, b, oraz syr s, p i cop bo . Rękopis zawiera not ę informuj ącą, że strata dwóch pozostałych Ewangelii spowodowana zosta- ła przez „Franków z Szampanii”, co zapewne dotyczy krzy żowców. Od 1356 przechowywany był w ko ściele św. Jerzego, w Berat, w Albanii (st ąd nazwa kodeksu). Tekst r ękopisu wydany został przez P. Batiffol w 1887 roku 194 . Kodeks próbowali przechwyci ć Austriacy podczas I wojny światowej, a podczas II wojny światowej Niemcy. Obecnie przechowywany jest w Tiranie (Nar. Archiwum, Nr. 1).

Codex Athous Lavrentis Ψ (044) Codex Athous Lavrentis , zawiera niemal cały NT, za wyj ątkiem Apokalipsy na 261 kartach (21 x 15,3 cm). Listy powszechne umieszczone przed Listami Pawła , a nast ępuj ą w niezwykłej kolejno ści: Piotra , Jakuba , Jana , Judy . Zaginione zostały Mt; Mk 1, 1 – 9, 5; Hbr 8, 11 – 9, 19. Pale- ograficznie datowany jest na VIII/IX wiek. Dwa zakończenia w Mk, krótkie umieszczone przed dłu- gim, w czym zgadza si ę z kodeksem L. Pisany jedn ą kolumn ą i 31 linijek na stron ę.

193 Oscar von Gebhardt, Die Evangelien des Matthaeus und des Marcus aus dem Codex purpureus Rossanensis , Leipzig : Hinrichs, 1883. 194 P. Batiffol, Evangeliorum codex Graecus purpureus Beratinus ɸ, w: Melanges d'archeologie it d'histoire, de l'ecole fran- caise de Rome 5 (Paris and Rome, 1882), pp. 358-376. 62

Tekst kodeksu jest eklektyczny, w Mk aleksandryjski, natomiast w Łk traci niemal wszystkie cechy tekstu aleksandryjskiego i staje si ę bizantyjskim. W J tekst jest mieszany, z przewag ą bizantyjskiego elementu. Dzieje i Listy Pawła – w przewa ża element bizantyjski, natomiast w Listach powszechnych przewa ża element aleksandryjski. Przechowywany na górze Athos (Lawra B' 52) 195 .

Codex Athous Dionysiou (045) Codex Athous Dionysiou . Zawiera pełny tekst Ewangelii , za wyj ątkiem Łk 1, 15-28, na 259 pergaminowych kartach (22 x 16 cm). Pisany w dwóch kolumnach na stron ę, 19 linii w kolumnie. Datowany na VIII/IX wiek. Przechowywany jest na górze Athos (Dionysiu 55). Von Soden uznał go za jeden z trzech r ękopisów zawieraj ących najwcze śniejszy wariant tekstu bizantyjskiego. Skolacjo- nował go Mary W. Winslow, a wydał Kirsopp Lake i Silva New 196 . Tekst jest bliski dla kodeksów 07 i 030 (rodzina E).

Codex Vaticanus 2066 (046 Gregory-Aland)

r Codex Vaticanus 2066 , pierwotnie oznaczany był symbolem B albo B 2. Zawiera, na 20 kartach (27,5 x 19 cm), pełny tekst Apokalipsy, pomi ędzy traktatami Bazylego Wielkiego i Grzegorza z Na- zjanzu. Materiał biblijny stanowi strony 259-278 r ękopisu. Datowany na X wiek, przechowywany w Bibliotece Watyka ńskiej (Gr. 2066). Sporz ądzony został starann ą, pochylon ą uncjał ą, kształt liter jest po średni pomi ędzy kwadratow ą uncjał ą, a pó źną prostok ątn ą. Tekst kodeksu jest bliski dla minusku- łów 61 i 69, z którymi tworzy osobn ą podrodzin ę tekstu bizantyjskiego. Tekst ró żni si ę zarówno od tekstu wczesnych majuskułów jak i pó źnych minuskułów 197 .

Codex Vaticanus 2061 (048 Gregory-Aland) Zawiera Dzieje i Listy , z których zachowały si ę tylko fragmenty. Tylko 21 kart, z pierwotnych 316 zachowało si ę do naszych czasów. Datowany jest na V wiek. Jest jednym z bardzo nielicznych kodeksów pisanych w trzech kolumnach na stron ę; 40 linii w kolumnie. Jest podwójnym palimpsestem (tekst biblijny został nadpisany dwukrotnie). Przechowywany jest w Bibliotece Watyka ńskiej (Gr. 2061). Grecki tekst r ękopisu jest trudny do identyfikacji, zaobserwowano jednak przewag ę elementu aleksandryjskiego nad bizantyjskim, z pewn ą liczb ą naleciało ści tekstu zachodniego.

Pozostałe kodeksy majuskułowe 047 Ewangelie , 152 kart, z pewnymi brakami; tekst pisany w kształcie krzy ża, datowany na VIII wiek; przechowywany w Princeton. Przekazuje tekst bizantyjski. 049 zawiera Dzieje i Listy , na 149 pergaminowych kartach. Datowany na IX wiek, przechowywany na Athos (Wielka Ławra A’ 88). Tekst bizantyjski. 050 zawiera fragmenty Ewangelia Jana na 19 kartach, z komentarzem. Datowany jest na IX wiek.

195 K. Lake, Texts from Mount Athos , Studia biblica et ecclesiastica 5, Oksford 1902, pp. 89-185. 196 K. Lake and Silva New, Six Collations of New Testament Manuscripts Harvard Theological Studies , XVII, Cambridge, Massachusetts, 1932, pp. 3-25. 197 A. Mai, Novum Testamentum Graece ex antiquissimo Codice Vaticano , Rzym, 1859; G. Cozza., Ad editionem Apocalypseos s. Johannis... Lipsiae anno 1869 evulgatam animadversionesa , Rzym, 1869. 63

Obecnie przechowywany jest w Atenach, Athos, Moskwie i Oksfordzie. 051 Codex Athous Pantokratoros , zawiera niepełny tekst Apokalipsy (1,1-11,14; 13,2-3; 22,8-14), na 92 kartach. Tekst biblijny opatrzony został komentarzem Andrzeja z Cezarei. Kodeks datowany jest na X wiek, obecnie przechowywany jest na Górze Athos (Pantokratoros 44). 055 jest to zbiór komentarzy z partiami tekstu czterech Ewangelii , na 303 kartach, datowany na XI wiek. Pisany jest pi ękn ą semi-uncjał ą i jest jednym z najpó źniejszych kodeksów majuskuło- wych. Przekazuje tekst bizantyjski, Przechowywany jest w Paryżu (BnF, Gr. 201). 056 Zawiera pełny tekst Dziejów i Listów z komentarzem Ekumeniusza, X/XI wiek; pochodzi z Athosu, przechowywany jest w Pary żu (BnF, Coislin Gr. 26). Kodeks 0142 był prawdopodobnie przodkiem dla 056. 061 zawiera 1 Tm 3, 15-16; 4, 1-3; 6, 2-8 na 2 kartach; datowany na V wiek. Przekazuje tekst bizantyjski z sobie tylko wła ściwymi wariantami. Przechowywany w Pary żu. 064+074+090; Mt 25, 15 – Mk 5, 20 z lukami; VI wiek; tekst bizantyjski. 064 przechowywany jest w Kijowie (2 karty), 074 na Synaju (10 kart), 090 w Petersburgu (4 karty). 070+0110+0124+0178+0179+0180+0190+0191+0202; Łk – J, grecko-koptyjski, VI wiek. Przecho- wywany Pary żu, Londynie, Oksfordzie; tekst aleksandryjski. 080 fragmenty Mk 9-10 na 2 pergaminowych kartach; pergamin nas ączony purpur ą, pisany złotem; uncjała przypomina swoim kształtem kodeks 022; VI wiek. Przechowywany w Petersburgu. 087+092b; zawiera fragmenty Mt, Mk, J na 4 kartach (34 na 26 cm); VI wiek; tekst aleksandryjski. Przechowywany jest w Petersburgu i na Synaju. 0150 Zawiera Listy Pawła wraz z komentarzem; IX wiek; Patmos. 0162 J 2, 11-22, koniec III wieku. Przekazuje tekst aleksandryjski podobny do 66 , 75 , B. Przecho- wywany jest w Nowym Jorku. 0171 Mt 10, 17-23. 25-32; Łk 22, 44-56. 61-64; ok. 300 roku; jest wa żnym świadkiem tekstu zachodniego w Egipcie. Przechowywany jest we Florencji (Bibl. Laur., PSI 2. 124) i w Berlinie (Sta- atliche Museen, P. 11863). 0189 zawiera Dz 5, 3-21; pochodzi z ok. 200, przekazuje tekst aleksandryjski. Przechowywany w Berlinie (Staatliche Museen, P. 11765). 0205 zawiera Tt 2,15b – 3,7 po grecku i Tt 2,11 – Flm 25 w j ęzyku koptyjskim (dialekt sahidycki). Tekst grecki stanowi zaledwie 15% całego tekstu r ękopisu. Datowany na VIII wiek, przekazuje pó źny tekst aleksandryjski 198 . Przechowywany jest w Cambridge (Or. 1699 II x). 0212 Diatessaron , najstarszy majuskuł, pisany na zwoju, datowany pomi ędzy 222-256 rokiem 199 . 0220 Rz 4, 23 – 5, 3. 8-13; koniec III wiek; 1 pergaminowa karta. Przekazuje tekst aleksandryjski zgodny z B (poza 5, 1). Przechowywany jest w Oslo i Londynie 200 . 0250 Codex Climaci rescriptus , zawiera tekst czterech Ewangelii, na zaledwie 33 kartach; palimpsest; pocz ątkowo był klasyfikowany jako lekcjonarz; przynale żno ść tekstowa jest trudna do ustale-

198 J.K. Elliott, A Greek – Coptic (Sahidic) fragment of Titus – Philemon (0205) , Novum Testamentum XXXVI, 2 (1994), pp. 183-195. 199 G.D. Killpatrick, Dura-Europos: The Parchments and the Papyri , Greek, Roman and Byzantine Studies 5 (Cambridge, Mass. 1964), pp. 215-225. 200 W.H.P. Hatch, A Recently Discovered Fragment of the Epistle to the Romans , HTR 45 (1952), 81-85. 64

nia; VII wiek; Cambridge. 0274 Mk 6-10; V wiek; 4 karty (28 x 23 cm); Kair; tekst aleksandryjski. 0308 Ap 11,15-18, na fragmencie 1 karty; ok. 350 roku; Oksford (Sackler Library). Przekazuje tekst aleksandryjski, zgodny z Kodeksem Synajskim i 47 . Rękopisy uncjalne od 0278 do 0296 odkryte zostały na Synaju w latach 70-tych.Znaczna cz ęść majuskułów przekazuje tekst bizantyjski, nie jest to jednak standardowy tekst biantyjski 201 .

Minuskuły Wi ększo ść zachowanych r ękopisów pisana jest minuskuł ą (małymi literami). Pochodz ą one z IX-XVII wieków (najstarszy z 835). Wyrazy pisane s ą oddzielnie, zazwyczaj z akcentami. Wi ększo ść minuskułów w dalszym ci ągu pisana była na pergaminie. Od XII wieku materiałem pi śmienniczym jest papier. Ponad 1300 minuskułów pisanych jest na papierze. Niemal zawsze zawieraj ą dodatkowy materiał, jak komentarze, Epistula ad Carpianum , Lista Siedemdziesi ęciu Apostołów, krótkie biogra- fie apostołów, streszczenia podró ży misyjnych św. Pawła, granice pi ęciu patriarchatów, noty o czasie i miejscu powstania poszczególnych ksi ąg NT. Poczynaj ąc od wieku IX niektóre r ękopisy podaj ą imi ę skryby i dat ę sporz ądzenia r ękopisu. Zazwyczaj, zgodnie z bizantyjsk ą manier ą, jest to data liczona od stworzenia świata (5508 przed Chr.). Niewiele minuskułów podaje datę liczon ą od narodzenia Chry- stusa. Wettstein oznakował minuskuły przy pomocy cyfr arabskich, jednak ka żdą z czterech cz ęś ci NT liczył od nowa (Evv, Acta, Paul, Apoc), w efekcie czego ró żne cz ęś ci tego samego r ękopisu nosiły z reguły ró żne oznakowania. Nie było to jeszcze problemem dla pierwszego r ękopisu (numer 1 w Ewangeliach , Dziejach i Listach ), ale w dalszych r ękopisach ró żnice si ę powi ększały (np. 18 Evv , 113 Act , 132 Paul i 51 Apoc stanowiły ten sam r ękopis, podczas gdy 209 Evv , 95 Act , 108 Paul i 46 Apoc stanowiły inny r ękopis). Prowadziło to te ż do tego, że ró żne r ękopisy posiadały te same symbole liczbowe (np. 1eap i 1 r, albo 2 e i 2 ap ). Wettstein sklasyfikował 112 minuskułów dla Ewangelii, 58 dla Dziejów, 60 dla Listów Pawła, 28 dla Apokalipsy. System Wettsteina doskonalony był przez Scrivenera i Gregory’ego. Aland upro ścił ten system i odt ąd jeden r ękopis posiada tylko jeden symbol liczbowy, a dla tych r ękopisów, które posiadały powtarzaj ące si ę liczby nadał nowe warto ści liczbowe, przerzucaj ąc je na koniec katalogu (1 r otrzymał numer 2814, 2 ap otrzymał numer 2815 itd.). Z powodu pó źnego pochodzenia, z punktu widzenia krytyki tekstu Nowego Testamentu , przedstawiaj ą mniejsz ą warto ść , jednak nie wolno ich lekcewa żyć poniewa ż ka żdy z nich pochodzi od ja-

201 Wi ęcej o majuskułach w: K. Aland, B. Aland, Der Text des Neuen Testaments , ss. 113-137; S. P. Tregelles, An Introduc- tion to the Textual Criticism of the New Testament , London 1856; B. M. Metzger, Manuscripts of the Greek Bible: An Intro- duction to Palaeography , Oksford University Press, Oksford 1981; F. H. Scrivener, Contributions to the Criticism of the Greek New Testament bring the introduction to an edition of the Codex Augiensis and fifty other Manuscripts , Cambridge 1859; H. von Soden, Die Schriften des N.T. in ihrer ältesten erreichbaren Textgestalt , Berlin 1902; F.G. Kenyon, Our Bible and the Ancient Manuscripts (4th ed.) , London 1939; W. H. P. Hatch, The Principal Uncial Manuscripts of The New Testa- ment , The University of Chicago Press, Chicago, 1939; Kurt Treu, Die Griechischen Handschriften des Neuen Testaments in der UdSSR; eine systematische Auswertung des Texthandschriften in Leningrad, Moskau, Kiev, Odessa, Tbilisi und Erevan , T & U 91 (Berlin, 1966); B.M. Metzger, The Text of the New Testament, its Transmission, Corruption and Restoration , Oksford University Press, 1992, s. 42-61; G. Krodel, New Manuscripts of the Greek New Testament , JBL, Vol. 91, No. 2 (Jun., 1972), pp. 232-238. 65

kiego ś prototypu tekstu zrewidowanego w IV wieku w Syrii. Nie jest te ż wa żne z jakiego wieku pochodzi r ękopis, wa żniejszym jest z jak starych r ękopisów został przepisany. Gregory w 1912 roku znał 2326 minuskułów, Aland w 1989 – 2812 minuskułów. Dzisiaj znamy 2907 kodeksów minuskuło- wych 202 .

1 zawiera cały NT za wyj ątkiem Apokalipsy . Pergaminowy kodeks, pisany eleganck ą minuskuł ą na 297 kartach, paleograficznie datowany na XII wiek. Przechowywany w Bazylei (Univ. Bibl., Cod. A.N.IV.2). Zawiera podział według sekcji Ammoniusza, brak kanonów Euzebiusza. Listy powszechne umieszczone zostały przed Listami Pawła , Hbr jest ostatnim w śród Listów Pawła . Zawierał ilustracje, ale te zostały skradzione przed 1860 rokiem. Kodeks został po życzony przez J. Reuchlina i wykorzystany przez Erazma w pierwszym wydaniu greckiego Nowego Te- stamentu (1516), jakkolwiek w Ewangeliach opierał si ę na 2, mało warto ściowym minuskule z XII wieku. Oecolampadius i Gerbelius nalegali na Erazma, aby ten wykorzystał go w wi ększym stopniu w wydaniu 3 swego NT, Erazm jednak odpowiadał, że kodeks ten został zmodyfikowany w oparciu o tekst łaci ński. Wettstein był pierwszym, który dokładnie zbadał tekst minuskułu. W pierwszym wydaniu Prolegomeny (1730) wysoko ocenił tekst kodeksu i stwierdził, że jest zgodny z tekstem staro żytnych r ękopisów i cytatami ojców ko ścioła. Po dwudziestu latach zmienił zdanie ( Novum Testamentum Græcum , 1751). Minuskuł 1 jest jednym z nielicznych minuskułów cytowanych przez Tregellesa. Hort uznał, że reprezentuje tekst poprzedzaj ący „tekst syryjski”. Tekst kodeksu skolacjonował Wettstein dwukrotnie, jednak z pewnymi bł ęda- mi. Ponownie skolacjonował go Tregelles, a nast ępnie Lake 203 . Wraz z kodeksami 118, 131, 209, 872 (tylko Mk), 884 (cz ęś ciowo), 1582, 2193 i 2542 (cz ęś ciowo) tworzy rodzin ę f1 i nale ży do rodziny cezarejskiej. Cech ą charakterystyczn ą tej rodziny jest umieszczanie tekstu pericope adulterae po J 21, 25. Rodzin ę t ę przebadał Kirsopp Lake (1872-1946) w 1902 roku i dlatego nazywana jest od jego imienia. 1r zawiera Apokalips ę z komentarzem, datowany na XII wiek. Kodeks był w posiadaniu Reuchli- na, wykorzystał go Erazm i stał si ę podstaw ą dla textus receptus . Został pó źniej zagubiony i ponownie odkryty w 1861 roku przez F. Delizsch 204 . Obecny oficjalny numer kodeksu to 2814. Przechowywany w Harburg (Oettingen-Wallersteinsche. Bibl., I, 1, 4 (0), 1). 2e zawiera Ewangelie ; na 248 pergaminowych kartach, XII/XIII wiek, przekazuje tekst bizantyjski. W Listach Pawła tekst jest bliski dla 206, 429, 522 i 1891. Przechowywany w Bazylei (Univ. Bibl., Cod. A.N.IV.1) 205 . 2ap zawiera pełny tekst Dziejów i Listów ; datowany jest na XII wiek; przechowywany jest w Bazy- lei (Univ. Bibl., Cod. A.N.IV.4). Obecny oficjalny numer kodeksu to 2815. Przekazuje tekst bizantyjski. 7pK zawiera Listy z komentarzem; datowany na XII wiek, przechowywany w Bazylei (Univ. Bibl., Cod. A.N.III.11). Wykorzystany przez Stefanusa w editio regia . Obecny oficjalny numer ko-

202 Do roku 1957 skatalogowano 2570 minuskułów. 203 Lake K., Codex 1 of the Gospels and its Allies , Text & Studies VII 3, Cambridge 1902. 204 Delizsch F., Handschriftliche Funde , Leipzig 1861. 205 C.C. Tarelli, Erasmus’s Manuscripts of the Gospels , JTS XLIV (1943), 155-162; K.W. Clark, Observations on the Eras- mian Notes in Codex 2, in Studia Evangelica , ed. F.L. Cross, K. Aland, et al., T & U 73 (Berlin 1959), pp. 749-756. 66

deksu to 2817. Przekazuje tekst bizantyjski. 13 Ewangelie ; 170 pergaminowych kart; datowany na XIII wiek; przechowywany w Pary żu (BN, Cod. Gr. 50). Wykazuje podobie ństwo do Kodeksu Waszyngto ńskiego ; tworzy rodzin ę f13 wraz z kodeksami: 69, 124, 174, 230, 346, 543, 788, 826, 828, 983, 1689 i 1709. Wszystkie te r ękopisy pochodz ą z wieków XI-XV. Rodzina f13 powstała prawdopodobnie z r ękopisu uncjalnego w wieku VII, w Kalabrii, a charakteryzuje si ę tym, że tekst pericope adulterae umieszcza raczej w Ewangelii Łukasza (po Łk 21, 38), ni ż u Jana , natomiast tekst Łk 22, 43-44 po Mt 26, 39. We- dług zamieszczonych na ko ńcu ka żdej Ewangelii not, Mateusz napisał swoj ą ewangeli ę w j ęzy- ku hebrajskim, 8 lat po wniebowst ąpieniu Pana, a zawiera 2522 ρήατα i 2600 στίχοι (minuskuł 124 – 2560 στίχοι ). Marek napisał w j ęzyku łaci ńskim, 10 lat po wniebowst ąpieniu – 1675 ρήατα i 1604 στίχοι . Łukasz napisał w j ęzyku greckim, 15 lat po wniebowst ąpieniu, zawarł w swojej ewangelii 3803 ρήατα i 2750 στίχοι , a Jan 32 lata lat po wniebowst ąpieniu i zawierał 1938 ρήατα . Noty te maj ą równie ż i inne r ękopisy tej grupy. Rodzin ę t ę przebadali W.H. Fer- rar i T.K. Abbott w 1877 roku 206 i dlatego nazywana bywa od nazwiska Ferrar. 28 Ewangelie (z lukami), datowany na XI wiek. W Mk tekst bliski jest cezarejskiemu, wykazuje te ż pewne podobie ństwo do D. Przechowywany w Pary żu (BnF, Gr 14). 33 Codex Colbertinus . Zawiera Ewangelie (luki w Mk 9,31-11,11; 13,11-14,60 i Łk 21,38-23,26), Dzieje , Listy (Listy powszechne po Listach Pawła ); na 143 pergaminowych kartach (37,5 x 24,8 cm); pisany 1 kolumn ą na stron ę; datowany na IX wiek. Przechowywany w Bibliotece Narodo- wej w Pary żu (Cod. Gr. 14). W roku 1804 J.G. Eichhorn (1752-1827) nazwał go „królow ą mi- nuskułów” 207 , dzisiaj jednak „królowa” ma wiele rywalek. W Ewangeliach przekazuje tekst aleksandryjski, podobny do Kodeksu Watyka ńskiego . W Dziejach Apostolskich przekazuje dwa teksty, tekst rozdziałów 1-10 jest 78% z tekstem bizantyjskim, natomiast tekst rozdziałów 11-28 jest w 80% zgodny z B 208 . 57 NT bez Apokalipsy ; XII wiek; Oksford, Magd. Coll. Gr. 9. 61 Codex Montfortianus . Zawiera cały NT; najstarszy r ękopis który zawiera Comma Johanneum , sporz ądzony został prawdopodobnie w 1520 roku, w Oksfordzie, przez franciszkanina imieniem Froy (albo Roy). Wykorzystał go Erazm w 3. wydaniu greckiego Novum Testamentum (1522). Przechowywany jest w Dublin w Trinity College (Ms 30). 69 Codex Leicestrensis . Zawiera tekst NT (z lukami); na 213 kartach, cz ęś ciowo na pergaminie (91), cz ęś ciowo na papierze (122), o wymiarach 37,8 na 27 cm. Listy Pawła umieszczone zosta- ły przed Dziejami (jak w Kodeksie Synajskim ). Tekst Dziejach przeskakuje bezpo średnio z 10,45 do 14,17, sprawia to wra żenie, że kopista nie miał świadomo ści luki. Pisany bardzo nie- starannym pismem. Jedn ą z osobliwo ści kodeksu jest umieszczenie tekstu Łk 22, 43-44 po Mt 26, 39. Imi ę ιησους jest pisane pełn ą form ą a ż do J 21, 15, gdzie po raz pierwszy pojawia si ę skrót ις , odt ąd co jaki ś czas stosowany. Sporz ądzony został prawdopodobnie w 1468 roku, przez Emmanuela z Konstantynopola. Od 1640 przechowywany w Leicester (Town Museum, Col. 6 D 32/1). Przekazuje tekst cezarejski w Ewangeliach , a bizantyjski w pozostałych ksi ę-

206 Ferrar W.H., A Collation of Four Important Manuscripts , ed. T. K. Abbot, Macmilan, Dublin 1877. 207 J.G. Eichhorn, Einleitung in das NT , Bd. IV, Weidmannsche Buchhandlung, Leipzig 1827, S. 217. 208 T.C. Geer, The two Faces of Codex 33 in Acts , Novum Testamentum XXXI, 1 (1989), s. 41. 67

gach NT. Jest wa żnym świadkiem rodziny f13 . 81 Dzieje , Listy ; pochodzi z 1044 roku (lub 1054), w wielu partiach przekazuje tekst aleksandryjski. Przechowywany jest w Aleksandrii oraz w Londynie. 88 Dzieje , Listy , Apokalipsa , XII wiek; Neapol (Bibl. Naz., Ms. II.A.8). 104 Dzieje , Listy , Apokalipsa , pochodzi z 1087 roku; Londyn (Brit. Libr., Harley 5537). Tekst Li- stów jest najwy żej oceniany. 157 Ewangelie , XII wiek, napisany dla Jana II Kommena (1118-1143). Przekazuje tekst mieszany, cz ęsto zgodny z Kodeksem Bezy, z pewnymi inklinacjami do Diatessaronu oraz do tekstu Ewangelii Łukasza Marcjona. Przechowywany jest w Watykanie (Bibl. Vatic. Urbin. Gr. 2). Kolofon, który mo żna spotka ć równie ż i w innych r ękopisach (20, 164, 215, 262, 300, 376, 428, 565, 686, 718, 1071, tak że Λ 039), informuje że r ękopis został przepisany i poprawiony według starych r ękopisów z Jerozolimy. Kolofon ten powtarza si ę po ka żdej Ewangelii . 162 Ewangelie , 1153 rok, Watykan. 175 zawiera cały NT z luk ą w Mt 1,1-4,17; XII wiek; w Dziejach i Listach dominuje element bizantyjski. Przechowywany w Watykanie. 206 Dzieje , Listy ; XIII wiek; jeden z najstarszych r ękopisów na papierze; przechowywany w Lon- dynie. 209 cały NT; XIV wiek, Wenecja. 221 Dzieje , Listy powszechne , Listy Pawła ; X wiek; Oksford. 241 cały NT, 277 pergaminowych kart, XI wiek. Dawniej przechowywany był w Dre źnie. 383 Dzieje i Listy , XIII wiek. W Dziejach przekazuje tekst zachodni. Przechowywany w Bodleian Library w Oksfordzie. Wykorzystywany był w rekonstrukcjach zachodniego tekstu Dziejów . 461 Ewangelie Uspienskiego ; zawiera cztery Ewangelie , na 344 pergaminowych kartach (16,7 x 10,7 cm), pisany jedn ą kolumn ą na stron ę, 19 linijek w kolumnie. Nagłówki pisane s ą uncjał ą. Rok 835 i jest to najstarszy opatrzony dat ą – dost ępny nam – grecki r ękopis biblijny. Przecho- wywany jest w Petersburgu (RBN, Gr. 219). Przekazuje tekst bizantyjski 209 . 489 zawiera cały NT bez Apokalipsy ; sporz ądzony na papierze, w 1316 roku na Synaju; przechowywany w Cambridge (Trinity Coll. B.10.16). Skolacjonował go Scrivener w 1854 roku. 522 cały NT, sporz ądzony na papierze, 1515 rok, Oksford. 565 Ewangelie , Mt i Łk nast ępuj ą jeden po drugim; jeden z najpi ękniejszych znanych r ękopisów. Napisany złotymi literami na nas ączonych purpur ą pergaminach. Datowany na IX/X wiek. W Ewangelii Marka przekazuje tekst cezarejski, w pozostałych Ewangeliach znaczna liczba bizantyjskich naleciało ści. Przechowywany w Petersburgu (Publ. Bibl. 53). Na ko ńcu Ewangelii Marka zamieszczony został „Jerozolimski kolofon”. 579 Ewangelie , z powa żnymi lukami w Ewangelii Jana (20, 15 – 21, 25). Sporz ądzony został w XIII wieku w Pary żu. W Mt reprezentuje pó źny bizantyjski tekst, ale w pozostałych Ewange- liach bardzo dobry tekst aleksandryjski, bliski dla kodeksów B, ℵ i L. Zawiera podwójne zako ńczenie Marka. Przechowywany w Pary żu (BnF, Gr. 97). 602 Dzieje , Listy powszechne , Listy Pawła ; X wiek; Pary ż (BnF, Gr. 105).

209 T.W. Allen, The Origin of the Greek Minuscule Hand , JHS, XL (1920), pp. 12. 68

614 Dzieje i Listy ; XIII wiek. Przywieziony został z Korfy, przechowywany teraz w Mediolanie. Zawiera wielk ą liczb ę zachodnich lekcji. 700 Ewangelie ; datowany na XII wiek. Druga pro śba Modlitwy Pa ńskiej w Ewangelii Łukasza brzmi: Niech Twój Duch Świ ęty zst ąpi na nas i oczy ści nas . Takie brzmienie znajdujemy w kodeksie 162, znane było Marcjonowi i Grzegorzowi z Nyssy. Przekazuje tekst cezarejski. Ho- skier obliczył, że ró żni si ę od textus receptus w 2724 miejscach, z których 791 to opuszczenia, a 353 stanowi ą dodatki. A ż 270 spo śród wariantów nie pojawia si ę w żadnym innym r ękopisie 210 . Rękopis badał Burgon, Simcox 211 i Scrivener ( Adversaria ). Przechowywany jest w Londynie (Brit. Libr., Egerton 2610). 892 Ewangelie (brak J 10, 6 – 12, 18; 14, 24 – 21, 25) na 353 kartach. Datowany na IX/X wiek. W Mt 27,49 nie ma aleksandryjskiej interpolacji, zawiera ponadto teksty kwestionowane przez tekst aleksandryjski: Mt 16,2b-3; Mk 16,9-20; Łk22,43-44; J 7,53-8,11. W Mk 5 bliski jest dla kodeksu ℵ212 . Od 1887 roku przechowywany w Londynie (Brit. Libr. Add. 33277). Przekazuje pó źny tekst aleksandryjski z naleciało ściami tekstu bizantyjskiego. 1071 Ewangelie, XII wiek, podobny do kodeksu 157. Zawiera Jerozolimski kolofon. Przechowywany na Górze Athos (A’ 104). 1143 purpurowy kodeks, znany jako Beratinus 2 , przypomina kodeks 565, zawiera Ewangelie , datowany na XI wiek. W niektórych partiach pisany jest semiuncjał ą. Przechowywany w Tiranie. 1175 Dzieje , Listy ; XII wiek, Patmos (Joannu 16). Tekst aleksandryjski. 1224 zawiera cały NT; datowany na IX/X wiek. Przekazuje tekst cezarejski i jest członkiem rodziny „1224”, której jest głow ą. 1241 zawiera cały NT za wyj ątkiem Apokalipsy ; pochodzi z XII wieku; Ewangelie cz ęsto si ę zgadza- ją z C, L, , Ψ i 33. W Listach powszechnych przekazuje tekst aleksandryjski. Przechowywany na Synaju ( św. Katarzyny, Gr. 260). 1243 Nowy Testament (bez Apokalipsy); XI wiek; tekst aleksandryjski w Listach powszechnych; przechowywany na Synaju. 1295 Ewangelie ; IX wiek; Pary ż, BnF, Cod. Suppl. Gr. 1257. 1423 ( Codex Daltonianus ); zawiera Ewangelie (z komentarzem) na 352 kartach; pochodzi z około 1000 roku. Przechowywany jest w Duke University (KW Clark Gr Ms 60). Nagłówki, κεφαλα- ια , numery, rubryki liturgiczne pisane semi-uncjał ą. 1424 zawiera pełny tekst NT; za wyj ątkiem Apokalipsy wszystkie ksi ęgi NT zostały opatrzone komentarzem. Pochodzi z X wieku. Wraz z szeregiem minuskułów (7, 27, 71, 115, 160, 1779, 185, 267, 349, 517, 659, 692, 827, 945, 954, 990, 1010, 1082, 1188, 1194 i inne) oraz M (021) tworzy „rodzin ę 1424”. Przechowywany w Chicago. 1582 Ewangelie , 949 rok, nale ży do rodziny f1 i jest jej najlepszym reprezentantem. 1739 zawiera Dzieje , Listy powszechne i Listy Pawła ; datowany na X wiek. W Ef 1, 1 brakuje zwrotu εν Εφεσω . Przekazuje tekst aleksandryjski, cz ęsto zgodny z cytatami Epifaniusza z Salaminy

210 H.C. Hoskier, A Full Account and Collation of the Greek Cursive Codex Evangelium 604 , London 1890. 211 W. H. Simcox, American Journal of Philology V, 4 (Baltimore, 1884), pp. 454-465. 212 J.R. Harris, An Important MS of the New Testament , JBL, IX (1890), pp. 31-59. 69

(315-403) 213 . Zuns dopatrywał si ę bliskich zwi ązków pomi ędzy archetypem 1739 a 46 i B 214 . Rękopis odkryty został przez E. von der Goltza, na górze Athos, gdzie jest przechowywany po dzi ś dzie ń (B’64). 1862 Dzieje (z komentarzem); IX wiek. Athos, Paulu 117 (2). 1881 Listy (1 Pt – Hbr), XIV wiek, cz ęsto zgodny z ℵ i B; Synaj (Gr. 300), tekst zaliczony do III kategorii Alanda. 1905 Listy Pawła z komentarzem; X wiek; Pary ż, BnF, Cod. Coislin 27. 2053 XIII wiek, zawiera Apokalips ę i komentarz Ekumeniusza do Apokalipsy . Przekazuje tekst aleksandryjski i obok A i C jest jednym z najlepszych świadków tekstu Apokalipsy , lepszy ni ż 47 i ℵ215 . Przechowywany jest w Messynie (Bibl. Univ. 99). 2062 zawiera Apokalips ę z komentarzem; XIII wiek, tekst aleksandryjski, podobny do 2053; przechowywany w Rzymie. 2138 cały NT bez Ewangelii , 1072 rok; Moskwa. 2344 Dzieje , Listy , Apokalipsa , XI wiek, w Apokalipsie tekst cz ęsto zgodny z 2053. Pary ż (BnF, Co- islin Gr. 18, fol. 170-230). 2427 Zawiera pełny tekst Ewangelii Marka . Jest palimpsestem. Tekst nie został opatrzony ani sek- cjami, ani nagłówkami, posiada natomiast 16 ilustracji i miniatur. Przekazuje tekst aleksandryjski w 80% zgodny z Kodeksem Watyka ńskim. Odkryty w roku 1917. Colwell przypuszczał, że przekazuje tekst Ewangelii Marka w pierwotnym jego kształcie 216 . Stephen Carlson udowodnił, że jest to XIX-wieczne fałszerstwo, zale żne od pseudo-faksymile Kodeksu Watyka ńskiego (powtarza dziewi ęć jego bł ędów) 217 . Od 1935 przechowywany jest w bibliotece Chicago University (Ms. 972) 218 . 2464 Dzieje i Listy z lukami. Datowany jest na X wiek. Przekazuje tekst aleksandryjski z bizantyjskimi naleciało ściami. Przechowywany jest na Patmos (Joannu 742). 2470 Ewangelie z komentarzem Teofylakta, XII wiek; tekst biblijny pisany złotym atramentem, tekst komentarza – czerwonym. Stanowi go 626 kart i jest trzecim długim greckim r ękopisem na świecie. Przechowywany w Istambule. 2492 NT bez Ap; XIII wiek, Synaj (Gr. 1342), tekst zaliczony do III kategorii Alanda. 2768 Ewangelia Jana , komentarz, rok 978, Monachium, Bayer. Staatsbibliothek, Gr. 208.

Jedynie około 50 minuskułów zawiera cały tekst NT. Pozostałe zawieraj ą jedynie sekcje NT, czasem kilka sekcji jednocze śnie. W zdecydowanej wi ększo ści s ą to Ewangelie . W śród wczesnych minuskułów, niewielka ich liczba zawiera Apokalips ę, po wieku XI cz ęstotliwo ść wyst ępowania Apo- kalipsy wzrasta 219 .

213 C.D. Osburn, The Text of the Apostolos in Epiphanius of Salamis , Society of Biblical Literature, Atlanta 2004. 214 G. Zuns, The Text of the Epistles; a Disquisition upon the Corpus Paulinum , (London, 1953), pp. 68-84. 215 Schmid J., Studien zur Geschichte des griechischen Apokalypse-Textes: 2 Teil, Die alten Stamme , München, 1955, p. 24. 216 E.C. Colwell, An Ancient Text of the Gospel of Mark , The Emory University, Quarterly 1 (1945), ss. 65-75; E.C. Colwell, Some Unusual Abbreviations in ms. 2427 , Studia evangelica, ed. K. Aland, F.L. Cross, T & U 73, Berlin 1959, pp. 778-779. 217 S.C. Carlson, The Nineteenth-Century Exemplar of “Archaic Mark” (MS 2427) , SBL 2006. 218 M.M. Mitchell, P.A. Duncan, Chicago’s “Archaic Mark” (MS 2427): A Reintroduction to its Enigmas and a Fresh Colla- tion of its Readings , Novum Testamentum, XLVIII, 1 (2006), ss. 1-35. 219 O minuskułach w: K. Aland, B. Aland, Der Text des Neuen Testaments , ss. 140-167; Kurzgefasste Liste der Griechischen Handschriften des NT , Michael Welte, Beate Köster, Klaus Junack, Kurt Aland, Second, revised Edition, Walter de Gruyter, 70

Lekcjonarze Krytycy tekstu zwracaj ą te ż uwag ę na stare teksty liturgiczne, ewangeliarze i lekcjonarze, które cz ęsto przekazywały tekst biblijny przez wieki w niezmienionej postaci. Przekazuj ą one tekst u żywany w publicznej słu żbie Ko ścioła i nie jest on ci ągły. Lekcjonarze kopiowane były z innych lekcjonarzy, ich tekst rzadko był uzgadniany z tekstem manuskryptów (do wyj ątków nale ży ℓ547 ) i dlatego historia przekazywanego przez nie tekstu była niezale żna od tekstu manuskryptu. Wi ększo ść z nich pisana jest minuskuł ą. Lekcjonarze majuskułowe pochodz ą z wieków IV-XIII, minuskułowe pochodz ą z wieków IX-XVI. Lekcjonarze zostały zapocz ątkowane w Bizancjum 220 . Te z lekcjonarzy, które przekazuj ą teksty ewangeliczne nazywane były Evangeliaria lub Evan- gelistaria , te natomiast które zawieraj ą teksty z Dziejów lub Listów – Apostoli lub Praxapostoli . Lek- cjonarze nie zawierały tekstów z Apokalipsy . Lekcjonarze dzielone te ż były na Synaxaria , czytane przez pół roku po świ ętach Wielkanocnych oraz Menologia , czytane po pierwszym dniu wrze śnia przez nast ępne pół roku. Najstarszy lekcjonarz pochodzi z IV wieku ( ℓ1604 ), jest jednak bardzo fragmentaryczny. Tekst wi ększo ści z nich prezentuje tekst bizantyjski i jest bliski dla textus receptus . Niektóre jednak zawiera- ją wa żne warianty tekstowe. Wettstein skatalogował 24 Evangelistaria i 4 Apostoloi . Zanim Scholz (1794-1852) zaj ął si ę katalogowaniem r ękopisów, znano zaledwie 57 Evangelistarioi i 20 Apostoloi . Scholz powi ększył list ę lekcjonarzy do 181 Evangelistarioi oraz 58 Apostoloi. Gregory liczb ę skatalogowanych lekcjonarzy podniósł do 1565. Dotychczas skatalogowano 2449 lekcjonarzy.

ℓ 32 Ewangeliarz , XI wiek; Gotha. ℓ 44 Ewangeliarz , Apostolos, XII wiek; Kopenhaga. ℓ 59 Apostolos ; IX wiek. Przechowywany w Moskwie. ℓ 150 Ewangeliarz (uncjalny), Codex Harleianus 5598 ; 374 kart, prawdopodobnie jest to najładniej- szy lekcjonarz uncjalny, z dat ą 27 maja 995 roku. Przechowywany w British Library. ℓ 185 Ewangeliarz , XI wiek; Cambridge. ℓ 243 Ewangeliarz (uncjalny), Ewangelia z Trapezuntu , 15 kart, ilustrowany, X wiek. Przechowy- wany w Petersburgu. ℓ 451 Ewangeliarz , 1052 rok; Duke. ℓ 542 Ewangeliarz (uncjalny), X wiek. Watykan. ℓ 547 XIII wiek, tekst bliski dla f13 . ℓ 562 Ewangeliarz , 991 rok. Watykan. ℓ 640 Ewangeliarz, IX wiek; Athos Dionysiu, 86 (21). ℓ 847 Ewangeliarz , 967 rok.

1994; B.M. Metzger, Manuscripts of the Greek Bible: An Introduction to Palaeography , Oksford University Press, 1981; B.M. Metzger, The Text of the New Testament, its Transmission, Corruption and Restoration , Oksford University Press, 1992, ss. 61-66; F.G. Kenyon, Our Bible and the Ancient Manuscripts (4th ed.) , London 1939; H. von Soden, Die Schriften des N.T. in ihrer ältesten erreichbaren Textgestalt , Berlin 1902; W. H. P. Hatch, Facsimiles and Descriptions of Minuscule Manuscripts of the New Testament , Harvard University Press, Cambridge 1951; G. Krodel, New Manuscripts oft he Greek New Testament , JBL, Vol. 91, No. 2 (Jun., 1972), pp. 232-238; http://www.tyndale.cam.ac.uk/Tyndale/staff/Head/NTMinuscules.htm. 220 Przypuszczano, że 50 egzemplarzy Biblii , których sporz ądzenie Konstantyn Wielki polecił Euzebiuszowi, to lekcjonarze. 71

ℓ 1043 fragment Mk 6; Łk 2, V wiek. ℓ 1276 fragment Mt 10; J 20, VI wiek; palimpsest. ℓ 1354 grecko-hebrajski fragment Mk 3; VI wiek. ℓ 1604 Ewangeliarz , grecko-sahidycki fragment, IV wiek, najstarszy lekcjonarz. ℓ 2210 Apostolos (uncjalny), VI/VII wiek; Florencja. ℓ 2211 Ewangeliarz (uncjalny), bilingwiczny grecko-arabski, 995/996 rok; Synaj.

Lekcjonarzami były prawdopodobnie równie ż 3, 4, 44 , ale s ą one zbyt fragmentaryczne, by mo żna było to rozstrzygn ąć . Lekcjonarze nigdy nie zawierały Apokalipsy 221 .

Cytaty ojców Ko ścioła

Bibliografia:

Aland K. Aland B., The Text of the New Testament: An Introduction to the Critical Editions and to the Theory and Practice of Modern Text Criticism , transl. E.F. Rhodes, Grand Rapids: William B. Eerdmans, Michigan 1995 (3th ed.), pp. 171-184. Black M., Aland K., Die alten Übersetzungen des Neuen Testaments, die Kirchenväterzitate und Lektionare: der gegenwärtige Stand ihrer Erforschung und ihre Bedeutung für die griechische Textgeschichte , Wissen- schaftliche Beirat des Instituts für neutestamentliche Textforschung, Berlin 1972. Ehrmam D. B., The Use and Significance of Patristic Evidence for NT Textual Criticism , in: B. Aland & J. Delobel, New Testament Textual Criticism, Exegesis and Church History , Kampen 1994, pp. 118-135. Gordon D. Fee, The Use of the Greek Fathers for New Testament Textual Criticism , in. The Text of the New Testament in Contemporary Research , ed. Bart D. Ehrman and Michael W. Holmes, pp. 191–207. Gregory C. R., Textkritik des Neuen Testaments , Leipzig 1902, t. II, pp. 747-753, 906-993; Leipzig 1909, III, pp. 1358-1363. Metzger B. M., New Testament Studies: Philological, Versional, and Patristic , Leiden 1980, pp. 167-188. Metzger B. M., B.D. Ehrman, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption, and Restora- tion , Oksford University Press, New York, Oksford 2005, pp. 126-134. C.D. Osburn, Methodology in identifying patristic citations in NT Textual Criticism , Novum Testamentum XLVII, 4, pp. 313-343.

Niemał ą warto ść przedstawiaj ą te ż cytaty biblijne obecne w dziełach starochrze ścija ńskich pisa- rzy. Niejednokrotnie przekazuj ą one tekst najwcze śniejszych kodeksów. Wiele cytatów, zwłaszcza krótkie, cytowane s ą w formie niedosłownej i zazwyczaj z pami ęci. Te nie przedstawiaj ą wielkiej war- to ści. Natomiast długie cytaty przepisywane były z tekstu biblijnego. Kopi ści przepisuj ący te teksty nie uzgadniali ich brzmienia z dost ępnym im tekstem biblijnym, dlatego nie ulegały tym samym zmianom, co tekst biblijny. Cytaty traktowane s ą jako jako trzeciorz ędne źródło. Są te ż źródłem najbardziej problematycznym.

221 Szerzej na temat lekcjonarzy w: Black M., Aland K., Die alten Übersetzungen des Neuen Testaments, die Kirchenväterzi- tate und Lektionare: der gegenwärtige Stand ihrer Erforschung und ihre Bedeutung für die griechische Textgeschichte , Wissenschaftliche Beirat des Instituts für neutestamentliche Textforschung, Berlin 1972; G. Krodel, New Manuscripts of the Greek New Testament , JBL, VOl. 91, No. 2 (Jun., 1972), pp. 232-238. 72

Cytaty biblijne z pism ojców Ko ścioła s ą wa żną pomoc ą zwłaszcza przy odtwarzaniu historii danego wariantu tekstowego, dodatków, b ądź opuszcze ń. Pomagaj ą w dokładniejszym okre śleniu czasu, a zwłaszcza geograficznego miejsca w rozwoju tekstu biblijnego. Są niezwykle pomocne przy odtwarzaniu historii rodzin tekstualnych. Świadectwo ojców ko ścioła jest jednym z argumentów na rzecz wtórnego charakteru tekstu bizantyjskiego. Tekst cezarejski opiera si ę głównie na cytatach Ory- gynesa. Najwa żniejszym źródłem patrystycznych cytatów jest wydana przez Migne Patrologia Greca i inne podobne wydania. Na znaczenie cytatów zwrócił uwag ę J.J. Griesbach, który opracował kryteria korzystania z cytatów. Ka żdy cytat powinien by ć rozpatrywany indywidualnie, cytaty powinny by ć brane z najlepszych dzieł i tylko autentycznych dzieł greckich. Nale ży odró żni ć cytat od aluzji. Nale ży zwróci ć uwag ę na powtarzaj ące si ę cytaty, czy s ą cytowane w identyczny sposób 222 . Zdaniem Harnacka cytaty nie mog ą by ć badane w oderwaniu od historii ko ścioła. Nale ży pami ęta ć, że w przypadku nie mamy autografów pism ojców Ko ścioła i kopi ści nie zawsze wiernie je przepisywali, czasem mogli harmoni- zowa ć ze znanym im tekstem Nowego Testamentu. Dlatego cytaty winny by ć badane przy zastosowa- niu metod krytyki tekstu 223 . Niewielk ą warto ść przedstawiaj ą cytaty pochodz ące z dzieł greckich oj- ców Kościoła, które zachowały si ę wył ącznie w łaci ńskich przekładach (np. dzieła Orygenesa). Owe przekłady bardzo cz ęsto posługuj ą si ę łaci ńsk ą Bibli ą. Gordon Fee wyró żnił trzy grupy cytatów: aluzje, adaptacje i cytaty. Adaptacje i cytaty musz ą by ć prezentowane w cało ści, nie jest to konieczne jedynie przy aluzjach 224 . Pierwszorz ędne znaczenie maj ą cytaty greckich ojców Ko ścioła. Przywi ązuje si ę te ż niemał ą wag ę do autorów łaci ńskich i syryjskich. S ą one niezwykle pomocne w rekonstrukcji tekstu starołaci ń- skiego i starosyryjskiego. Koptyjscy ojcowie Ko ścioła zwykle s ą ignorowani. II wiek: Klemens Rzymski, Papiasz, Polikarp, Ignacy Antioche ński, Didache, Hegezyp, Irene- usz, Justyn M ęczennik, Marcjon, Tacjan, Klemens Aleksandryjski i Walentyn. III wiek: Afryka ńczyk, Dionizy z Aleksandrii, Hipolit Rzymski, Metody z Olimpu, Orygenes i Porfiriusz. IV wiek: Adamantius, Akacjusz, Aleksander z Aleksandrii, Amfilochius z Ikonium, Ammo- niusz z Ikonii, Apolinary z Laodycei, Archelaos, Atanazy z Aleksandrii, Bazyli Wielki, Chryzostom, Cyryl z Jerozolimy, Didym z Aleksandrii, Diodor z Tarsu, Epifaniusz, Eutaliusz, Euzebiusz, Grzegorz z Nazjanzu, Grzegorz z Nyssy, Hegemoniusz, Konstytucje Apostolskie, Nicetas, Pamfilus, Pryscylian, Teodor z Cyru, Teodor z Heraklei, Teodor z Mopsuestii i Tytus z Bostry. V wiek: Ammoniusz z Aleksandrii, Cyryl z Aleksandrii, Gelazy, Hezychiusz z Jerozolimy, He- zychiusz z Salone, Izydor z Peluzji, Prokopiusz z Gazy, Sokrates, Sozomen i Wiktor z Antiochii. Najwa żniejszymi są NT-owe cytaty w pismach wczesnych ojców Ko ścioła 225 :

Imię Ewangelie Dzieje Listy Apokalipsa Cały NT

222 Griesbach J. J., Curae in historiam textus Graeci epistolarum Paulinarum , Fickelscherr, Jena 1777, pp. 25-28. 223 Souter A., The Text and Canon of the New Testament , London 1912, p. 16. 224 Fee G. D., Text of John in Origen and Cyril of Alexandria: A Contribution to Methodology in the Recovery and Analysis of Patristic Citations , Bib 52 (1971), 362. 225 Za: Geisler N. i W. Nix, A General Introduction to the Bible , Moody Press, Chicago 1969, p. 357. 73

Justyn Męczennik 268 10 49 3* 330 Ireneusz 1,038 194 522 65 1,819 Klemens Aleksandryjski 1,817 44 1,334 11 2,486 Orygenes 9,231 349 8,177 165 17,922 Tertulian 3,822 302 2,729 285 7,298 Hipolit Rzymski 734 42 414 188 1,378 Euzebiusz 3,258 211 1,860 27 5,176 W sumie 19,368 1,352 14,985 684 36,289

* Ponadto 266 aluzji.

Wykaz ten nie uwzgl ędnia wszystkich zachowanych pism wczesnochrze ścija ńskich autorów. Do naszych czasów zachowało si ę wi ęcej ni ż 36 000 cytatów pochodz ących sprzed roku 325. Połowa z nich pochodzi od Orygenesa. Najcz ęś ciej cytowano Ewangelie , na drugim za ś miejscu były Listy Pawła . W oparciu o te cytaty mo żna zrekonstruowa ć tekst całego NT za wyj ątkiem 11 wierszy. Łaci ńscy ojcowie Ko ścioła: Ambro ży, Amrosiaster, Augustyn, Cyprian, Eugipiusz, Hajmon, Hieronim, Hilary z Poitiers, Laktancjusz, Lucyfer z Cagliari, Nowacjan, Pelagiusz, Rufin, Salwian, Tertulian, Tykoniusz. Syryjscy ojcowie Ko ścioła: Addaj, Afrahat, Barsalibi, Efren, Jakub z Nisibis, Mani, Tomasz. Szenute z Atripe (zm. 466), organizator życia monastycznego w Górnym Egipcie, zostawił po sobie liczne kazania w dialekcie saidzkim.

Staro żytne przekłady Nowego Testamentu

Przekłady staro żytne odgrywaj ą niemał ą rol ę we współczesnej krytyce tekstu Nowego Testa- mentu. Przekłady te dotarły do naszych r ąk równie ż w odpisach i równie ż ulegały zmianom, jednak dalsza historia ich tekstu była niezale żna od tekstu greckiego i dlatego s ą pomocne w odtworzeniu tekstu greckiego. Trzy z nich – syryjski, łaci ński, koptyjski – pochodz ą z ko ńca II wieku i s ą starsze ni ż posiadane przez nas apografy tekstu greckiego. Powstały przed pierwszymi recenzjami greckiego NT i dlatego s ą najwy żej oceniane. S ą one obowi ązkowo cytowane we wszelkich krytycznych wydaniach tekstu greckiego. Przekłady powstałe po roku 300 (ormia ński, gruzi ński, etiopski), s ą ju ż uza- leżnione od recenzji, niemniej s ą te ż wa żne i z reguły s ą cytowane w aparacie krytycznym. Przekład gocki i słowia ński cytowane s ą rzadko w wydaniach krytycznych.

Przekłady syryjskie

Przekłady starosyryjskie Syria odegrała wielk ą rol ę w pocz ątkach chrze ścija ństwa. Antiochia najpierw była wa żnym ośrodkiem misyjnym, pó źniej za ś pełniła rol ę pomostu pomi ędzy Palestyn ą a „zachodnim” chrze ści- ja ństwem. W Antiochii uczniów Jezusa po raz pierwszy nazwano chrze ścijanami (Dz 11, 26). Tutaj prawdopodobnie powstały Ewangelie Mateusza i Łukasza , Didache , w roku 107 – Ignatiana , a w ko ń- cu II wieku – Ewangelia Tomasza . W Syrii krzy żowały si ę wpływy j ęzyka greckiego i syryjskiego. W samej Antiochii dominował grecki, ale poza ni ą znajomo ść greckiego była znacznie mniejsza (Dama- szek, Edessa). W miar ę upływu czasu wpływy greckiego malały. W Palestynie posługiwano si ę dialektem syryjskiego, bliskim aramejskiemu j ęzykowi, którym posługiwał si ę Jezus i apostołowie, pierwsze za ś przekłady syryjskie powstały w czasach, kiedy wci ąż była żywa ustna tradycja o Jezusie i apostołach. Kluczowa terminologia nauczania apostolskiego nie mogła by ć jeszcze zapomniana i mo- gła w jakim ś stopniu zosta ć zachowana w najwcze śniejszych przekładach. Syryjskie przekłady pozwalaj ą lepiej zrozumie ć autorów NT, pisz ących po grecku, a my ślących po semicku. Dlatego krytycy tekstu szczególnym szacunkiem darz ą przekłady syryjskie. Najstarszym przekładem NT na j ęzyk syryjski jest prawdopodobnie Diatessaron (Harmonia Czterech Ewangelii ), dokonany przez Tacjana około 170 roku. Tacjan stworzył własny porz ądek chronologiczny, czasem radykalnie odbiegaj ący od chronologii ka żdej z Ewangelii. Teksty powtarza- jące si ę zostały odrzucone, w efekcie czego Diatessaron stanowi 72% ł ącznej obj ęto ści czterech Ewangelii . W najwi ększym stopniu wykorzystał Ewangeli ę Jana , w najmniejszym – Ewangeli ę Mar- ka . 56 wierszy kanonicznych Ewangelii nie znajduje swoich odpowiedników w Diatessaronie . Pomi- ni ęte zostały genealogie Jezusa, teksty mówi ące o człowiecze ństwie Chrystusa, Józef nie jest nazywany m ęż em Marii. Nie ma te ż perykopy J 7, 53 – 8, 11. Reprezentuje tekst zachodni. ST-owe cytaty s ą zgodne z tekstem ST Peszitty . Zachował si ę w przekładzie arabskim i łaci ńskim, w j ęzyku greckim zachowały si ę jedynie fragmenty.

Kolejny przekład – tym razem całego NT – dokonany został około 180 roku (albo niewiele wcze śniej). Cytuje go Efrem Syryjczyk. Nazywany jest przekładem staro-syryjskim, a sporz ądzony został na podstawie starego tekstu greckiego reprezentuj ącego tekst zachodni. Zachował si ę tylko w dwóch wczesnych manuskryptach: Syrus Curetonianus (IV wiek) i Syrus Sinaiticus (V wiek). Pierw- szy z nich wydany został przez W. Curetona w 1858 roku i oznaczany jest symbolem syr c, drugi odkryty został przez A.S. Lewis w 1892 roku na Synaju, oznaczany jest symbolem syr s i jest palimpsestem. R ękopisy sporz ądzone zostały w V (ewentualnie w IV) wieku, ale przekazuj ą tekst bliski do tekstu z około roku 200. Oba r ękopisy zawieraj ą znaczne luki. Starosyryjski przekład Listów Pawła nie zachował si ę. Znamy go tylko z cytatów ojców wschodniego Ko ścioła.

Peszitta Na pocz ątku V wieku ponownie przeło żone zostały wszystkie ksi ęgi NT (za wyj ątkiem 2 Pt, 2 Jn, 3 Jn, Jud, Ap), by ć mo że dla zatarcia ró żnic jakie zachodziły pomi ędzy poszczególnymi istniej ą- cymi przekładami 226 . Peszitta oznaczana jest symbolem syr p. Aż do ko ńca XIX wieku s ądzono, że Peszitta powstała w II wieku. Po publikacji Burkitta wi ęk- szo ść biblistów zgodziła si ę, że dzieła tego dokonał bp Rabbula z Edessy (zm. 436). Autorstwo Rab- buli jest jednak w ątpliwe, poniewa ż wyst ępuj ące w jego pismach cytaty nie zawsze s ą zgodne z Pe- szittą227 . Przekład ten dopiero w X wieku nazwany został Peszitt ą (pešitto – prosty, zwykły), przez Mosze bar Kefa, poniewa ż przeło żono go na potoczny, zwykły j ęzyk (aby udost ępni ć go wszystkim). Peszitta nie zawierała tekstów Łk 22, 17-18; J 7, 53 – 8, 11. Peszitta stała si ę przekładem obowi ązuj ą- cym w Ko ściele syryjskim, zarówno wschodnim jak i zachodnim, a to oznacza, że powstała przed rozłamem z roku 431. Tekst Peszitty wydano drukiem w 1555 roku. W Lejdzie opracowywane jest wydanie krytycznego tekstu Peszitty . Tekst Peszitty jest niejednolity, Ewangelie zasadniczo reprezentuj ą tekst bizantyjski, niektóre partie Dziejów – tekst zachodni, z licznymi naleciało ściami tekstu aleksandryjskiego (np. Mt 14, 12; 15,4; Mk 1,2; J 1,18) i cezarejskiego. Gwilliam wykazał, że w Mt 1-14 Peszitta jest zgodna z Textus receptus tylko 108 razy, z Kodeksem Watyka ńskim 65 razy, w 137 przypadkach ró żni si ę od obu i wspiera przekłady staro-syryjskie albo staro-łaci ńskie, w 31 przypadkach ma swoje własne warianty. Zachowało si ę ponad 360 r ękopisów Peszitty , z których prawie połowa znajduje si ę w British Library. Druga znacz ąca kolekcja r ękopisów znajduje si ę w Cambridge. Wi ększo ść owych r ękopisów pisana jest grafik ą estrangela. Paris syr. MS. 296, I° , zawiera Łk 6, 49 – 21, 37, pochodzi z V wieku, uchodzi za najstarszy rękopis Peszitty. Vatican Cod. Sir. 12 , napisany w Edessie w roku 548; najstarszy datowany r ękopis zawieraj ący cztery Ewangelie . Codex Phillipps 1388 zawiera cztery Ewangelie, pochodzi z V/VI wiek, od 1865 roku przechowywany w Berlinie. Tekst rękopisu opublikował Gwilliam w 1901 roku. Zawiera około 70 starosyryjskich wariantów tekstowych.

226 B. Metzger, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption, and Restoration , Oksford 1968, p. 69. 227 A. Vööbus, Studies in the History of the Gospel Text in Syraic, Louvain 1951. 76

British Library Ms. 14470 , zawiera cztery Ewangelie , Listy Pawła , Dzieje , Jk, 1 Pt i 1 J, pochodzi z V/VI wieku 228 . British Library Ms. 14479 , zawiera Listy Pawła , sporz ądzony w Edessie w 534 roku i jest to najwcze śniejszy datowany r ękopis. Pisany eleganck ą estrangel ą, samogłoski naniesione przez pó źniej- sz ą r ękę. Ewangelie Rabbuli , ilustrowany r ękopis sporz ądzony w 586 roku, w monofizyckim klasztorze, w Beth-Zagba. Zawiera cztery Ewangelie. Przechowywany we Florencji (Bibl. Laur., Plut. I, Cod. 56).

Pó źniejsze przekłady syryjskie Jedn ą z wci ąż nierozwi ązanych zagadek w historii tekstu NT jest Philoxeniana (syr ph ) i Harc- lensis (syr h). Według jednej z wersji s ą one recenzjami Peszitty. Najpierw w roku 508 Filoxenus, biskup Mabbug nad Eufratem, miał dokona ć rewizji Peszitty (Philoxeniana ), natomiast w roku 616 roku rewizji Philoxeniany dokonał Tomasz z Harkel ( Harclensis ). Według drugiej wersji s ą to dwa odr ębne przekłady. Zachowało si ę około 35 r ękopisów reprezentuj ących Harclensis , datowane s ą od VII wieku w gór ę i wykazuj ą pewne podobie ństwo do tekstu zachodniego reprezentowanego przez Kodeks Bezy . Philoxeniana zawiera ju ż cztery małe Listy powszechne i Apokalips ę, których nie miała Peszitta . Naj- wa żniejszy r ękopis przechowywany jest w Trinity College, w Dublin. Około 500 roku dokonano prze- kładu na j ęzyk syropalesty ński (dialekt aramejsko-galilejski którym posługiwał si ę Jezus). Zawiera on 2 P, 2 J, 3 J, Jd i Ap, a reprezentuje tekst cezarejski i jest całkowicie niezale żny od innych syryjskich przekładów. Zachował si ę w lekcjonarzach i innych fragmentarycznych r ękopisach. Trzy najwa żniej- sze r ękopisy pochodz ą z 1030, 1104 i 1118 roku. Oznaczany jest symbolem syr pal .

Ograniczenia syryjskich przekładów Język syryjski, jako j ęzyk semicki, nie ma ko ńcówek i nie mógł sobie pozwoli ć na tak wielk ą swobod ę w zmianie kolejno ści słów jaka cechowała j ęzyk grecki. Czasownik odmieniany jest w zu- pełnie inny sposób ni ż w j ęzyku greckim. J ęzyk syryjski posiadał tzw. „status emphaticus”, którego zastosowanie nie zawsze koresponduje z greckim rodzajnikiem. W transkrypcjach imion własnych spółgłoska ξ oddawana jest przy pomocy dwóch syryjskich

-np. imi ę Τιοθεε , Tymo) ܬ natomiast θ przez , ܛ Litera τ transkrybowana była przez . ــــ spółgłosek

W przypadku semityzmów d ąż ono do odtworzenia oryginalnego semickiego .( ــــــــــܐܘܣ ,teusz brzmienia, ale nie wszystkie semickie imiona zostały rozpoznane (np. Aretas w 2 Kor 11, 32). Grecki tekst NT na dwa sposoby oddaj ą nazw ę miasta „jirušalaim”: Ιερουσαλη / Ιεροσολυα , przekłady syryjskie wracaj ą do jednolitej formy: Urišlem. ιαβολος jest regularnie oddawane przez satana . Σιων /Πετρος /Κηφας . Σιων Πετρος jest niemal zawsze oddawane przez šem ‛un kepa. Πετρος jednak czasami oddawane jest przez Ptrws. Najwi ęcej trudno ści sprawiaj ą ró żnice w odmianie czasownika.

228 W. Wright, Catalogue of the Syriac Manuscripts in the British Museum , Gorgias Press LLC 2002. 77

Przekłady łaci ńskie

Przekłady starołaci ńskie Ko ściół zachodni posługiwał si ę pierwotnie językiem greckim, wi ęc nie od razu pojawiła si ę potrzeba przekładu Biblii na j ęzyk łaci ński. Pierwsze łaci ńskie przekłady pojawiły si ę najpierw w Afryce północnej (około 170 roku), a nast ępnie w Rzymie 229 i Galii. Ich liczba stale wzrastała i w połowie IV wieku osi ągn ęła liczb ę czterdziestu. Wszystkie te przekłady oparte s ą na LXX i niewolni- czo trzymaj ą si ę tekstu greckiego. Przekłady powstałe przed Wulgat ą nazywamy starołaci ńskimi – Vetus Latina . Najwa żniejszymi i najbardziej cenionymi były: Afra i Itala , ale żaden z nich nie miał powszechnego uznania. Oba przekłady reprezentuj ą tekst zachodni. Afra bardziej odbiegała od tekstu greckiego. Itala miała nieco bizantyjskich naleciało ści, których liczba z biegiem czasu wzrastała. Przekłady te ulegały stałym przekształceniom, mno żyły si ę ich warianty tekstowe 230 . Do naszych czasów nie zachował si ę ani jeden starołaci ński r ękopis przekazuj ący pełny tekst NT. Zachowało si ę natomiast 32 r ękopisów zawieraj ących Ewangelie , 12 – Dzieje , 4 – Listy Pawła i 1 – Apokalipsy . Ponadto szereg fragmentów, co daje ł ącznie 89 r ękopisów. Pochodz ą one z wieków IV- XIII. Wi ększo ść z nich reprezentuj ą Ital ę, r ękopisów Afry zachowało si ę niewiele. Najcenniejszymi rękopisami s ą: – Codex Bobbiensis 1 ( k), zawiera Mt 1-15 i Mk 8-16, pochodzi z około 400 roku. Przewieziony został do iroszkockiego klasztoru w Bobbio, w północnych Włoszech. Przekazuje Versio Afra i jest najwa żniejszym świadkiem tego tekstu, wykazuje du żą zgodno ść z 0171 i podobie ństwo do cytatów Cypriana. Przechowywany w Turynie. – Codex Palatinus 2 ( e), zawiera cztery Ewangelie , datowany na IV wiek; pisany srebrnym atramentem. Test posiada cechy zeuropeizowanej Versio Afra . Przechowywany w Trent. – Codex Vercellensis 3 ( a), Ewangelie , druga połowa IV wieku. – Codex Veronensis 4 ( b), Ewangelie ; koniec V wieku; Werona. Burkitt s ądził, że ten typ tekstu wykorzystał Hieronim jako podstaw ę dla Wulgaty . – Codex Bezae 5 ( d), Ewangelie , Dzieje , 3 Jana . Tekst łaci ński jest niezale żny od tekstu greckiego (lewa strona), przekładów starołaci ńskich jak i Wulgaty . Powstał około 400 roku. – Codex Colbertinus 6 (c), cztery Ewangelie , XI wiek, tekst mieszany, zasadniczo bior ąc jest to Itala przerywana partiami Afr ą. Oba te teksty zostały ska żone przez Wulgat ę. – Codex Corbeiensis 8 ( ff 2), Ewangelie ; V wiek. Pocz ątkowo nale żał do klasztoru Corbey w pobli żu Amiens, dzi ś przechowywany w Pary żu. – Codex Brixianus 10 ( f), Ewangelie ; VI wiek. – Codex Claromontanus 12 ( h); zawiera Ewangelie ; datowany na V wiek. – Codex Vindobonensis 17 ( i), Ewangelie ; V wiek. – Codex Ambrosianus 21 (s), Ewangelie ; V wiek. – Codex Gigas 51 (gig ), uko ńczony w 1229 roku; wymiary 89 na 49 cm, przy 22 cm grubo ści, a

229 W Rzymie liturgi ę w j ęzyku łaci ńskim wprowadzono około roku 190. 230 Wśród zachowanych starołaci ńskich r ękopisów mo żna naliczy ć 27 wariantów tekstu Łk 23, 4-5. (B. Metzger, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption, and Restoration , Oksford 1968, p. 72). 78

wadze 72 kg. 320 jego kart – osiem z nich zagin ęło – sporz ądzonych zostało ze 160 skór osłów. Kodeks jest ilustrowany, stosuje wielkie inicjały. Sporz ądził go mnich benedykty ński z Bohemii w Podlažice. Zawiera tekst Wulgaty , ale Dzieje Apostolskie i Apokalipsa prezentuj ą przekład starołaci ński. Dzieje prawdopodobnie zostały przepisane z r ękopisu pochodz ącego z IV wieku. Oprócz ksi ąg biblijnych zawiera cały szereg dzieł i traktatów: Antiquitates oraz De bello Judaico Józefa Flawiusza, Etymologia Izydora oraz traktat Medica . Nast ępnie ksi ęgi NT w kolejno ści: Ewangelie , Dz., Listy powsz., Ap., Listy Pawła . Po NT umieszczone zostały dwie ilustracje ( Niebia ńskie Miasto i diabeł), wykaz zakl ęć stosowanych w praktykach egzorcystycz- nych, traktat historyczny Kronika Bohemii autorstwa Kosmasa z Pragi (1045-1125), wykaz imion, a na ko ńcu kalendarz. Jest to w istocie średniowieczna encyklopedia. W roku 1648 trafił do Szwecji i odt ąd przechowywany jest w Sztokholmie. – Codex Bobiensis albo Vindobonensis 53 ( s), palimpsest, zawiera Dzieje i Listy powszechne , VI wiek, w VIII wieku napisany ponownie. – Codex Floriacensis 55 ( h), zawiera ¼ Dziejów , fragmenty Listów powszechnych i Apokalipsy . V/VI wiek; Versio Afra . Tekst r ękopisu zawiera wiele bł ędów, podró ż Pawła opisana w Dz 28, 1-13 została streszczona. – Codex Claromontanus 75 (d), Listy Pawła ; V/VI wiek. – Codex Boernerianus 77 ( g), Listy Pawła ; IX wiek. – Codex Augiensis 78 ( f), Listy Pawła ; IX wiek. – Codex Guelferbytanus 79 ( gue ), Listy Pawła ; VI wiek.

Wulgata Itala była nieuporz ądkowana, a wraz z upływem czasu nieporz ądek wzrastał. W tej sytuacji bp. Rzymu, Damazy, polecił Hieronimowi dokonanie nowego przekładu całego Pisma Świ ętego na j ęzyk łaci ński. Praca nad przekładem trwała 24 lata (od 382 do 405 roku). Była to rewizja Itali , któr ą Hiero- nim skonfrontował z greckimi r ękopisami (reprezentowały najprawdopodobniej tekst aleksandryjski). Najdokładniej opracował Ewangelie , podczas gdy pozostałe ksi ęgi NT potraktował powierzchownie. Przekład ten nazwano Wulgat ą (vulgus – pospolity, zwykły), spotkał si ę z krytyczn ą ocen ą i wielokrotnie go poprawiano, ale w ko ńcu wieku VI cieszył si ę ju ż najwi ększym autorytetem, a ż stał si ę oficjaln ą Bibli ą ko ścioła zachodniego. Poniewa ż Wulgata przez pewien czas funkcjonowała obok przekładów starołaci ńskich, wpłyn ę- ło to na starołaci ńskie reminiscencje w tek ście Wulgaty oraz na korekt ę tekstów starołaci ńskich na modł ę Wulgaty . Do jakiego ś stopnia musiała te ż przyczyni ć si ę nieostro żno ść kopistów. W tej sytuacji Alkwin (735-804) i Theodulf (750-821), usiłowali zrewidowa ć i oczy ści ć tekst Wulgaty , ale ich wysił- ki przyczyniły si ę jedynie do wzrostu wersji mieszanych. Nad rewizj ą tekstu Wulgaty pracowali nast ępnie Lanfrank (1005-1089) i Stephen Harding (zm. 1134), równie ż bezowocnie. Po wynalezieniu druku Wulgata była pierwsz ą ksi ąż ką drukowan ą – Biblia Gutenberga (1452-1456). Pierwsze krytyczne wydanie tekstu Wulgaty było dziełem Roberta Stefanusa w 1528 roku. W czwartym wydaniu (1555) Stefanus wprowadził podział na rozdziały i wiersze. W 1546 roku na soborze trydenckim uchwalono o potrzebie przygotowania zrewidowanej Wulgaty . Zostało to zrealizowane

przez papie ża Sykstusa V, który w 1590 roku doprowadził do wydania Wulgaty Syksty ńskiej , niedo- skonałej pod wzgl ędem krytycznym. Po śmierci papieża w 1592 roku jego nast ępca Klemens VIII wycofał wszystkie kopie wydania syksty ńskiego, jako niekanonicznego i źle przygotowanego. Na- st ępnie doprowadził do wydania poprawionej w 4900 miejscach Wulgaty Klementy ńskiej . Sobór Watyka ński II powołał komisj ę – Pontifica Commisio pro Nova Vulgata Bibliorum editione – której celem było dokonanie rewizji Wulgaty . Komisji przewodził kardynał A. Bea. Zało że- niem było podobno poprawienie tekstu w duchu osi ągni ęć współczesnej lingwistyki, oczyszczenie pisowni ze średniowiecznych naleciało ści oraz przetłumaczenie na nowo tego, w czym Hieronim zanadto odszedł od oryginału. Vulgata Stuttgartiana , bardziej podobna do klementy ńskiej ni ż do editio nova , b ędąca prób ą zbli żenia tekstu do oryginalnej Wulgaty Hieronima tak dalece, jak tylko to mo żli- we. Opiera si ę głównie na Kodeksie Amiatinus z VIII wieku. Do naszych czasów zachowało si ę ponad 9 000 r ękopisów Wulgaty . Codex Amiatinus (A). Jest to poka źnych rozmiarów kodeks, stanowiony przez 1029 kart o wymiarach 50,5 na 34 cm i 15 cm grubo ści. Wa ży około 30 kg. Cztery jego karty wymagały jednej ciel ę- cej skóry. Zapisany wielk ą, wyra źną, regularn ą i pi ękn ą uncjał ą, w dwóch kolumnach na stron ę, 43-44 linijki tekstu w kolumnie. Stosunkowo cz ęsto zostawiana jest niewielka przestrze ń pomi ędzy wyrazami, ale pismo jest zasadniczo bior ąc ci ągłe. Tekst podzielony jest na sekcje, które w Ewangeliach odpowiadaj ą Sekcjom Ammoniusza. Brak interpunkcji, ale wprawiony czytelnik prowadzony był do sensu przez kolometri ę. Sporz ądzony został przed 716 rokiem w oparciu o Codex Grandior z VI wieku (znał go Beda, nie zachował si ę do naszych czasów), w klasztorze, w Wearmouth albo Jarrow, w północnej Anglii, przez mnicha Ceolfrid. Jest jednym z trzech kodeksów sporz ądzonych przez tego mnicha, ale jedynym zachowanym. Od 1786 roku przechowywany jest w Biblioteca Laurenziana. Cieszy si ę opini ą najstarszego i najlepszego świadka tekstu św. Hieronima, poniewa ż od tekstu Hiero- nima dzieliło go niewiele kopii. Jest te ż znakomitym przykładem średniowiecznej kaligrafii i bywa nazywany najładniejsz ą ksi ąż ką na świecie. Vulgata Stuttgartensia opiera si ę głównie na nim 231 . Codex Dublinensis (D), albo Ksi ęga Armagh. Zawiera pełny tekst NT. Sporz ądzono go w roku 807, zawiera List do Laodycei po Li ście do Kolosan , Dzieje umieszczone zostały po Apokalipsie . Przedstawia irlandzki typ tekstu Wulgaty , który charakteryzuje si ę pewn ą liczb ą dodatków. W niektó- rych miejscach mo żna zauwa żyć, że tekst kodeksu pod ąż a za tekstem greckiego r ękopisu reprezentu- jącego grup ę Ferrara ( f13 ). Przechowywany w Trinity College w Dublin. Codex Fuldensis (F), napisany w latach 541-546 w Capui, na polecenie biskupa Wiktora. Został sprawdzony i poprawiony przeze ń osobi ście. Zawiera Ewangelie w formie Diatessaronu Tacjana, ponadto: List do Laodycei oraz Hieronima Prolog do Kanonicznych Ewangelii . Tekst kodeksu bliski jest dla Amiatinus . Przechowywany w bibliotece w Fuldzie (Abb. 61). Codex Sangermanensis (G), NT, pocz ątek IX wieku. Codex Complutensis I, uko ńczony w 927 roku. Zawiera cał ą Bibli ę, z Listem do Laodycei nast ępuj ącym po Hbr. Wykorzystany został przez kardynała Ximenesa w wydanej przeze ń Poliglotta Complutensis . Podczas wojny domowej w Hiszpanii (1936-1939) został niemal całkowicie zniszczo- ny. Zachowane szcz ątki przechowywane s ą w Madrycie (Bibl. Univ. Cent. 31).

231 P. H. Blair, M. Lapidge, The World of Bede , Cambridge University Press,1990, pp. 221-236. 80

Codex Mediolanensis (M), zawiera cztery Ewangelie , datowany na drug ą połow ę VI wieku. Tekst jest bardzo dobry, porównywany z Amiatinus i Fuldensis . Przechowywany w Biblioteca Ambro- siana . Jest tak wysokiej klasy, że mo żna postawi ć go w jednym rz ędzie z Amiatinus i Fuldensis . Kodeks N, Ewangelie , V wiek; palimpsest. Powstał we Włoszech, przechowywany w Pary żu. Jeden z najstarszych r ękopisów Wulgaty. Codex Reginensis (R), Listy Pawła , VIII wiek. Sporz ądzony w pobli żu Rawenny, dzisiaj w Bi- bliotece Watyka ńskiej. Codex Sangallensis (S), najstarszy znany, zawieraj ący Ewangelie, rękopis Wulgaty ; pochodzi z pocz ątku V wieku. Codex Lindisfarnensis (Y), zawiera Ewangelie , sporz ądzony krótko po 687 roku; bogato ilustrowany. Jest to jedna z najpi ękniejszych ksi ąż ek świata. Tekst wykazuje bliskie pokrewie ństwo do Amiatinus . Pó źniej, pomi ędzy liniami łaci ńskiego tekstu, kto ś dodał tekst w j ęzyku anglosaskim, który jest parafraz ą tekstu łaci ńskiego. Przechowywany w Britich Library. Codex Harleianus (Z); zawiera Ewangelie , datowany na VI/VII wiek. Pocz ątkowo przechowywany był w Bibliotece Królewskiej w Pary żu. Skradziony został przez Jean Aymon w 1707 roku i sprzedany dla R. Harleya, który przekazał go dla British Library. Codex Kenanensis (Q), słynna Ksi ęga z Kells; zawiera Ewangelie, pochodzi z VIII/IX wieku. Tekst prezentuje iryjski typ, ze szczególnymi bł ędami, wynikaj ącymi z nierozumienia tekstu przez kopist ę. Zawiera pi ękne dekoracje i z tego słynie.

Ograniczenia łaci ńskich przekładów Ograniczeniem łaci ńskich przekładów s ą transkrypcje semickich imion i terminów: Ca- iphas/Caiaphas , Scarioth/Iscariotes , Istrahel/Israhel , Isac/Isaac . Innego rodzaju ograniczenie powoduj ą latynizmy (np. εκατονταρχης /κεντυριων → centurio ). Nie mo że by ć odró żniony czas aoryst i perfectum. Zarówno ελαλησα jak i λελαληκα musz ą by ć oddawane przez locutus sum . J ęzyk łaci ński nie posiada rodzajnika. Czasami rodzajnik oddawany jest przez zaimek wskazuj ący w wyra żeniach hic mundus albo hoc saeculum . Język grecki ma wiele form partykuły przecz ącej ου , ουκ , ουχ , ουχι , η , ου η , η ου . S ą one przekładane przez non lub nonne . Partykuła ουδε /ηδε przekładana jest na neque oraz przymiotnikiem ουδε iς/ηδεις przekładanym na nemo . Podobnie ma si ę sprawa ze wszystkimi synonimami, zwłaszcza wieloznacznymi. W J 7, 28-29 u żyte s ą zamiennie najpierw πεψας , nast ępnie απεστειλεν , oba tłuma- czone s ą na misit . Wieloznaczny προσκαρτερεω – wyst ępuje w NT 10-krotnie – tłumaczony jest, w zale żno ści od kontekstu, na osiem ró żnych sposobów ( perserverare , perdurare , instare , instantem esse , adhaerere , deservire , parere , servire ). Greckie synonimy takie jak καταγγέλλω i αναγγέλλω , οικέω i κατοικέω nie s ą precyzyjnie roz- ró żniane w łacinie. Czasem jest problem z przyimkami εκ i απο , απο i υπο , εν i επι , oddawanych przez łaci ńskie a, de i ex . Tak że przyimki εις i εν w grece hellenistycznej mogły by ć u żywane zamiennie. Problem ten dotyczy wszystkich synonimów. Na ogół przekłady łaci ńskie były bardzo dosłowne i to samo greckie słowo starały si ę oddawa ć tym samym słowem łaci ńskim. Ale nie zawsze miało to miejsce, zwłaszcza w przypadku Versio Afra ,

która te same greckie słowa oddawała ró żnymi łaci ńskimi terminami. Termin αυτου oddawany jest przez eius lub illius , ην przez erat lub fuit . Dowodem, i ż w oparciu o przekład łaci ński nie da si ę w sposób bezbł ędny odtworzy ć tekstu greckiego jest przekład Erazma (w Ap 17, 4 – ακαθαρτητος , w Ap 22, 18 – συαρτυρουαι γαρ ).

Przekłady koptyjskie Pocz ątkowo Ko ściół w Egipcie posługiwał si ę j ęzykiem greckim. Przej ście na j ęzyk koptyjski – ostatnia forma j ęzyka egipskiego – dokonało si ę w latach 180-200232 . Język koptyjski funkcjonował jednak a ż w siedmiu dialektach. Nowy Testament przeło żono na pi ęć z nich. Przekłady koptyjskie reprezentuj ą tekst aleksandryjski, cop sa i cop bo , maj ą naleciało ści tekstu zachodniego. Przekład sahidycki był do ść swobodny, bohairski natomiast bardzo niewolniczy, miał tendencj ę do przekładania ka żdego słowa, stosował nawet zapo życzenia gramatyczne. 52 rękopisów jest bilingwicznych, zawieraj ą – obok tekstu koptyjskiego – tekst grecki, 2 r ękopisy s ą trilingwiczne, zawieraj ą tekst: grecki, koptyjski, arabski.

Dialekt saidzki Najpierw, w ko ńcu II wieku, dokonano cz ąstkowego przekładu na u żywany w górnym Egipcie (znajomo ść greki nie była tu powszechna), dialekt saidzki (cop sa ). Pó źniej uzupełniono go o brakuj ące ksi ęgi. Przekład ten charakteryzuje si ę tym, że zasadniczo bior ąc oparty został na tek ście aleksandryjskim. Jednak w tekstach Ewangelii Jana i Dziejów zawiera sporo zachodnich naleciało ści. S ą to przy- padkowe naleciało ści i trudno si ę w nich dopatrzy ć jakiej ś prawidłowo ści. Tekst dialektu sahidyckiego lokuje si ę pomi ędzy tekstem greckich kodeksów ℵ i B, najbli ższy jest dla 75 , jest tak że bliski dla kodeksu T, który jest bilingwicznym grecko-sahidyckim kodeksem. W oparciu o pó źniejsze r ękopisy mo żna zauwa żyć powolny proces rewizji tekstu. W IX wieku dialekt sahidycki zacz ął ust ępowa ć bo- hairskiemu. Przez długi czas nie wiedziano nawet o jego istnieniu. R ękopisy reprezentuj ące ten prze- kład zostały odkryte w XVIII wieku. Dzisiaj mamy 560 r ękopisów saidzkich skatalogowanych przez instytut w Münster, żaden z nich nie jest kompletny. W Dziejach zasadniczo bior ąc przekazuje tekst aleksandryjski, z niewielk ą liczb ą lekcji tekstu zachodniego. W „dekrecie apostolskim” z Dz 15, 19 n doszło do nało żenia aleksandryjskiej i zachodniej lekcji. W Listach Pawła tekst jest aleksandryjski z zachodnim odcieniem, bliski jest dla 46 i B. W Listach powszechnych przekład sahidycki reprezentuje klasyczny tekst aleksandryjski i jest daleki dla wszystkich pozostałych tekstów, bardzo cz ęsto współbrzmi z kodeksem B. R ękopisy sahidyckie opuszczaj ą te same wiersze, co greckie r ękopisy reprezentuj ące tradycj ę aleksandryjsk ą. Porz ądek Ewangelii: J, Mt, Mk i Łk. List do Hebrajczyków umieszczany jest po 2 Kor a przed Gal. W wielu rękopisach brak Apokalipsy. Crosby-Schøyen Codex , na 52 papirusowych kartach. Zawiera pełny tekst 1 Piotra (ponadto Jon, 2 Mch, Peri Paschu Melitona i anonimow ą Homili ę). Datowany na III/IV wiek, przechowywany w Duke University. MS. Or. 7594 zawiera Pwt, Jon i Dz (w tej kolejno ści), datowany na koniec III,

232 Około roku 180 osi ągni ęty te ż został szczytowy punkt wpływów gnostycyzmu w Egipcie. 82

lub pocz ątek IV wieku, przechowywany w British Library 233 . Michigan MS. Inv. 3992 zawiera 1 Kor, Tt i Ps, pochodzi z IV wieku. Berlin MS. Or. 408 i British Muzeum Or. 3518 tworzyły pierwotnie jeden r ękopis, zawieraj ący Ap, 1 J i Flm (w tej kolejno ści), datowany na IV wiek. Kolekcja Chester Beatty prezentuje trzy r ękopisy sahidyckiego NT, datowane na VI albo VII wiek. Jeden z nich zawiera Dzieje i Ewangeli ę Jana , drugi – Listy Pawła i Ewangelie , trzeci – teksty Psalmów od I do L i pierwszy rozdział Mateusza . Niektóre r ękopisy zawieraj ą Mk 16,9-10, inne za ś nie, J 7,53 – 8, 1 opuszczony jest we wszystkich r ękopisach. Przechowywany w Berlinie P. 15926 przekazuje ści śle zachodni tekst NT. George Horner przygotował krytyczne wydanie tekstu sahidyckiego w latach 1911-1924 234 .

Dialekt bohairski Przekład na dialekt bohairski (cop bo ) – używany w delcie Nilu – dokonany został na pocz ątku III wieku. Historia przekładu bohairskiego jest najbardziej skomplikowana spo śród wszystkich dialek- tów koptyjskich. Dwa odkryte w XX wieku fragmenty pochodz ące z IV-V wieków zmieniły nasz pogl ąd na temat historii tekstu bohairskiego. Tekst przez nie przekazywany jest na tyle ró żny od pó źniej- szych znanych nam r ękopisów, że okre ślony został mianem tekstu proto-bohairskiego (cop bo ). Nawet język ró żni si ę nieco. Porz ądek Ewangelii: J, Mt, Mk i Łk. List do Hebrajczyków umieszczany jest po 2 Tes a przed 1 Tm. Dawniej przypuszczano, że przekład bohairski dokonany został w oparciu o grecki r ękopis reprezentuj ący pó źny tekst aleksandryjski. W przekładzie tym wykorzystany został przekład sahidycki, co widoczne jest w niektórych partiach tekstu, widoczne s ą te ż wpływy tekstu zachodniego, podczas gdy tekst bizantyjski jest trudny do zauwa żenia. W XI wieku, gdy przeniesiono patriarchat z Aleksan- drii do Kairu, dialekt bohairski był ju ż j ęzykiem dominuj ącym w Ko ściele koptyjskim, w zwi ązku z tym przekład NT na dialekt bohairski (cop bo ) stał si ę oficjalnym tekstem Ko ścioła koptyjskiego w Egipcie stał si ę. Nie jest pewne czy tekst bohairski był kiedykolwiek rewidowany. Zachowało si ę wi ęcej ni ż sto r ękopisów dialektu bohairskiego, maj ą one pó źne pochodzenie. Najstarszy komplet Ewangelii pochodzi dopiero z 1174 roku, nast ępny z 1178-1180, a kolejny z 1192 roku. Pozostałe r ękopisy pochodz ą z wieku XIII i nast ępnych. Bodmer odkrył papirus – Papirus Bod- mer III – zawierający wi ększ ą cz ęść Ewangelii Jana , datowany na IV wieku (mo żliwym jest tak że V wiek). Równie ż fragment Listu do Filipian , który przekazuje tekst w brzmieniu sahidyckim 235 . Wszystkie r ękopisy zawieraj ą Mk 16, 9-20, natomiast teksty J 5, 4 i J 7, 53 – 8, 11 opuszczone zostały we wszystkich najwa żniejszych r ękopisach. George Horner przygotował krytyczne wydanie tekstu bohairskiego w latach 1898-1905 236 .

Dialekty środkowo-egipskie Nieco pó źniej przeło żono Nowy Testament na dialekty środkowego Egiptu: fajumski (cop fay),

233 H. Thompson, The New Biblical Texts in the Dialect of Upper Egypt , (London, 1912). 234 G. Horner, The Coptic Version of the New Testament in the Southern Dialect, otherwise called Sahidic and Thebaic , 7 vols. (1911-1924; repr. Osnabrück: 1969). 235 R. Kasser, Papyrus Bodmer III. Evangile de Jean et Genese I-IV, 2 en bohairique , CSCO clxxvii, Scriptores coptici, XXV; Louvain, 1958. 236 G. Horner, The Coptic Version of the New Testament in the Northern Dialect, otherwise called Memphitic and Bohairic , 4 vols. (1898-1905; repr. Osnabrück: 1969). 83

2 achmimicki (cop ach) i subachmimicki (cop ach ), miały one za podstaw ę cz ęś ciowo tekst grecki, a cz ę- ściowo wcze śniejsze przekłady koptyjskie, przede wszystkim na dialekt sahidycki. Dokładny czas ich powstania trudny jest do ustalenia, wiadomo tylko, że istniały w IV wieku. Przekłady te, w przewa ża- jącej mierze, reprezentuj ą tekst aleksandryjski, ponadto zauwa żalna jest ich zale żno ść od tekstu zachodniego i ich niejednokrotne współbrzmienie ze starołaci ńskimi przekładami. Zachowane do naszych czasów r ękopisy, nie przekazuj ą pełnego NT w dialektach środkowo-egipskich. Jeden z nich, na dialekt fajumski, zawiera tylko J 6, 11 – 15, 11 (z lukami). Przekład Ewangelii Jana na dialekt subachmimicki datowany jest na lata 350-375. Bli ższy on jest przekładowi sahidyckiemu ni ż bohairskie- mu. Schøyen Codex zawiera Ewangeli ę Mateusza , datowany jest na IV wiek.

Ograniczenia dialektów koptyjskich Alfabet koptyjski powstał w oparciu o alfabet do grecki, do którego 24 liter dodano jeszcze 7 liter zapo życzonych z pisma demotycznego (Ϣ, Ϥ, Ϧ, Ϩ, Ϫ, Ϭ, ̷). Pi ęć liter u żywanych było tylko w słowach greckiego pochodzenia. Jednak j ęzyk koptyjski nie rozró żnia pomi ędzy d od t. Widoczne jest to w transkrypcjach takich terminów jak: σκανδαλον , czy ενδυα . Z drugiej za ś strony rozró żnia dźwi ęki, które Grekom nie były znane. Język koptyjski zna tylko dwa rodzaje. Język koptyjski nie miał ekwiwalentu dla partykuły εν , czasami jednak transkrybowano j ą (oraz partykuł ę δε ). Wiele terminów zostało zapo życzonych z j ęzyka greckiego (np. αλλα , χαρις , σκανδαλον , δικαιοσυνη , κοινονεια , σωα , ψυχη , αγαθος , πονηρος , προφητης , αθητης , αρτυρια , σταυρος , γρααρ , σοφος , χρονος , εξουσια , θαλασσα , Σατανας i wiele innych). Szereg słów, ze wzgl ędu na itacyzm, pisane s ą na dwa sposoby: αρχιερευς /αρχηερευς , αθητης / αθιτης , Ιταλια /Ηταλια , αειδ / αυιδ . Skróty dla nomina sacra dokonywane s ą wedle tej samej zasady jak w tekstach greckich (np. ΘΣ , ΙΗΣ , ΙΣΗΛ , ΠΝΑ ). Przekład koptyjski, ze wzgl ędu na swoj ą daleko id ącą dosłowno ść , przy rekonstrukcji tekstu greckiego, jest bardziej przydatny od przekładów syryjskich i łaci ńskich.

Przekład gocki Przekład gocki tym wyró żnia si ę spo śród przekładów staro żytnych, że znamy dat ę, tłumacza oraz okoliczno ści w jakich powstawał. Wulfila, Wulfilas b ądź Ulfila (310-383), „grecki apostoł”, dzia- łaj ący na terenach Dacji i Bosforu, nawracał Ostrogotów na wiar ę chrze ścija ńsk ą obrz ądku aria ńskie- go. Jako biskup Taurydy uczestniczył w obradach I soboru Nicejskiego (325). Zanim przyst ąpił do przekładowej pracy, najpierw stworzył alfabet gocki, w oparciu o grecki, bo nie chciał u żyć staroger- ma ńskich run. Kolejnym problemem były braki w terminologii, dlatego te ż słownictwo poszerzył poprzez zapo życzenia z greki i łaciny. Budow ę zdania oparł na składni greckiej. Przekład u żywany był w pa ństwie Ostrogotów we Włoszech, które trwało krótko (488-554). Niedługo potem, po przej ściu na katolicyzm, język gocki zagin ął i nie było nikogo, kto byłby zainteresowany czytaniem przekładu Wulfili. Tekst Nowego Testamentu reprezentuje bizantyjsk ą tradycj ę tekstualn ą (rodzina E), jest bliski dla cytatów Chryzostoma. Tekst Listów Pawła jest bliski dla Peszitty. Zachowane r ękopisy zawieraj ą

sporo naleciało ści tekstu zachodniego, by ć mo że zostały one dodane pó źniej, w okresie pa ństwa Ostrogotów. Najwa żniejszym r ękopisem jest Codex Argenteus , „Srebrna Biblia”, pisany srebrnymi i złotymi literami na nas ączonym purpur ą pergaminie. Zawiera cztery Ewangelie , w kolejno ści: Mt, J, Łk, Mk. Stanowi go dzi ś 188 kart (pierwotnie było ich 336). Sporz ądzony został około 520 roku, dla Teodory- ka Wielkiego (455-526), króla Ostrogotów, wkrótce po jego koronacji w Rawennie, albo Brescji. Po śmierci Teodoryka kodeks został zapomniany. Nie jest uwzgl ędniany w żadnych katalogach i listach ksi ąg. Został odkryty w XVI wieku, podczas wojny trzydziestoletniej zabrali go Szwedzi. Przecho- wywany jest w Uppsali. W 1970 roku, w Speyer, odkryta została jedna z brakuj ących kartek kodeksu, Fragment Speyer , ko ńczy ona Ewangeli ę Marka . Od tej chwili kodeks liczy 188 kart. W 1995 roku kodeks został skradziony, ale ju ż po miesi ącu odzyskany 237 . Pozostałe r ękopisy gockiego Nowego Testamentu , poza jednym wyj ątkiem, s ą palimpsestami. Codex Carolinus , zawiera Rz 11-15, tekst jest bilingwiczny, łaci ńsko-gocki, palimpsest; przechowywany jest w Wolfenbüttel. Codex Ambrosianus A i Codex Ambrosianus B zawieraj ą fragmenty wszystkich Listów Pawła , ale tylko 2 Kor zachował si ę w cało ści. Codex Ambrosianus C zawiera fragmenty Mt 25-27. Wszystkie trzy pochodz ą z V/VI wieku i przechowywane s ą w Mediolanie. Codex Taurinensis zawiera 4 karty z fragmentami Ga i Kol. Nie zachowały si ę r ękopisy przekazuj ące Dzieje , Listy powszechne i Apokalips ę. Ksi ęgi te zostały całkowicie utracone 238 .

Przekład ormia ński W roku 402 synod w Vagharshapat polecił Izaakowi przetłumaczenie Biblii na j ęzyk ormia ński. W latach 410-414 Mesrob i Izaak przetłumaczyli cał ą Bibli ę na j ęzyk ormia ński. Zasadniczo bior ąc przekład reprezentuje tekst aleksandryjski. NT zawierał 22 ksi ęgi (wpływ Peszitty ). Przekład prawdopodobnie został dokonany z j ęzyka greckiego, jednak wpływ przekładu syryjskiego jest zauwa żalny. Tłumacz posiłkował si ę syryjskim przekładem. Według innego wyja śnienia, pierwszy przekład dokonany został z j ęzyka syryjskiego. Został on pó źniej zrewidowany w oparciu o greckie r ękopisy. Repre- zentuje tekst cezarejski z naleciało ściami tekstu bizantyjskiego. Zachowało si ę prawie 1 500 r ękopisów. Najstarszy r ękopis, MS. 991, pochodzi z 887 roku, zawiera cztery Ewangelie , pisany jest majuskuł ą. MS. 2374, rok 989, zawiera wyja śnienie, że Mk 16,9-20 został napisany przez prezbitera Arystiona. Najwcze śniejsze r ękopisy Dziejów , Listów powszechnych , Listów Pawła i Apokalipsy są bilingwicznymi grecko-ormia ńskimi kodeksami (Arm. 27, Arm. 9, Gregory – Aland 301; Rhodes 151), przechowywane s ą w Bibliothèque Nationale w Pary żu.

Przekład gruzi ński W ko ńcu V wieku dokonano przekładu na j ęzyk gruzi ński, a był to przekład prawdopodobnie z języka ormia ńskiego. Niektórzy jednak twierdz ą (Conybeare), że dokonano go bezpo średnio z greki,

237 Lars Munkhammar, Codex Argenteus. From Ravenna to Uppsala. The wanderings of a Gothic manuscript from the early sixth century , w: http://www.ifla.org/IV/ifla64/050-132e.htm. 238 http://www.wulfila.be/gothic/manuscripts. 85

inni znów, ze wzgl ędu na pewn ą, dokładnie zreszt ą nie ustalon ą, liczb ę syriacyzmów twierdz ą, że z syryjskiego. Tekst jest mieszany, w najstarszych r ękopisach przewa ża element cezarejski, natomiast w pó źniejszych r ękopisach – bizantyjski. W śród najstarszych zawieraj ących Ewangelie rękopisów znajduje si ę: Adysz z 897 roku, Opiza z 913 roku i Tbet z 995 roku. R ękopis Adysz oznaczany jest symbolem geo 1, natomiast dwa pozostałe r ękopisy symbolem geo 2.

Przekład etiopski Po soborze chalcedo ńskim, w 451 roku, monofizyci byli prze śladowani w Bizancjum. Znaczna ich cz ęść znalazła schronienie w Etiopii. W ich liczbie było dziewi ęciu aktywnych mnichów syryjskich, którzy ze wzgl ędu na sw ą gorliwo ść i pobo żno ść , zdobyli sobie status świ ęto ści. Oprócz zakła- dania klasztorów i propagowania monofizyckiej teologii, mieli te ż dokona ć przekładu ksi ąg świ ętych na j ęzyk etiopski. Mo żliwym jednak jest i to, że przekład powstał dopiero w VI/VII wieku. Po dzi ś dzie ń nie rozstrzygni ęto czy Ewangelie przeło żone zostały z greckiego, czy syryjskiego j ęzyka. W ąt- pliwo ści nie ma co do pozostałych ksi ąg – przeło żone zostały z j ęzyka greckiego. Listy Pawła wykazuj ą, pod wzgl ędem statystycznym, zaskakuj ąco du żą zgodno ść z 46 i Ko- deksem Watyka ńskim, zwłaszcza w tych partiach gdy te dwa r ękopisy nie s ą wspierane przez żaden grecki r ękopis. W innych partiach Nowego Testamentu reprezentuje wczesny tekst bizantyjski. W wiekach XII-XIV przekład etiopski został uzgodniony z tekstem arabskim. Zachowało si ę ponad trzysta r ękopisów zawieraj ących jedn ą lub wi ęcej ksi ąg NT. 26 z nich pochodzi z wieków X-XV, pozostałe z wieków XVI-XIX. Najstarszym jest Abba Garima 1, zawiera Ewangelie , pochodzi z IX/X wieku. Z XI wieku pochodz ą Abba Garima 2 i Abba Garima 3, oba zawieraj ą Ewangelie . Lalibela , zawiera cztery Ewangelie , pochodzi z 1181-1221 roku. Abba Garima B. 20 z XIV wieku zawiera Listy Pawła napisane w pi ęciu j ęzykach (w kolumnach od lewej do prawej): etiopski, syryjski, koptyjski (bohairski), arabski i ormia ński oraz Listy powszechne i Dzieje w czterech językach (bez ormia ńskiej kolumny). Przekład etiopski wydany został drukiem w 1548 roku w Rzy- mie.

Przekład perski Nie wiemy kiedy powstał przekład na j ęzyk perski, kto go dokonał, ani jakie partie NT przeło- żone zostały jako pierwsze. Według świadectwa Jana Chryzostoma w IV wieku istniał przekład na język perski 239 . W wieku V Teodoret napisał, że Persowie „czcz ą pisma Piotra, Pawła, Jana, Mateusza, Łukasza i Marka jako te, które zst ąpiły z nieba” 240 . Przekładu dokonano prawdopodobnie z Peszitty. Do naszych czasów nie zachował si ę najmniejszy fragment tego przekładu. Dokonano z niego prze- kładu na nowoperski. Jeden z jego r ękopisów pochodzi z roku 1341.

239 Hom. In Joh ., PG 59, kol. 32. 240 Graecorum affectionum curatio , PG 83, kol. 1045. 86

Przekład arabski Nie wiadomo kto dokonał przekładu na j ęzyk arabski, ró żne tradycje przypisuj ą to ró żnym oso- bom. Wiadomo tylko, że najpó źniej mógł powsta ć w VII wieku, a było ich kilka. Niektóre tłumaczone były z greckiego, inne natomiast ze staro-syryjskiego przekładu. Najstarszy r ękopis, Sinai Arabicus 151, pochodzi z 867 roku, zawiera Dzieje i Listy powszechne . Ms. Borg. arab. 95 , pochodzi z IX wieku, zawiera tekst czterech Ewangelii na 173 kartach. Sinai Arabicus 72 zawiera cztery Ewangelie i pochodzi z roku 897. Zachowało si ę te ż kilka pó źnych egzemplarzy Diatessaronu w j ęzyku arabskim. 16 r ękopisów przekazuje tekst bilingwiczny grecko- arabski. S ą tak że r ękopisy trilingwiczny, dwa z nich w j ęzykach: greckim, koptyjskim i arabskim, a jeden w: greckim, łaci ńskim i arabskim. Tekst czterech Ewangelii wydany został drukiem w latach 1590-1591 w Rzymie. Pełny tekst NT wydany został w Paryskiej Poliglocie i Londy ńskiej Poliglocie. co odpowiada „sh” (np. Tyshikus , ش Przekład arabski greck ą liter ę χ bardzo cz ęsto oddaje przez zamiast Tychikus ). Berea w Macedonii nazywana jest Aleppo (z dookreśleniem „Zachodnie”).

Przekład sogdiana Na pocz ątku średniowiecza w centralnej Azji najbardziej wpływowym j ęzykiem był sogdiana. Nie wiadomo kto i kiedy dokonał przekładu, zachowały si ę tylko niewielkie fragmenty Mt, Łk, J, 1 Kor, Ga. Na ogół s ą to interlinearne teksty syryjsko-sogiana. Pochodz ą one z wieków X-XI.

Przekład nubijski Mi ędzy Egiptem a Etiopi ą istniały trzy królestwa numidyjskie. Pierwsi chrześcijanie przybyli do Nubii podczas prze śladowa ń Dioklecjana. Jednak chrze ścija ństwo rozpowszechniło si ę w tym kraju dopiero w VI wieku. Nie wiadomo kiedy dokonany został przekład na j ęzyk nubijski, najstarsze fragmenty r ękopisów pochodz ą z VIII wieku. Tekstualny charakter odbiega od klasycznego podziału greckich r ękopisów. Ma pewne cechy tekstu bizantyjskiego oraz wszystkich pozostałych tekstów, z rodzin ą 1739 wł ącznie.

Przekład staro-cerkiewno-słowia ński Pierwszy przekład na j ęzyk słowia ński został rozpocz ęty w roku 864 przez braci Cyryla (zm. 869) i Metodego (zm. 885), a kontynuowany był po ich śmierci. Przekład został podj ęty z my ślą o bałka ńskich Słowianach i pocz ątkowo ograniczał si ę wył ącznie do partii liturgicznych ( Ewangelie , Dzieje , Listy , Psalmy ). Gdy zostało to dokonane Metody podj ął si ę tłumaczenia dłu ższych partii ST. Przekazuje tekst bizantyjski. Codex Zographensis , pochodzi z ko ńca X wieku, zawiera Ewangelie i jest najstarszym zachowanym rękopisem. Przechowywany w klasztorze Zografu na Athosie 241 .

241 N. van Wijk, Palaeoslovenica. I. O prototypie cerkiewno-sl/owian'skiego "Codex Zographensis" , Rocznik Slawistyczny IX, 1921. 87

Codex Marianus , pochodzi z XI wieku. Kodeks Nowogrodzki , palimpsest, tekst górny zawiera Ps 75-76, tekst dolny zawiera pocz ątek Apoka- lipsy ; pochodzi z pocz. XI wieku, lub ko ńca X. Odkryty został w roku 2000 242 . Ewangeliarz Ostromira , 294 pergaminowych kart, powstał w latach 1056-1057 na zamówienie nowo- grodzkiego Ostromira 243 . Codex Marianus , zawiera cztery Ewangelie , pochodzi z XIV wieku, odkryty w latach 1844-1845 na Górze Athos przez Grigorewicza. 2 karty kodeksu przechowywane s ą w Austriackiej Bibliotece Narodowej (Cod. Slav. 146), pozostałe w Moskwie. Trzy r ękopisy przekazuj ą tekst bilingwiczny grecko-słowia ński.

Inne przekłady W ko ńcu I tysi ąclecia powstały przekłady na: anglosaski (VIII/IX wiek), stary dolnoniemiecki, stary górnoniemiecki, starofrancuski (prowansalski). Wszystkie cztery dokonane zostały z Wulgaty , której tekst był ju ż zmieszany z Ital ą i dlatego dla bada ń nad greckim tekstem NT przekłady te nie maj ą ju ż wi ększego znaczenia 244 . Przekłady z drugiej połowy I tysi ąclecia maj ą niewielkie znaczenie dla odtworzenia pierwotnego tekstu NT, poniewa ż zbyt pó źno powstały, podczas gdy znaczenie przekładów starożytnych jest znacznie wi ększe. Niemniej brane s ą pod uwag ę, zawsze mo że si ę zdarzy ć, że któr ąś za lekcji Pisma przeka żą lepiej ni ż przekłady staro żytne. Interesuje nas zwłaszcza to, któr ą z rodzin tekstu greckiego wspieraj ą i nie mo żna ich lekcewa żyć przy odtwarzaniu historii tekstu NT.

242 А. А. Алексеев , О новгородских вощёных дощечках начала XI в., Русский язык в научном освещении . — № 2 (8), 2004, С. 203—208. 243 O. Popova, Russian Illuminated Manuscripts , Thames & Hudson, London (or Braziller NY), 1984, nos 1-5, & pp. 5-9. 244 Szerzej o staro żytnych przekładach NT w: Metzger B.M., The Early Versions of the New Testament , Clarendon Press, Oksford 1977; K. Aland, B. Aland, Der Text des Neuen Testaments , Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart 1989, ss. 191-221; F.G. Kenyon, Our Bible and the Ancient Manuscripts (4th ed.) , London 1939; Black M., Aland K., Die alten Übersetzungen des Neuen Testaments, die Kirchenväterzitate und Lektionare: der gegenwärtige Stand ihrer Erforschung und ihre Bedeu- tung für die griechische Textgeschichte , Wissenschaftliche Beirat des Instituts für neutestamentliche Textforschung, Berlin 1972. 88

Pomyłki kopistów

Pomi ędzy poszczególnymi r ękopisami zachodz ą rozbie żno ści. Zawieraj ą opuszczenia, dodatki, zmiany dokonywane świadomie, b ądź nie świadomie. Niektóre fragmenty tekstu, których autentyczno ść poddawana była w wątpliwo ść , opatrywano asteryskiem, b ądź obeliskiem (nast ępny kopista przepisywał je pomijaj ąc te znaki).

Zmiany nie świadome

Podobie ństwa graficzne Ci ągła pisownia, bez interpunkcji, zmuszała kopistów i tłumaczy do dzielenia wyrazów. Je żeli kopista nie zrozumiał my śli autora natchnionego, mógł doprowadzi ć do zniekształcenia jego my śli. W Mt 9, 18 EΙCEΛϴΝ mo że by ć czytane jako εις ελθων lub εισελθων . W Mk 10, 40 ΑΛΛΟΙCΗΤ ΟΙΜΑCΤΑΙ cz ęść r ękopisów ma αλλ οις (= lecz którym) – A, B 2,C 2, K, Θ, Π, Ψ, f1, f13 i liczne minu- skuły, inne natomiast maj ą αλλοις (= innym) – ℵ, A, B*, D, L, W, X, , 0146. Podobie ństwo liter, głosek, b ądź całych wyrazów powodowało, że kopista zamieniał podobne litery. Ϲ podobne było do Є, Α do Λ i do ∆, Ο do Θ, podobne były: Γ, Π i Τ. W Rz 6,5 ΑΛΛΑ (= lecz, ale), Wulgata czytała ΑΜΑ (= simul ), w Mt 16,23 ΑΛΛΑ mo że by ć czytane jako αλλ α. W 2 Pt 2,13 ΑΠΑΤΑΙC / ΑΓΑΠΑΙC, a w Jd 12 ΑΓΑΠΑΙC / ΑΠΑΤΑΙC, w Hbr 4,11 ΑΠΕΙΘΕΙΑC / ΑΛΗΘΕΙΑC, w 1 Kor 5,8 ΠΟΝΗΡΙΑC / ΠΟΡΝΗΙΑC. Kodeks Synajski oraz Claromontanus w Hbr 9, 17 maj ą ΜΗ ΤΟΤΕ zamiast ΜΗΠΟΤΕ (Π zamienione na Τ). W Ap 22,19 w łaci ńskim tek ście Wulgaty zamieniono ligno na libro , wariant libro wszedł do textus receptus .

Podobie ństwa fonetyczne Przy kopiowaniu ze słuchu zdarzały si ę bł ędy izofonii (podobie ństwa d źwi ękowego). Liter ę η z czasem zacz ęto wymawia ć jak „i” (itacyzm), mieszano te ż zbli żone do siebie d źwi ęki ει , οι , υ. Na wskutek itacyzmu ει przeszło w ι, εικων zamienione zostało na ικων , ειρηνη na ιρηνη , itd. Obserwu- jemy to w najwa żniejszych kodeksach ℵ, B, A. W wielu przypadkach było odwrotnie ι przeszło w ει . Imi ę Dawid uzyskało brzmienie – αυειδ , Piłat – Πειλατος (maj ą tak kodeksy: ℵ, B, A, D i inne). W 1 Kor 15,54 zamiast νικος (= zwyci ęstwo) niektóre r ękopisy zamieniaj ą na νεικος (= spór, walka). Zdarzało si ę, że ten sam r ękopis w jednym miejscu ulegał itacyzmowi, w innym za ś nie. Np. kodeks B stosuje ελωει w Mt 27,46, natomiast ελωι w Mk 15,34. W koine ο i ω wymawiało identycznie i dlatego kopista mógł ich nie rozró żnia ć. Przykład Rz 5, 1 εχωεν (mo żemy mie ć pokój) b ądź εχοεν (mamy pokój). W epoce bizantyjskiej β zmieniła swoj ą warto ść fonetyczn ą (zacz ęto j ą wymawia ć jak „w”) i w rezultacie tego imi ę αυιδ zacz ęto zapisywa ć jako αβιδ .

Haplografia Je żeli dwie identyczne litery stały obok siebie zdarzało si ę, że kopista opuszczał jedn ą z nich. Jest to bł ąd haplografii (gr. απλους , pojedynczy), dotyczy on równie ż sylab czy wi ększych stoj ących obok siebie identycznych jednostek. Przykład haplografii mo żna znale źć w J 1, 3 (równie ż J 3, 27): ουδε εν – 75 C ουδεν – ℵ ουδε .ν – 66 zawiera tajemniczy punkt pomi ędzy Ε a Ν. Czy oznacza on wahanie kopisty odno śnie umieszczenia w tym miejscu b ądź opuszczenia odpowiedniej litery? Litery Ε? W 1 Tes 2,7 zamiast εγενηθηεν νηπιοι (byli śmy łagodni ), r ękopisy tekstu bizantyjskiego maj ą εγενηθηεν ηπιοι (byli śmy skromni ). Wariant ten wyra żony został w notach korektorskich kodeksów ℵ, C, D, Ψ. W Ap 6,4 πυρος zamiast πυρρος , w Dz 2,43 zamiast πολλα τερατα winno by ć πολλα τε τερατα .

Dittografia W przypadku dittografii (gr. διττος , podwójny) jaka ś litera, głoska, wyraz, czy cz ęść zdania omyłkowo przepisane zostały dwukrotnie (np. J 19,29). 98 podwaja liter ę w wyrazie περιεζ- ωσενον z Ap 1,13 i uzyskuje περιεζωσενον . W Łk 2,38 znaczna cz ęść r ękopisów ma αυτη αυτη (Θ, 053, f1, f13 , Byz), podczas gdy inne maj ą αυτη ( ℵ, A, B, D, L, W, , Ξ, Ψ, 0130, 28, 33). Kodeks Watyka ński dwukrotnie powtarza te ż διδασκαλος w J 13, 14. Przykład powtórzenia dłu ższej frazy znajdujemy w Dz 19, 34, gdzie zwrot „Wielka jest Artemida Efeska”, został dwukrotnie powtórzony przez Kodeks Watyka ński, podczas gdy inne rękopisy zapisuj ą go tylko raz. Kodeks Synajski zawierał pierwotnie dwa zako ńczenia Ewangelii Jana . Drugie zako ńczenie zostało starte przez pó źniejszego korektora, zapełnione kolofonem i staje si ę widoczne tylko poprzez lamp ę ultrafioletow ą.

Metateza Niektóre litery czy głoski s ą szczególnie podatne na nie świadome przestawienie, wi ększo ść przestawie ń nie powoduje zmiany sensu i łatwo rozpozna ć bł ąd. Kodeks Bezy w J 1, 3 ΕΓΕΝΕΤΟ zamienił na ΕΝΕΓΕΤΟ , w podobny sposób w Dz 1,9 υπελαβεν zamienił na υπεβαλεν, a to powoduje zmian ę sensu (z „wzi ął” na „podło żył”). W Mk 14,65 cz ęść r ękopisów ma ελαβον , cz ęść εβαλον . Boernerianus w zwrocie πονηρια πλεονεξια κακια z Rz 1,29 przestawił 2. słowo z 3. Kodeks B w Mt 1,18 przestawił ΙΥ ΧΥ (tak ma ℵ i wi ększo ść r ękopisów) uzyskuj ąc ΧΥ ΙΥ . W Mt 5, 4.5 kodeksy D 33 b f q vg syr c cop bo maj ą przestawion ą kolejno ść wierszy.

Homoioarcton Ten sam pocz ątek. Je żeli dwie kolejne linijki zaczynały si ę tymi samymi słowami (albo tymi samymi literami), kopista mógł je pomyli ć i opu ści ć jedn ą z linijk ę tekstu. Kodeks Bezy nie zawiera drugiej cz ęś ci wiersza Łk 6, 21, zaczynaj ącej si ę podobnie jak poprzednia od ακαριοι .

Homoioteleuton To samo zako ńczenie. Je żeli dwie kolejne linijki ko ńczyły si ę tymi samymi słowami (albo lite- 90

rami), kopista przepisywał pierwsz ą, wzrok padał na nast ępn ą linijk ę z identycznym zako ńczeniem i w ten sposób omijał drug ą linijk ę (np. Mt 21,8; Łk 12, 8-9). Brak Mt 12,47 w r ękopisach tekstu aleksandryjskiego mo że by ć rezultatem tego bł ędu. Kodeks Watyka ński wiersz J 17, 15 przekazuje w skróco- nej wersji: „Nie prosz ę, aby ś ich ustrzegł od złego”. J 3, 20 zawiera dwie frazy ko ńcz ące si ę na φως , Kodeks Synajski nie posiada drugiej.

Bł ędne rozwi ązanie skrótów Ze wzgl ędów oszcz ędno ściowych staro żytni posługiwali si ę cz ęsto skrótami, których liczba stopniowo wzrastała. Kopista nie zawsze potrafił poprawnie odczyta ć skrót, czasem go nie dostrzegał. W Dz 13,23 „wyprowadził Izraelowi Zbawiciela Jezusa ( σωτηρα ιν ) kopista nie zauwa żył skró- tu imienia Ιησουν (= ιν ) i poł ączył go z poprzednim wyrazem, przestawiaj ąc przy tym samogłoski. W wyniku tej pomyłki powstała lekcja σωτηριαν (= zbawienia). Mo żliwym był odwrotny bł ąd, polegaj ą- cy na uznaniu pełnego wyrazu za zespół skrótów. ΟΙΣ / Ο ΙΣ – οις / ο Ιησους . Przykład znajdujemy w Dz 1,3 οις και παρεστησεν i ο Ιησους και παρεστησεν . Skrót ΘΣ (od ΘΕΟΣ ), mógł by ć mylony z ΟΣ , co znalazło swój wyraz w wariantach tekstowych 1 Tm 3, 16: ος εφανερωθη i θεος εφανηρωθη .

Nieczytelny tekst Je żeli tekst był uszkodzony b ądź zapisany niewyra źnie wówczas kopista zgadywał. Prowadziło to do dodania, usuni ęcia, b ądź zamiany niektórych liter. Przykład tego znajdujemy w Ap 1, 5: A, C, 1, 792 ,א , ΛΥCΑΝΤI (uwolnił ) – 18 ΛΟΥCΑΝΤI (obmył ) – P, 046, 94, 1006 Innym przykładem zmiany nie świadomej jest Ap 22,14. Ap 22,14: ΠΛΥΝΟΝΤΕC ΤΑC CΤΟΛΑC ΑΥΤΝ (pior ący szaty swoje) – ℵ, A, 1006, 2020, 2053 ΠΟΙΟΥΝΤΕC ΤΑC ΕΝΤΟΛΑC ΑΥΤΟΥ (wykonuj ący przykazania Jego) – 046, 1, 94, 1611, 1854, 1859, 2042, 2065, 2073, 2138, 2432. Pierwsze słowo w jednej i drugiej wersji zawiera tyle samo liter, ró żnice dotycz ą liter od 2 do 5, dwie z nich zostały zmienione, a dwie przesuni ęte na inne pozycje ( ΛΥΝΟ → ΟΙΟΥ ); drugie słowo bez zmian; w trzecim słowie pierwsza litera zamieniona na dwie ( C → ΕΝ ); w czwartym słowie zmienione dwie ostatnie litery ( Ν → ΟΥ ). Tekst wi ęc musiał by ć niewyra źny i kopista odgadywał go, niewiele liter wprawdzie zmienił, ale doprowadził do du żej zmiany znaczeniowej. Zmiana mogła te ż wynika ć z niezrozumienia symboliki tekstu.

Wpływ kontekstu Kopista, znaj ąc na pami ęć wiele tekstów biblijnych, czasem nie świadomie umieszczał je w innych podobnych kontekstach. Tym nale ży tłumaczy ć obecno ść słów: „błogosławiona ty mi ędzy nie- wiastami” w Łk 1,28. Zostały one wzi ęte z dalszego kontekstu (1, 42).

Zmiany świadome

Literackie poprawki W wielu kodeksach spotyka si ę zast ępowanie form hellenistycznych przez klasyczne. Recenzja bizantyjska poprawia ko ńcówki aorystów. Charakterystyczne dla tekstu aleksandryjskiego – greka koine – ηλθαν , ειπαν , ειδαν w rękopisach tekstu bizantyjskiego, uzyskuj ą klasyczne ko ńcówki -ον . Równie ż rzeczowniki uzyskuj ą klasyczne ko ńcówki. W Mk 1,8 po εγω dodana partykuła εν . Tak jest w kodeksach reprezentuj ących tekst zachodni oraz bizantyjski. Dodawano te ż rodzajniki (np. w Mk 1,1). Czasem zmieniano kolejno ść wyrazów, np. w J 6,49 w zwrocie: εν τη ερηω το αννα – B, C, D (τον αρτον εν τη ερ . το .) T, W, Θ το αννα εν τη ερηω – ℵ, A, L, Ψ, f1, f13 , Byz Mk 1,9 εις τον Ιορδανην υπο Ιωανου – ℵ, B, D υπο Ιωανου εις τον Ιορδανην – A, W εγενετο Ιωαννης ο βαπτιζων εν τη ερηω κηρυσσων βαπτισα – B 33 cop bo εγενετο Ιωαννης ο βαπτιζων εν τη ερηω και κηρυσσων βαπτισα – ℵ L εγενετο Ιωαννης βαπτιζων εν τη ερηω και κηρυσσων βαπτισα – A, W, f1, f13 , Byz, (K, P, Γ, 565, 1010, 1241, 1424). Mt 4,3 ο πειραζων ειπεν αυτω (ℵ, B, W, f1,13 , 33, 205, 700, 892), αυτω ο πειραζων ειπεν (C, L, 1006, 1506, Byz, syr h), αυτω ο πειραζων ειπεν αυτω (D, it, syr s,c). καγω και εγω Mt 4,4 επι παντι (wi ększo ść rękopisów), εν παντι (C, D, f13 i inne). J 1,18 εορακεν πωποτε (staro żytne rękopisy, włącznie z najstarszymi reprezentantami tekstu bizantyjskiego), εορακε πωποτε (późny bizantyjski, textus receptus ). W Ga 4,7 αλλα / αλλ ’. Druga forma jest bardziej poprawna, poniewa ż nast ępny wyraz zaczyna si ę od samogłoski i nie zachodzi hiatus.

Zmiany maj ące na celu łatwiejsze zrozumienie tekstu Przykładem świadomej zmiany tekstu jest Łk 4,17, chodzi o jedno słowo αναπτυξας (rozwin ął) przekazane przez ℵ, D c, K, , Θ, Π, f1, f13 , 28, 565, 700 i inne, zamienione na ανοιξας (otworzył) w A, B, L, W, Ξ, 33 i inne. Nietrudno rozstrzygn ąć która wersja jest słuszna, nietrudno te ż dociec dlaczego zmian ę t ę wprowadziły A B L W. Po prostu nie u żywano ju ż zwojów, zostały wyparte przez kodeksy. Czy mo żna powiedzie ć „rozwin ął kodeks”? Zamiana αναπτυξας na ανοιξας czyniła tekst biblijny bardziej zrozumiałym dla słuchacza.

Harmonizacja tekstów Proces ten zachodził przede wszystkim u Synoptyków, a dotyczy głównie Ewangelii Mateusza i

Łukasza (np. Łk 17,36 z Mr 24,40 w tek ście bizantyjskim; Mt 27,49 z J 19,34 w tek ście aleksandryjskim).

Harmonizacja cytatów ST Ju ż Augustyn zauwa żył, że niektóre r ękopisy opuszczaj ą „Jeremiasza” w Mt 27,9 (ze znanych nam r ękopisów czyni ą to: Φ, 33, 157, 1579 i „Ferrar” rodzina). Niektóre r ękopisy zamieniaj ą na „Za- chariasza” (22 syr hmg arm mss ). W Mk 1,2 εν τοις προφηταις – A, W, f13 , Byz εν τω Ησαια τω προφητη – ℵ, B, L, D εν Ησαια τω προφητη – D, Θ, f1 W Mk 2,26 D oraz W opuszczaj ą wyra żenie „kiedy Abiatar był najwy ższym kapłanem”. Prawdopo- dobnie kopista był świadomy, że według 1 Sam 21,1-6 najwy ższym kapłanem był Achimelek. W i wi ększo ść pó źnych minuskułów opuszczaj ą ουδε ο υιος (ani Syn) z Mt 24,36. Harmonizacja synoptyków Kodeks D, w ramach harmonizacji z Ewangeli ą Mateusza , genealogi ę Chrystusa w Łk 3,23-34 zast ępuje genealogi ą pochodz ącą z Mt 1,2-17 (w odwróconej kolejno ści), a w Łk 3,36 wyrzuca z genealogii Kainama (w ramach harmonizacji z tekstem hebrajskim). Diatessaron w ogóle nie zamieszcza genealogii. W Mt 19,17 Jezus na pytanie, co nale ży czyni ć, by otrzyma ć życie wieczne, odpowiada: Τι ε ερωτας περι του αγατου ; εις εστιν ο αγατος . Wypowied ź ta u Mk i Łk uzyskuje nast ępuj ące brzmienie: Τι ε λεγεις αγατον ; ουδεις αγατος , ει η εις , ο θεος . (Mk 10,18; Łk 18,19). I dlatego r ękopisy reprezentuj ące tekst bizantyjski wypowied ź z Mt 19, 17 zmieniaj ą na brzmienie Markowo-Łukaszowe. Mt 4, 4 i Łk 4, 4 ( αλλ επι παντι ρηατι Θεου ). W tek ście 1 J 4, 3 w ramach harmonizacji z 2 J 7 dodano Χριστον εν σαρκι ελελυθοτα . Ιουδαιας / Γαλιλαιας W Łk 4,44

Poprawianie historycznych i geograficznych nie ścisłości Je żeli kopista uwa żał, że w tek ście znajduje si ę bł ąd, wtedy sam niejednokrotnie poprawiał. Mk 7,31 ελθεν δια Σιδονος και ελθεν Σιδονος Nazwy geograficzne, zwłaszcza semickie, cz ęsto s ą podawane w rozmaitych formach: Μαγαδαν / Μαγεδαν / Μαγδαλα Ναζαρεθ / Ναζαρετ

Transkrypcja semickich imion i zwrotów Za przykład mo że słu żyć wołanie Chrystusa na krzy żu: ηλι ηλι λεα σαβαχθανι , rozmaicie oddawane przez dwóch pierwszych ewangelistów, a jeszcze ró żnorodniej przez kopistów. W Mt 27,46 zwrot ten oddawany jest w nast ępuj ących wariantach:

ηλι ηλι λεα σαβαχθανι – Θ f1 ηλι ηλι λια σαβακθανι – A ηλι ηλι λαα ζαφθανι – D ηλι ηλι λαα σαβαχθανι – ηλι ηλι λια σαβαχθανι – A (W) 090 f13 1006 1056 ηλι ηλι λεα σαβακθανι – 892 ελωι ελωι λεα σαβαχθανι – ℵ 33 cop bo ελωει ελωει λεα σαβακτανι – B Są to rozmaite kombinacje ηλι / ελωι z λεα / λια / λαα oraz σαβαχθανι / σαβακτανι / σαβακθανι / ζαφθανι Marek 15,34 oddaje to wołanie w brzmieniu: ελωι ελωι λεα σαβαχθανει – ℵ1 ελωι ελωι λεα σαβακτανει – ℵ Θ 059 ελωι ελωι λαα ζαβαφθανι – B ηλι ηλι λαα ζαφθανι – D ελωι ελωι λια σιβακθανει – A ηλι ηλι λια σαβαχθανι – f13 33 Καφαρναου / Καπερναου (charakterystyczne dla tekstu bizantyjskiego). Ναζαρετ / Ναζαρεθ W 1 Kor 16,19 Πρισκα / Πρισκιλλα 245 .

Zmiana dokonana pod wpływem doktrynalnego przemy ślenia Wetstein i Griesbach jako przykłady zmian dokonywanych pod wpływem doktryn podawali: Dz 20,28 (κυριου και θεου zamiast θεου ); 1 Kor 10,9 ( Χριστον zamiast Κυριον ); 1 Tm 3,16 ( θεος zamiast ος ) i tzw. Comma Jahanneum (1 J 5,7). Jako inny przykład mo żna poda ć J 1,18, gdzie ονογενης zast ąpione zostało przez: ο ονογενης υιος reprezentowane przez rękopisy tekstu zachodniego, bizantyjskiego, cezarejskiego i pó źne r ękopi- sy tekstu aleksandryjskiego (X, , 892, 1241). Wariant ονογενης maj ą: 66 , 75 , ℵ, B, C, L, 33, Pe- szitta, kop bo . Inne przykłady Mk 3, 29; 10,40. 1 J 4, 3 Χριστον εν σαρκι ελελυθοτα (textus receptus). Pod wpływem harmonizacji z 2 J 7. Ap 5, 9 ηγορασας τω θεω (A, eth), ηγορασας τω θεω ηας (ℵ, 046, 1006, 1611, 1859, 2020, 2042, 2053, 2065, 2081, 2138, 2432, cop bo ), ηγορασας ηας τω θεω (cop sa ). Cz ęść r ękopisów tekstu aleksandryjskiego opuszcza Mt 12, 47 ( ℵ, B, L, Γ, 1009, cop sa ), tekst mówi ący o braciach i siostrach Jezusa. Tekst zachodni lubi u żywa ć zwrotu „Pan nasz Jezus Chrystus”. Glosy marginalne 246 .

245 Kurek-Chomycz D. A., Is There an “Anti-Priscan” Tendency in the Manuscripts? Some Textual Problems with Prisca and Aquila , JBL 125, no. 1 (2006), pp. 107-128. 246 Bruce M. Metzger, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption & Restoration , 1992, Oksford University Press, New York, s. 186-206; Ph. Comfort, Encountering the Manuscripts: An Introduction to New Testament Paleography and Textual Criticism, Broadman and Holman, Elliot 2005, p. 321-329; Vaganay L., Amphoux Ch.-B., Heimerdinger J., An Introduction to New Testament Textual Criticism , Cambridge University Press, Cambridge 1991, pp. 52-61. 94

W J 1,3 zwrot εν αυτω ζωη ην zmieniony został na εν αυτω ζωη εστιν . Wariant ten wyst ępuje tylko w dwóch greckich r ękopisach: ℵ i D, poza tym w r ękopisach starołaci ńskich i starosyryjskich. Jest wi ęc charakterystyczny dla tekstu zachodniego.

Rodziny r ękopisów

Historia bada ń Ró żnice pomi ędzy poszczególnymi r ękopisami s ą na tyle du że247 , że pytanie o pierwotny, autentyczny tekst biblijny samo si ę nasuwa. Ju ż Ireneusz zauwa żył, że niektóre r ękopisy maj ą w Ap 13,18 liczb ę „616”, podczas gdy inne „666”. Orygenes odnotował, że zgromadzone w Cezarei r ękopi- sy maj ą w Mt 27,16-17 „Jezusa Barabasza”, w Aleksandrii natomiast nigdy nie spotkał takiego wariantu. Preferował „Bethabara” zamiast „Betania”, „Gergeza” zamiast „Geraza” b ądź „Gedara”. Tertu- lian i Epifaniusz za świadczaj ą, że Marcjon zniekształcił tekst Ewangelii i Listów . Celsus zarzucał chrze ścijanom, że „trzy, cztery, czy wi ęcej razy zmienili tekst Ewangelii” 248 , Dionizy z Koryntu za- świadcza, że pewni ludzie zmieniaj ą pisma 249 . Euzebiusz powołuje si ę na anonimowego pisarza chrze- ścija ńskiego z czasów Kommodusa, który miał napisa ć: „Pism Bo żych nie bali si ę sfałszowa ć…” 250 . Orygenes u świadamiał potrzeb ę dotarcia do pierwotnego, autentycznego tekstu biblijnego. Tekst taki uwierzytelnia prac ę egzegetyczno-teologiczn ą nad tekstem Pisma . Jednak przekazywanie takiego tekstu nast ępnym pokoleniom było niezwykle utrudnione w czasach, gdy tekst przepisywano ręcznie. Stało si ę to łatwiejsze po wynalezieniu druku. Powtarzaj ące si ę w poszczególnych r ękopisach bł ędy, opuszczenia i dodatki pozwalaj ą na ustalenie wzajemnych, zachodz ących mi ędzy nimi zale żno- ści, na klasyfikowanie i zaszeregowanie ich do odpowiednich grup. Spraw ą t ą zacz ęto si ę zajmowa ć w XVIII wieku. Johann Albrecht Bengel (1687-1752), jeszcze jako student w Tybindze, został poruszony 30 tysi ącami wariantów Mill’a. W 1734 roku wydał Novum Testamentum Graecum , który był krokiem w stron ę nowoczesnej krytyki tekstu. Zaproponował podział rękopisów na rodziny, plemiona i nacje, wyodr ębnił rodzin ę azjatyck ą i afryka ńsk ą. Za najlepszego przedstawiciela rodziny afryka ńskiej uznał Kodeks Aleksandryjski . Był zwolennikiem faworyzowania trudnych lekcji (lectio difficilior potior )251 . Johann Salomo Semler (1725-1791) zaproponował podział na trzy grupy: aleksandryjska (zachowana w cytatach Orygenesa, w przekładzie syryjskim i bohairskim), wschodnia (od ko ściołów w Antiochii i Konstantynopolu) i zachodnia (przekład starołaci ński i cytaty ojców Ko ścioła zachodniego). Johann Jakob Griesbach (1745-1812), zauwa żył, że Orygenes posługiwał si ę dwoma tekstami w przypadku Ewangelii Marka . Podzielił kodeksy na trzy grupy: aleksandryjska (reprezentowana przez C, L, K), zachodnia (reprezentowana przez D) i bizantyjska (reprezentowana przez A i wi ększo ść mi-

247 Zgodno ść pomi ędzy A (02) a 2344 wynosi 76,81%, natomiast zgodno ść A z 048 wynosi 83,31%. 248 Orygenes, Przeciwko Celsusowi , II,27. 249 Euzebiusz, Historia Ko ścielna , IV,23,12. 250 Euzebiusz, Historia Ko ścielna , IV,28,13. 251 J.A. Bengel, Prodromus Novi Testamenti Graeci Rectè Cautèque Adornandi , 1725; J.A. Bengel, Gnomon Novi Testamenti , Berolini 1860, VIII. 95

nuskułów). Był zdania, że żaden r ękopis nie reprezentuje swej rodziny w czystej formie. Wysun ął tez ę, że kopista bardziej skłonny jest do dodawania ni ż opuszczania. Karl Lachmann (1793-1851) zaszeregował wszystkie r ękopisy do grupy wschodniej i zachodniej. Prace nad systematyzacj ą manuskryptów prowadzili Frenton John Antony Hort (1828-1892) i Brooke Foss Westcott (1825-1901). Prac ę nad tekstem NT rozpocz ęli ju ż w 1853 roku. W 1881 roku opublikowali dwutomowe dzieło The New Testament in the Original Greek . Wyodr ębnili oni cztery rodziny nowotestamentowych r ękopisów: tekst syryjski (K), tekst zachodni (D), tekst aleksandryjski (H), tekst niezale żny (C). Tekst syryjski reprezentowany jest przez A ( Ewangelie ) i wi ększo ść pó ź- nych minuskułów. Tekst zachodni reprezentowany przez D i wczesne przekłady starołaci ńskie, by ć mo że z połowy II wieku. Tekst aleksandryjski reprezentowany przez C, minuskuł 33 i przekłady koptyjskie. Charakterystyczn ą cech ą tekstu jest wygładzanie chropowato ści tekstu, miał on by ć wynikiem recenzji dokonanej przez Hezychiusza. Tekst niezależny, reprezentowany przez ℵ i B, jak sugeruje to ju ż sama nazwa, jest tekstem zbli żonym do oryginalnych tekstów autografów. Tekst niezale żny powinni śmy traktowa ć jako oryginalny, a odrzuca ć go jedynie wtedy, gdy istniej ą powa żne argumenty przeciw niemu przemawiaj ące. B. H. Streeter w 1924 roku wyst ąpił z inn ą propozycj ą, wyró żnił on pi ęć rodzin tekstu NT, które powi ązał z pi ęcioma o środkami Ko ścioła: Aleksandria, Cezarea, Antiochia, Włochy-Galia oraz Karta- gina. Ka żdy reprezentant owych rodzin posiada cechy wła ściwe dla owych rodzin, ale ka żdy z nich w wi ększym lub mniejszym stopniu nawi ązuje do s ąsiednich rodzin. Tekst B (Aleksandria) ma najwi ęcej wspólnych cech z Θ (Cezarea), rodzina Θ z Syr S (Antiochia), Syr S ma kontakt z D b a (Włochy- Galia), natomiast rodzina k (Kartagina) jest w połowie drogi pomi ędzy D b a i B (Aleksandria).

Tekst aleksandryjski Tekst aleksandryjski (B) jest praktycznie bior ąc identyczny z Horta tekstem niezale żnym . Podaje tekst krótki, zwarty, daleki od harmonizacji i wszelkich poszerze ń, czasem z drobnymi opuszczeniami. Spotykamy w nim ludowe brzmienie słów i ludow ą ortografi ę. W stosunku do innych typów tekstu jest mniej staranny, mniej klasyczny z punktu widzenia gramatyki i składni. Tekst ska żony jedynie itacyzmem, posiada niewiele interpolacji 252 i tylko w niewielkim stopniu jest naruszony pó źniejszymi ska żeniami i zniekształceniami. Dotykaj ą one cz ęść r ękopisów tej grupy 253 . Brakuje jednak niektórych partii tekstu (Mt 6,13b; 12,47; 16,2b-3; 17,21; 18,11; Mk 9,44.46; 16,8-20; Łk 17,36; 22,43-44; J 5,4; 7,53 – 8,11; 21,25; Dz 8,37). Imiona hebrajskie bywaj ą bł ędnie transkrybowane (np. βεεζεβουλ w Mt 10,25). Przypuszczenie Horta, że jest wynikiem recenzji dokonanej przez Hezychiusza około 300 roku, okazało si ę chybione 254 . Najznakomitszymi przedstawicielami tekstu aleksandryjskiego są: Kodeks Synajski i Kodeks Watyka ński . Ponadto reprezentuj ą go: 45 , 46 , 66 , 72 , 75 , A (bez Ewangelii ), C (bez Ewangelii ), L, Q, T, X, Z, minuskuły 33, 81, 104, 326, 579, 892, 1241. Tekst aleksandryjski przej ęły przekłady

252 Np. W Mt 27,49 dodany został tekst o wychodz ącej z przekłutego boku Jezusa wodzie i krwi. Tekst pochodzi z J 19, 34, maj ą go ℵ, B, C, L, 1010, syr pal , niektóre etiopskie mss. 253 Np. Kodeks Watyka ński oraz Kodeks Regius w Łk 4, 17 maj ą ανοιξας (otworzył) zamiast αναπτυξας (rozwin ął), jak ma Kodeks Synajski i wiele innych. Jest to przykład poprawiania tekstu, czynienia bardziej zrozumiałym w czasach, gdy posłu- giwano si ę kodeksem, nie zwojem. 254 Odkrycie 75 i innych papirusów wskazuje, że tekst aleksandryjski istniał ju ż około 200 roku. 96

koptyjskie w wersji sahidyckiej (cop sa ) i bohairskiej (cop bo ) oraz Wulgata . Cytuj ą go Klemens Alek- sandryjski, Orygenes (przed 231 rokiem) i Cyryl Aleksandryjski. Wyró żniaj ą si ę dwie podgrupy tekstu aleksandryjskiego, jedna skupiona wokół Kodeksu Synaj- skieg , druga wokół Watyka ńskiego . W przypadku Ewangelii są to: ℵ, 66 , oraz ( 75 , B, 33). W przypadku Listów : ℵ, A, C, I, oraz 46 , B, 1739. Ju ż w IV wieku zacz ął si ę miesza ć z innymi tekstami (zachodnim). R ękopisy powstałe po IV wieku maj ą du żo naleciało ści bizantyjskich. Jedn ą z cech ró żni ących tekst aleksandryjski wzgl ędem pozostałych jest interpolacja w Mt 27,49, brak wierszy Mt 17,21; 18,11, nazwanie w J 12, 4 Judasza synem Szymona, a nie Iskariot ą jak maj ą pozostałe teksty.

Tekst zachodni Tekst zachodni (D). Jedn ą z jego najbardziej charakterystycznych cech, jest tendencja do para- frazowania lekcji trudniejszych, obfituje w dodatki mówi ące o rzeczach nieprawdopodobnych. Zmie- niane s ą poszczególne słowa, frazy, czasem nawet całe zdania. Zmieniane s ą formy gramatyczne, szyk zdania. Opuszczenia w tek ście s ą nieliczne, zazwyczaj przekazuje dłu ższe lekcje. Dodatki pochodz ą z tradycji ustnej lub literatury apokryficznej. Zauważalna jest tendencja do harmonizacji tekstu Ewange- lii (nie tak cz ęsto jak tekst bizantyjski). Reprezentuje ludowy, wczesnochrze ścija ński tekst NT. Reprezentuje go zaledwie kilkana ście greckich r ękopisów: 48 , 69 , 38 , 066, 0171, 0177, D ea (05), 36, 614, ponadto pewne partie kodeksów ℵ (01) i W (032). Za najznakomitszego reprezentanta tradycyjnie uchodzi Kodeks Bezy . Ju ż Polikarp cytował Dzieje Apostolskie według tekstu zachodniego. Tekstem zachodnim posługiwał si ę te ż Ireneusz, Tertulian, Cyprian, Laktancjusz, Nowacjan. Tekst zachodni przej ęły przekłady starołaci ńskie ( Afra , Itala ) i niektóre staro-syryjskie ( Syrus Sinaiticus , Curetonian ). W r ękopisach przetrwał a ż do wieku XIV. Powstał prawdopodobnie w okolicach Antiochii na pocz ątku II wieku, na tych obszarach, gdzie wci ąż była żywa tradycja ustna 255 . Celsus zarzucał chrze ścijanom, że zmienili tekst Ewangelii 256 . Dio- nizy z Koryntu i anonimowy pisarz chrze ścija ński, na których powołuje si ę Euzebiusz, stwierdzaj ą o fałszowaniu i poprawianiu Pism Bo żych 257 . Euzebiusz stwierdza te ż z pewnym wahaniem, i ż Tacjan miało podobno poprawia ć „słowa apostoła” 258 . Niewykluczone, że świadectwa te dotycz ą tekstu zachodniego. Pomimo, i ż powstał na Wschodzie, szybko tam zagin ął (uznano go za sfałszowany), rozpo- wszechnił si ę natomiast na Zachodzie 259 . Na Wschodzie pozostały po nim nieliczne ślady w przekła- dach staro-syryjskich, gruzi ńskim i etiopskim.

255 Poniewa ż nie mamy żadnych dowodów, i ż Listy powszechne miały swój tekst zachodni, mo żna s ądzi ć, że tekst zachodni powstał zanim uznano je za kanoniczne. 256 Orygenes, Przeciwko Celsusowi , II,27. 257 Hist. Ko śc. , IV,23,12; V,28,13. 258 Hist. Ko śc. , IV,29,6. 259 J. N. Birdsall, Collected Papers in Greek And Georgian Textual Criticism , University of Birmingham Press, 2001, pp. 29- 43. 97

Istnieje jednak kilka typów tekstu zachodniego, a relacja mi ędzy nimi jest trudna do ustalenia (Kodeks Bezy , Mk 1,1 – 5,30 w Kodeksie Waszyngto ńskim , J 1,1 – 8,38 w Kodeksie Synajskim ). Ze wzgl ędu na pewne podobie ństwa trudno s ądzi ć, by powstały niezale żnie od siebie. Nale ży raczej przy- jąć , że w ró żnych miejscach i czasie dokonano w nim kilku niezale żnych od siebie zmian. Na ogół były to dodatki pochodz ące z tradycji ustnej. Czasem jednak usuwano z tekstu biblijnego niektóre frazy, czego dowodem jest Kodeks Bezy . Tekst zachodni reprezentowany jest przez r ękopisy zawieraj ące Ewangelie , Dzieje i Listy Paw- ła . Wci ąż nie wiadomo czy istniał tekst zachodni dla Listów powszechnych i Apokalipsy 260 . Mo że to oznacza ć, że tekst zachodni powstał zanim uznano te ksi ęgi za kanoniczne.

Tekst bizantyjski Tekst bizantyjski (K), nazwany tak został przez B. H. Streetera i F. G. Kenyona. B. F. Westcott i F. J. A. Hort nazywali go syryjskim, nazywany te ż bywa antioche ńskim. Oznaczany symbolem lub Byz. Hort wł ączał go do tekstu zachodniego, ale Kenyon wykazał, że bli ższy jest tekstowi alek- sandryjskiemu. Obejmuje przekład gocki i niektóre syryjskie przekłady. Do grupy tekstu bizantyjskiego nale ży wi ększo ść r ękopisów majuskułowych i minuskułowych. Po raz pierwszy pojawia si ę w cytatach Jana Chryzostoma (350-407). Od wieku IX dominuje w greckim świecie. Jego charakterystyczn ą cech ą jest d ąż enie do harmonizacji paralelnych miejsc w Ewan- geliach . Najznakomitszym reprezentantem tej grupy jest Kodeks Aleksandryjski (Ewangelie ), C (Ewangelie ), W (tylko Mt i Łk). Rodzin ę t ę reprezentuj ą ponadto: Q (026) i 061 pochodz ące z V wieku, ponadto E, N, F, G, H, S, V, Y, Θ (za wyj ątkiem Mk) oraz zdecydowana wi ększo ść powstałych po wieku XI kodeksów minuskułowych. Reprezentuje go ponad 80% greckich rękopisów, a zaledwie 2% rękopisów nie zawiera żadnych bizantyjskich naleciało ści. Dlatego nazywany bywa tekstem wi ększo- ści. Charakteryzuje si ę czystszym, bardziej zbli żonym do klasycznego, j ęzykiem greckim, wykazuje dbało ść o pi ękno j ęzyka. Tekst zawiera drobne dodatki, uzupełniaj ącymi fragmenty tekstu wzi ęte z innych Ewangelii (harmonizacja tekstu), a nawet słowami, które występuj ą w innych wersjach. W porównaniu z innymi tekstami, jego lekcje zazwyczaj s ą najdłu ższe 261 . Np. w ostatnim wierszu Ewan- gelii Łukasza (24, 53) tekst aleksandryjski ma ευλογουντες , zachodni – αινουντες , natomiast bizantyjski – αινουντες και ευλογουντες . Równie ż Mt 5,25; Mk 6,33 pokazuj ą, że tekst bizantyjski powstał w wyniku poł ączenia tekstu aleksandryjskiego i zachodniego 262 . W Mk 1,13 wygl ąda jak kompozycja aleksandryjskiego i cezarejskiego. Pochodzenie tekstu bizantyjskiego wci ąż nie zostało rozstrzygnięte. Przypuszcza si ę, że jest rezultatem recenzji dokonanej przez Lucjana z Antiochii (zm. 312) 263 . Lucjan mógł si ę posłu żyć tek-

260 A.F.J. Klijn, A Survey of the Researches Into the Western Text of the Gospels and Acts (1949-1959) , Novum Testamen- tum, Volume 3, Numbers 1-2, 1959, pp. 1-53; B. M. Metzger, B.D. Ehrman, The Text of the New Testament: Its Transmis- sion, Corruption, and Restoration , Oksford University Press, New York, Oksford 2005, ss. 276-277; B. M. Metzger, A Tex- tual Commentary On The New Testament: A Companion Voume To The United Bible Societies' Greek New Testament , Unit- ed Bible Societies, London & New York, 1994, pp. 5*-6*; Delobel J., Focus on the ‘Western’ Text in Recent Studies , Ephe- merides Theologicae Lovanienses, 1997 vol.73, pp. 401-410. 261 Nie dotyczy to tekstu Dziejów Apostolskich , w których najdłu ższe lekcje prezentuje tekst zachodni. 262 Westcott I Hort podali osiem przykładów konflacji: Mk 6,33; 8,26; 9,38; 9,49; Łk 9,10; 11,54; 12,18; 24,53. 263 Wyja śnienie, że powstał w wyniku rozporz ądzenia Konstantyna Wielkiego, który polecił sporz ądzenie 50 kopii Pisma 98

stem zachodnim, aleksandryjskim i cezarejskim. Stworzył tekst wczesno-bizantyjski, który znajdujemy w uncjalnych kodeksach (E, F, G). Przekład gocki, tekst Ewangelii w kodeksie A, pewne partie kodeksu C, pomimo pewnych podobie ństw, przekazuj ą tekst ró żny od bizantyjskiego. Nale ży wi ęc przyj ąć , że tekst bizantyjski powstał w kilku etapach. Ostateczny za ś tekst bizantyjski powstał w wyniku przypadkowego wymieszania tekstów funkcjonuj ących w Konstantynopolu. Do rozpowszechnie- nia tekstu bizantyjskiego przyczyniły si ę, nast ępuj ące czynniki: – Ko ściół zachodni po przej ściu na łacin ę przestał interesowa ć si ę tekstem greckim; – malało zainteresowanie tekstem greckim w monofizyckich ko ściołach wschodnich; – na Wschodzie po podbojach muzułma ńskich tylko ko ściół w Bizancjum interesował si ę tekstem greckim. W efekcie tego w VIII wieku rozpowszechniła si ę ta wersja tekstu NT, która była dominuj ąca w patriarchacie konstantynopolita ńskim i która odt ąd stała si ę dominuj ąca 264 . Po upadku Konstantynopola w roku 1453, napłyn ęło do Europy zachodniej około pi ęciuset r ę- kopisów z tekstem bizantyjskim i w ten sposób stał si ę tekstem dominuj ącym. W XVI wieku w oparciu o ten tekst został powstał Textus Receptus 265 . Westcott i Hort nisko go oceniali, Aland zaliczył do V kategorii, jednak porównanie z Chester Beatty (45 i 46 ) oraz Bodmer II ( 66 ) wskazuje, że nawet pó źny tekst bizantyjski zachował nieco ze staro żytnych lekcji z wieków II i III 266 .

Tekst cezarejski Tekst cezarejski (Θ). Aż do pocz ątku XX wieku uwa żano, że istniej ą trzy podstawowe typy tekstu biblijnego. Streeter wykazał, że istniał jeszcze czwarty i nazwał go cezarejskim. Przypuszczal- nie powstał w Cezarei Palesty ńskiej. Cytował go Orygenes, gdy żył w Cezarei 267 . Reprezentantem jego jest Koridethi (038 = Θ), W (032), 37 , 42 , 45 , minuskuły: 28, 157, 565, 700, 1071, 1275, 1604, f1, f13 , wiele greckich lekcjonarzy, przekład gruzi ński, ormia ński i syr pal . Tekst tych kodeksów podobny jest do tekstu cytatów Justyna. Ł ączy zarówno cechy tekstu aleksandryjskiego i zachodniego. Podobne zwi ązki ma z tekstem bizantyjskim, a to wskazuje na jego pierwotny charakter. Korzystał ze ń Oryge- nes po przybyciu do Cezarei w 231 roku 268 (wcze śniej posługiwał si ę tekstem aleksandryjskim), Pam- filus, Euzebiusz i Cyryl Jerozolimski. Istnieje jednak kilka typów tekstu cezarejskiego. Jeden z nich reprezentuje Θ, 70, 565, inny f1 i f13 . W r ękopisach papirusowych znalezionych w Egipcie wyst ępuje tekst podobny do cezarejskiego nazwano go proto-cezarejskim. Tekst cezarejski trafia do południo- wych Włoch. Cech ą charakterystyczn ą tekstu cezarejskiego, która odró żnia go od wszystkich pozostałych

Świ ętego , jest mało prawdopodobne, poniewa ż tekstu bizantyjskiego nie spotykamy w pismach Euzebiusza. 264 Daniel B. Wallace, Some Second Thoughts on the Majority Text , Bibliotheca Sacra, vol. 146, 1989. 270-290; D. Wallace, Majority Text Theory , in Ehrman and Holmes, Text of the NT , 311: "Among the Greek MSS, what is today the majority did not become a majority until the ninth century." 265 Wi ęcej informacji na temat rodzin r ękopisów w: B. M. Metzger, The Text of the New Testament , ss. 156-185; B. M. Metz- ger, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption and Restoration , Oksford University Press, 1968; F. Wisse, The profile method for the classification and evaluation of manuscript evidence , William B. Eerdmans Publishing , 1982. 266 Metzger B. M., Chapters in the History of New Testament Textual Criticism , Wm. B. Eerdmans, Grand Rapids 1963, p. 38. 267 Streeter B. H., The Four Gospels: A Study of Origins Treating of the Manuscript Tradition, Sources, Authorship, & Dates (1st ed., 1924; 2d ed., London: Macmillan, 1926). 268 Por. Euzebiusz, Hist. Eccl ., VI, 26. 99

tekstów, jest nazwanie Barabasza „Jezusem Barabaszem” w Mt 27,16-17. Maj ą tak r ękopisy Θ, f1, 700 i niektóre syryjskie. Orygenes odnotował, że zgromadzone w Cezarei r ękopisy maj ą w Mt 27,16-17 „Jezusa Barabasza”, w Aleksandrii natomiast nigdy nie spotkał takiego wariantu tekstowego. Tekst cezarejski jest najsłabiej poznany spo śród wszystkich podstawowych typów tekstu. Naj- lepiej został zbadany w Ewangelii Marka , jakkolwiek nawet w Marku nie zawsze znamy oryginalne brzmienie tekstu, np. w Mk 1,16: αφιβαλλοντας τα δικτυα — f13 565 αφιβληστρα βαλλοντας — f1 αφιβληστρον βαλλοντας — 700 βαλλοντας αφιβληστρον — 28 W pozostałych ewangeliach nie został jak dot ąd dobrze zdefiniowany. W Dziejach Apostolskich i Listach reprezentuje go by ć mo że rodzina 1739 269 . Streeter dowodził, że jest w połowie drogi pomi ę- dzy tekstem zachodnim a aleksandryjskim. Dzi ś bywa uwa żany za tekst powstały w wyniku recenzji dokonanej przez Pamfilusa, dokonanej w oparciu o tekst zachodni i aleksandryjski. W obr ębie tekstu cezarejskiego wyró żniamy dwie podgrupy: f1 = rodzina 1, stanowiona przez: 1, 118, 131, 205, 209, 1582. Rodzina ta znana jest tak że jako „grupa Lake’a” ( λ). Lake opisał i skolacjonował tekst czterech r ękopisów grupy (1, 118, 131, 209) 270 . Cech ą charakterystyczn ą tej grupy jest umieszczanie perykopy de Adultera po J 21, 25 271 . f13 = rodzina 13, stanowiona przez: 13, 69, 124, 174, 230, 346; 543, 788, 826, 828, 983, ℓ547 i inne. Znana jest jako „grupa Ferrara” ( φ). Cech ą charakterystyczn ą tej grupy jest umieszczanie perykopy de Adultera w Ewangelii Łukasza (po Łk 21, 38), a Łk 22, 43-44 po Mt 26, 39. U J 12, 5 jest mowa o dwustu, a nie trzystu denarach 272 . Według Hurtado f13 jest tylko słabym reprezentantem tekstu cezarejskiego 273 . Ma wiele bizantyjskiego elementu.

Inne rodziny r ękopisów Oprócz wy żej wymienionych najwa żniejszych rodzin r ękopisów NT, istniej ą jeszcze inne, po- mniejsze rodziny, ograniczone do kilku, kilkunastu r ękopisów. S ą to przede wszystkim rodziny „1739”, „2138” i „330”. „Rodzina 1739”, stanowiona jest przez kodeksy: 323, 630, 945, 1881, w Dziejach i 0121a, 0243/0121b, 6 424, 630 (tworzy tekstualn ą par ę z 2200), 1881, w Listach Pawła . Zachodzi zgodno ść z Orygenesem.

269 Zunts G., The Text of the Epistles , British Academy 1953, pp. 151-156. 270 Lake K., Codex 1 of the Gospels and its Allies , Texts & Studies, vol. VII, Cambridge, 1902. 271 K. Lake, R.P. Blake, and S. New, The Caesarean text of the Gospel of Mark , Harvard Theological Review , Vol. 21 (1928). 272 Ferrar W. H. and T. K. Abbott, A Collation of Four Important Manuscripts, Dublin: Macmillan, 1877; Soden H., Die Schriften des Neuen Testaments in ihrer ältesten erreichbaren Textgestalt hergestellt auf Grund ihrer Textgeschichte , Göttin- gen: Vandenhoeck & Ruprecht, 1913; Lake, Kirsopp & Silva, Family 13 (The Ferrar Group) The Text According to Mark , Studies and Documents 11, 1941. 273 Metzger B. M., The Caesarean Text of the Gospels , JBL, Vol. 64, No. 4 (Dec., 1945), pp. 457-489; L.W. Hurtado, Text- Critical Methodology and the Pre-Caesarean Text: Codex W in the Gospel of Mark , Studies and Documents 43, Eerdmans 1981. 100

„Rodzina 2127”, stanowiona jest przez minuskuły: 256, 263 (?), 365, 459, 1319, 1573, 2127. By ć mo że przekład ormia ński reprezentuje tekst tej rodziny manuskryptów. Rodzina ta bywa nazywana „rodzin ą 1319” przez zwolenników von Sodena. 330 w przypadku Ewangelii , Dziejów i Listów powszechnych reprezentuje typowy tekst bizantyjski. W Listach Pawła przekazuje tekst odmiennego unikalnego typu, nieporównywalny z innymi. Mo żna go znale źć w zaledwie trzech innych r ękopisach: 451, 2400, 2492 274 .

Textus receptus W epoce tekstu drukowanego powstał nowy typ tekstu Nowego Testamentu nazwany textus receptus . Powstał w oparciu o tekst bizantyjski, reprezentowany przez wi ększo ść r ękopisów. Nazywa- ny bywa – przez jego zwolenników – tekstem wi ększo ści, tradycyjnym tekstem. Pisany jest pó źną średniowieczn ą grek ą, imi ę Moj żesz zapisuje w formie Μωσης (zamiast Μωυσης ), imi ę Dawid zapisuje w formie αβιδ (zamiast αυιδ ). Scrivener wyliczył w Ewangeliach około 20 znacz ących odej ść od tekstu bizantyjskiego, pochodz ących z minuskułu 1 i reprezentuj ących tekst cezarejski (Mt 22, 28; 23, 25; 27, 52; 28, 3. 4. 19. 20; Mk 7, 18. 19. 26; 10, 1; 12, 22; 15, 46; Łk 1, 16. 61; 2, 43; 9, 1. 15; 11, 49; J 1, 28; 10, 8; 13, 20) 275 . Daniel Wallace wyliczył, że w całym NT textus receptus ró żni się od tekstu bizantyjskiego w 1838 miejscach, z których 1005 ma wpływ na tre ść tekstu 276 . Tekst bizantyjski nigdy nie zawierał Łk 17, 36; Dz 8, 37 i 1 J 5, 7. Nie zawiera te ż mniejszych wariantów jak “ksi ęga życia” zamiast “drzewa życia” w Ap 22, 19. W tych przypadkach tekst bizantyjski ł ączy si ę z aleksandryjskim przeciwko textus receptus .

Kategorie r ękopisów Nowego Testamentu W pocz ątkach krytyki tekstu r ękopisy warto ściowane były według wieku. W czasach Lachman- na i Tregellesa r ękopisy dzielone były na cztery klasy. Do pierwszej zaliczano najstarsze, do drugiej pó źniejsze, których tekst jest zgodny z tekstem najstarszych r ękopisów, do trzeciej pó źne, które przekazuj ą tekst nie potwierdzony przez najstarsze r ękopisy, który jednak wyst ępuje w innych pó źnych rękopisach i tworzy razem z nimi wi ększe rodziny. Do ostatniej grupy zaliczano pó źne r ękopisy, któ- rych tekst nie znajdował potwierdzonia w innych r ękopisach. Od ko ńca XIX wieku jako ść tekstu oceniana jest nie tylko przez wiek r ękopisów. Kurt i Barbara Aland w wydanym w roku 1981 Der Text des Neuen Testaments przeprowadzili klasyfikacj ę r ękopisów pod wzgl ędem jako ści przekazywanego przez nie tekstu. Zaproponowali pi ęć nast ępuj ących kategorii: Kategoria I : R ękopisy najwcze śniejsze i najwy ższej jako ści, które zawsze powinny by ć uwzgl ędniane w wydaniach oryginalnego tekstu. Nale żą tu wył ącznie r ękopisy przekazuj ące tekst aleksandryjski (bez obcych naleciało ści). Kategoria II: R ękopisy wysokiej jako ści, ró żni ą si ę jednak od r ękopisów I kategorii tym, że zawieraj ą

274 E. C. Colwell, The Four Gospels of Karahissar I, History and Text, Chicago, 1936. 275 F. H. A. Scrivener, A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament , London 1894, vol. 2, pp. 183-184. 276 D. Wallace, Some Second Thoughts on the Majority Text , Bibliotheca Sacra , July-September, 1989, p. 276. 101

obce naleciało ści. Nale żą tu r ękopisy przekazuj ące tekst aleksandryjski (z obcymi naleciało- ściami, przede wszystkim tekstu bizantyjskiego), ich tekst nazywany bywa egipskim. Kategoria III : R ękopisy o ró żnym znaczeniu z niezale żnym tekstem, zazwyczaj s ą pomocne przy odtwarzaniu oryginalnego tekstu, ale ich znaczenie polega przede wszystkim na tym, że s ą pomocne dla odtworzenia historii tekstu. Nale żą tu r ękopisy reprezentuj ące przede wszystkim tekst cezarejski, a tak że najlepsze r ękopisy tekstu bizantyjskiego. Nale żą tu r ękopisy rodzin f1 i f13 , które s ą najbardziej reprezentatywne dla tej grupy. Kategoria IV: R ękopisy tekstu zachodniego. Kategoria V: R ękopisy, których tekst ska żony jest w najwi ększym stopniu, nale żą tu przede wszystkim r ękopisy przekazuj ące tekst bizantyjski. S ą one traktowane jako bezwarto ściowe dla odtworzenia oryginalnego tekstu. Nietrudno zauwa żyć, że kryterium jakim si ę posłu żono przy klasyfikacji, był stopie ń zawarto- ści, b ądź braku, elementu aleksandryjskiego i bizantyjskiego. I kategoria jest niemal w 100% aleksandryjska, natomiast V kategoria – niemal w 100% bizantyjska, przy całkowitym b ądź niemal całkowi- tym braku konkurencyjnego elementu. Kategorie II i III tym tylko si ę ró żni ą, że w II jest przewaga elementu aleksandryjskiego nad bizantyjskim, natomiast w III jest przewaga elementu bizantyjskiego. Ze schematu tego wyłamuje si ę kategoria IV, utworzona specjalnie dla tekstu zachodniego 277 . Katego- ria IV nie jest oparta na żadnych analitycznych badaniach i jest kategori ą całkowicie sztuczn ą. Posiada te ż najmniejsz ą liczb ę reprezentantów. Aland najwyra źniej nie wiedział co zrobi ć z tekstem zachodnim. W klasyfikacji tej niedoceniony został tekst cezarejski. Klasyfikacja Alanda nosi wiele cech sztuczny i pr ędzej czy pó źniej zostanie zarzucona.

277 Jednak tylko dla Ewangelii i Dziejów przekazuj ących tekst zachodni. Listy Pawła przekazuj ące tekst zachodni zaliczane s ą do II, albo III kategorii. 102

Drukowany tekst greckiego Nowego Testamentu

Przekazywanie biblijnego tekstu nast ępnym pokoleniom było niezwykle utrudnione w czasach, gdy tekst przepisywano r ęcznie. Ka żda kolejna sporz ądzona r ęcznie kopia, była w istocie kolejnym wydaniem tekstu NT. Nie wiadomo było z jakich r ękopisów przepisywał kopista, nie znan ą była au- tentyczna warto ść r ękopisów, z których dokonywano kopii. Pocz ątkowo nie zapisywano nawet dat rękopisów. Z chwil ą oddania takiej kopii do u żytku, nieporz ądek w świecie r ękopisów wzrastał. Po- rz ądkowanie r ękopisów i tekstu przez nie przekazywanego stało si ę mo żliwe po wynalezieniu druku. Pierwsz ą wydan ą drukiem ksi ąż ką była Wulgata , tzw. Biblia Gutenberga (1452-1456). W ci ągu nast ępnych pi ęć dziesi ęciu lat ukazało si ę co najmniej sto drukowanych wyda ń łaci ńskiej Biblii . W 1488 roku wydano hebrajski ST, a do roku 1500 wydano cał ą Bibli ę w kilku j ęzykach europejskich: czeskim, francuskim, niemieckim, holenderskim i włoskim. Wci ąż jednak zwlekano – poza wydania- mi cz ąstkowymi – z wydaniem pełnego tekstu greckiego NT. Wydrukowano jedynie krótkie wyci ągi tekstów ewangelicznych. Jednym z powodów, wpływaj ących na opó źnienie, była potrzeba stworzenia greckiej czcionki, nieco trudniejszej w wykonaniu od czcionki łaci ńskiej i znacznie kosztowniejszej, co zniech ęcało potencjalnych wydawców. Innym powodem było niedocenianie greckiego tekstu. Pomy ślano o tym dopiero na pocz ątku XVI wieku. Z inicjatywy kardynała Francisco Jiméneza de Cisneros (1437-1517), biskupa Toledo, przyst ąpiono w 1502 roku w Alcalá (łac. Complutum) w Hiszpanii, do przygotowania wydania Biblii wieloj ęzycznej (tekst hebrajski, aramejski, grecki i łaci ń- ski). W XX wieku zidentyfikowano niektóre z wykorzystanych minuskułów, s ą to: 140, 234 i 432. Grecki tekst NT uko ńczony został w 1514 roku, ale poniewa ż przewidziany był jako pi ąty tom wi ęk- szego dzieła, musiał zaczeka ć a ż uko ńczone zostan ą cztery pierwsze tomy. Cało ść uko ńczona została w 1517 roku, ale dopiero w 1520 roku Biblia Complutensis uzyskała aprobatę papie ża Leona X, do obiegu za ś weszła dopiero w 1522 roku. Jan Frobeniusz (1460-1527), drukarz z Bazylei, uprosił Erazma z Rotterdamu (1469-1535), by ten przygotował do druku grecki tekst NT 278 . Propozycja została zło żona 17 kwietnia 1515 roku, Erazm przyj ął ją i ju ż w 1 marca 1516 roku ukazało si ę pierwsze jego wydanie greckiego Nowego Testamentu . Po śpiesznie przygotowane dzieło dalekie było od doskonało ści. Erazm posłu żył si ę sze- ścioma lub siedmioma rękopisami z XII i XIII wieku, które po życzył od dominikanów w Bazylei 279 . Codex 1eap (XII wiek) Codex 1r (XII wiek) Codex 2e (XII/XIII wiek) Codex 2ap (XII wiek) Codex 4ap (XV wiek)

278 Tregelles przypuszczał, że Froben chciał wyprzedzi ć project z Alcali. "It appears that Froben, the printer of Basle, wished to anticipate the edition of the Greek Testament which was (as he heard) in preparation in Spain." (S. P. Tregelles, The Printed Text of the Greek New Testament , London 1854, p. 19). 279 W Bazylei znajdował si ę w tym czasie kodeks majuskułowy E z VIII wieku, zawieraj ący wczesny tekst bizantyjski. Erazm nie wiedział o jego istnieniu. 103

Codex 7 p (XI/XII wiek) Codex 817 e (XV wiek) 280 Pi ęć z nich reprezentowało tekst bizantyjski. Jeden z rękopisów – najlepszy – przekazywał tekst cezarejski (1 eap ). Erazm jednak rzadko ze ń korzystał, bo obawiał si ę, że jest bł ędny 281 . Dlatego tekst Ewangelii opiera si ę niemal w cało ści na jednym tylko r ękopisie, minuskule 2 e. Tekst Apokalipsy opracował wył ącznie na podstawie jednego tylko r ękopisu, po życzonego od Reuchlina (1 r). Zawiera on komentarz do Apokalipsy, autorstwa Andrzeja z Cezarei. Ko ńczy si ę on na 22, 15, ponadto ma szereg krótkich luk w środku ksi ęgi. Komentarz ten w wielu miejscach miał uszkodzony tekst i był nieczytelny. Równie ż i w innych ksi ęgach NT, np. w Dziejach tekst r ękopisów z których korzystał był niepełny. Ostatnie sze ść wiersze oraz wszystkie teksty których nie potrafił odczyta ć przeło żył z Wul- gaty i tym samym stworzył nowe warianty tekstowe nie wyst ępuj ące w żadnych greckich rękopi- sach 282 . Erazm wykorzystał te ż cytaty ojców ko ścioła. Tekst Erazmia ński, pomimo i ż niedokładny i po śpiesznie zrobiony, spotkał si ę z mieszanym przyj ęciem, ale został pobłogosławiony przez papie ża Leona X (1475-1521). Wkrótce te ż został wydany po raz drugi w 1519 roku 283 . Łaci ński tekst Wulgaty zast ąpiony został przez Erazmia ński prze- kład, elegancki, dobrze przygotowany, lepszy od Wulgaty zarówno pod wzgl ędem literackim, jak i wierno ści grece. W odbiorze powszechnym dominowało przekonanie, że tekst grecki jest równie dobrze przygotowany jak łaci ński. Zapewne dlatego drugie wydanie spotkało si ę z bardziej życzliwym przyj ęciem. Zarzuty padały w odniesieniu do not filologicznych. Jedyny, postawiony w odniesieniu do tekstu greckiego zarzut, dotyczył braku Comma Johanneum w 1 J 5, 7. Zarzut ten wystosował Stunica, jeden z wydawców Complutesian . Edward Lee, pó źniejszy arcybiskup Yorku, zarzucił nawet Era- zmowi, że jego tekst sprzyja arianizmowi. Erazm odpowiedział, że nie znalazł tego w żadnym greckim rękopisie, ale gdyby r ękopis taki został odnaleziony, to natychmiast go wykorzysta. Wkrótce po tym oświadczeniu znalazł si ę taki r ękopis. Erazm dotrzymał obietnicy i wykorzystał go w wydaniu z roku 1522. Wkrótce po tym wydaniu, ukazała si ę Biblia Complutensis . Była staranniej przygotowana, ale nie spotkała si ę z równie dobrym uznaniem jak tekst Erazma. Erazm wykorzystał j ą do poprawienia swego tekstu, przede wszystkim tekstu Apokalipsy . Kolejne udoskonalone wydania ukazały si ę w 1527 i 1535 roku. Nie odegrały one ju ż jednak tej roli co poprzednie wydania 284 . Na podstawie tekstu Erazma, trzeciego wydania, porównanego z tekstem wydanym w Alcalá oraz 15 r ękopisami, Robert Stefanus (Estienne, 1503-1559), paryski drukarz i wydawca, wraz ze swoim synem Henrykiem opublikowali cztery wydania greckiego NT (1546, 1549, 1550, 1551 – trzy pierwsze w Pary żu, czwarte w Genewie). Wprowadził on drobne modyfikacje do tekstu Erazma. Nie- które z nich pochodziły z Kodeksu Bezy (np. w Dz 6, 10; 16, 35. 40). Wydanie trzecie, zwane editio regia , opatrzone zostało w aparat krytyczny, w którym wykorzystano Complutensis i pi ętna ście r ęko- pisów, w śród nich D (05), L (019), 4, 5, 6, 2817, 8, 9, 42 (?), 111 (?), z których wi ększo ść po dzi ś dzie ń przechowywana jest w Pary żu. R ękopisy zostały oznakowane symbolami od α do ις , które zosta-

280 Combs W.W., Erasmus and the textus receptus , DBSJ 1 (Spring 1996), 45. 281 Scrivener wyliczył nast ępuj ące teksty w Ewangeliach , które pochodz ą z minuskułu 1 eap : Mt 22, 28; 23, 25; 27, 52; 28, 3. 4. 19. 20; Mk 7, 18. 19. 26; 10, 1; 12, 22; 15, 46; Łk 1, 16. 61; 2, 43; 9, 1. 15; 11, 49; J 1, 28; 10, 8; 13, 20. 282 Stworzył tak że słowa nie istniej ące w j ęzyku greckim, jak np. ακαθαρτητος w Ap 17, 4 (Scrivener). 283 Luter przekładu NT na j ęzyk niemiecki dokonał w oparciu o wydanie z 1519 roku. 284 Combs W.W., Erasmus and the textus receptus , DBSJ 1 (Spring 1996): 35-53. 104

ły nazwane szesnastoma kodeksami Stefanusa ( α to Complutensis )285 . Był to pierwszy krok w stron ę naukowej krytyki tekstu. W czwartym wydaniu dokonany został podział ksi ąg biblijnych na rozdziały i wiersze. System ten jest stosowany po dzi ś dzie ń we wszystkich wydaniach Biblii . Trzecie wydanie Stefanusa (z 1550 roku), wznowił dziewi ęciokrotnie Teodor Beza (1519- 1605), nast ępca Kalwina w Genewie, w latach 1565-1604. Tekst Bezy tylko nieznacznie ró żni si ę od tekstu Erazma i jest to dziwne, bo Beza był w posiadaniu r ękopisów z V wieku. Wykorzystał je natomiast w aparacie krytycznym, stanowionym przez 17 świadków tekstu NT (wydanie drugie z 1576 roku), w śród których znajdowała si ę Complutensian Polyglott (oznakowana symbolem α), Kodeks z Clermont , Kodeks Bezy , który reprezentowany był dwukrotnie (po raz drugi jako β Stefanusa) oraz syryjski Nowy Testament , wydany przez Emmanuela Tremelliusa w 1569 roku. Wydania Bezy przy- czyniły si ę do popularyzacji tekstu ustalonego przez Stefanusa. W XVII wieku Bonawentura i Abraham Elzevir z Lejdy siedmiokrotnie wznowili pierwsze wydanie Teodora Bezy (1624, 1633, 1641, 1656, 1662, 1670, 1678). Bracia Elzevierowie uwzgl ędnili tak że wydanie Erazma i Roberta Stefanusa. W przedmowie do wydania z 1633 roku napisano: Textum ergo habes, nunc ab omnibus receptum: in quo nihil immutatum aut corruptum damus (Tekst, który masz, jest teraz przez wszystkich przyj ęty, w którym niczego nie zmienili śmy ani nie uszkodzili śmy). St ąd przyj ął si ę termin textus receptus (tekst przyj ęty), był to na tyle dobry chwyt reklamowy, że wy- parł nawet wydania Stefanusa 286 . Textus receptus stał si ę standardem i dominował w Europie do roku 1881. Tekst ten bywał niesłusznie uto żsamiany z tekstem bizantyjskim. Pierwsz ą usystematyzowan ą kolekcj ę wariantów tekstowych sporz ądził Brian Walton (1600- 1661) i wydał w Londynie w latach 1655-1657 w sze ściu tonach. Do pi ętnastu r ękopisów Stefanusa dodał, dost ępny od 1627 roku Kodeks Aleksandryjski. Richard Simon (1638-1712), w roku 1689, wydaje Historia critique du texte du Nouveau Testament . Oparł si ę na spostrze żeniach krytycznych przede wszystkim Ojców Ko ścioła, którzy stwierdzali pewne rozbie żno ści tekstowe w śród r ękopisów NT. Gromadził te ż r ękopisy biblijne. Si- mon stwierdził jako pierwszy, że w wielu r ękopisach nie ma tekstu Mk 16, 9-20 oraz J 7, 53 – 8, 11; że tzw. Comma Johanneum nie istniało pierwotnie nie tylko w r ękopisach greckich NT, lecz tak że w Wulgacie . Tak wi ęc krytyka tekstu zacz ęła si ę od Simona. John Mill (1645-1707), zgromadził warianty tekstowe z 82 greckich r ękopisów, wczesnych przekładów, cytaty ojców ko ścioła i 32 wydane drukiem Nowe Testamenty . W swoim wydaniu NT – Novum Testamentum Graecum, cum lectionibus variantibus MSS (Oksford 1707) – przedrukował nie- zmieniony tekst Stefanusa z 1550 roku, natomiast w indeksie sporz ądził wykaz 3 041 wierszy, przy których wyliczył 30 tysi ęcy wariantów tekstowych. We wst ępie zawarł opis i charakterystyk ę wewn ętrzn ą głównych r ękopisów, jakie miał do swej dyspozycji 287 . Był to znacz ący krok w badaniach nad świadectwami r ękopi śmiennymi NT, dzi ęki któremu ukazały si ę w XVIII wieku krytyczne wydania textus receptus , zaopatrzone w aparat krytyczny. Wkrótce po ukazaniu si ę dzieła Mill’a, zaatakował je Daniel Whitby (1638-1725). Uznał, że autorytet Pisma Świ ętego został zagro żony, przez 30 tysi ęcy wariantów tekstowych Mill’a. Whitby

285 Trzecie wydanie Stefanusa (1550), stało si ę podstaw ą dla King James Version . Tekst ten panował w Anglii do roku 1880. 286 H.J. de Jonge, Daniel Heinsius and the Textus Receptus of the New Testament , Leiden 1971. 287 T. Robertson, An Introduction to the Textual Criticism of the New Testament , Nashville: Broadman, 1925, s. 107-108. 105

utrzymywał, że ka żde słowo drukowanych w nowo żytnych czasach NT jest dokładnie to samo, co w oryginalnych r ękopisach. Utrzymywał, że w ka żdym miejscu NT nale ży broni ć textus receptus 288 . Edward Wells (1677-1727), matematyk i teolog, opublikował Greek New Testament , w którym jako pierwszy dokonał zmian w textus receptus . Zmian tych było tylko 210, a pochodziły ze staro żyt- nych r ękopisów. Większo ść z nich zapowiadała wydania greckiego Nowego Testamentu z ko ńca XIX wieku. Tekst Wells’a nie został zauwa żony przez ko ściół. Richard Bentley (1662-1742), zamierzał wyda ć NT zarówno w j ęzyku greckim jak i łaci ńskim. Chciał odtworzy ć tekst z IV wieku. Przygotował pełne wykazy greckich i łaci ńskich r ękopisów. Jed- nak ogrom zgromadzonego materiału, trudno ści z usystematyzowaniem go, z wychwyceniem zale żno- ści zachodz ących pomi ędzy rozmaitymi wariantami tekstowymi, spowodowały że swego zamierzenia nie zdołał doprowadzi ć do skutku, niemniej zach ęcił innych do kontynuowania rozpocz ęte dzieła. Johann Jakob Wettstein (1693-1754) z Bazylei, jeszcze jako student interesował si ę rozmaitymi wariantami tekstowymi. W 1716 roku, za namow ą Bentleya, próbował odczyta ć Kodeks Efrema. Wy- dał w 1730 roku Prolegomena ad Novi Testamenti Graeci , którego tekst ró żnił si ę od textus receptus . W Prolegomenie podał metod ę badania tekstu biblijnego z wykorzystaniem cytatów Ojców ko ścioła. Dzieło nie spotkało si ę ze zrozumieniem. Najwi ększe oburzenie wywołało zastosowanie Ος εφανερωθη w 1 Tm 3, 16 zamiast dotychczasowego Θεος εφανερωθη . Wkrótce po ukazaniu si ę Pro- legomeny wydalony został ze stanu duchownego, ale w 1731 remonstranci zaoferowali mu katedr ę filozofii w Amsterdamie. W 1751 roku wydaje Novum Testamentum Græcum , w którym wykorzystał wi ęcej ni ż 200 greckich r ękopisów. Liczba wariantów tekstowych w aparacie krytycznym znacznie przewy ższyła liczb ę Milla. Nisko oceniał warto ść przekładów łaci ńskich. Griesbach jako pierwszy, wydał w Niemczech grecki tekst Nowego Testamentu w wielu miejscach odbiegaj ący od textus receptus . Wydany on został w latach 1775-1777. Podzielił r ękopisy na trzy grupy. Przywi ązywał wielk ą wag ę dla cytatów patrystycznych 289 . Stosował system numeracji rękopisów zaproponowany przez Wettsteina. Christian Frederick Matthaei (1744-1811), skolacjonował około siedemdziesi ęciu przechowy- wanych w Moskwie r ękopisów. Ich tekst wydał w 12 cz ęś ciach w Rydze w latach 1782-1788. Skola- cjonowane przeze ń r ękopisy s ą pó źnej daty i reprezentuj ą tekst bizantyjski. Cz ęść tych r ękopisów wykradł i sprzedał dla bibliotek w Niemczech i Holandii. Nowy etap zapocz ątkował Karl Lachmann (1793-1851), z wykształcenia filolog, w wydaniu z roku 1831 (Karl Lachmann, Novum Testamentum Græce, ex recensione Caroli Lachmanni , Berolini, 1831), bez szczegółowych wyja śnie ń, całkowicie porzucił textus receptus i zast ąpił go tekstem aleksandryjskim. Podj ął si ę ustalenia tekstu, jaki funkcjonował około 380 roku. Zastosował nast ępuj ącą zasad ę: im starszy kodeks, tym lepszy tekst przekazuje. Spo śród wielkiej liczby r ękopisów zgromadzonych przez Milla, Wettsteina i innych uczonych, wybrał jedynie najstarsze, dost ępne wówczas, rękopisy (A, B, C, D, P, Q, T, Z, E 2, D 2, G 3, H 3). Nie korzystał z kodeksów uncjalnych powstałych po VI wieku. W śród minuskułów cenił 1, 33, 69. Ponadto wykorzystał najlepsze r ękopisy Wulgaty i nie- które cytaty ojców ko ścioła.

288 D. Whitby, Examen variantium Lectionum Johannis Milli , London 1709. 289 J.J. Griesbach, Symbolae criticae ad supplendas et corrigendas variorum N.T. lectionum cololectiones. Accedit multorum N.T. codicum Graecorum description et examen (Hallae: Io. Iac. Curtii, 1793) CXXXIX-CXLI. 106

Johann Martin Augustin Scholz (1794-1852), w latach 1820-1836 podró żował po całej Europie i Bliskim Wschodzie w poszukiwaniu r ękopisów NT. Jego trud uwie ńczony został dodaniem 616 mi- nuskułowych i 3 uncjalnych r ękopisów NT do listy dotychczas znanych r ękopisów. Był pierwszym, który zwrócił uwag ę na geograficzne powi ązania rodzin r ękopisów. W latach 1859-1867 Christofer Wordsworth (1807-1885) wydał: The New Testament of our Lord and Saviour Jesus in the Original Greek, with Introductions and notes by Christopher Words- worth . Wykorzystał w nim 45 kodeksów uncjalnych i ponad 500 minuskułowych. W wydaniu z roku 1863 doł ączono na ko ńcu dzieła: Collation of the Codex Sinaiticus of the Greek Testament . W roku 1864 Frederick Henry Ambrose Scrivener (1813-1891) wydał: A full and exact Colla- tion of about twenty Greek manuscripts of the Holy Gospels (London 1853) i A Full Collation of the Codex Sinaiticus with the Received Text of the New Testament (London 1864), ale głównym jego dziełem jest: A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament , (Cambridge 1861 – 1th edition, 1894 – 4th edition). Scrivener w latach 1861-1894 skatalogował 3 791 rękopisów. Zwró- cił uwag ę na to, że textus receptus w 80 przypadkach idzie za Wulgat ą, a w 113 przypadkach idzie za Bez ą przeciwko Stefanusowi. Konstanty Tischendorf (1815-1874), odkrywca 21 kodeksów majuskułowych, wło żył wiele swego wysiłku, aby zbli żyć si ę do oryginalnego tekstu biblijnego. Opublikował osiem wyda ń greckiego NT. Trzy pierwsze wydania zbli żone s ą do tekstu ustalonego przez Lachmanna, cztery za ś nast ępne wykazuj ą pewne pokrewie ństwo z textus receptus (wydanie VII w 1296 przypadkach ró żni si ę od III, 595 z nich wracało do textus receptus ). Najwi ększym osi ągni ęciem jest Editio octavo critica maior (1869 – 1 tom, 1872 – 2 tom), b ędące reprodukcj ą Kodeksu Synajskiego . Wzgl ędem wydania VII tekst został poprawiony w nie mniej ni ż 3369 miejscach. Tekst opiera si ę na kodeksach Synajskim i Waty- ka ńskim, z preferencj ą dla Synajskeigo. Aparat krytyczny uwzgl ędnia nie tylko liczne r ękopisy, ale równie ż cytaty ojców Ko ścioła. Jest to najpełniejsze wydanie greckiego tekstu NT a ż do Editio Critica Maior Alanda. Dzieło ma tylko jeden mankament, mianowicie nie uwzgl ędnienia wcze śniejszych prac na temat przynale żno ści r ękopisów do odpowiednich rodzin. W Anglii nad wydaniem greckiego NT pracował Samuel Prideaux Tregelles (1813-1875). Po- dobnie jak Lachmann bazował tylko na najwcze śniejszych r ękopisach, ale wykorzystał wi ększ ą ich liczb ę. Ponadto wi ększ ą wag ę przywi ązywał do cytatów ojców ko ścioła. Efektem jego pracy było: An Introduction to the Textual Criticism of the New Testament , London 1856. Brooke Foss Westcott (1825-1901) i Fenton John Anthony Hort (1828-1892) podzielili zgromadzone przez Tischendorfa świadectwa tekstu NT na cztery rodziny i w oparciu o Kodeks Watyka ński oraz Kodeks Synajski wydali: The New Testament in the Original Greek , New York: Harper & Brothers, 1881. Preferowanym r ękopisem był Kodeks Watyka ński. Pryncypialn ą zasad ą Horta była: „Knowledge of Documents should precede Final Judgments upon Readings”. Tekst w wydaniu WH najbli ższy jest wydaniom Tischendorfa i Tregellesa. W 1892 roku Richard F. Weymouth wydał: The Resultant Greek Testament . W dziele tym wy- korzystał wydania: Stefanusa (1550), Lachmanna, Tregellesa, Tischendorfa, Lightfoota, Ellicotta, Alforda i Weissa. Kodeks Watyka ński stanowił podstaw ę krytycznego opracowania pism NT dokona- nego przez Bernarda Weissa (1827-1918) Das Neue Testament (1894-1900). W doborze wariantów tekstowych, Weiss przywi ązywał wielk ą wag ę do kontekstu. Stawiał zawsze pytanie jakie brzmienie 107

jest najwła ściwsze ze wzgl ędu na kontekst. Wa żnym wydarzeniem była czterotomowa publikacja, prezentuj ąca rezultaty bada ń krytycznych Hermanna von Sodena (1852-1914) – Die Schriften des neuen Testaments, in ihrer ältesten erreichbaren Textgestalt hergestellt auf Grund ihrer Textgeschichte (Berlin 1902-1910). Zerwał on z me- todami poprzedników, szukał i próbował ustali ć tekst pierwotny w oparciu o własn ą hipotez ę trzech recenzji (H, I, K), dokonanych około roku 300. Tekst oryginalny zachował si ę w archetypie H-I-K. Wydanie Sodena bogate jest pod wzgl ędem zgromadzonego materiału (ł ącznie ponad 2 000 stron). Sklasyfikował 2339 r ękopisów. W 1893 Eberhard Nestle (1851-1913) wydał grecki tekst NT. Nie był to tekst krytyczny, Nestle jedynie porównał wydania Westcotta i Horta, Tischendorfa ( editio octava ) i Weymoutha. Od 3 wydania pomoc ą słu żył tekst opracowany przez Weissa, który zast ąpił Weymoutha. W kolejnych wydaniach wzbogacał aparat krytyczny o inne warianty tekstowe. Po śmierci Eberharda Nestlego, jego syn, Erwin Nestle (1883-1972), kontynuował dzieło ojca wydaj ąc w 1927 roku 13 wydanie. W 1952 roku współwydawc ą 21 wydania stał si ę Kurt Aland (1915-). W 1963 ukazało si ę 25 wydanie greckiego Nowego Testamentu w opracowaniu Erwina Nestlego i Kurta Alanda, a w 1979 – 26 wydanie. Do- tychczas ukazało si ę 27 wyda ń (1993). W ostatnim wydaniu wykorzystanych zostało około 10% dost ępnych r ękopisów, a oparte s ą na tek ście aleksandryjskim, ale nie w tak radykalny sposób, jak miało to miejsce u Westcotta i Horta. Tekst bizantyjski zawarty został w aparacie krytycznym. Wydania te s ą pomy ślane jako pomoc dla egzegetów. Przygotowywane jest wydanie 28. Ponadto, równolegle z nim, przygotowywane jest wielotomowe wydanie: Novum Testamentum Graecum – Editio Critica Maior . W 1966 roku K. Aland, M. Black. B. M. Metzger i A. Wikgren wydali, z inicjatywy United Bible Societies, The Greek New Testament z potrójnym aparatem krytycznym. Uwzgl ędniono du żą liczb ę nie wykorzystanych dotychczas rękopisów. Ró żnice w interpretacji zawarto w drugim aparacie krytycznym, w trzecim za ś paralelne miejsca ze Starego i Nowego Testamentu . Przedsi ęwzi ęcie pomy ślane było jako pomoc dla tłumaczy biblijnych. W wydaniu 2. (1968) do składu redakcyjnego doł ą- czył arcybiskup Mediolanu Carlo Martini. 3 i 4 wydanie zawiera ten sam tekst, co 26 wydanie Nestle- Alanda, ró żni si ę natomiast aparatem krytycznym, ma mniej wariantów tekstowych, s ą one obszerniej cytowane i przez to łatwiej czytelne 290 . W 1971, jako tom towarzysz ący dla tego wydania NT, Metzger wydał A Textual Commentary on the Greek New Testament , dostarcza on argumentów dla dokonania racjonalnego wyboru pomi ędzy ró żnymi wariantami tekstowymi. W roku 1999, pod naciskiem ko ściołów prawosławnych, zrzeszonych w United Bible Societies, przyst ąpiono do naukowego opracowania bizantyjskiego tekstu Nowego Testamentu . Tekst, zasadniczo bior ąc, opiera si ę na minuskule 35 z XI wieku, ze wzgl ędu na regularn ą gramatyk ę i niewielkie odchylenia od pó źniejszych drukowanych wyda ń tekstu bizantyjskiego. W śród majuskułów wykorzystano głównie 038 ( Θ), poniewa ż w Ewangelii Jana najwierniej reprezentuje bizantyjsk ą tradycj ę tekstu. W roku 2007 ukazała si ę Ewangelia Jana ( The Gospel According to John In the Byzantine Tradi- tion , Stuttgart 2007).

290 Wi ęcej na temat wyda ń greckiego NT w: S. P. Tregelles, The Printed Text of the Greek New Testament , London 1854; K. Aland, B. Aland, Der Text des Neuen Testaments , ss. 13-56; B.M. Metzger, The Text of the New Testament, its Transmission, Corruption and Restoration , Oksford University Press, 1992, ss. 42-61, ss. 95-146; E. Miller, A Guide to the Textual Criti- cism of the New Testament , Collingswood 2003; J.K. Elliott, The citation of manuscripts in recent printed editions of the Greek New Testament , Novum Testamentum XXV, 2 (1983), pp. 97-132. . 108

Teksty w ątpliwe bądź kwestionowane

Doksologia Modlitwy Pa ńskiej (Mt 6,13) Doksologia (por. 1 Krn 29, 11-13) zawarta jest w: K, L, W, , Θ, Π, f13 , 28, 33, Byz, syr h, pal , cop bo , got, orm, et, gruz, Diatessaron , Konstytucje Apostolskie , Chryzostom. Minuskuł 1253 wprowa- 1 dza do doksologii formuł ę trynitarn ą. Nie zawieraj ą: ℵ, B, D, 0170, f1, l547 , it a, aur, b, c, ff , h l , vg ww , cop bo , Tertulian, Orygenes, Cyprian, Hilary, Grzegorz z Nyssy i inni.

Mt 16,2b-3 Tekst zawieraj ą: C, D, L, W, Θ, f1, Byz. Nie zawieraj ą: ℵ, B, X, Γ, f13 , al. , syr s,c , cop sa , cop bo , Orygenes, Hieronim. Tekst ten ma swoj ą paralel ę w Łk 12, 54-56, wi ęc Mt 16, 2b-3 mógł powsta ć w wyniku harmonizacji tekstów.

Dłu ższe zako ńczenie Marka (Mk 16,9-20) 12-wierszowe zako ńczenie Ewangelii Marka nie jest zawarte w dwóch wa żnych kodeksach z IV wieku: Sinaiticus i Vaticanus , oraz minuskułach: 304 i 2386. Ponadto nie zawieraj ą go łaci ński Kodeks Bobiensis , syr s, około stu r ękopisów ormia ńskich, dwa gruzi ńskie z X wieku, kilka r ękopisów sahi- dyckich i bohairskich. Jednak Vaiticanus ma pozostawion ą luk ę (półtorej kolumn) pomi ędzy ko ńcem Marka, a pocz ątkiem Łukasza, skryba miał wi ęc świadomo ść , i ż inne r ękopisy zawieraj ą w tym miejscu tekst. Z ojców ko ścioła dłu ższego zako ńczenia nie znaj ą: Klemens Aleksandryjski, Orygenes, Euzebiusz, Hieronim ( Ad Hedibiam ep . 120, PL 22, 987). Euzebiusz stwierdza, że w niemal wszystkich r ękopisach Ewangelia Marka ko ńczy si ę słowami εφοβουντο γαρ 291 . Dłu ższe zako ńczenie posiadaj ą: A, C, D, W, Θ, f13 , 33, 565, 700, 892, Byz, Diatessaron , syr c, p , it, vg, cop sa , cop bo . Z ojców ko ścioła znaj ą je: Justyn M ęczennik 292 , Ireneusz 293 , Polikarp, Tertulian. Dłu ższe zako ńczenie jest raczej nieznane dla tekstu aleksandryjskiego, przekazuje je tekst bizantyjski, cezarejski i zachodni. Krótsze zako ńczenie posiada tylko Codex Bobiensis . Krótkie zako ńczenie zawiera wysoki pro- cent słów nie-Markowych, nie pasuje te ż do prostego stylu Marka. Oba zako ńczenia posiadaj ą: L, Ψ, 099, 0112, 274 mg , 579, ℓ 1602, syr h(mg) , cop sa, bo , eth. Ormia ński r ękopis MS. 2374, z roku 989, przypisuje autorstwo dla prezbitera Arystiona. Pa- piasz nadmienia, i ż Marek „o jedno si ę tylko starał, o to, by nic nie opu ści ć z tego, co słyszał, oraz by nie napisa ć jakiej nieprawdy” 294 . Mo żna to interpretowa ć równie ż jako echo toczonego wówczas sporu

291 Euzebiusz, Quaest. Ad Marinum 1, 1, PG 22, kol 937. 292 Apologia I, 45. 293 Contra Haer. , III, 10, 5-6. 294 Euzebiusz, Historia Ko ścielna III, 15. 109

o zako ńczenie Marka. E.P. Gould zidentyfikował 19 spo śród 163 słów perykopy Mk 16,12-20, które nie wyst ępuj ą nigdzie wi ęcej w Mk. Wiersz 8. nie wygl ąda na zako ńczenie, zwłaszcza, że ko ńczy si ę spójnikiem γαρ .

Łk 22,43-44 Tekst ten mówi o aniele, który podczas modlitwy Chrystusa w Getsemane ukazał Mu si ę z nieba (wiersz 43) i o kroplach potu, jak kroplach krwi (wiersz 44). Nie wyst ępuje w: 69 , 75 , ℵa, A, B, T, W, 13*, 579, 1071*, syr s, cop sa , cop bo . Zawieraj ą: ℵb, D, K, L, X, *, Θ, Π, Ψ*, 0171, f1, 565, 700, 892, 1009, 1010, 1071, 1241, 1253, 1344, 1365, 1506, 1546, 1646, 2148, 2174, Byz, Vg, syr cur , Diatessaron . Rodzina f13 umieszcza ten tekst po Mt 26, 39.

Pericope de adultera (J 7,53 – 8,11) Nie zawieraj ą: 66 , 75 , ℵ, B, {A}, {C}, L, N, T, W, X, Y, , Θ, Ψ, 0141, 0211, 22, 33, 157, 209, 461, 565, 1230, 1241, 1242, 1253, 1333, 1424, 2193, 2768 i inne. W kodeksie A brakuje tekstu J 6,50 – 8,52 bior ąc jednak pod uwag ę długo ść perykopy, nie mogła si ę mie ści ć na brakuj ących kartach. Podobnie sprawa ma si ę z kodeksem C, który nie zawiera partii J 7,3 – 8,34. Perykop ę zawieraj ą kodeksy: D, G, H, K, M, U, Γ, 28, 700, 892, 1010, 1071, 1079, 1195 i inne. Najstarszym kodeksem zawieraj ącym „perykop ę adulter ę” jest Kodeks Bezy . Jest jednak to kodeks, który zbiera teksty w ątpliwe i dodatki. Kodeks Bazylejski oznakował J 8, 2-11 asteryskiem jako tekst wątpliwy, kodeksy S, Λ, Π oznaczaj ą 8, 3-1 asteryskiem. Niektóre lekcjonarze oznaczaj ą 8,1-11 albo 8,3-11 asteryskiem. Minuskuł 461 nie zawiera perykopy w tek ście zasadniczym, została dodana na marginesie przez pó źniejszego korektora. W kodeksie B przy J 7, 52 stoi umlaut informuj ący, że inne rękopisy maj ą w tym miejscu inny wariant tekstowy 295 . Równie ż 66 zaznacza, że istniej ą r ękopisy, które zawieraj ą dodatkowy tekst w tym miejscu. Rękopisy nale żą ce do grupy f1 oraz niektóre ormia ńskie r ękopisy umieszczaj ą tekst tej perykopy po J 21,25, natomiast r ękopisy nale żą ce do f13 umieszczaj ą go raczej w Ewangelii Łukasza (po Łk 21,38) ni ż Jana . Minuskuł 1333 wł ącza po Łk 24,53, minuskuł 225 po J 7,36. O tym do jak ró żnych miejsc w ędrował tekst z pericope adulterae świadczy fragment Papiasza, cytowany przez Euzebiusza. „(…) Przytacza inne opowiadanie o jakiej ś kobiecie, któr ą oskar żono przed Panem o wiele grzechów”. Euzebiusz komentuje: „To samo opowiadanie znajduje si ę równie ż w Ewangelii według Hebrajczy- ków , ja za ś uwa żałem za potrzebne i ten szczegół doda ć do tego, co si ę ju ż powiedziało” 296 . Wygl ąda wi ęc na to, że w czasach Euzebiusza perykopa ta nie znajdowała si ę w Ewangelii Jana , a Euzebiusz nie wie, że mo że pochodzi ć z Ewangelii kanonicznej. Uwaga, że opowiadanie znajduje si ę w Ewange- lii Hebrajczyków mo że mie ć na celu wykazanie, jakie jest jej pochodzenie i jak niewielk ą warto ść

295 Ph.B. Payne – P. Canart, The Originality of Text-Critical Symbols in Codex Vaticanus , Novum Testamentum, Vol. 42, Fasc. 2 (Apr., 2000), ss. 105-112. 296 Hist. Eccl . III, 39, 17. 110

maj ą opowiadania Papiasza. Mo żliwym jest jednak i to, że Euzebiusz w tym celu perykop ę t ę wymie- nił, poniewa ż wiedział, że bywa obecna w niektórych egzemplarzach Ewangelii Jana i dlatego zwrócił na ni ą uwag ę. Inaczej mógłby o niej nie wspomnie ć. Mog ą na to wskazywa ć słowa: „uwa żałem za potrzebne i ten szczegół doda ć do tego, co si ę ju ż powiedziało”. Wskazuje te ż na to zamieszczona we wcze śniejszym zdaniu uwaga, i ż Papiasz cytuje 1 J i 1 Pt. Tekst perykopy cytowany był przez: Hieronima, Ambro żego (338-397), Augustyna (354-430), Faustusa, Rufina, Dydyma, przez Protoewangeli ę Jakuba , Didaskalia Apostolorum , Konstytucje Apo- stolskie . Perykop ę zawieraj ą lekcjonarze, a trudno jest sobie wyobrazi ć sytuacj ę, by do lekcjonarzy wł ączono perykop ę, co do której kanoniczno ści byłyby w ątpliwo ści 297 . Gdyby tekst ten był dodatkiem, wówczas przej ście od 7,52 do 8,12 byłoby niezrozumiałe nasu- wało uzasadnione podejrzenie, że pomi ędzy tymi wierszami co ś musiało si ę znajdowa ć pierwotnie. Je żeli tekst jest dodatkiem, to ulokowany został w wyjątkowo dobrze dobranym miejscu (o nauczaniu Jezusa w świ ątyni jest mowa w J 7,14 oraz J 8,2.20). Fraza z 8, 6 przywołuje podobne struktury gramatyczne z 6, 6; 7, 39; 11, 51; 12, 6. 33; 21, 19. Zwrot „nie grzesz wi ęcej” z 8,11 wyst ępuje jeszcze w 5, 14 (i nigdzie wi ęcej w NT). Ostatni wiersz rozdziału 7-ego tematycznie nie nale ży do tej Pericope Adulterae i jest logicznym zako ńczeniem perykopy 7,45-52, a to zwi ększa prawdopodobie ństwo, że tekst J 7,53 – 8,11 jest autentyczny. Tekst J 7,53 – 8,11 mie ścił si ę pierwotnie na zaledwie jednej obustronnie zapisanej kartce kodeksu. Do wniosku takiego prowadzi porównanie z 52 , który miał około 130 stron 298 . Podobnie ma si ę sprawa z 39 , pochodz ącym z III wieku, który na obu stronach jednej kartki zawiera tekst J 8,14- 22 299 . R ękopis z którego wypadła kartka z tekstem J 7,53 – 8,11 musiał wi ęc mie ć rozmiary zbli żone do tych dwu papirusów 300 .

Ostatni rozdział Ewangelii Jana Wprawdzie wszystkie r ękopisy zawieraj ą ostatni rozdział Ewangelii Jana (J 21,1-25), nietrudno jednak zauwa żyć, że pierwotnie ksi ęga ta ko ńczyła si ę na rozdziale 20. Wiersze 30-31 tego rozdziału stanowiły pierwotnie zako ńczenie czwartej Ewangelii . J 21,25 jest podobny do J 20,31. R ękopisy grupy aleksandryjskiej nie zawieraj ą J 21,25. Ewangelista napisał ten rozdział dopiero wtedy, gdy zrozumiał sens danej mu przez Chrystusa obietnicy odno śnie pozostania, a ż Chrystus przyjdzie (21,22). Obietnica była źle rozumiana, mianowicie jako zapowied ź, i ż ucze ń ów nie umrze śmierci ą naturaln ą (21,23). Rozdział ten został wi ęc dopi- sany, aby nada ć odpowiednie rozumienie dla obietnicy danej przez Chrystusa.

297 W. Wilker, A Textual Commentary on the Greek Gospels. The Pericope de Adultera: Jo 7:53 – 8:13 (Jesus and the Adul- teress) , Bremen 2007. 298 Hurtado L.W., P52 (P. Rylands GK. 457) and the nomina sacra: Method and Probability , Tyndale Bulletin 54.1 (2003). 299 Comfort Ph., Encountering the Manuscripts: An Introduction to New Testament Paleography and Textual Criticism , Broadman and Holman, Elliot 2005, pp. 353-354. 300 Manson T.W., The Pericope de Adultera Jo 7:53-8:11, ZNW 44 (1952), 255-56. 111

Comma Johanneum (1 J 5,7b-8a) Znane jest ju ż od IV wieku, a po roku 1522 – 3 wydanie Novum Testamentum Erazma – zawarte zostało w wi ększo ści przekładów a ż do ko ńca XIX wieku. Wyst ępuje jedynie w bardzo pó źnych r ęko- pisach greckich (61, 88, 429, 629, 636, 918). Minuskuł 88 zawiera Comma jedynie w nocie marginalnej, dodanej w wieku XVI. Pierwszym dziełem, które zacytowało Comma było Liber Apologeticus z IV wieku. Do staroła- ci ńskiego przekładu Biblii wszedł ju ż w V wieku, do Wulgaty natomiast w IX wieku. Comma zostało dodane prawdopodobnie dla wsparcia trynitarnych debat (np. z arianami). W j ęzyku łaci ńskim – w jednej z wersji – brzmi nast ępuj ąco: testimonium dicunt in terra, spiritus, aqua et sanguis, et hi tres unum sunt in Christo Iesu. et tres sunt, qui testimonium dicunt in caelo, pater, verbum et spiritus . Comma zostało dodane do Biblia Complutensis , znalazło si ę w trzecim erazmia ńskim wydaniu Nowego Testamentu, zostało te ż dodane do drukowanych wyda ń syryjskiego Nowego Testamentu (Antwerpener Polyglotte, 1571; Pariser Polyglotte , 1633; Londoner Polyglotte , 1657) 301 .

301 Borger R., Das Comma Johanneum in der Peschitta , Novum Testament XXIX, 3 (1987), pp. 280-284. 112

Cz ęść III: Przegl ąd ksi ąg NT

Problem synoptyczny

Lektura trzech pierwszych Ewangelii kanonicznych (Mt, Mk, Łk) wskazuje na du że mi ędzy nimi podobie ństwa. Obserwuje si ę je nie tylko w tre ści, lecz tak że w strukturze, w kompozycji, w słownictwie i składni. Wspólna jest chronologia, wspólna jest kolejno ść wypowiedzi i wygłoszonych mów. Ł ączy je wspólny schemat kompozycyjny: Jan Chrzciciel, chrzest Jezusa, działalno ść w Galilei, powrót do Jerozolimy, m ęka, śmier ć i zmartwychwstanie. Jan natomiast koncentruje si ę na działalno- ści Jezusa w Jerozolimie. Synoptycy wspominaj ą o dwóch Paschach podczas działalno ści Jezusa, Jan natomiast o trzech. Na tle trzech pierwszych Ewangelii bardzo si ę wyró żnia czwarta. Dlatego ju ż w staro żytno ści nazwano j ą pneumatyczn ą, a trzy pierwsze somatycznymi. Dzisiaj nazywamy je synoptycznymi. Sło- wo synoptyczna pochodzi od greckiego συνοψις (spojrzenie obejmuj ące cało ść ). Po raz pierwszy nazwy tej, w formie rzeczownikowej, użył Johann Jakob Griesbach (1745-1812), w roku 1774, który te ż sporz ądził pierwsz ą synops ę302 . Przymiotnik „synoptyczny” zacz ęto stosowa ć dopiero w II połowie XIX wieku, a ż do połowy XIX wieku wci ąż u żywano okre ślenia „trzy pierwsze Ewangelie” ( die drei ersten Evangelien ). Porównuj ąc tre ść trzech pierwszych Ewangelii zauwa żamy: Mt – 1072 wierszy, z tego 432 jest wspólnych z Markiem i Łukaszem, 107 wspólne z Markiem, a 203 z Łukaszem (wspólnych wierszy jest 742), 330 wierszy nigdzie nie wyst ępuje (31% dobra wła- snego); Mk – 677 wierszy, z tego 470 jest wspólnych z pozostałymi synoptykami, 159 wspólne z Mateuszem, 20 z Łukaszem (wspólnych wierszy jest a ż 639), a jedynie 28 wierszy nigdzie nie wyst ępuje; Łk – 1152 wierszy, z tego 428 jest wspólnych z Mk i Łk, 173 u Mateusza, a 20 u Marka (wspólnych wierszy jest wi ęc 621), 531 wierszy nigdzie nie wyst ępuje (48 % dobra własnego). Według oblicze ń Westcotta: Mateusz ma 58% materiału zgodnego z innymi Ewangeliami, a 42% dobra własnego; Marek ma 93% materiału zgodnego z innymi Ewangeliami, a 7% dobra własnego; Łukasza ma 41% materiału zgodnego z innymi Ewangeliami, a 59% dobra własnego 303 .

302 Libri historici Novi Testamenti Graece. Pars prior, sistens synopsin Evangeliorum Matthaei, Marci et Lucae. Textum ad fidem codicum, versionum et patrum emendavit et lectionis varietatem adiecit Io. Iac. Griesbach (Halle, 1774). 303 Westcott B. F., Introduction to the Study of the Gospels , p. 201. 113

Dawne próby wyja śnienia problemu Zanim doszło do utworzenia teorii dwóch źródeł powstały cztery próby wyja śnienia problemu synoptycznego. Najstarsz ą teori ą, maj ącą wyja śni ć zale żno ść literack ą mi ędzy trzema pierwszymi Ewangeliami , jest teoria wzajemnej zale żno ści. Ju ż Orygenes i Ammoniusz Aleksandryjski opowiedzieli si ę za takim rozwi ązaniem 304 , ale wła ściwym twórc ą tej teorii jest Augustyn, który był przekonany, że pierwsz ą Ewangeli ę napisał apostoł Mateusz. Marek, ucze ń apostoła Pawła i Piotra, stre ścił Ewangeli ę Mateusza , Łukasz za ś przy pisaniu swojej Ewangelii posłu żył si ę Ewangeli ą Mateusza i Marka 305 . Za Augustynem opowiadali si ę Grocjusz 306 , Mill, Simon, Calmet, Wettstein, Hug, Wolfius. Mt

Mk Łk J.J. Griesbach w 1789 roku przyj ął hipotez ę zale żno ści, ale j ą zmodyfikował. Ewangelia Marka jest najmłodsza, Marek miał si ę posłu żyć pierwsz ą i trzeci ą Ewangeli ą synoptyczn ą, i jest tym samym krótk ą ich rekapitulacj ą307 . Za takim rozwi ązaniem opowiedzieli si ę: Fritzsche, Meyer, De Wette, Baur. Mt

Łk Mk Storr 308 , Weisse, Wilke opowiedzieli si ę za kolejno ści ą: Mk

Mt Łk

Vogel uwa żał, że Marek wykorzystał Łukasza, a Mateusz Marka i Łukasza 309 . Łk

Mk Mt Gotthold Efraim Lessing (1729-1781), nie zgadzaj ąc si ę z hipotez ą zale żno ści Augustyna, wysun ął w 1778 roku tzw. hipotez ę pierwotnej Ewangelii . Powołuj ąc si ę na pewne doniesienia ojców Ko ścioła, był przekonany, że synoptycy, pisz ąc swoje Ewangelie , posłu żyli si ę nie znan ą nam dzisiaj Ewangeli ą, napisan ą w j ęzyku aramejskim. Hipotez ę Lessinga rozwin ął J.G. Eichhorn w 1794 roku,

304 Orygenes cytowany przez Euzebiusza ( Hist. Ko śc., VI,25.3,6), Ammoniusz cytowany przez Euzebiusza ( Epistula ad Carpianum ). 305 Augustyn, De consensu evangelistarum , I.23, CSEL 43. 306 Grotius H., Annotationes in libros evangeliorum , Amsterdam 1641. 307 Griesbach J.J., Synopsis Evangeliorum , Halle 1774. 308 Storr G.C., Über den Zweck der evangelischen Geschichte und der Briefe des Johannes , Tübingen 1786, 274-307. 309 Townson Th., Discourses on the Four Gospels , Oksford 1778. 114

który s ądził, że ju ż około 35 roku powstała Ewangelia Nazarejczyków . Autorzy trzech pierwszych Ewangelii kanonicznych posłu żyli si ę ró żnym recenzjami ewangelii aramejskiej 310 . Hipoteza Lessinga i Eichhorna nie wyja śniała dlaczego wi ększo ść paralelnych wierszy w Ewangeliach synoptycznych ma niemal identyczne brzmienie. Dokonano wi ęc korekty hipotezy Lessinga, według której synoptycy mieli korzysta ć z greckiego przekładu aramejskiej ewangelii. Dotychczas zajmowano si ę głównie podobie ństwami Ewangelii synoptycznych. Natomiast Da- niel Schleiermacher, autor hipotezy diegez, konstruuj ąc swoj ą hipotez ę, skupił sw ą uwag ę przede wszystkim na wyst ępuj ących u synoptyków ró żnicach. Według Schleiermachera ewangeli ści mieli posłu żyć si ę uprzednio spisanymi krótkimi historiami na temat cudów, m ęki i śmierci Jezusa, nazwa- nych przeze ń diegezami. Ewangeli ści zbierali te diegezy i wykorzystywali według własnej koncepcji. Kontynuatorami tej my śli byli C. Lachmann i C. Weizsäcker. Johann Gottfried Herder twierdził, że u źródeł Ewangelii kanonicznych znajduje si ę wył ącznie ustna tradycja, wykorzystana przez ewangelistów zgodnie z ich własnymi zało żeniami. Hipoteza Her- dera nie uwzgl ędnia cz ęsto wyst ępuj ącej pomi ędzy Ewangeliami werbalnej zgodno ści, co najlepiej tłumaczy ć literack ą zale żno ści ą311 . Tregelles (1813-1875) krytycznie ocenił wszystkie te cztery propozycje, wskazuj ąc na ich nie- domagania i wykazuj ąc, że żadna z nich nie jest zadowalaj ąca dla rozwi ązania problemu synoptycznego 312 . Nadal wi ęc trwało poszukiwanie teorii, która w pełni wyja śni wzajemn ą zale żno ść Ewangelii synoptycznych. Poszukiwaniom towarzyszyły badania nad struktur ą i tre ści ą Ewangelii . Prowadzili je głównie bibli ści ze szkoły religijno-historycznej (Ch. G. Wilke, Ch. H. Weisse, B. Weiss, C. Weizs- äcker, H. J. Holtzmann).

Teoria dwóch źródeł Weisse i Holtzmann, korzystaj ąc z bada ń Weizsackera i Weissa, stworzyli teori ę dwóch źródeł, która usiłowała wyja śni ć podobie ństwa i ró żnice synoptyków. Klasyczne sformułowani tej teorii znajdujemy w dziele P. Wernlego Die synoptische Frage (Freiburg 1899). Teksty zgodne z Markiem pozostali synoptycy mieli od niego zaczerpn ąć , natomiast teksty jedynie im wspólne ze źródła Q.

Mt 10, 1 Mk 6, 7 Łk 9, 1 I zawołał dwunastu uczniów swoich, I zawołał dwunastu i zacz ął ich I przywołał dwunastu, dal im moc i dał im moc nad duchami nieczysty- wysyła ć po dwóch, i dał im moc władz ę nad wszystkimi demonami mi, aby je wyganiali i uzdrawiali nad duchami nieczystymi. i moc uzdrawiania chorób. wszelk ą chorob ę i wszelk ą niemoc.

Teoria dwóch źródeł opiera si ę zasadniczo na dwóch tezach. Pierwsza wi ąż e si ę z przekona- niem, że Ewangelia Marka jest najstarsz ą Ewangeli ą kanoniczn ą. Mateusz i Łukasz pisz ąc swoje

310 Eichhorn J. G., Über die drei ersten Evangelien, ABBL 5,759-996, Leipzig: Weidmann, 1794. 311 Herder J. G., Vom Erlöser der Menschen, nach unsern drei ersten Evangelien (Christliche Schriften 2), Riga: J. F. Hart- knoch, 1796. 312 Tregelles S. P., An Introduction to the Textual Criticism of the New Testament , London 1856, pp. 641-665. 115

Ewangelie , korzystali z Ewangelii Marka . Na rzecz tej tezy przemawiaj ą: 1. Proste zdania Marka, zostały rozszerzone lub skomentowane przez pozostałych ewangelistów. Np. wyznanie Piotra: Ty jeste ś Chrystus (Mk 8, 29) , u Mateusza zostało rozszerzone: Ty jeste ś Chrystus, Syn Boga żywego (Mt 16, 16), a przez Łukasza skomentowane: Ty jeste ś Chrystus Bo ży (Łk 9, 20). 2. Kolejno ść perykop w Ewangeliach synoptycznych wyklucza tak ą mo żliwo ść , by Marek korzy- stał z Ewangelii Mateusza i Ewangelii Łukasza , Łukasz z Ewangelii Mateusza , a Mateusz z Ewangelii Łukasza . 3. Niemal cały materiał Ewangelii Marka znajduje si ę w pozostałych Ewangeliach synoptycznych. Mateusz wykorzystał niemal cały materiał przekazany przez Marka, Łukasz opu ścił podwójne perykopy, nie skorzystał z do ść długiego fragmentu z 6, 45 – 8, 26. Druga teza twórców teorii dwóch źródeł oparta została na przekonaniu, że Mateusz i Łukasz korzystali równie ż z innych źródeł. Ponadto mieli wspólne źródło, a mianowicie dzieło zawieraj ące słowa i mowy Jezusa, które niestety zagin ęło. Nazwano je źródłem Q (od niem. quelle – źródło). Po raz pierwszy terminem tym posłu żył si ę P. Wernle. Tez ę o istnieniu drugiego pisanego źródła wysun ął ju ż J.G. Eichhorn. Pó źniej rozwin ęli j ą Ch.H. Weisse i Ch.G. Wilke. Na rzecz źródła Q przemawiaj ą: 1. Oprócz materiału zaczerpni ętego z Ewangelii Marka Mateusz i Łukasz posiadaj ą prawie 240 wspólnych wierszy. Wykluczy ć nale ży pogl ąd, że Mateusz i Łukasz korzystali od siebie, poniewa ż ró żny jest ich kontekst i kolejno ść wyst ępowania. 2. Mateusz i Łukasz zamieszczaj ą dwa razy t ę sam ą wypowied ź, raz jest ni ą cz ęść dłu ższego fragmentu, który zaczerpn ęli z Ewangelii Marka , a drugi raz – fragment wzi ęty z zupełnie innego źródła. Wspólny materiał pochodz ący ze źródła Q obejmuje przede wszystkim: kazanie Jana Chrzcicie- la, kuszenie Jezusa na pustyni, Kazanie na górze (u Łukasza na równinie), histori ę setnika z Kafarna- um, wypowied ź Jezusa o Janie Chrzcicielu, mow ę przy rozesłaniu uczniów, Modlitw ę Pa ńsk ą i przypowie ści o ziarnku gorczycznym, o kwasie, o wielkiej uczcie, o talentach oraz napomnienia w zwi ąz- ku z nadej ściem ko ńca świata. Za istnieniem źródła Q, tj. źródła mów i słów Jezusa, przemawia doniesienie Euzebiusza z Ce- zarei, który powtarza za Papiaszem: „Mateusz za ś, posługuj ąc si ę dialektem hebrajskim, zebrał razem słowa Jezusa” ( Hist. Eccl . III, 39, 16). Dawniej uwa żano, że Papiasz miał na my śli aramejsk ą wersj ę Ewangelii Mateusza , teraz natomiast zacz ęto mówi ć o aramejskiej wersji zbioru logiów Jezusa, które- go autorem byłby który ś z uczniów Jezusa. Źródło Q mogło by ć nie jedynym zbiorem logiów Jezusa, dowodzi tego Ewangelia Tomasza (odkryta w 1945 roku), która jest zbiorem mów Jezusa, jakkolwiek innego typu i tym samym nie mogła by ć źródłem Q. Próbowano odtworzy ć źródło Q, jednak z nie najlepszym rezultatem. Wci ąż aktualnym pozostaje pytanie, który z ewangelistów synoptycznych zaczerpn ął najwi ęcej ze źródła Q i najwierniej prze- kazał jego tre ść . Innym problemem jest nieobecno ść historii m ęki, śmierci i zmartwychwstania Jezusa w źródle. Odnosi si ę wra żenie, że Łukaszowe cytaty ze źródła Q przekazuj ą bardziej pierwotn ą chry- stologi ę, natomiast Mateuszowe cytaty maj ą wiele akcentów polemicznych. Mateusz i Łukasz korzystali tak że z innych źródeł. Materiał nie zaczerpni ęty z Ewangelii Marka

116

ani ze źródła Q nazywamy dobrem własnym Mateusza lub dobrem własnym Łukasza. Jednak cz ęść dobra własnego mogła pochodzi ć ze źródła Q. Teori ę dwóch źródeł – w jej najprostszej formie – przedstawi ć mo żna graficznie w nast ępuj ący sposób:

Mk Q

Mt Łk

Joachim Jeremias, zwracaj ąc uwag ę na rozbie żno ści pomi ędzy dwiema wersjami błogosła- wie ństw i Modlitwy Pa ńskiej, zaproponował, że cz ęść materiału zaszeregowanego do źródła Q, pochodzi z tradycji ustnej. Q nie mogło by ć napisane w j ęzyku greckim, poniewa ż Mateusz i Łukasz tłumacz ąc aramejskie terminy bardzo cz ęsto posługuj ą si ę innymi greckimi ekwiwalentami 313 . Niektóre semickie formy gramatyczne, nie maj ące ścisłych odpowiedników w j ęzyku greckim zostaj ą wyra żone inn ą form ą u Mateusza, a inną u Łukasza 314 . O ile powy ższe rozbie żno ści mo żna mogłyby wynika ć z odmiennego przekładu zapisanego słowa aramejskiego (hebrajskiego), to jednak zachodz ą równie ż i powa żniejsze ró żnice, nie daj ące si ę w podobny sposób wytłumaczy ć ró żnice: da dobre rzeczy prosz ącym Go (Mt 7, 11) – da Ducha Świ ętego prosz ącym Go (Łk 11, 13). Godzien jest robotnik wy żywienia swego (Mt 10, 10) – Godzien bowiem robotnik zapłaty swojej (Łk 10, 7). kapłani i uczeni w Pi śmie (Mt 21,15) – niektórzy faryzeusze (Łk 19,39) Idea za ka żdym razem jest ta sama, jednak zachodz ące pomi ędzy nimi ró żnice wykluczaj ą pochodzenie z tego samego źródła literackiego. Mo żna je wyja śni ć pochodzeniem z tradycji ustnej. Wspólne Mateuszowi i Łukaszowi teksty pochodzić mog ą z ustnej relacji tego samego świadka. Jed- nak pewne argumenty świadcz ą za źródłem pisanym. Tak wi ęc teoria dwóch źródeł nie wyja śnia w zadowalaj ący sposób problemu synoptycznego. Dlatego powstawały kolejne teorie mno żą ce liczb ę recenzji źródła Q, b ądź liczb ę źródeł. C.S. Patton, przyjmuj ąc teori ę dwóch źródeł, rozró żnia trzy kolejne edycje źródła Q (Q1, Q2, Q3) 315 . W. Bussman, za mo żliwe do przyj ęcia, uznał istnienie jedynie dwóch redakcji źródła Q, mianowicie Qa i Qb.

313 Np. w Modlitwie Pa ńskiej Mateusz (6, 12) stosuje ofeilhmata (winy) natomiast Łukasz (11, 4) amartiaV (grzechy); Mt 10,35 u żywa διχαζω (dzieli ć, przeciwstawi ć), natomiast Łk 12,53 – διαεριζω (dzieli ć). 314 Np. Mateusz w 24, 40-41 stosuje czasowniki αφιει w Futurum I medium , natomiast Łukasz (17, 34-36) w Futurum I passivum . Znaczy to, i ż posługuj ący si ę semickim j ęzykiem Jezus, u żył aramejski odpowiednik παραλαβανω w Nifalu (koniugacja medialno-pasywna); podobnie w Mt 6, 11 – δος , natomiast Łk 11, 3 – διδου . 315 Patton C. S., Sources of the Synoptic Gospels , The Macmillan Company, New York, 1915. 117

Teoria czterech źródeł Burnett Hillman Streeter (1875-1937) uznał, że bardziej prawdopodobn ą jest wielo ść źródeł. Dobro własne Ewangelii Mateusza i Ewangelii Łukasza pochodzi z dwóch odr ębnych źródeł pisanych (M – zwi ązany z Jerozolim ą i L – zwi ązany z Cezare ą). Doszukiwał si ę judaistycznych tendencji w M. Natomiast źródło Q zwi ązane natomiast było z Antiochi ą, skomponowane w j ęzyku aramejskim, prawdopodobnie przez apostoła Mateusza dla chrze ścijan z Galilei. Mateusz nie znał źródła, z którego korzystał Łukasz, a Łukasz nie znał źródła, z którego korzystał Mateusz. Mateusz powstał pod wpły- wem Mk, M i Q ( źródło M cz ęś ciowo pokrywa si ę z Markiem), natomiast Ewangelia Łukasza po- wstawała w dwóch etapach. Pierwsza redakcja była wynikiem kompilacji materiału ze źródła Q i źró- dła L, znanego jedynie Proto-Łukaszowi. Natomiast w drugim etapie Ewangelia Proto-Łukasza została rozbudowana pod wpływem Ewangelii Marka . Pierwsza Ewangelia jest kombinacj ą tradycji Jerozo- limy, Antiochii i Rzymu, natomiast trzecia – Cezarei, Antiochii i Rzymu 316 .

M Q L

Dokument Ewangelia Marka Proto-Łukasz Dokument Antioche ński niemowl ęctwa

Ewangelia Mateusza Ewangelia Łukasza

Hipoteza Boismarda Twórc ą rozbudowanej i bardzo skomplikowanej teorii wielu źródeł jest M.-E. Boismard. Przyj ął on dla Ewangelii synoptycznych istnienie czterech podstawowych źródeł pisanych: A, B, C, Q. Ewan- gelie synoptyczne powstawały w wyniku dwustopniowej redakcji. Dokument A był pochodzenia palesty ńskiego. Znajdował si ę w nim miały proste i rzeczowe relacje z życia Jezusa, zawieraj ące jedynie pewne elementy interpretacyjne. Dokument B miał by ć adaptacj ą dokumentu A, dokonan ą dla potrzeb chrze ścijan wywodz ących si ę z poga ństwa. Dokument C zawierał star ą tradycj ę palesty ńsk ą o Jezusie. Na jego istnienie wskazuj ą te perykopy Ewangelii Marka , które s ą wyra źną kompilacj ą trzech tek- stów. Natomiast dokument Q zawierał zasadniczo materiał wspólny dla Ewangelii Mateusza i Ewan- gelii Łukasza . Na pierwszym etapie kształtowania si ę Ewangelii synoptycznych tzw. Po średni- Mateusz korzystał z dokumentu A i Q. Po średni-Marek oparł głównie swoje dzieło na dokumencie B.

316 Streeter B.H., The Four Gospels. A Study of Origins , Oksford 1924, ss. 223-270. 118

Korzystał jednak równie ż z dokumentu A i C. Proto-Łukasz korzystał z dokumentu B, C i Q. Najwi ę- cej jednak materiału zaczerpn ął z Po średniego-Mateusza. W ko ńcowej redakcji Mateusz korzystał z Po średniego-Marka, Marek z Po średniego-Mateusza i Proto-Łukasza, Łukasz za ś z Po średniego- Marka 317 .

Dok. Q Dok. A Dok. B Dok. C Dok. Q

Mt – I Mk – I (po średni) (po średni)

Proto- Łukasz

Jan

Mt Mk Łk ko ńcowy ko ńcowy ko ńcowy

Jan ko ńcowy

Jakkolwiek hipoteza Boismarda wyja śnia wszystkie zachodz ące mi ędzy Ewangeliami zale żno- ści, trudno jednak uwierzy ć, by w tak krótkim czasie mogło doj ść do tak skomplikowanych zale żno- ści. Wszystkie źródła oddziaływa ć miałyby jedynie na po średnie redakcje poszczególnych Ewangelii , nie maj ąc żadnego wpływu na etap ko ńcowy. Musiałyby po prostu szybko znikn ąć .

Wst ęp ogólny do Ewangelii

Cały NT ł ączy jedno imi ę, a mianowicie Jezus poza którym, bo jak powiada apostoł Piotr, nie ma żadnego innego zbawienia jak w tym wła śnie imieniu. ST składa świadectwo o Chrystusie. Pomi ę- dzy poszczególnymi ksi ęgami NT dostrzegamy pewne podobie ństwo tematyczne, pomi ędzy innymi ksi ęgami dostrzegamy du że rozbie żno ści. Wyszczególniamy grupy ksi ąg, które s ą zale żne od siebie, albo wywodz ą si ę od tego samego autora:

317 Benoit P., M.-E. Boismard, Synopse de Quatre Évangiles en francais avec paralleles des apocryphes et de Petres, II, Commentaire , Paris 1972, 15-17. 119

– ewangelie synoptyczne – Corpus Joannum – Corpus Paulinum Grecki termin ευαγγελιον powstał w wyniku poł ączenia ευ – dobrze i αγγελλω – oznajmiam, zwiastuj ę. Wyst ępuje on ju ż u Homera i Plutarcha, u których oznaczał nagrod ę za przyniesienie dobrej wie ści. Pó źniej, np. u Arystofanesa, oznacza samo posłannictwo, a jeszcze pó źniej tre ść posłannictwa, czyli sam ą dobr ą nowin ę (np. zwycięstwo odniesione w bitwie). Grecki napis z Prieny, pochodz ący z 9 roku przed Chr. wspomina o narodzeniu Augusta jako znamionuj ącym „pocz ątek dobrych wie ści dla całego świata”. Septuaginta stosuje słowo ewangelia w formie rzeczownikowej i czasownikowej. Forma rze- czownikowa stosowana jest w liczbie mnogiej ( ευαγγελια ) i posiada świeck ą tre ść . W 2 Sm 4, 10 oznacza zapłat ę, jak ą Dawid powinien da ć zwiastunowi śmierci Saula (wydarzenie umo żliwiaj ące Dawidowi zostanie królem). W 2 Sm 18, 20. 22. 25. 27 oznacza śmier ć Absaloma, wi ęc dobr ą nowin ę dla Dawida, umo żliwiaj ącą mu powrót na tron. W 2 Krl 7, 9 oznacza przerwanie obl ęż enia Samarii przez Aramejczyków. Czasownik ευαγγελιζοαι jest ekwiwalentem hebrajskiego słowa ΒΧΠ (przynosi ć dobr ą nowin ę). W 1 Sm 31, 9; 2 Sm 1, 20; 1 Krn 10, 9 oznacza ono śmier ć Saula – wie ść rado- sn ą dla Filistynów. W 2 Sm 4, 10; 18, 19. 20. 31 oznacza dobr ą nowin ę dla Dawida jako króla. Nato- miast w greckim przekładzie Ksi ęgi Izajasza czasownik ευαγγελιζοαι uzyskuje typowo NT-ow ą tre ść i oznacza dobr ą nowin ę o maj ącym nast ąpi ć przyj ściu Mesjasza (40, 9; 52, 7; 61, 1). Czasownik ten stosowany jest jeszcze w Ps 39(40), 10 i Jl 3, 5. W Nowym Testamencie – za wyj ątkiem Apokalipsy – oznacza on darowane światu zbawienie w osobie Jezusa Chrystusa. Rzeczownik ευαγγελιον stosowany jest wył ącznie przez dwóch pierwszych ewangelistów (Mt 4 razy, Mk 8 razy), Łukasz cz ęsto stosuje czasownik ευαγγελιζοαι którego nie stosuje Marek, a Mateusz tylko jeden raz. Czwarty ewangelista u żywa terminu αρτυρια (świadec- two), ma ono mniej wi ęcej to samo znaczenie, co Mateuszowe i Markowe ευαγγελιον , a tak że czasownika αρτυροω (świadczy ć, jest ono odpowiednikiem Łukaszowego ευαγγελιζοαι Ponadto w Listach Pawła cz ęsto stosowane jest ευαγγελιον i ευαγγελιζοαι . Ewangelie stanowi ą oddzielny gatunek literacki, nie podobny do żadnego innego w literaturze świeckiej. Nie ze wzgl ędu na form ę, bo ta nawi ązuje do rodzajów literackich stosowanych w świecie grecko-rzymskim, ale ze wzgl ędu na tre ść , zawieraj ącą opis życia i działalno ści, nauk ę i czyny Chry- stusa. Ewangelie zostały napisane w odpowiedzi na konkretne zapotrzebowanie i pytania wiary pierwszych chrze ścijan. Ewangelie nie mog ą wi ęc by ć biografiami, lecz katechezami, czy wr ęcz podr ęczni- kami chrystologii, czy etyki chrze ścija ńskiej. S ą one świadectwami, jakie pierwotna wspólnota chrze- ścija ńska oddaje Chrystusowi.

120

Ewangelia Mateusza

Autor i miejsce napisania Według tradycji (Papiasz, Ireneusz) pierwsz ą Ewangeli ę napisał Mateusz (Lewi), poborca po- datków, którego Jezus powołał do grona dwunastu (Mt 9, 9-13; 10, 3). Na rzecz tej tradycji mo że świadczy ć to, że w Mateuszu cz ęś ciej ni ż w innych ewangeliach mówi si ę o pieni ądzach, długach i płaceniu podatków. Gdy dotknie problemu podatków wyra ża si ę precyzyjnie i fachowo: pieni ądz po- datkowy (22, 19), poborcy dwudrachmy (17, 24-27). Wie, że w pobli żu Kafarnaum była komora celna (9, 1. 9); wie, że stater równa si ę czterem drachmom (17, 25-27). Jako jedyny autor biblijny wzmiankuje o takich monetach jak: dwudrachma (17, 27), stater (17, 27), talent (18, 24; 25, 15-28), jakkolwiek nie wzmiankuje leptona wyst ępuj ącego u Marka i Łukasza. Pewnym jest to, że Ewangeli ę tę napisał nawrócony Żyd. Autor zna judaizm, pewnie si ę porusza w śród prawno-rytualnych zawiło ści religii Moj żeszowej z czasów Jezusa. Podejmuje tematy interesuj ące głównie judeochrze ścijan (zale żno ść mi ędzy Starym a Nowym Prawem). Nie wyja śnia ży- dowskich zwyczajów (Mt 15, 1-2). Wszystko to dowodzi, że sw ą Ewangeli ę autor adresował do Ży- dów. Miejscem, gdzie została napisana prawdopodobnie była Antiochia. Miało to miejsce mi ędzy rokiem 60 a 70. W rozdziale 24 jest jednoczesna mowa o zburzeniu świ ątyni i o ko ńcu świata. Szcze- gólnie wiersz 24,29, pisany po roku 70, staje si ę niezrozumiały. Nie ma wzmianki o zburzeniu świ ąty- ni, podatek świ ątynny (17, 24-27) po roku 70 zamieniony został podatkiem na świ ątyni ę Jowisza kapi- toli ńskiego. Sposób, w jaki Ewangelia mówi o świ ątyni i instytucjach judaizmu zdaje si ę wskazywa ć, że wszystkie one jeszcze istniej ą. Kontrastuje to ze sposobem, w jaki jest przedstawiany Judasz – „ten, który Go wydał” (10,4).

Struktura i tre ść ksi ęgi O strukturze Ewangelii Mateusza stanowi 5-krotnie u żyte ka[ šg}neto Õte št}lesen Ô IhsouV to/V [l"gouV to?touV ] – „i stało si ę kiedy Jezus doko ńczył [tych słów]” – (7, 28; 11, 1; 13, 53; 19, 1; 26, 1). Ta pi ęciokrotnie u żyta formuła zdaje si ę dzieli ć ewangeli ę na poszczególne jed- nostki tematyczne, staj ąc si ę zako ńczeniem pi ęciu zasadniczych cz ęś ci tej ksi ęgi i nadaj ąc jej w ten sposób cechy Pi ęcioksi ęgu .

Prolog rozdziały 1-2 Objawienie Królestwa Niebios rozdziały 3-7 Zwiastowanie Królestwa Niebios rozdziały 8-10 Trudno ści w realizacji Królestwa Niebios rozdziały 11-13 Rozwój Królestwa Niebios rozdziały 14-18 Odrzucenie Żydów i przyj ęcie pogan rozdziały 19-25 Epilog rozdziały 26-28.

121

Ka żda z pi ęciu cz ęś ci ko ńczy si ę mow ą Jezusa. Cz ęść 1. ko ńczy si ę kazaniem na górze, cz ęść 2. – mow ą misyjn ą, cz ęść 3. – przypowie ściami o Królestwie, część 4. – mow ą o wspólnocie, cz ęść 5. – mow ą eschatologiczn ą. Mowa 1. i 5. skierowana jest do uczniów Jezusa, 2 i 4 do Dwunastu, 3 do wielkich rzesz (struktura A – B – C – B’ – A’). Pi ęć zasadniczych cz ęś ci Mateusza przybli ża jego ksi ęgę do Pi ęcioksi ęgu Mojżesza. Struktura ta sprawia, że pierwsza Ewangelia staje si ę bardzo systematyczna, a jej redakcja starannie opracowana. W każdej z tych cz ęś ci centralnym poj ęciem jest Kró- lestwo Niebios . Najpierw zostaje ono zaoferowane Żydom (Kazanie na Górze), pó źniej na wskutek ich zatwardziało ści ma zosta ć przedło żone innym, którzy b ędą „we wła ściwym czasie oddawa ć owoce” (21, 41). Odrzucenie Żydów z Królestwa Niebios i zaoferowanie go poganom, zostaje mocno wyra żo- ne w przypowie ści: O dzier żawcach winnicy (21, 33-46) i przypowie ści: O uczcie weselnej (22, 1-14). W taki to po średni sposób Mateusz wyja śnia Żydom, dlaczego Królestwo Niebios szerzone jest przede wszystkim w śród pogan.

Styl Mateusza Charakterystyczn ą cech ą ew. Mateusza jest cz ęste u żywanie przysłówka τοτε (wtedy), który łączy ró żne partie (3, 13; 4, 1; 9, 14; 12, 23; 18, 43; 26, 16; 27, 16-17). W wielu paralelnych miejscach Marka u żywany wówczas jest spójnik και (i). Mateusz 33 razy u żywa okre ślenia βασιλεια των ουρανων (Królestwo Niebios – inni Synoptycy zawsze stosuj ą Królestwo Boga), tylko 5-krotnie Ma- teusz stosuje Królestwo Boga (6, 33; 12, 28; 19, 24; 21, 31; 21, 43). Innym charakterystycznym mu zwrotem jest συντελεια τοθ αιωνος (koniec wieku, koniec świata) zastosowane 5-krotnie (13, 39. 40. 49; 24, 3; 28, 20) 318 ; trzykrotnie u żyte i nie zastosowane w pozostałych ksi ęgach NT σκοτος το εξωτερον (ciemno ść zewn ętrzna) – 8, 12; 22, 13; 25, 30. Sze ściokrotnie zastosowany zwrot „tam b ę- dzie płacz i zgrzytanie z ębów” (8, 12; 12, 42; 13, 50; 22, 13; 24, 51; 25, 30) poza Mateuszem u żyty został tylko raz w NT (Łk 13, 28). Okre ślenia te stanowi ą o oryginalno ści Mateusza i odró żniaj ą go od pozostałych ewangelistów. S ą one jego redakcyjnym zabiegiem i dowodz ą, że Mateusz wykorzystuj ąc dany materiał poddał go redakcyjnej obróbce. Liczba pi ęć jest ulubion ą liczb ą Mateusza. Pi ęć mów Je żusa, pi ęć rodzajów chorób leczonych przez Jezusa (4,24), pi ęć chlebów dla pi ęciu tysi ęcy, pi ęć dyskusji Jezusa z Faryzeuszami, pi ęć talen- tów. Pi ęć jest te ż cz ęś ci ą Mateuszowego schematu kompozycyjnego. Zwrot „Ojcze nasz” wyst ępuje 10 razy, 10 znaków pot ęgi Jezusa w Kazaniu na Górze, dziesi ęć panine. Stosowanie arameizmów: mamona (6, 24), hosanna (21, 9. 15), raka (5, 22), Beelzebul (10, 25), korban (27, 6). Niektórym greckim terminom Mateusz nadaje semickie zakresy znaczeniowe (np. w 1, 25 γινωσκω w znaczeniu hebrajskiego ΥΙΩ ). Septuaginizmy: βιβλος γεγεσεως (1, 1), użyty w LXX tylko dwukrotnie (Rdz 2, 4; 5, 1), jest tłumaczeniem hebrajskiego sēper tôl ĕdōt. Słownictwo Ewangelii Mateusza obejmuje 1691 słów, z czego 137 to hapax legomena (8,10%). Spójniki greckie εν … δε wyst ępuj ą u Mateusza (20 razy) cz ęś ciej ni ż u Łukasza (7 razy). W „koine” cz ęsto mieszano przyimki εις i εν ( εις niejednokrotnie był ł ączony z dat.), Mateusz tego nie robi. W

318 W NT jedynie Hbr 9, 26 u żywa bliskiego mu sunteleia twn aiwnoV (koniec wieków). 122

„koine” czasowniki zako ńczone na -ι zamieniane były czasownikami na -ω. Dlatego Łukasz stosuje popularn ą w owym czasie form ę αφιαζω , Mateusz natomiast stosuje klasyczne αφιεννυι . Cech ą charakterystyczn ą stylu Mateuszowego jest cz ęste u żywanie τοτε (ponad 60 razy). Mateusz jako jedyny z Ewangelistów stosuje termin εκκλησια (16, 18; 18, 17), b ędący zapewne przeło żeniem hebrajskiego kahal – zgromadzenie, zbór.

Teologia Mateusza W Ewangelii Mateusza przewijaj ą si ę trzy główne tematy: 1. Jezus jako nowy Moj żesz 2. Nowy Lud 3. Etyka Nowego Ludu

W Ewangelii Mateusza Moj żesz traktowany jest jako prototyp Chrystusa. Opis życia Jezusa jest w pewnym stopniu zbie żny z biblijn ą i pozabiblijn ą tradycj ą o Moj żeszu:

Moj żesz Chrystus życie narodzonego Moj żesza było zagro żone (Wj 2, 2) życie narodzonego Chrystusa było zagro żone (Mt 2, 13. 20) Moj żeszem zainteresowała si ę córka faraona (Wj 2, 5- Chrystusem interesuj ą si ę m ędrcy ze wschodu (Mt 2, 1- 10) 12) śmier ć niewinnych dzieci (Wj 1, 16) śmier ć niewinnych dzieci (Mt 2, 16) Moj żesz wrócił do Egiptu po śmierci czyhaj ącego na Jezus wrócił z Egiptu po śmierci czyhaj ącego na jego jego życie faraona życie Heroda 40 lat exodusu 40 dni postu i kuszenia 40 miejsc postoju na pustyni 40 miejsc pobytu Chrystusa pocz ątek Staremu Ludowi daje 12 pokole ń pocz ątek Nowemu Ludowi daje 12 apostołów Stare Prawo zostało dane na Górze Synaj Nowe Prawo zostało dane w „kazaniu na górze” Moj żesz przed swoim odej ściem wygłosił kilka mów Jezus przed swoim odej ściem wygłosił mow ę eschato- eschatologicznych (Pwt 28-30, 32) logiczn ą (Mt 24)

Mateusz 53 razy dosłownie cytuje Stary Testament, ok. 40 niedosłownie, a ponadto znajdujemy w nim sporo aluzji do ST. Jest to znacznie wi ęcej ni ż w pozostałych Ewangeliach 319 . Mateusz pi ęcio- krotnie u żywa formuły A to wszystko si ę stało, aby wypełniło si ę słowo Pana, wypowiedziane przez proroka (Mt 1, 22; 2, 17; 21, 4; 26, 54; 27, 9; 27, 35). Formuła ta dzieli ksi ęgę na pi ęć cz ęś ci (tworz ąc w ten sposób pi ęcioksi ąg). Ewangelia zaczyna si ę słowami βιβλος γενεσεως Ιησου Χριστου , które s ą nawi ązaniem do dziesi ęciokrotnie powtarzaj ącej si ę w Ksi ędze Rodzaju formuły Αυτη η Βιβλος

319 Marek dosłownie cytuje ST 22 razy, Łukasz – 24, a Jan – tylko 15. 123

γενεσεως (…), rozpoczynaj ącej kolejne opowiadania tej ksi ęgi. Jezus w Ewangelii Mateusza jest przyobiecanym Mesjaszem, na którym spełniły si ę słowa Moj- żesza i proroków. Mateusz udowadnia, że wszystkie wa żniejsze wydarzenia z życia Jezusa zostały zapowiedziane przez ST i s ą wypełnieniem jego zapowiedzi (narodzenie z dziewicy, narodzenie w Betlejem, pobyt w Egipcie, rze ź dzieci w Betlejem, powrót z Egiptu, działalno ść w Galilei, triumfalny wjazd Jezusa do Jerozolimy, aresztowanie i sprzedanie Jezusa za 30 srebrników). Mateusz przedstawia obraz Jezusa, który przez sw ą działalno ść powołał do istnienia Ko ściół, tj. odnowiony Lud Bo ży, przeznaczony do życia doskonałego i obfituj ący w lepsz ą i wy ższ ą sprawiedliwo ść ni ż ta, o której mówili faryzeusze. W „kazaniu na górze” Jezus pi ęciokrotnie powtarza „słyszeli- ście, i ż powiedziano (przodkom): (…), a ja wam powiadam” (5, 21-22; 5, 27-28; 5, 33-34; 5, 38-39; 5, 43-44). W ST Izrael wezwany był do życia świ ętego, Jezus wyst ąpił z podobnym wezwaniem wzywaj ąc do życia doskonałego (5, 48; 19, 21). Miło ść jest zasad ą doskonało ści. Mateusz stosuje mesjanistyczne tytuły: Syn Dawida, Syn Boga, Sługa Pana. Syn Dawida stosowany jest w Ps Sal 17, 4. 21, gdzie przysługuje oczekiwanemu Mesjaszowi. Geneza tego tytułu si ęga danej Dawidowi obietnicy, i ż jego potomek b ędzie zasiadał na jego tronie na wieki (2 Sm 7, 12-16). Pocz ątkowo obietnica ta, była pojmowana w sposób czysto polityczny, ale w czasach po niewoli babi- lo ńskiej, gdy zabrakło króla, uzyskuje ona teologiczne pogł ębienie. Syn Boga u żyty został w Dn 3, 25 ( bar elahin – syn bogów, co LXX przetłumaczyła przez αγγελος θεου , a Teodocjon bardziej poprawnie przez υιος ϑεου – 3, 92). Mateusz podkre ślał znaczenie wiary. Według Marka Jezus nie mógł dokona ć żadnego cudu (6, 5), Mateusz za ś nie uczynił tam wielu cudów z powodu niewiary (13, 53). Jezus pierwszego ewangelisty jest mniej ludzki i pozbawiony cech ludzkich, w porównaniu z Ewangeli ą Marka : Jezus Mateusza nie gniewa si ę w Mt 12, 13, a czyni to w Mk 3, 5 Jezus Mateusza nie oburza si ę w Mt 19, 14, a czyni to w Mk 10, 14 Jezus Mateusza nie lituje si ę w Mt 8, 3, a czyni to w Mk 1, 41 W przypadku tekstów paralelnych z innymi Synoptykami Mateusza cechuje czasem podwojenie (osoby, zwierz ęcia). W Mt 5, 28-34 Jezus uzdrawia dwóch op ętanych, podczas gdy u Mk 5, 1-20 i Łk 8, 26-39 – jednego; w Mt 20, 29-34 Jezus uzdrawia dwóch ślepych, u Mk 10, 46-52 i Łk 18, 35-43 – jednego; w Mt 21, 2-7 Jezus wje żdża do Jerozolimy na o ślicy i źrebi ęciu o ślicy, u Mk 11, 2-7 i Łk 18, 30-35 – na jednym o ślęciu.

Komentarze

• Bonnard P., L'Évangile selon saint Matthieu , Labor et Fides, 2002. • France R. T., The Gospel of Matthew , NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 2007. • Gächter P., Das Matthäus Evangelium , Innsbruck, 1963. • Keener C. S.: A Commentary on the Gospel of Matthew , Wm. Eerdmans, Grand Rapids 1999. • Kilpatrick G. D., The Origins of the Gospel According to St. Matthew , Oksford University Press,

124

2007. • Klostermann E., Das Matthäusevangelium , HNT 4, Tübingen 1927. • Lohmeyer E., Das Matthäus Evangelium , Göttingen 1956. • Nolland J., The Gospel of Matthew , NIGTC, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 2005. • Paciorek A., Ewangelia Według Świ ętego Mateusza , NKB, Edycja Św. Pawła, Cz ęstochowa 2004- 2008. • Schweitzer E., Das Evangelium nach Matthäus. Übersetzt und erklärt, NTD 2. Göttingen 1986. • Zahn Th., Kommentar zum Neuen Testament , Leipzig 1905.

Ewangelia Marka

Autor Najstarsza tradycja podaje Marka jako autora drugiej Ewangelii. Według Papiasza Marek spisał słowa Piotra. Justyn M ęczennik nazywa drug ą Ewangeli ę „pami ętnikiem Piotra” ( Dial . CVI, 4). Wy- razicielami tego pogl ądu byli równie ż Ireneusz 320 , Klemens Aleksandryjski 321 , Orygenes, Tertulian 322 i Euzebiusz 323 . Według tej tradycji, czas napisania, to ostatnie lata życia Piotra, lub okres bezpo średnio po jego śmierci. Według Euzebiusza chodzi o Marka cz ęsto w NT wzmiankowanego (Dz 12, 12. 25; 13, 5. 13; 15, 37. 39; Kol 4, 10; Flm 1, 24; 2 Tm 4, 11; 1 Pt 5, 13). Nie istnieje żadna powa żna racja, aby głosy tej tradycji odrzuca ć. Przyjmuje si ę obecnie, że druga Ewangelia powstała po po żarze Rzymu i śmierci Piotra w 64 roku, a przed zburzeniem Jerozolimy w 70 roku. Nie mogła powsta ć po roku 70 poniewa ż Jerozolima, świ ątynia i chleby pokładne traktowane s ą jako rzeczywisto ści aktualne. Mowa eschatologiczna Jezu- sa z rozdziału 13 zawiera ogólnikowe sformułowania bez odniesie ń do aktualnych wydarze ń historycznych (np. „ohyda spustoszenia”), fałszywi prorocy nie posiadaj ą cech konkretnych postaci historycznych, Jezus poleca uczniom, aby uciekali w góry, tymczasem wedug Euzebiusza wierni uciekli do Pelli w Transjordanii 324 . Marek był kuzynem Barnaby z Cypru (Kol 4, 10). Jego matka posiadała dom w Jerozolimie, który po odej ściu Chrystusa słu żył za miejsce spotka ń modlitewnych (Dz 12, 12). Barnaba i Paweł zabieraj ą go ze sob ą, kiedy musieli przekaza ć ofiary zboru w Antiochii do Jerozolimy (Dz 11, 29-30; 12, 25). Marek towarzyszył im równie ż w pierwszej podró ży misyjnej. Był razem z nimi na Cyprze, jednak z nieznanych bli żej powodów postanowił wróci ć z Perge w Pamfilii do Jerozolimy (Dz 13, 13). Gdy Barnaba zaproponował Pawłowi współuczestnictwo Marka w drugiej podró ży misyjnej, Paweł nie wyraził zgody na t ę propozycj ę (Dz 15, 37-38). Barnaba z Markiem udał si ę wtedy na Cypr (Dz

320 Irenaeus, Against Heresies 3.1, tak że 10.6. 321 Cytat w: Eusebiusz, Historia Ko ścielna , 6,14 322 Tertullian, Przeciw Marcjonowi , 4.5. 323 Hist. Ko śc., VI,25,5. 324 Hist. Ko śc., III,5,3. 125

15, 39). Drogi Pawła i Marka nie rozeszły si ę jednak na zawsze. Po około 10 latach Marek towarzy- szył Pawłowi podczas jego „pierwszego” uwi ęzienia i jest jednym z jego współpracowników, obda- rzanym dobr ą rekomendacj ą (Kol 4, 10; Flm 1, 34). Ostatni ą wzmiank ę o kontaktach Pawła z Mar- kiem znajdujemy w 2 Tm 4, 11, gdzie Paweł prosi Tymoteusza, by zabrał ze sob ą koniecznie Marka, bo jego pomoc jest Pawłowi niezb ędna. Marek nie b ędąc naocznym świadkiem opisywanych wydarze ń, musiał korzysta ć z tradycji ustnej o Jezusie Chrystusie. Ze źródeł pisanych raczej nie korzystał. By ć mo że był prekursorem tego gatunku literackiego.

Struktura i tre ść Struktur ę stanowi ą trzy mowy Jezusa, symetrycznie wzgl ędem siebie uło żone. Najdłu ższymi s ą podobne co do długo ści mowa pierwsza i trzecia, druga stanowi połow ę tej długo ści. Struktura i tre ść : rr. 1-3 – pocz ątek działalno ści Jezusa 4, 1-34 – Jezus mówi w przypowie ściach 4, 34 – 9, 32 – cudotwórcza działalno ść Jezusa 9, 33-50 – Jezus mówi o prawdziwej wielko ści, o tolerancji, o gorszeniu 10, 1 – 13, 2 – ko ńcowa działalno ść Jezusa 13, 3-37 – mowa eschatologiczna rr. 14-16 – męka, śmier ć i zmartwychwstanie

Słownictwo i styl W drugiej Ewangelii napotykamy pewne zwroty łaci ńskie, podane w greckiej transkrypcji. κραβατος – grabatus (2, 4. 9; 6, 55), stosuje go te ż Jn 5, 8-11 οδιος – modius (4, 21) λεγιων – legion (5, 9) σπεκουλατωρ – spiculator (6, 27), wyst ępuje tylko u Marka δηναριον – denarius (6, 37; 12, 15; 14, 5) ξεστης – sextarius (7, 4), wyst ępuje tylko u Marka καθεδρα – cathedra (11, 15) κοδραντης – quadrans (12, 42), u żyty te ż w Mt 5, 26 κηνσος – census (12, 14) αυλη – ovile (14, 54. 66; 15, 16) πραιτωριον – praetorium (15, 16) φραγελλοω – fragellare (15, 15), u żyty te ż w Mt 27, 26 κεντυριων – centurio (15, 39. 44. 45), wyst ępuje tylko u Marka W dwóch przypadkach Marek wyja śnia greckie wyra żenia na łaci ńskie ekwiwalenty: „dwa leptony, czyli jeden quadrans ” (12, 42), „wn ętrze pałacu, czyli praetorium ” (15, 16). Potwierdza to głosy tradycji, i ż Ewangeli ę t ę napisano w Rzymie.

126

Kilkakrotnie dosłownie tłumaczy pewne łaci ńskie wyra żenia w pełni zrozumiałe tylko na grun- cie j ęzyka łaci ńskiego, natomiast niezbyt zrozumiałe, a nawet niepoprawne z punktu widzenia j ęzyka greckiego:

οδον ποιειν – iter facere – iść drog ą, ale dosł. czyni ć drog ę (2, 23) εσχατως εχειν – in extremis esse – umieraj ący(a) (5, 23) το ικανον ποιειν – satisfacere (15, 15) συβουλιον – consilium , concilium (3, 6; 15, 1) κρατειν – tenere (9, 10) οοιος τινος – similis εκ (του ) εσου αιρειν – de medio tollere

U Marka wyst ępuj ą te ż arameizmy. Wyra żenia aramejskie s ą tłumaczone na grecki, nie było tego w przypadku wyra żeń łaci ńskich. Jedynie Rabbi w 9, 5; 11, 21; 14, 45 i Rabbuni w 10, 51 nie został wyja śniony. By ć mo że jako dobrze znane. Boanerges – synowie gromu (3, 17), talitha kum – dziewczynko wsta ń (5, 41), korban – darmo (7, 11), Effata – otwórz si ę (7, 34), Bartymeusz – syn Tymeusza (10, 46), Abba – Ojcze (14, 36), Golgota – Miejsce Trupiej Czaszki (15, 22), Eloi, Eloi, lama sabachtani – Bo że mój, Bo że mój, czemu ś mnie opu ścił (15, 34). Autor zakłada, że czytelnicy nie znaj ą aramejskiego i dlatego wyja śnia. Równie ż zwyczaje ży- dowskie s ą wyja śniane (7, 3-4; 14, 12; 15, 42), co wskazuje, i ż czytelnicy nie znali żydowskich zwy- czajów. Słownictwo Ewangelii Marka obejmuje 1345 słów, z czego 102 (7,58%) nie występuje w innych ksi ęgach NT. Do hapax legomena nale żą : σπεκουλατωρ (6, 27), προσοριζεσθαι (6, 53), ογιλαλος (7, 32), εξουδενεω (9, 2), στιβαδες (11, 8), νουνεχως (12, 34). Marek stosuje zaledwie kilka charakterystycznych dla Listów Pawła terminów: δυναις , cud – Mk 6, 14; 9, 1 – Rz 9, 1; Ga 3, 20 ευαγγελιον , ewangelia – Mk 1, 1. 14 – Rz 1, 1-4. 16; 15, 16; 1 Tes 2, 2. 8. 9 ειρενευω , zachowywa ć pokój – Mk 9, 50 – Rz 12, 18; 2 Kor 13, 11 υστηριον , tajemnica – Mk 4, 11 – Kol 4, 3-5 εταορφοω , przemienia ć si ę – Mk 9, 2 – 2 Kor 3, 18 Nie u żywa jednak wielu słów cz ęsto wyst ępuj ących u Pawła: αγαπη , miło ść (77 razy) αποκαλυψις , objawienie (13 razy) γνωσις , wiedza (23 razy) διακονια , słu żba (22 razy) δικαιοσυνη , sprawiedliwo ść (67 razy) εκκλησια , ko ściół (62 razy)

127

νοος , prawo (117 razy) χαρις , łaska (99 razy) Tak wi ęc zale żno ść Marka od apostoła Pawła jest problematyczna. Równie ż wspólne u Marka i Pawła tematy nie przemawiaj ą na rzecz bezpo średniej zale żno ści. S ą to tematy charakterystyczne dla wczesnego chrze ścija ństwa, rozwini ęte w nieco inny sposób. Mo żna jednak mówi ć o cz ęś ciowej zale żno ści.

Teologia Marka Jak Mateusz ukazywał głównie Jezusa przemawiaj ącego, tak Marek – działaj ącego. 35% tekstu jego Ewangelii to opisy cudów Jezusa. W opisie cudów mo żna zaobserwowa ć nast ępuj ący schemat: – zaistnienie problemu – Jezus rozkazuje chorobie, niemocy, b ądź demonowi – słowa Jezusa powoduj ą natychmiastowe uzdrowienie – wszyscy obecni zdumiewaj ą si ę nad dokonanym cudem i zapytuj ą kim On jest? Schemat ten mo żna zaobserwowa ć w opisie uzdrowienia op ętanego z Kafarnaum (1, 25-27), uzdrowienia sparali żowanego (2, 1-12), uciszenia burzy (4, 39-41), uzdrowienia głuchoniemego (7, 32-36), uzdrowienia ślepego w Betsaidzie (8, 22-26), a tak że w opisie triumfalnego wjazdu Jezusa do Jerozolimy (11, 1-10) oraz wyp ędzenia przekupniów ze świ ątyni (11, 15-19). Marek wi ększ ą wag ę przywi ązuje do cudów, jak i znaczenia wiary jako warunku cudu. Tylko u Marka Jezus mówi do ojca epileptyka: Wszystko jest mo żliwe wierz ącemu (Mk 9, 23) i tylko u Marka ojciec epileptyka prosi: Wierz ę, pomórz memu niedowiarstwu (Mk 9, 24). Równie ż wyja śnienie Jezusa o znaczeniu wiary, po przekl ęciu drzewa figowego, najobszerniejsze jest u Marka. Tylko u Marka wypowied ź Jezusa zaczyna si ę od słów: Miejcie wiar ę w Boga! (Mk 9, 22). Mateusz ma: miejcie wiar ę i nie w ątpcie (21, 21). Nast ępny wiersz prawie niczym si ę nie ró żni od Mateuszowej paraleli. Nato- miast ko ńcowe zdanie pouczenia wzbogacone jest – wzgl ędem Mateusza – o słowo „wierzcie”. Wszystko, o cokolwiek modlicie si ę i prosicie, wierzcie że otrzymacie, a stanie si ę wam (Mk 11, 24). U Marka szczególnie wyeksponowany został tytuł Syn Bo ży. Tytuł ten nie jest co prawda cz ę- sto stosowany, Mateusz u żywa go cz ęś ciej, ale Marek stosuje go w szczytowych punktach swojej ewangelii. Ju ż na samym pocz ątku autor zaznacza, że jego dzieło jest ewangeli ą o Jezusie Chrystusie, Synu Bo żym (1, 1). Głos samego Boga nazywa Go swoim Synem podczas Jego chrztu (1, 11); ten sam głos wskazuje na Niego jako na Syna podczas chwalebnego przemienienia na górze (9, 7); wreszcie setnik rzymski, poganin, mówi: Doprawdy, ten człowiek był Synem Bo żym (15, 39). Geneza tego tytu- łu si ęga obietnicy danej Dawidowi, a dotycz ącej jego potomka: Ja b ędę mu ojcem, a on b ędzie moim synem (2 Sm 7, 14). Nadzieja zwi ązana z owym synem pogł ębiona została w psalmach królewskich (2, 7: Synem moim jeste ś, dzisiaj ci ę zrodziłem ; 89, 27-28; 110, 3). Drugim wa żnym tytułem jest Syn Człowieczy, tytuł ten – podobnie jak i w innych ewangeliach – wyst ępuje tylko w mowach Jezusa, a nigdy w wypowiedziach zwracaj ących si ę do Niego ludzi, co wskazuje, i ż Jezus nadawał sobie ten tytułu, ale nie żą dał by Go w ten sposób tytułowano. Tytuł ten by ć mo że dlatego stosował Jezus, poniewa ż nie mówi on wyra źnie o Jego posłannictwie, jest do ść niezrozumiały i mo że by ć do ść szeroko interpretowany. Geneza tego tytułu si ęga do Dn 7, 13. 14 ( bar

128

enasz ) i Dn 10, 16 ( ben adam ), gdzie u żyty został po raz pierwszy i wyra źnie zastosowany w odniesieniu do nadchodz ącego mesjasza. Okre ślenie to nie uzyskuje jeszcze w Ksi ędze Daniela charakteru mesja ńskiego tytułu, w ścisłym tego słowa znaczeniu (kto ś podobny do Syna Człowieczego), ale ma ju ż co ś z mesja ńskiego charakteru. Stosowany był w 1 Ksi ędze Henocha (48, 2; 62, 5. 7. 9; 71, 17) równie ż w odniesieniu do mesjasza. Tytuły Syn Bo ży i Syn Człowieczy wzajemnie si ę uzupełniaj ą. Pierwszy wskazuje na bosk ą natur ę Chrystusa, drugi – na ludzk ą; pierwszy mówi o Nim jako o Bogu, drugi – jako o człowieku; pierwszy podkre śla jego nadzwyczajno ść i nadprzyrodzono ść , drugi – zwykło ść i uczestniczenie w słabo ściach, jak i cierpieniach człowieka. Z rezerw ą traktowany jest tytuł Mesjasza. Jezus zabrania apostołom rozgłaszania, że jest Mesja- szem (8, 30), by ć mo że dlatego, i ż nie chciał zosta ć mesjaszem politycznym. Ewangelia Marka, jako jedyna, nigdy nie wzmiankuje Samarytan. Niektórzy eksperci od kodeksów s ą zdania, że oryginalna Ewangelia Marka zapisana została w postaci kodeksu 325 .

Komentarze:

Cranfield C. E. B., The Gospel According to St. Mark , Cambridge 1959. Edwards J. R., The Gospel According to Mark , PNTC, Wm. Eerdmans, Grand Rapids 2002. France R. T., The Gospel of Mark , NIGTC, Wm. Eerdmans, Grand Rapids 2002. Klostermann E., Das Markusevangelium , Tübingen 1950. Lane W. L., The Gospel of Mark , NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 1974. Lohmeyer E., Das Evangelium des Markus , KEK, Göttingen 1963. Schmid J., Das Evangelium nach Markus , Regensburg 1963. Schweitzer E., Das Evangelium nach Markus , NTD, Göttingen 1978. Trocmé É., L'Évangile selon saint Marc , Labor et Fides, 2000.

Ewangelia Łukasza

Charakter III Ewangelii Trzecia Ewangelia jest najobszerniejszym dziełem Nowego Testamentu. We wst ępie autor informuje czytelnika, że wykorzystał trzy rodzaje źródeł: opowiadania które powstały przed nim (m.in. zapewne Ewangelia Marka ), relacje naocznych świadków (przyznaje si ę w ten sposób, że sam takim świadkiem nie był) i z tradycji ustnej („sług słowa”). Ewangelia Łukasza jest dziełem o charakterze kroniki. Opisywane wydarzenia zostaj ą umieszczone w ścisłych ramach historycznych. Łukasz jest dokładniejszy od pozostałych ewangelistów w opisie realiów. Herod u niego nie jest królem, lecz tetrarch ą, jezioro Galilejskie nie jest morzem, lecz

325 C.H. Roberts – T.C. Skeat, The Birth of the Codex , Oksford University Press, New York – Cambridge 1983, pp. 38-61. 129

jeziorem. Jest te ż jedynym ewangelist ą umieszczaj ącym misj ę Chrystusow ą w ścisłych ramach historycznych. Opisuj ąc te same wydarzenia co Marek czasem go uzupełnia i poprawia. Opisuj ąc jak Piotr uci ął ucho słudze arcykapłana, wyja śnia, że Jezus uzdrowił ucho (Łk 22, 51). Bez tego wyja śnienia niezrozumiałym byłby fakt, że Piotrowi pozwolono odej ść z ogrodu Getsemane.

Autor Tradycja jednozgodnie autorstwo tej ewangelii przypisuje Łukaszowi, lekarzowi i towarzyszowi apostoła Pawła. Po średnio to po świadcza fakt, i ż trzeciej Ewangelii mo żna znale źć wi ęcej ni ż w pozo- stałych ewangeliach terminów medycznych (4, 38; 5, 18; 5, 31; 7, 10; 13, 11; 22, 44). Trzecia Ewangelia mogła by ć napisana po śmierci Pawła a przed rokiem 70, poniewa ż pó źniej Łukasz miałby kłopoty ze znalezieniem naocznych świadków, z których relacji korzystał (1, 2). Ewangelia Łukasza przeznaczona jest dla pogan. Genealogia si ęga poza Abrahama (zob. Mate- usz), a ż do Adama, to jest do pierwszego człowieka, praojca wszystkich ludzi. Ewangelia ta w wi ęk- szym stopniu ni ż inne interesuje si ę poganami.

Słownictwo i styl W Ewangelii Łukasza wyst ępuje wi ęcej ni ż w pozostałych ewangeliach osób i nazw geograficznych. Ewangelia Łukasza stosuje ok. 2055 słów i pod tym wzgl ędem zdecydowanie góruje nad pozo- stałymi Ewangeliami . Z tej liczby a ż 712 słów, a wi ęc nieco wi ęcej ni ż 1/3, nie wyst ępuje w pozosta- łych Ewangeliach (Mt – 111, Mk 77, Jn 212), 312 z nich nie wyst ępuje tak że w pozostałych ksi ęgach NT (15,18%). Pomimo, i ż greka jest wr ęcz doskonała i zdecydowanie przewy ższa grek ę pozostałych ewange- listów, jednak równie ż i w tej ewangelii znajdujemy kilka latynizmów, zwłaszcza jeden do ść ra żą cy w 13,22 ( πορειαν ποιουενος – iter facere ), a przede wszystkim semityzmy (21, 35), które mo żna wprawdzie traktowa ć jako wła ściwe dla greki hellenistycznej. σικερα – sycera (1,15) γεεννα – gehenna (12,5) βατος – beczka (16,6) κορος – korzec (16,7) Język Łukasza w du żym stopniu uzale żniony jest od Septuaginty . Do septuaginizmów Łukasza nale żą m.in.: ενωπιον z dopełniaczem (22 razy), και ιδου , αρχεσθαι lub αρχειν z bezokolicznikiem.

Relacja do Synoptyków Znaczna cz ęść tekstu Łukasza nie wyst ępuje u pozostałych Synoptyków, zwłaszcza u Marka. 1-2 – nie wyst ępuje u Marka 3,1-6,19 – zasadniczo bior ąc wyst ępuje u Marka 6,20-8,3 – nie-Markowy 8,4-9,50 – Marek 3,31-9,41

130

9,51-18,14 – tekst nie-Markowy 18,15-24,11 – Marek 10,13-16,8 24,13-53 – nie-Markowy

Tytuły mesja ńskie Tytuł Syn Człowieczy. Tytuł ten po raz pierwszy został zastosowany w Dn 7, 13. U żywany był w 1 Ksi ędze Henocha (48, 2; 62, 5. 7. 9; 71, 17), gdzie przypisywany był Mesjaszowi, zwanemu te ż Sprawiedliwym, a najcz ęś ciej Wybranym. Jest to posta ć preegzystuj ąca w niebie, obdarzona wielkim majestatem, posiadaj ąca pełni ę władzy nad wszystkimi bytami cielesnymi i duchowymi. Tytuł Pan ( Κυριος ) wyra ża lepiej ni ż inne fakt, i ż Chrystus został wyniesiony na prawic ę Boga i że jako wyniesiony do wiecznej chwały, wstawia si ę obecnie za lud źmi. Tytułu tego u żywaj ą równie ż inni ewangeli ści, ale w trzeciej ewangelii uzyskuje on szczególne znaczenie (7, 13; 10, 1. 39. 41; 11, 39; 12, 42; 13, 15; 17, 5; 18, 6; 19, 8; 22, 61; 24, 3. 34). Tytuł ten zawiera w sobie sugesti ę, że Jezus jest Panem wszelkiego stworzenia, że jest Panem świata, historii, wszystkich rzeczy. Tytuł Zbawiciel ( Σωτηρ ) wyst ępuje w Łukaszu tylko dwa razy (1, 47; 2, 11) 326 , ale rzeczownik zbawienie (σωτηρια, σωτηριον ) pojawia si ę sze ść razy, a czasownik zbawi ć (σωζω ) a ż siedemna ście razy. Jezus jest Zbawicielem, który przyszedł w czasach zapowiedzianych przez Boga. Dzieła Jezusa są dziełami Zbawcy. Ubogim, wi ęź niom i uci śnionym głoszona b ędzie Ewangelia i dane zostanie wy- zwolenie. Chorych zbawia od chorób, op ętanych od demonów. W domu Zacheusza powiedział: „Dzi ś zbawienie stało si ę udziałem domu tego, poniewa ż i on jest synem Abrahama” (19, 9). Wielokrotnie w Ewangelii Łukasza zostaje podkre ślone, że Jezus przyszedł odnale źć i ocali ć to, co zagin ęło. W żadnej innej ewangelii nie mówi si ę te ż tyle o odpuszczeniu grzechów.

Teologia Łukasza Kiedy Łukasz mówi o Królestwie Boga, ma na my śli przede wszystkim przyszłe Królestwo (9,27), w które trzeba wierzy ć i które w pewnym sensie ju ż nadeszło (17,21), ale w pełni zrealizuje si ę dopiero w przyszło ści (17,20). Ró żni go to wzgl ędem Mateusza, który Królestwo Niebios przedstawia jako tajemnicz ą, żyw ą, ju ż teraz realizuj ącą si ę obecno ść . Dla Łukasza Bo ża obecno ść realizuje si ę w Duchu Świ ętym. W Łukaszu Duch Świ ęty jest czasem ekwiwalentem Mateuszowego Królestwa Nie- bios. Jan Chrzciciel, jego matka i ojciec zostaj ą napełnieni Duchem Świ ętym (1,15.41.67), równie ż starzec Symeon (2,25-27). Jezus posiada moc Ducha Świ ętego, jest wiedziony Duchem Świ ętym, raduje si ę w Duchu Świ ętym (4,1.14.18; 10,21). Duch Świ ęty b ędzie uczniom podpowiada ć to, co maj ą mówi ć podczas prze śladowa ń (12,12). Wła śnie o otrzymanie Ducha Świ ętego nale ży prosi ć w modlitwie (Łk 11,13 − Mateusz w tym miejscu mówi „dobre rzeczy”). Warto nadmieni ć, że w niektórych staro żytnych r ękopisach istnieje wariant tekstowy który w Modlitwie Pa ńskiej „Niech przyjdzie Królestwo Twoje” zamienia na „Niech przyjdzie na nas Twój Duch Świ ęty i oczy ści nas” (11,2). Poniewa ż oddaje to styl Łukasza nie mo żna wykluczy ć, i ż słowa te wyszły spod jego r ęki, pó źniej jednak zmieniono je dla uzgodnienia z Mateuszem.

326 Równie ż dwa razy w Dziejach Apostolskich (5, 31; 13, 23). 131

W Ewangelii Łukasza , podobnie jak i w Mateuszu, zawarte zostały zr ęby eklezjologii, ró żni ą si ę jednak mi ędzy sob ą w perspektywie spojrzenia na Ko ściół. Uwaga Mateusza skoncentrowana była na ziemskiej egzystencji Ko ścioła, podczas gdy Łukasz usiłuje spojrze ć poza horyzont historii. Łukaszo- wy Ko ściół jest ci ągle w drodze. Realizuje on powierzone mu przez Jezusa cele. I chocia ż Jezus przy- szedł przede wszystkim po to, aby „ratowa ć to, co zagin ęło” w Izraelu, to jednak nie odwraca si ę od pogan i równie ż im okazuje swoj ą pomoc. Ko ściół wyrósł z Izraela, a Izrael w nim znalazł swoje do- pełnienie. Ewangelia Łukasza jest ewangeli ą ubogich (4,18; 7,22). Ubodzy nazwani s ą błogosławionymi (6,20, podczas gdy bogaci uznani s ą za nieszcz ęś liwych (6,24). Ewangelia przeznaczona jest przede wszystkim dla ubogich (4,18; 7,22). Przedmiotem troski Jezusa s ą ponadto grzesznicy, celnicy, wdo- wy, sieroty, ułomni wszelkiego stanu. „Komu wiele dano, od tego wiele b ędzie si ę żą da ć, a komu wiele powierzono, od tego wi ęcej b ędzie si ę wymaga ć” (Łk 12, 48). „Komu mało si ę odpuszcza, mało miłuje” (Łk 7, 47).

Komentarze:

Fearghail F., The Introduction to Luke-Acts , Roma 1991. Green J. B., The Gospel of Luke , NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 1997. Marshall I. H., Gospel of Luke , NIGTC, Grand Rapids 1998. Schmithals W., Das Evangelium nach Lukas , ZBKNT, Theologischer Verlag Zurich, 1980. Schweitzer E., Das Evangelium nach Lukas , NTD, Göttingen 1993.

Ewangelia Jana

Miejsce i czas powstania Autor nigdzie nie jest wymieniony z imienia, jedynie w 21, 20. 24 identyfikuje si ę z „uczniem, którego miłował Jezus (…) i który spoczywał przy jego piersi podczas uczty”. Fragment Muratoriego mówi o Janowym autorstwie. Tradycja patrystyczna poprzez Ireneusza z Lyonu 327 , Klemensa Alek- sandryjskiego, Orygenesa, Polikratesa z Efezu i Hieronima uto żsamia go z Janem Apostołem, synem Zebedeusza, który miał sw ą ewangeli ę napisa ć w Efezie. Mniej prawdopodobn ą jest identyfikacja z Janem Prezbiterem. Trudne jest ustalenie czasu i miejsca napisania. Zwolennicy autorstwa Apostoła Jana wskazuj ą na Efez, a czas ustalany jest na ok. 90 roku. Mniej prawdopodobn ą jest hipoteza wskazuj ąca na Antiochi ę.

327 „Ostatni wydał Ewangeli ę Jan – ucze ń Pana, który spoczywał na Jego piersi podczas swego pobytu w Efezie w Azji” (Adv. haer . III 1,2; por. II 33,3). 132

Porównanie z synoptykami Porównuj ąc czwart ą ewangeli ę z Synoptykami uderza bogactwo jej szczegółów i wi ększa do- kładno ść. Czytaj ąc j ą, w wielu miejscach odnosi si ę wra żenie, że autor opisuje jako naoczny świadek. Nakarmienie 5000 opisane zostało przez wszystkich ewangelistów (Mt 14, 13-21; Mk 6, 30-44; Łk 9, 10-17; Jn 6, 1-14), jednak najbardziej szczegółowo opisuje wła śnie Jan:

Synoptycy Ewangelia Jana

– wydarzyło si ę to krótko przed Pasch ą (6, 4) Jezus pyta uczniów Jezus pyta Filipa: Sk ąd kupimy chleba, aby mieli co je ść (6, 5) odpowiadaj ą uczniowie; tylko Marek wspomina odpowiada Filip, i ż posiadaj ą jedynie 200 denarów o 200 denarach (6, 7) uczniowie odnajduj ą chłopca z 5 chlebami i 2 Andrzej odnalazł chłopca z 5 chlebami j ęczmienny- rybami mi i 2 rybami – Jezus wiedz ąc, że chc ą Go porwa ć i uczyni ć królem odszedł

Podobnie ma si ę sprawa z namaszczeniem Jezusa przez Mari ę w Betanii (Mt 26,6-13; Mk 14,3- 9; Jn 12,1-11). Judasz zarzuca Marii marnotrawstwo (12,4-5), olejek mo żna sprzeda ć za 300 denarów, które nale żałoby rozda ć ubogim; Synoptycy mówi ą o “uczniach” (Mt 26,8-9; Mk 14,4-5) i nie mówi ą za jak ą warto ść mo żna ten olejek sprzeda ć. Jan podaje, i ż Piotr był tym, który uci ął ucho słudze arcykapłana (18, 10), pozostali ewangeli ści mówi ą za ś o „jednym z tych, którzy byli z Jezusem” (Mt 26,51; Mk 12,47; Łk 22,50); Jan ponadto podaje nawet imi ę tego sługi – Malchos (18,10) 328 . W Ewangelii tej znajdujemy szereg nie wyst ępuj ących nigdzie indziej szczegółów. Jn 13,30 – Judasz wychodz ąc zabrał kawałek chleba; Jn 8,6.8 – Jezus pisz ący na ziemi; Jn 20,5-7 – szczegół o prze ścieradłach. Jan jest jedynym ewangelist ą warto ściuj ącym niektórych uczniów i najdokładniej oddaj ącym pewne ich cechy charakteru. Natanael nazwany jest prawdziwym Izraelit ą (1,47); Judasz jest chciwym i złodziejem (12,6); Jan jest uczniem którego miłował Jezus (13,23; 21,7.20); Tomasz ukazany jest jako człowiek niezbyt skłonny do wiary w nadzwyczajne cuda (20,24-29) i sceptyk (14,5); Piotr gdy był młody chodził, gdzie chciał i robił, co chciał (21,18). Ewangelia Jana cytuje słowa Andrzeja, Piotra, Natanaela, Tomasza, Filipa, Judasza (nie z Ka- riotu), Judasza z Kariotu i ucznia “umiłowanego”. Synoptycy cytuj ą niemal wył ącznie Piotra, bardzo cz ęsto zreszt ą, a z pozostałych uczniów jedynie Jana i Judasza (Mt – Judasz; w Mk – Jan i Judasz; w Łk – Jan). Wyj ątkiem jest “chodzenie Jezusa po morzu” (Mt 14,22-33; Mk 6,45-52; Jn 6,15-21), które Mateusz opisuje bardziej szczegółowo ni ż Jan.

328 Ale tylko Łukasz mówi o uzdrowieniu ucha (22, 51). 133

Ewangelia Jana jest monolitem, a nie zbiorem krótkich, lu źno powi ązanych opowiada ń. Jan 14- krotnie nawi ązuje do wydarze ń wcze śniej przez siebie opisanych (w 3,26 do 1,26-34; w 5,33 do 1,19- 28; w 7,23 do 5,8; w 10,21 i 11,37 do 9,6-7; w 7,50 i 19,39 do 3,1 nn; w 12,9 do 11,44; w 13,33 do 7,34; w 16,25 do 7,38; w 18,9 do 17,12 i 6,39; w 18,14 do 11,50; w 18,26 do 18,10 w 21,20 do 13, 25). W 6,70-71 i 12,4 nawi ązuje do wydarzenia jeszcze nie opisanego (13,2). Czwarta ewangelia zakłada, że ewangelie synoptyczne lub przynajmniej zwi ązane z nimi tradycje, s ą ju ż znane. Jan uzupełnia to, co umkn ęło uwadze Synoptyków i zostało przez nich niedostatecz- nie wyja śnione. W 2,19 wyja śnia sk ąd wzi ęło si ę powtarzane przez Mateusza i Marka oskar żenie Je- zusa o ch ęć zburzenia świ ątyni (Mt 26,61; 27,40; Mk 14,58; 15,29). Bez danego przez Jana wyja śnie- nia zarzut ów pozostałby niezrozumiały. W Marku Jezus dwukrotnie nakazuje swoim uczniom, aby po jego zmartwychwstaniu udali si ę do Galilei, gdzie maj ą Go spotka ć (Mk 14,28; 16,7); spotkanie to nie zostaje pó źniej opisane, czyni to Jan w 21 rozdziale swojej Ewangelii . U Jn 16, 25 (por. 16,29) Jezus powiedział, i ż dot ąd mówił w przypowie ściach (liczba mnoga), tymczasem w czwartej ewangelii zapisana została tylko jedna przypowie ść ; spisywaniem przypowie ści zajmowali si ę Synoptycy. Tylko u Jana jest mowa o preegzystencji Chrystusa (Jn 1,1-18; 8,58). Opisuj ąc jak Piotr uci ął ucho słudze ar- cykapłana, nie wspomina o jego uzdrowieniu, bo szczegół ten został ju ż wyja śniony przez Łukasza (Łk 22,51), dodaje jedynie, że miał on na imi ę Malchus (18,10). Czasem odnosi si ę wra żenie, że Jan poprawia synoptyków. W 3,24 czyni uwag ę, że nie wtr ąco- no jeszcze Jana do wi ęzienia, kiedy Jezus rozpocz ął swoj ą działalno ść . U Marka przeciwnie, Jezus zaczyna naucza ć wła śnie po uwi ęzieniu Jana Chrzciciela (Mk 1,14). Ze wzgl ędu na uzupełnianie ewangelii synoptycznych, aluzje do sprawowanych w Ko ściele sakramentów, jak i ze wzgl ędu na walk ę tej ewangelii z doketyzmem, data jej powstania musi by ć znacznie pó źniejsza ni ż pozostałych trzech ewangelii. Równie ż fakt umieszczenia jej na czwartym miejscu zdaje si ę to potwierdza ć. Najwcześniejsz ą mo żliw ą dat ą s ą lata 80-90. Według świadectwa Ireneusza czwarta ewangelia została napisana na pocz ątku panowania Trajana (98-117), w Efezie. Nie istniej ą powa żniejsze racje nakazuj ące stanowisko to odrzuca ć.

Nawi ązania do ST Pocz ątek Ewangelii jest wzorowany na trzech pierwszych rozdziałach Ksi ęgi Rodzaju . Siedem dni tworzenia i siedem dni, w których zapocz ątkowana została misja Jezusa. Pierwszy dzie ń: J 1,19- 28; drugi dzie ń: 1,29-34; trzeci dzie ń: 1,35-39; czwarty dzie ń: 1,40-42; pi ąty dzie ń 1,43-51; o szóstym dniu nie ma wzmianki, ale w 2, 1 nn jest mowa o trzecim dniu, a wi ęc siódmym. Siódmego dnia dokonany został cud w Kanie Galilejskiej, co odpowiada ogrodowi Eden z Ksi ęgi Rodzaju. Wyp ędzenie przekupniów ze świ ątyni – wyp ędzenie pierwszego człowieka z raju. Logos z Prologu to nawi ązanie do M ądro ści z Prz ale te ż i do terminu filozoficznego (Logos rz ądzi światem oraz dusz ą). M ądro ść zaprasza ma uczt ę w Prz 8, Logos Janowy zaprasza wszystkich na uczt ę eschatologiczn ą.

134

Słownictwo Słownictwo Ewangelii Jana obejmuje 1011 słów, z czego 114 to hapax legomena (11,27%). Jan posiada tylko 71 terminów wspólnych z pozostałymi Ewangeliami. Wa żnymi terminami s ą „wiara” oraz „ życie”. Cz ęś ciej od innych Ewangelistów posługuje si ę takimi okre śleniami jak: „ojciec”, „ucze ń”, „prawo”, „ świat”, „ja jestem”, „grzech”, „chwała”, „wierzy ć’, „pozna ć” oraz wyra żenia zwi ązane z miło ści ą. Μεσσιας (1, 41; 4, 25) monh (14, 2. 23) šsc|th hm}ra (6, 39. 40. 44. 54; 7, 37; 11, 24) Język grecki zdradza wyra źny koloryt semicki. Wpływy semickie bardziej jednak s ą widoczne w słownictwie ni ż składni. Semityzmy pochodz ą z LXX lub z mi ędzytestamentalnej literatury w j ęzy- ku greckim. Bardzo wa żnym słowem jest życie , które wyst ępuje w zwrotach: woda życia, chleb życia. Autor ch ętnie stosuje antytezy „ światło – ciemno ść ” oraz „prawda – kłamstwo” (analogia z literatur ą qumra ńsk ą). Jest jedynym Ewangelist ą nie stosuj ącym terminu „saduceusze”, przeciwnikami Jezusa s ą ka- płani i faryzeusze.

Teologia Jana Ewangelia Jana różni si ę ramami chronologicznymi i geograficznymi. Według niej działalno ść Chrystusa trwała dłu żej ni ż dwa lata; mówi si ę w niej o trzech Paschach (2, 23 – Jezus obchodził j ą w Jerozolimie, 6, 4 nn – nie przybył do Jerozolimy, 13, 1 nn – ostatnia Pascha Jezusa). Ró żni si ę te ż zało żeniami teologicznymi. Ró żni si ę tak że tym, że synoptycy oddaj ą judaizm palesty ński, natomiast czwarta Ewangelia oddaje raczej judaizm hellenistyczny, reprezentowany np. przez gmin ę w Qumran. Jezus tej ewangelii jest jednocze śnie ludzki i boski. Jezus jest Logosem, odwiecznym Słowem Bo żym. Głównym celem napisania tej ewangelii była walka z doketyzmem. Wskazuj ą na to: „Słowo stało si ę ciałem” (1, 14); „jeden z żołnierzy włóczni ą przebił Mu bok i natychmiast wypłyn ęła krew i woda” (19, 34), po czym autor zaznacza: „Za świadczył to ten, który to widział, a świadectwo jego jest prawdziwe. On wie, że mówi prawd ę, aby ście i wy uwierzyli” (19, 35); tak że passus z niewiernym Tomaszem (20, 25-27), który ko ńczy si ę uwag ą Jezusa: „Uwierzyłe ś, poniewa ż Mnie ujrzałe ś. Błogo- sławieni ci, którzy nie widzieli, a uwierzyli” (20, 29). Cel napisania tej ewangelii zostaje zreszt ą wy- jawiony w 20, 31 gdzie stwierdza, i ż wszystko to zostało zapisane, „aby ście wierzyli, że Jezus jest Chrystusem, Synem Boga i aby ście wierz ąc mieli życie w imi ę Jego”. Celem drugorz ędnym jest uzu- pełnianie synoptyków. Autor usiłuje wyznaczy ć lini ę ł ącz ącą historycznego Jezusa z Chrystusem Ko ścioła, wykazuj ąc ich identyczno ść . Ci ągło ść pomi ędzy Jezusem wcielonym a Chrystusem obecnym w Ko ściele objawia si ę przede wszystkim w obietnicy zesłania Ducha Świ ętego. Świat Janowy charakteryzuje si ę podziałem na światło ść i ciemno ść , życie i śmier ć. Walka mi ę- dzy światło ści ą a ciemno ści ą jest cz ęś ci ą składow ą historii zbawienia i rozgrywa si ę wewn ątrz czło-

135

wieka, w jego poszukiwaniu prawdy i światła. Prawda, światło ść i życie zostały przyniesione z góry przez Syna, lecz s ą udzielane, dlatego poniewa ż stanowi On jedno ść z rodzajem ludzkim, który mo że przez Niego wkroczy ć do Bo żej sfery. Uto żsamiaj ąc Jezusa z twórczym Słowem Bo żym, Jan przedstawia Go, jako objawiciela Boga. Objawienie udzielone przez Słowo daje poznanie Boga. Wcielenie stanowi pocz ątek. Musi ono znale źć wypełnienie w dziele, dla którego Syn został posłany na świat. „Godzina” Jezusa, godzina m ęki i śmierci, jest Jego uwielbieniem. Eschatologia jest znacznej mierze ju ż zrealizowana. Jan, jako jedyny ewangelista nie zajmuje si ę opisami ko ńca świata, ani powrotu Chrystusa, ani s ądu ostatecznego. Chwała Chrystusa ju ż jest ujawniona (1, 14; 2, 11; 11, 4. 40); zbawienie ju ż jest dokonane (5, 24); świat jest ju ż os ądzony (3, 18- 19), a ksi ążę tego świata ju ż odrzucony (12, 31; 16, 33). W chwili śmierci Jezusa osi ągni ęty został szczytowy punkt historii (Chrystus został wywy ższony). Ale i czwarta Ewangelia zna koniec świata i kilkakrotnie powraca do dnia ostatecznego, w któ- rym Chrystus dokona ć ma zmartwychwstania wszystkich ludzi (5, 28; 6, 39. 40. 44. 54). Ale i tu poło- żony jest nacisk na antycypacj ę tej zapowiedzi, poniewa ż Chrystus jest zmartwychwstaniem i życiem (11, 23-26). Czwarta Ewangelia opisuje siedem cudów Jezusa. Janowe opisy cudów tym ró żni ą si ę od opi- sów synoptyków, że Jezus niemal po ka żdym cudzie spotyka si ę z osob ą uzdrowion ą b ądź odwiedza miejsce, w którym cud został dokonany. Przybywa do Kany, gdzie uczynił z wody wino (4, 46). Spo- tyka człowieka uzdrowionego przy sadzawce Betesda (5, 14). Pi ęciotysi ęczny tłum który nakarmił chlebem i ryb ą spotyka ju ż na drugi dzie ń (6, 22 nn). Ślepego od urodzenia, którego uzdrowił, spotyka po tym jak go wył ączyli Żydzi (9, 35). Na sze ść dni przed Pasch ą przybywa do Betanii, do domu Ła- zarza, którego wskrzesił z martwych (12, 1-2). Po swoim zmartwychwstaniu ukazuje si ę uczniom swoim (20, 19-29). Jedynym wyj ątkiem jest uzdrowienie syna dworzanina z Kafarnaum (4, 46-54), jakkolwiek Jezus odwiedza Kafarnaum (6, 24. 59). Czwarta Ewangelia jest ewangeli ą miło ści. Bóg umiłował świat (3, 16), miłuje Chrystusa (3, 35; 15, 9), Chrystus miłuje swoich a ż do śmierci (13, 1), a chrze ścijanie otrzymali nakaz wzajemnego miłowania si ę (13, 34). Miło ść jest istot ą uczniostwa, tre ści ą chrze ścija ńskiego powołania. Specjaln ą rol ę w chrystologicznym procesie zbawienia odgrywa Paraklet, wyst ępuj ący tylko w pismach Janowych. Rol ą Parakleta polega na pouczaniu, na pogł ębionym przypomnieniu nauk Chry- stusowych – „wprowadzi we wszelk ą prawd ę” (16,13). Paraklet jest gwarantem zbawienia, gwarantem Bo żej obecno ści w ko ściele. Jest równie ż tym, który informuje świat o grzechu, sprawiedliwo ści i sądzie (16,8).

Komentarze:

Carson D. A., The Gospel According to John , PNTC, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 1991. Kruse C. G., John , Wm. Eerdmans, TNTC, 2003. Morris L., The Gospel According to John , NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rap- ids 1971.

136

Dzieje Apostolskie

Ksi ęga ta nie ró żni si ę od Ewangelii ani intencj ą, ani form ą literack ą. Ewangelia Łukasza i Dzie- je Apostolskie to dwie cz ęś ci tej samej ksi ęgi. Jej tre ść to tak że ευαγγελιον . Od Ewangelii ró żni si ę tylko tym, że tamte mówi ą o dziejach Jezusa, natomiast Dzieje Apostolskie mówi ą o działalno ści dwóch apostołów: Piotra i Pawła (do 12, 19 – dzieje Piotra, od 12, 20 – dzieje Pawła). S ą te ż wzmianki o Jakubie Młodszym i Starszym, o Janie Apostole, Szczepanie, Filipie, Barnabie, Marku i Apollo- sie. Dzieje Apostolskie opowiadaj ą o działalno ści tych ludzi, którzy przyczynili si ę do rozszerzenia chrze ścija ństwa. Tre ść ksi ęgi zawarte s ą w słowach „B ędziecie moimi świadkami w Jeruzalem, w całej Judei, w Samarii i a ż po kra ńce ziemi” (Dz 1,8). Treść ksi ęgi:

1, 1-11 – prolog i wniebowst ąpienie Jezusa 1, 12-26 – Powołanie dwunastego apostoła 2, 1-47 – zesłanie Ducha Świ ętego i kazanie Piotra 3, 1-11 – uzdrowienie chromego 3, 12-26 – kazanie Piotra w świ ątyni 4,1 – 5,42 – Piotr i Jan dwukrotnie przed Rad ą 6,1-7 – wybór siedmiu diakonów 6, 8 – 7,60 – działalno ść Szczepana i jego śmier ć 8, 1-40 – chrze ścija ństwo dociera do Samarii i Etiopii 9, 1-31 – nawrócenie Pawła 9,32 – 11,18 – działalno ść Piotra 11,19-30 – chrze ścija ństwo dociera do Antiochii 12,1-19 – Herod wi ęzi Piotra 12,20-25 – śmier ć Heroda 13,1 – 14,27 – I podró ż misyjna Pawła 15,1-35 – Sobór apostolski 15,36-41 – rozstanie Pawła z Barnab ą 16,1 – 21,14 – II podró ż misyjna Pawła 21,15 – 23,22 – Paweł uwi ęziony w Jerozolimie 23,23 – 26,32 – Paweł wi ęziony w Cezarei 27,1-44 – podró ż morska Pawła 28,1-16 – Paweł na Malcie i dalsza jego podró ż do Rzymu 28,17-31 – Paweł w Rzymie

Autorem Dziejów jest ten sam, co autor Ewangelii Łukasza . Świadcz ą o tym liczne, si ęgaj ące połowy II wieku świadectwa tradycji, a tak że zredagowane w 1. os. liczby mn. fragmenty (16, 10-17; 20, 5-21, 18; 21, 7-28, 16), które wskazuj ą, i ż autor relacjonuje podró że, których był naocznym świadkiem, a według Listów Pawła (Kol 4, 14; Flm 24) tylko jeden spo śród współpracowników Pawła mógł te wła śnie cz ęś ci podró ży opisa ć – Łukasz. Harnack powstanie ksi ęgi datował na lata 60-64. Ksi ęga musiała powsta ć po dwuletnim uwi ęzieniu Pawła w Rzymie („I pozostał przez całe dwa lata” – 18,30), a wi ęc po roku 63 ( terminus post quem ). Terminus ante quem wyznacza Klemens Rzymski, który nawi ązuje do Dziejów w swoim Li ście do Koryntian (43, 3-4 – Dz 1, 4; 2, 1-2; 6, 1. 6; 137

14, 23). Łukasz, pomimo i ż był współpracownikiem Pawła, nie znał zbioru Listów Pawła (znał go ju ż Klemens Rzymski i autor 2 Listu Piotra ). Łukasz nie czyni najmniejszej wzmianki o wielkiej kl ęsce narodowej, jak ą było dla Żydów zburzeniu Jerozolimy i świ ątyni w 70 roku. Łukasz nie czyni te ż żad- nej aluzji do śmierci Pawła, a ta nast ąpiła w latach 64-74. Słownictwo Dziejów Apostolskich obejmuje 2038 słów, z czego 478 to hapax legomena (23,45%). Z czego znaczna cz ęść przypada na rozdziały 27-28. 90% Łukaszowego słownictwa znajduje si ę w Septuagincie. Pomimo zauwa żalnych wpływów attystycznych i semickich j ęzyk Łukasza to „koine dialektos” z czasów Łukasza i jest to literacka „koine”. Arameizmy i latynizmy, jakkolwiek obecne, nie nale żą do licznych ani ra żą cych. Dzieje cytuje Ignacy Antioche ński w swoim Li ście do Magnezjan (5, 1 – Dz 1, 25) oraz w Li- ście do Smyrne ńczyków (3, 3 – Dz 10, 41). Polikarp nawi ązuje do Dziejów w swoim Li ście do Filipian (1, 2 – Dz 2, 24). Świadectwa te pochodz ą z I połowy II wieku. Akcja Dziejów rozpoczyna si ę w Jerozolimie, nast ępnie przesuwa si ę na północ do Damaszku i Antiochii, a pó źniej na zachód do Efezu i Koryntu by zako ńczy ć w Rzymie. Jest jednak przy tym kilka powrotów do miast, które wcze śniej odgrywały decyduj ącą rol ę. S ą powroty do Jerozolimy, s ą tak że powroty do Antiochii, z chwil ą gdy ta przestała odgrywa ć główn ą rol ę, ale po ka żdym takim powrocie akcja przenosi si ę jeszcze dalej na zachód coraz bardziej oddalaj ąc si ę od swego źródła. Oddaje to w du żym stopniu malej ącą rol ę Jerozolimy w historii chrze ścija ństwa, a wzrastaj ącą miast greckich i Rzymu, a tak że malej ącą rol ę żydowskiego elementu w łonie Ko ścioła, a wzrastaj ącą poga ńskiego (greckiego i rzymskiego). Pocz ątkowo ewangelia głoszona była tylko Żydom. Piotr, który odwiedził dom Korneliusza musiał tłumaczy ć si ę przed judaistami (11, 17). „Tak wi ęc i poganom dał Bóg opa- mi ętanie ku życiu” – my śl ta przyszła jak nieoczekiwane odkrycie (11, 18). Nawróconych pogan trak- towano jako Żydów (21, 20), próbowano te ż zmusi ć ich do obrzezania i przestrzegania innych naka- zów Moj żeszowego Prawa. Zwołany został specjalny sobór w tej sprawie. Zdecydowano, by nie na- kłada ć na nawróconych pogan jarzma, którego sami Żydzi nie mogli nigdy unie ść (15, 10). Ksi ęga ko ńczy si ę zwróconym do Żydów ostrze żeniem, że teraz poganom b ędzie zwiastowana ewangelia (28, 28). Zwracaj ą uwag ę pewne ró żnice zachodz ące pomi ędzy partiami relacjonuj ącymi działalno ść apostoła Pawła, a pozostałymi cz ęś ciami ksi ęgi. Tylko w tych tekstach nauka Chrystusa okre ślana jest „drog ą”, „drog ą Pa ńsk ą” (9, 2; 13, 10; 16, 17; 18, 25. 26; 19, 9. 23; 22, 4; 24, 14. 22). W 14, 16 mowa jest o tym, że za minionych pokole ń Bóg pozwalał poganom chodzi ć własnymi drogami. Ponadto w 2, 28 jest mowa o „drogach życia”, ale jest to cytat z Ps 16, 11. Teologia Dziejów Apostolskich odzwierciedla fazy stopniowej hellenizacji chrze ścija ństwa; najpierw w środowisku judaistycznym przez przygotowanie ekspansji misyjnej, nast ępnie w nowym ośrodku w Antiochii, gdzie chrze ścija ństwo wzbogaciło si ę w religijne przemy ślenia hellenizmu. Ujawniło to swoist ą koncepcj ę historii, widzianej jako czas Izraela (obietnicy) i czas Ko ścioła (wypeł- nienia). Działalno ść trzeciej osoby Bo żej została w Dziejach tak mocno wyeksponowana, że ju ż Eku- meniusz nazwał j ą ewangeli ą Ducha Świ ętego. Duch ten jest darem (2, 38; 8, 15; 10, 45. 47; 15, 8; 19, 6), przyobiecanym przez Jezusa (1, 4-8) i zesłanym w 50-tym dniu po Jego zmartwychwstaniu (2, 1- 47). Przebywa On w Ko ściele Chrystusa zast ępuj ąc Go niejako. Działalno ść Ducha jest ró żnorodna. 138

Charyzmaty s ą jawnym wyrazem Jego działalno ści i obecno ści w Ko ściele. Posiadanie Ducha nale ży do wewn ętrznego uposa żenia, o które mo że si ę ubiega ć ka żdy chrze ścijanin. Jednym ze świadectw posiadania Ducha jest dar j ęzyków, które zwykle otrzymuje si ę w wyniku chrztu w Duchu Świ ętym (2, 2-4; 10, 44-46; 11, 15-17; 19, 6; por. 8, 17). W XX wieku Dzieje Apostolskie , zwłaszcza rozdział 2 i 10, przyczyniły si ę do powstania ruchu pentekostalnego. Centraln ą my ślą Dziejów jest powszechno ść zbawienia. Zbawienie nie jest zarezerwowane tylko dla Żydów, ale i dla pogan. Łukasz jest jednak zwolennikiem predestynacji, w ewangeli ę wierz ą wył ącznie przeznaczeni do życia wiecznego („Pan pomna żał liczb ę tych, którzy mieli by ć zbawieni” – 2, 47; τεταγενοι εις ζωην αιωνιον – 13, 48). Dzieje nie mają zako ńczenia, co sugeruje to, że autor nie zd ąż ył uko ńczy ć swego dzieła.

Komentarze:

Bruce F. F., The Book of Acts , NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 1988.

Listy Pawła

Listy apostolskie s ą nowym gatunkiem literackim nie wyst ępuj ącym przedtem w literaturze. Maj ą charakter poucze ń i zwykle s ą pisane do wspólnot, ni ż do pojedynczych osób. Dokonuj ą oceny duchowego stanu posiadania. Listy s ą wyrazem zapotrzebowania ówczesnego Ko ścioła, który cierpiał na brak pism i jasnych wskazówek co do artykułów wiary, a tak że etycznych wymogów i obowi ązków jakie nale ży nało żyć na swoich wiernych. Świe żo pozyskani do Ko ścioła poganie mieli mgliste poj ę- cie o tym w co wierz ą, jak i swoich obowi ązkach wynikaj ących z faktu przyj ęcia wiary. Poniewa ż doktryna była jeszcze niedookre ślona mno żyły si ę bł ędnowiercze pogl ądy. Wszystko to zagra żało Ko ściołowi. Wi ększo ść Listów wyszła spod r ęki Pawła, b ądź r ęki którego ś z jego uczniów, jest ich w sumie czterna ście ( Corpus Paulinum ). Listów powszechnych (katolickich) jest siedem, tak że 2 i 3 rozdział Apokalipsy stanowione s ą przez listy (siedem). Ten gatunek literacki kontynuowany był przez ojców apostolskich (listy Klemensa, Ignatiana, Polikarpa, Barnaby). A ż do XIX wieku nikt nie podwa żał Pawłowego autorstwa (za wyj ątkiem anonimowego Listu do Hebrajczyków ). Około roku 1840 Ferdi- nand Christian Baur tylko cztery listy uznał za Pawłowe, tzw. „listy wielkie” (Rz, 1 Kor, 2 Kor, Ga). Hilgenfeld (1875) i H. J. Holtzmann (1885) doliczyli jeszcze: Flm, 1 Tes, Flp. Autentyczno ść tych listów uznał Bultmann i jest to lista minimalna. Autorstwo pozostałych listów pozostaje przedmiotem sporów. W Listach Pawła wyst ępuje 32 300 wyrazów (w NT – 137 320 wyrazów), 2648 słów (795 sobie tylko wła ściwych – 30,02 %).

List do Hebrajczyków – 169 słów sobie tylko wła ściwych List do Rzymian – 113 słów sobie tylko wła ściwych I List do Koryntian – 109 słów sobie tylko wła ściwych II List do Koryntian – 99 słów sobie tylko wła ściwych

139

listy wi ęzienne – 111 słów sobie tylko wła ściwych listy pasterskie – ok. 100 słów sobie tylko wła ściwych

Cech ą Pawła jest nieco rzadsze stosowanie και ni ż przez innych autorów NT. U żyty został 1529 razy i stanowi to 17,08% NT, tymczasem listy jego stanowi ą prawie 25% NT. Na pocz ątku listów zdania s ą dłu ższe i o spokojnym rytmie. Pod koniec listu zdania staj ą si ę krótkie, lapidarne, jakby autor chciał jeszcze wiele powiedzie ć, a bał si ę, że nie starczy, mu czasu. Cz ęstym zjawiskiem jest paralelizm, zwłaszcza w formie antytezy w układzie słów, zda ń, a nawet całych partii zda ń. Cz ęsto stosowanymi s ą antytezy słów: śmier ć i zmartwychwstanie, wiara i uczynki, litera i duch, wiedza i m ądro ść , ciało i duch etc. Ch ętnie stosowany jest układ stylistyczny zwany chiazmem, metonimia, pleonazm i gradacja. Paweł 87 razy cytuje ST, na ogół za LXX. J ęzyk LXX był najbardziej naturalnym sposobem wypowiadania się Pawła. Wi ększo ść listów posiada swego współautora. Tymoteusz jest współautorem sze ściu listów – 2 Kor, Flp, Kol, 1 Tes, 2 Tes, Flm. Sostenes jest współautorem jednego listu – 1 Kor, Sylwan dwóch – 1 i 2 Tes. Sze ść listów nie ma współautora – Rz, Ga, Ef, 1 Tm, 2 Tm, Tt, 1 i 2 Tes maj ą a ż trzech współautorów – Paweł, Sylwan i Tymoteusz. Tylko 2 Kor ko ńczy si ę formuł ą trynitarn ą (13, 13), dwa listy ko ńcz ą si ę formuł ą binarn ą (Rz, Ef), pozostałe formuł ą nawi ązuj ącą tylko do jednej z osób Trójcy: „Łaska Pana naszego Jezusa Chry- stusa…” (Ga, 1 Tes, 2 Tes, Flm), „Łaska Pana Jezusa Chrystusa…” (1 Kor, Flp), „Łaska niech b ędzie z wami” (Kol, 1 Tm, 2 Tm), „Łaska niech b ędzie z wami wszystkimi” (Tt, Hbr), „Bogu niech b ędzie chwała na wieki” (Rz).

List do Galacjan

Galacja jest historyczn ą krain ą w centrum Azji Mniejszej. Krain ę t ę zaj ęły wojownicze plemiona celtyckie, które opu ściły Gali ę i w 279 roku przed Chr. dotarły do Azji Mniejszej. Zaj ęte przez nie tereny nazwano Galacj ą. Paweł przybył tu podczas swojej I podró ży misyjnej. Tre ść listu:

1, 1-5 – prolog 1, 6 – 2, 21 – Paweł broni swojej ewangelii 3, 1-24 – zbawia wiara a nie prawo 3, 25 – 4, 31 – synostwo Bo że 5, 1-15 – wolno ść chrze ścija ńska 5, 16-26 – przeciwie ństwo ciało – duch 6, 1-10 – napomnienia 6, 11-18 – epilog

Wi ększo ść biblistów datuje powstanie Listu do Galacjan na rok 53, a wi ęc po Soborze Apostol- skim. Trudno im si ę pogodzi ć z faktem, by Paweł sam w tak wa żnej sprawie dokonał arbitralnej decyzji, nie czekaj ąc na ustalenia apostołów i innych przedstawicieli Ko ścioła. Paweł jednak nigdy nie

140

powoływał si ę na opinie innych apostołów, nauczycieli, czy proroków. W ko ńcu jest apostołem i pisze jako natchniony autor. Sam przecie ż stwierdził, że nie radził si ę ciała ani krwi (Ga 1, 16), a Bóg nie ma wzgl ędu na osob ę (Ga 2, 6). Istniej ą powa żne argumenty na rzecz powstania tego listu jeszcze przed Soborem Apostolskim:

– List do Galacjan mówi tylko o dwóch wizytach Pawła w Jerozolimie po jego nawróceniu (Ga 2, 1), natomiast według Dziejów Ap ostolskich Sobór Apostolski winien by ć trzeci ą jego wizy- tą; – drugie przybycie Pawła do Jerozolimy, nast ąpiło „po czternastu latach” (Ga 2, 1 nn), a wi ęc ok. 44 roku – rok śmierci Heroda Antypasa, śmier ć ta opisana jest w Dz 12, 23 i miała miejsce podczas drugiej wizyty Pawła w Jerozolimie – Dz 12, 25 (por. Dz 11, 29-30); – druga wizyta w Jerozolimie nast ąpiła na wskutek objawienia (Ga 2, 2), a to mo żna uzgodni ć z proroctwem Agabusa (Dz 11, 28); – Ga 2, 10 wspomina o nakazie pami ętania o ubogich, Dz 11,29 mówi o podj ęciu decyzji udzielenia pomocy dla chrze ścijan z Judei; nie ma dowodów by Sobór Apostolski zajmował si ę podobnymi sprawami; – Ga 2, 9 wspomina Jakuba, którego ści ęcie zostało opisane w Dz 12, 2; – Dz 15, 1. 24 nadmienia o judaistach z Jerozolimy, dobrze odpowiada „fałszywym braciom” z Ga 2, 4; – Dz 15, 2 mówi o powstaniu sporu mi ędzy judaistami a Pawłem i Barnab ą, wi ęc Paweł nie czekaj ąc na rozstrzygni ęcia Soboru Apostolskiego ju ż zaj ął okre ślone stanowisko w tej sprawie; – jak wynika z Listów do Koryntian , w przypadku zaistnienia problemów Paweł reagował natychmiast, w ątpliwe wi ęc, by równie ż w tym przypadku zwlekał i czekał na rozstrzygni ęcie soborowe; – w Li ście do Galacjan nie ma żadnych odniesie ń do ustale ń soboru, gdyby Paweł pisał po soborze prawdopodobnie powołałby si ę na te ustalenia, bo umocniłoby to jego argumentację.

Jedynie Ga 4, 13 zdaje si ę temu zaprzecza ć, wynika ze ń, i ż Paweł był w Galacji dwukrotnie, a Dzieje wzmiankuj ą o jednym pobycie Pawła w Galacji przed Soborem, więc drugi pobyt powinien wypada ć na II w ędrówk ę misyjn ą, ale Dzieje pomijaj ą milczeniem wiele szczegółów z życia Pawła (np. nie ma w nich wzmianki o uwi ęzieniu efeskim). Zreszt ą w trakcie I podró ży misyjnej Paweł dwukrotnie odwiedził Perge, Antiochi ę Pizydyjsk ą, Ikonium i Listr ę. Tak wi ęc drugi pobyt w Galacji mo żna umie ści ć na czas I podró ży misyjnej. Tak wi ęc List do Galacjan został napisany w latach 48- 49, na krótko przed Soborem Apostolskim i zapewne jeszcze przed decyzj ą jego powołania. Jednak wi ększo ść współczesnych biblistów opowiada si ę za pó źniejszym datowaniem tego listu (53 rok). W rzeczywisto ści jedynym powodem, dla którego katoliccy i niektórzy protestanccy autorzy powstanie Listu do Galacjan datuj ą po Soborze Apostolskim, jest ten, i ż trudno im pogodzi ć si ę z tym, by Paweł, który nawet nie wchodził do kolegium Dwunastu, podejmował w tak wa żnej sprawie sam decyzj ę nie czekaj ąc na oficjalne orzeczenie urz ędu nauczycielskiego Ko ścioła. Czy jest to podobne do Pawła? W Ga 2, 6 mo żemy przeczyta ć: „Czym oni byli niegdy ś, nic mnie to nie obchodzi, Bóg nie ma wzgl ędu na osob ę”.

141

List zawiera szereg danych, które pochodz ą z tekstu Septuaginty : – Pismo nie mówi: I potomkom – jako wielu, lecz o jednym: I potomkowi twemu, a tym jest Chrystus (3, 16) – Testamentu uprzednio uprawomocnionego nie uniewa żnia Prawo, które zostało nadane czte- rysta trzydzie ści lat pó źniej (3, 17) – Góra Synaj w Arabii (4, 25) List do Galacjan przeciwstawia Stare Prawo Nowemu Prawu. Pierwszy uto żsamia z niewol ą, drugi z wolno ści ą. Zbawienia nie uzyska si ę dzi ęki uczynkom. Przeciwnikami Pawła byli Żydzi lub prozelici, którzy przyj ęli chrze ścija ństwo, ale w dalszym ci ągu zamierzali przestrzega ć przepisy Prawa (przede wszystkim nakaz obrzezania), a Jerozolim ę uwa żali za centrum kultowe. Jednym z powodów, dla których Galacjanie zamierzali si ę obrzeza ć, była świadomo ść , że dzi ęki temu mog ą unikn ąć prze śladowa ń (Ga 6, 12). Teologi ę Listu do Galacjan charakteryzuje chrystocentryzm. Bóg objawił swego Syna i przez Niego odkupił świat. Chrystus sam jest źródłem usprawiedliwienia, łaski i świ ęto ści, zjednoczenie z Nim dokonuje si ę przez wiar ę i chrzest, a jedno ść ta czyni człowieka synem Bo żym (3, 26-27). Chry- stus jest najwy ższym prawodawc ą, a istot ą Jego prawa jest przykazanie miło ści (6, 2). W Chrystusie wypełniły si ę wszystkie dane Abrahamowi obietnice. Drugi teologiczny temat listu dotyczy usprawiedliwienia z wiary. Wiara jest przyj ęciem objawionej ewangelii (1, 12. 23), życie wiar ą oznacza jedno ść z Chrystusem (2, 20), a widzialnym zna- kiem wiary jest wypływaj ąca z ducha miło ść (5, 6), która jest uwolnieniem od uczynków ciała, czyli zła. Nauka Pawła o usprawiedliwieniu przez wiar ę opiera si ę na dwóch cytatach z ST – według LXX – Hab 2, 4 ( Sprawiedliwy z wiary żyć b ędzie ) i Rdz 15, 6 (Abraham uwierzył Bogu i poczytano mu to ku usprawiedliwieniu). Ewangeli ę Paweł wyprowadza jeszcze z danej Abrahamowi obietnicy: Będą w tobie błogosławione wszystkie narody (Rdz 12, 3 – LXX; cytowany w Ga 3, 8). Wobec tego Ewange- lia jest starsza od Prawa danego w 430 lat pó źniej (wpływ LXX) i nie mogła by ć przeze ń uniewa żnio- na (Ga 3, 17) 329 . Prawo zostało dane tylko po to, aby poinformowa ć człowieka o jego grzechu (3, 19) i prowadzi do Chrystusa (3, 24). List do Galacjan ujawniaj ąc konflikt antioche ński (2, 11-14), akcentuje wła ściw ą postaw ę ewangelizacyjn ą. Wiara powinna by ć szczera i bezkompromisowa. Paweł nie uznaje zasady „cel uświ ęca środki”. List do Galacjan odegrał wa żną rol ę w XVI wieku.

Komentarze:

F. F. Bruce, The Epistle to the Galatians , NIGTC, Wm. B. Eerdmans Publishing, Grand Rapids 1982. R. Y. K. Fung, The Epistle to the Galatians , NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing, Grand Rapids 1988. R. N. Longenecker, Galatians , WBC, Nelson Reference 1990.

329 Dla Greków to, co było starsze uchodziło za wa żniejsze. 142

Listy do Tesaloniczan

1 List stosuje 366 słów na ogóln ą liczb ę 1472 wyrazów. 19 słów nie wyst ępuje w Nowym Te- stamencie poza tym listem. 146 słów s ą wspólne z 2 Listem do Tesaloniczan . 2 z listów stosuje 250 terminów na ogóln ą liczb ę 824 wyrazów, z czego tylko 10 nie wyst ępuje w NT poza tym listem. Wy- ra żeń, których poza 1 i 2 Tes nie spotykamy u Pawła, jest 59 (22 przypada na 1 list, 32 na 2 list). 146 wyrazów jest wspólnych dla obu listów, 142 znajduje si ę w wielkich Listach Pawła, 2 w Listach wi ę- ziennych, 2 u Łukasza 330 . Do charakterystycznych zwrotów nale żą : „składa ć Bogu dzi ęki”, „Bóg świadkiem”, „Ewangelia Chrystusa”, „Ewangelia nasza”. Wyra żenia wspólne dla obu listów, nie spotykanych u Pawła: „słowo Pana” (1 Tes 1,8; 4,15; 2 Tes 3,1), „noc ą i dniem” (1 Tes 2,9; 2 Tes 3,8), „i dlatego” (1 Tes 2,13; 2 Tes 2,11), „sam za ś Bóg” (1 Tes 3,11; 2 Tes 2,16), „módlcie si ę za nas” (1 Tes 5,25; 2 Tes 3,1). Paweł ch ętnie stosuje paralelizm antytetyczny, który jest często stosowany we wszystkich jego listach. „Nie tylko słowem, ale tak że w mocy i w Duchu Świ ętym” (1 Tes 1,5), utrapienie – rado ść , słowo ludzkie – słowo Bo że (2,13), nieczysto ść – świ ęto ść (4,7), „my, którzy żyjemy” – „ci, którzy zasn ęli” (4,15), pokój i bezpiecze ństwo – zagłada (5,3), ucisk – odpocznienie (2 Tes 1,6), zgin ąć – zbawi ć (2,10), wróg – brat (3,15).

1 List do Tesaloniczan Tesalonika była stolic ą rzymskiej prowincji Macedonii, na mocy specjalnego przywileju Augu- sta było ono miastem wolnym. Jako port morski i jako stacja podró żna przy wielkiej Via Egnatia , prowadz ącej z Dyrrachium do Bizancjum, Tesalonika była kwitn ącym o środkiem handlowym, z lud- no ści ą kosmopolityczn ą. Miała ustrój demokratyczny, a jej główni urz ędnicy nosili tytuł „politar- chów” (Dz 17, 6). Paweł odwiedził Tesalonik ę po raz pierwszy podczas II podró ży misyjnej. Towarzyszył mu wtedy Sylas. Obaj misjonarze najpierw zwrócili si ę do Żydów. Nauczaniem pozyskał wielu pogan zwi ązanych z synagog ą i niemało wpływowych kobiet. Rozj ątrzeni Żydzi podburzyli tłum przeciw kaznodziejom. Bracia nakłonili Pawła i Sylasa do wymkni ęcia si ę noc ą do Berei. Paweł niedługo po- został w Berei, wkrótce pojechał do Aten. Niepokoj ąc si ę o los ko ścioła w Tesalonice, wysłał tam Tymoteusza (1 Tes 3, 1 n). Tymoteusz wrócił do Pawła, znajduj ącego si ę ju ż w Koryncie, z pociesza- jącymi wie ściami. Tre ść listu:

1, 1-10 – pozdrowienie i dzi ękczynienie 2, 1-20 – praca Pawła i trudno ści 3, 1-13 – misja Tymoteusza 4, 1-12 – napomnienia 4, 13 – 5,11 – o zmartwychwstaniu i Paruzji 5, 12-28 – ko ńcowe napomnienia

Pierwszy list do Tesaloniczan został napisany, zaraz po powrocie z Tesaloniki Tymoteusza (1

330 R. Morgenthaler, Statistik des Neutestamentlichen Wortschatzes , Zürich – Frankfurt a. Main 1958. 143

Tes 3,6), prawdopodobnie w Koryncie, dok ąd obaj przybyli z Macedonii (Dz 18,5) 331 . Dzi ęki frag- mentom listu Klaudiusza do miasta Delf, wiadomo że Galio pełnił urz ąd prokonsula Achai w roku 52. Tak wi ęc list mógł by ć napisany albo w ko ńcu 50, albo na pocz ątku 51 roku. Powodem napisania listu były wiadomo ści przekazane Pawłowi przez Tymoteusza. Jego naczelnym tematem jest Paruzja. W odpowiedzi na nurtuj ący gmin ę problem udziela po- cieszaj ących słów odno śnie losu braci, którzy „zasn ęli” (4,13-18). Paweł nawołuje te ż do przygotowania si ę do tego wydarzenia. Nawołuje do „utrzymania swego ciała w czysto ści” (4,4). „Bóg powołał nie do nieczysto ści, lecz do u świ ęcenia” (4,7). Wkrótce powróci Chrystus nagle, jak złodziej w nocy . Paweł wzywa do oczekiwania i odpowiedniego przygotowania si ę na dzie ń Paruzji (5,23). Tesaloni- czanie zrozumieli ten list, jako zach ętę do zaprzestania pracy i skoncentrowaniu na przygotowywaniu si ę do tej tak wa żnej chwili. 1 do Tesaloniczan jest cytowany w Didache, aluzje do ń czyni Ignacy Antioche ński i Pasterz Hermasa. Jako Pismo Świ ęte cytuje go Ireneusz, Tertulian, Klemens Aleksandryjski i Orygenes. Au- tentyczno ść listu nigdy nie była kwestionowana, uznaje go Marcjon, wymienia Fragment Muratoriego.

2 List do Tesaloniczan 2 List do Tesaloniczan został napisany rok po pierwszym, a wi ęc w 51 albo 52 roku. Drugi list w 2, 13-17 niemal powtarza 1 Tes 3, 7-13. Tre ść listu:

1, 1-5 – prolog 1, 3-12 – sąd Bo ży 3, 1-12 – kiedy nast ąpi Paruzja 2, 13 – 3, 5 – potrzeba wzajemnego wsparcia modlitewnego 3, 6-15 – obowi ązek pracy 3, 16-18 – ko ńcowe błogosławie ństwo.

Pierwszy list został źle zrozumiany, rychły powrót Chrystusa zach ęcił Tesaloniczan do zanie- dbywania, czasem mo że nawet do zaniechania codziennych obowi ązków, a tak że do nieróbstwa. W zwi ązku z tym Paweł wystosował do nich nast ępny list, w którym aby unikn ąć dalszych nieporozu- mie ń te same my śli wyra ża innymi słowami. List ten koncentruje si ę na znakach poprzedzaj ących Paruzj ę. Paruzja nie nast ąpi a ż tak pr ędko jak my ślą Tesaloniczanie, musi si ę jeszcze przed ni ą dokona ć wiele rzeczy. Musi jeszcze przyj ść odst ępstwo i pojawi si ę „bezbo żnik” (Antychryst). Ponadto nie wystarczy czeka ć na Paruzj ę, nale ży jeszcze odpowiednio do niej si ę przygotowa ć. List wzywa te ż Tesaloniczan do pracy (3, 11), tych Tesaloniczan, którzy przestali pracowa ć prawdopodobnie ze wzgl ędu na blisko ść Paruzji. Aluzje do listu czynione s ą przez Polikarpa i Justyna. Uznaje go Marcjon, wymienia go Frag- ment Muratoriego.

331 Według kolofonów Kodeksu Watyka ńskiego i Aleksandryjskiego zarówno 1 Tes jak i 2 Tes zostały napisane w Atenach. Inne r ękopisy maj ą to w nagłówkach. Tego te ż zdania byli Teodoret i Pelagiusz. Bł ąd powstał na wskutek bł ędnej interpretacji 1 Tes 3, 1n (Tymoteusz został wysłany do Tesaloniki z Aten, ale wró ćił do Koryntu). Minuskuł 474 podaje w nagłówku „z Koryntu”. 144

Komentarze:

Fee G., The First and Second Letter to the Thessalonians , NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing, Grand Rapids 2009. Morris L., The First and Second Epistles to the Thessalonians , NICNT, Wm. B. Eerdmans Publish- ing, Grand Rapids 1991. Wanamaker Ch. A., The Epistles to the Thessalonians , NIGTC, Wm. B. Eerdmans Publishing, Grand Rapids 1990.

1 List do Koryntian

Korynt, bogate miasto greckie o dwóch portach, zało żone w IX wieku p.n.e. przez Dorów, zbu- rzone w 146 przez Mummiusa, a odbudowane w 46 za Juliusza Cezara. Korynt był o środkiem handlowym o charakterze kosmopolitycznym. Spotykały się tu wszystkie ówczesne religie i filozofie. Ko ściół w Koryncie, zało żony został przez Pawła podczas jego II w ędrówki misyjnej (Dz 18, 1-3), w 51 roku, podczas prokonsulatu Galliona. Paweł najpierw głosił ewangeli ę w synagodze, nast ępnie po ich sprzeciwie, zwrócił si ę do pogan. Nawraca si ę jednak przeło żony synagogi, Kryspus, co musiało zaostrzy ć wrogo ść Żydów. Chrze ścija ńska wspólnota w Koryncie składała si ę w wi ększo ści z pogano- chrze ścijan (12, 2), a w mniejszo ści z judeo-chrze ścijan (7, 18). Wierni rekrutowali si ę z ni ższych warstw społecznych (1 Kor 1, 26), ko ściół liczył wielu niewolników i zaledwie kilku ludzi wykształ- conych i bogatych (7, 21). Tre ść listu:

1,1-9 – pozdrowienie i dziękczynienie 1, 10 – 3,22 – rozłam w ko ściele i jego pot ępienie 4,1 – 11,22 – pouczenia i ostrze żenia 11,23-34 – o ustanowieniu Wieczerzy Pa ńskiej 12,1 – 14,40 – ró żnorodno ść darów w ko ściele 15,1-58 – o zmartwychwstaniu 16, 1-24 – zapowied ź odwiedzin i zako ńczenie

Paweł napisał ten list z Efezu (16, 8), kiedy przygotowywał si ę do opuszczenia tego miasta, prawdopodobnie zaraz po świ ęcie Paschy (5, 7-8), gdy ż miał zamiar odpłyn ąć w dzie ń Pi ęć dziesi ątni- cy (16, 8). Prawdopodobnie była to wiosna 55 roku 332 . Współautorem jest Sostenes (1, 1). Prawdopo- dobnie, jak zdaje si ę na to wskazywa ć 5, 9 (napisałem wam …), list ten nie jest pierwszym listem napisanym przez Pawła do Koryntian, lecz drugim (pierwszy nie zachował si ę). Niektórzy egzegeci (We- iss, Goguel, Schmithals) doszukiwali si ę braku integralno ści w tre ści listu i poprzez wydzielanie i łączenie rozmaitych partii listu rekonstruowali dwa, trzy i wi ęcej listów. Walker mówił nawet o nie- Pawłowych interpolacjach. Teorie te nie znajduj ą potwierdzenia w r ękopi śmiennych świadectwach,

332 Według Harnacka w 54 roku, według Turnera w 55/56 roku, według Ramsaya w 56/57 roku, według Lightfoot, Wieseler i Lewin w 57/58 roku. 145

ani w pismach ojców Ko ścioła. Najstarsze r ękopisy Listu pochodz ą z około 200 roku. Ignacy Antio- che ński cytuje b ądź nawi ązuje do licznych partii Listu. List jest cytowany przez Polikarpa, Pasterz Hermasa oraz Klemensa Rzymskiego. List wspomina o pewnych rozbie żno ściach wewn ątrz wspólnoty. Według 1, 12 na terenie zboru działały cztery partie, z których jedna powoływała si ę na Pawła, druga na Apollosa, trzecia na Piotra, czwarta na samego Chrystusa. Partia Pawła składała si ę przede wszystkim z pierwszych chrze ścijan tego zboru, nawróconych jeszcze przez Pawła w roku 51. Partia Apollosa ukształtowała si ę zapewne pod wpływem nauki głoszonej przez Apollosa, aleksandryjskiego Żyda o wy ższym wykształceniu (Dz 19, 1). Chodziłoby wi ęc o partię obejmuj ącą przede wszystkim mniejszo ściow ą grup ę inteligencji. Partia Piotra powstała zapewne podczas pobytu Piotra w Koryncie – cho ć NT nie podaje żadnej, co do tego wzmianki – i grupowała ludzi nawróconych przez Piotra. „Partia Chrystusa” grupowała zapewne tych, którzy nie nale żeli do żadnej z dotychczas wymienionych, a którzy chc ąc uchodzi ć za lepszych nadali sobie imi ę Chrystusa. Dwie ostatnie partie były mniej liczne, na co wskazuje nie wymienienie ich w 3, 4. Wszystkie te partie zwalczały si ę mi ędzy sob ą, powoduj ąc rozłam w ko ściele. Apostoł otrzymał wiadomo ści o podziale na stronnictwa we wspólnocie korynckiej (1, 11) i był zaniepokojony gro źbą podziału. Pisze list celem przywrócenia jedno ści. Poniewa ż od tego tematu rozpocz ął swój list, dowodzi to, i ż ten wła śnie temat dał pierwsz ą pobudk ę do napisania listu. Obok tego wa żnego tematu, poruszanego w rozdziałach 1-4, znajdujemy nauk ę o zagadnieniach seksualnych (rr. 5-6), nauk ę na temat mał żeństwa (r. 7), na temat wolno ści i poszanowania „słabych w wierze” (r. 8), na temat sług ewangelii (r. 9), o kulcie i eucharystii (rr. 10-11), nauk ę o darach Ducha Świ ętego (r. 12 i r. 14); rozdział 13 jest najpi ękniejszym mówi ącym o miło ści fragmentem Biblii . Rozdział 15 jest najwa żniejszym mówi ącym o zmartwychwstaniu. List ten jest jednym z najcenniejszych, zarówno dla doktryny chrze ścija ńskiej (eucharystia, pneumatologia, zmartwychwstanie), jak i poznania życia wspólnot zało żonych przez Pawła oraz pro- blemów stwarzanych przez neofitów. List ten pozwala te ż pozna ć samego Pawła, przywódcy, który bezwzgl ędnie zwalcza bł ędy i udziela dokładnych wskaza ń.

Komentarze:

J. Weiss, Der erste Korintherbrief , KEK V, 1910. E. D ąbrowski, Listy do Koryntian , Pallottinum, Pozna ń 1965. H. Conzelmann, Der erste Brief an die Korinther , KEK, Göttingen 1969. Anthony C. Thiselton, The First Epistle to the Corinthians: a commentary on the Greek text NIGTC, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 2000. Gordon D. Fee, The First Epistle to the Corinthians , NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 2007.

List do Rzymian

List do Rzymian jest najdłu ższym spo śród wszystkich NT-owych listów i bardziej wygl ąda na

146

traktat teologiczny ni ż na list. Odegrał wielk ą rol ę w historii ko ścioła. Augustyn nawrócił si ę po lektu- rze fragmentu tego listu. Słu żył on jako bro ń Augustynowi w jego polemice z Pelagiuszem, reformato- rzy Luter i Kalwin uczynili ze ń podstaw ę dla obrony nauki o usprawiedliwieniu. Wesley nawrócił si ę po lektórze przedmowy Lutra do tego listu. W wieku XX Karol Barth rozpocz ął swoj ą działalno ść od napisania komentarza do tej wła śnie ksi ęgi. Jak na list jest nadzwyczajnie obszerny, jego tekst stanowi około 7 100 słów. Przeci ętny list Pawła zawiera około 1 300 słów. Listy Cycerona miały od 22 do 2 530 słów, listy Seneki od 149 do 4 134 słów. Prywatne listy miały od 18 do 209 słów 333 . Tre ść listu:

1, 18 – 8, 39 – usprawiedliwienie przez wiar ę 9, 1 – 11, 36 – dzieje zbawienia 12, 1 – 15, 13 – poruszaj ą zagadnienia etyczne 15, 14-29 – Paweł wyja śnia motywy swego post ępowania 15, 30-33 – pierwsze zako ńczenie 16, 1-27 – pozdrowienia dla Efezjan i drugie zako ńczenie

Pocz ątki rzymskiej wspólnoty gin ą w mrokach historii, nie ulega jednak w ątpliwo ści, że chrze- ścijanie osiedli w Rzymie w pierwszych latach działalno ści Ko ścioła. Zało żenie rzymskiego zboru nie było wynikiem zaplanowanej akcji misyjnej, lecz wynikn ęło z migracji chrze ścijan do stolicy cesarstwa. Niewykluczone, że nast ąpiło to po powrocie z Jerozolimy rzymskich Żydów (Dz 2, 10) nawró- conych przez kazanie Piotra w dniu Pi ęć dziesi ątnicy (2, 14-36). Tak wi ęc pocz ątkowo ko ściół rzymski stanowiony był przez nawróconych Żydów 334 . Pod wpływem nauki chrze ścija ńskiej musiało doj ść do tar ć w diasporze żydowskiej, w efekcie czego w roku 49 edykt cesarza Klaudiusza zarz ądził wyp ędze- nie wszystkich Żydów ze stolicy cesarstwa 335 . W nast ępstwie edyktu Klaudiusza wszyscy judeo-chrze ścijanie musieli opu ści ć Rzym, a we wspólnocie pozostaj ą jedynie nieobj ęci nakazem wygnania pogano-chrze ścijanie. Po śmierci Klaudiu- sza w 54 roku Żydzi mogli wróci ć do Rzymu, nale ży wi ęc spodziewa ć si ę, że w ich liczbie wróciła cz ęść judeo-chrze ścijan, pod których nieobecno ść charakter chrze ścija ńskiej wspólnoty mógł ulec znacznym zmianom. Ponowne ich przystosowanie si ę do tych zmian mogło by ć problematyczne i dlatego powstały pewne niepokoje i zatargi, do których Paweł czyni aluzje w 14, 1 – 15, 13. Nie jest te ż zapewne przypadkiem, że list ten zajmuje si ę głównie podwa żaniem znaczenia prawa, co byłoby zwrócone przeciwko siej ącym zam ęt judeo-chrze ścijanom, z kolei do pogano-chrze ścijan kieruje 11, 13-36 gdzie przestrzega przed wywy ższaniem si ę na Żydów. Ponadto list jest zwrócony przeciwko judaizuj ącym chrze ścijanom, którzy s ą wsz ędzie, gdzie jest głoszona Ewangelia, przenikaj ą do powstaj ących zborów, aby narzuci ć im stary Prawo. Judai ści powinni zosta ć zdemaskowani, a bł ędy ich nauczania musz ą by ć wykazane. List do Rzymian został napisany w Koryncie, pod koniec trzeciej podró ży misyjnej, przed Pas-

333 Morris L., The Epistle to the Romans , Wm. Eerdmans, Grand Rapids 1988, p. 1; A. Wikenhauser, New Testament Intro- duction , New York 1958, pp. 346-347. 334 Kolonia żydowska w Rzymie istniała od 61 a.Ch., gdy Pompejusz wprowadził do Rzymu wielu niewolników żydowskich. O potomkach tych Żydów wspomina Dz 6, 9 gdzie jest mowa o „wyzwole ńcach”. 335 Do tar ć tych mogło doj ść jeszcze za Tyberiusza, jako, że ten równie ż wyp ędzał wszystkich Żydów ze stolicy (por. Antiq . 18, 83). 147

ch ą 56 roku 336 . List wr ęczony został Febie, diakonisie z Kenchreach (16,1). Na Korynt, jako miejsce napisania listu, wskazuje wzmianka o Gajusie (Rz 16,23; por. 1 Kor 1,14). Towarzyszem Pawła przy wyruszaniu z Koryntu był Erast (Dz 20,4; por. Rz 16,23). W Koryncie zostaje poinformowany o problemach zboru rzymskiego i zapewne natychmiast przyst ąpił do napisania listu. Innym powodem napisania listu jest uprzedzenie adresatów o zamierzonej przez apostoła wizycie w Rzymie. Paweł chciał wykorzysta ć zbór rzymski, aby utworzy ć tu baz ę dla swej pó źniejszej działalno ści misyjnej na Zacho- dzie (15,24.28). Paweł ma nadziej ę, że Rzymianie dopomog ą mu w realizacji tego zamierzenia (15,24). Paweł informuje, że chce uda ć si ę do Jerozolimy (15,25). Pawłowe autorstwo tego listu nigdy nie było kwestionowane. Pewne w ątpliwo ści nasuwaj ą si ę jedynie w przypadku rozdziału 16. Czy rzeczywi ście apostoł, który przedtem nie był w Rzymie, mógłby zna ć tylu ludzi tam mieszkaj ących? Ponadto przynajmniej niektóre z tych osób przebywały w owym czasie w Azji Mniejszej. Epenet, „pierwociny Azji”, czy mógł by ć rzeczywi ście w Rzymie (16, 5)? Akwila i Pryscylla (16, 3) od 49 roku nie przebywali w Rzymie (Dz 18, 2), a podczas pisania 1 Listu do Koryntian mieli własny dom w Efezie (1 Kor 16, 9). Hipotez ę t ę potwierdza te ż podwójne zako ńczenie listu, pierwsze w 15, 30-33, drugie w 16, 25-27. Dlatego te ż proponowano, by rozdział 16 uzna ć za List do Efezjan. Wyja śnienie to jest sugerowane przez staro żytne r ękopisy. Papirus 46 umieszcza ko ńcow ą doksologi ę z 16, 25-27 po 15, 33 337 . Ponadto w niektórych r ękopisach – Boerne- rianus – brak słów „w Rzymie” (1, 7. 15) 338 . Sugeruje to, i ż apostoł chciał, aby list ten był czytany tak że w Efezie i zanim wysłał go do Rzymu sporz ądził jego kopi ę przeznaczon ą dla Efezu. Do kopii tej dodał pozdrowienia tworz ące rozdział 16. Hipotetyczny egzemplarz efeski nie zawierałby adresu „w Rzymie” 339 . Człowiek zostaje usprawiedliwiony z łaski przez sam ą tylko wiar ę, nie dzi ęki uczynkom Prawa. Paweł przeciwstawia dwa porz ądki: jeden polega na wierze, drugi za ś jest daremnym d ąż eniem do osi ągni ęcia łaski przez uczynki (3, 27-31). List ten powtarza niektóre sformułowania i argumenty z Listu do Galacjan (przykład Abraha- ma, synostwo Bo że, nie ma Żyda ani Greka). Powtarza te same ST-owe cytaty (Rdz 15, 6 cytowany w Gal 3, 6 i Rz 4, 3; Hab 2, 4 cytowany Gal 3, 11 i Rz 10, 38) i jest bardziej szczegółowym i wszech- stronnym rozwini ęciem tematyki owego listu. List cytowany był przez Klemensa Rzymskiego, Igna- cego, Polikarpa, posługiwali si ę nim Walentyn, Herakleon, Bazylides, Marcjon. List odegrał wielk ą rol ę w historii Ko ścioła podczas jego walk w herezjami.

Komentarze:

Gore Ch., St. Paul's Epistle to the Romans: a practical exposition , London 1902. Bart K., Der Römerbrief , TVZ, 1922. Cranfield C. E. B, A Critical and Exegetical Commentary on the Epistle to the Romans . 2 Vol. ICC. T. & T. Clark, Edinburgh 1979.

336 List datowany jest pomi ędzy 54/55 a 58/59 rokiem. 337 118 z III wieku jest najstarszym r ękopisem, który zawiera fragmenty Rz 16. 338 Kodeks 1739 zawiera scholion kwestionuj ący autentyczno ść słów “W Rzymie”. 339 Gamble H.Y., The textual history of the letter to the Romans: a study in textual and literary criticism , Wm. B. Eerdmans Publishing, 1977, p. 36-55. 148

Fitzmyer J. A., Romans. A New Translation with Introduction and Commentary , Anchor Bible Commentary, New York: Doubleday 1992. Lohse E., Der Brief an die Römer . KEK 4. Vandenhoeck und Ruprecht, Göttingen 15. Aufl. (1. Aufl. dieser Auslegung) 2003. Moo D. J., The Epistle tot he Romans, NICNT, Wm. Eerdmans, Grand Rapids 1996. Morris L., The Epistle to the Romans , Wm. Eerdmans, Grand Rapids 1988. Stuhlmacher P., Paul's Letter to the Romans: A Commentary , Westminster: John Knox Press 1994.

2 List do Koryntian

W czasie dziel ącym pierwszy list od drugiego dokonały si ę pewne wydarzenia. Paweł przerwał swój długi pobyt w Efezie, aby odwiedzi ć Koryntian i przygotowuje si ę, aby im zło żyć now ą wizyt ę (2,1; 12,4; 13,1-2). W czasie ostatniego pobytu został on zniewa żony przez członka wspólnoty (2,5- 11; 7,12). Po powrocie do Efezu skierował do Koryntu list, w którym domagał si ę, aby ukarano win- nego. Wzmiank ę o tym li ście znajdujemy w 2,3-4; 2,9; 7,8 i 7,12. Zwykle nazywa si ę go „listem ubo- lewania”. By ć mo że Tytus był jego dor ęczycielem. Apostoł wysłał go do Koryntu, aby ten uspokoił umysły i przywrócił jednomy ślno ść . Nie mog ąc doczeka ć si ę jego powrotu wyruszył do Troady, jednak nie zastał tu Tytusa i wyruszył do Macedonii, będąc zaniepokojonym w duchu (2,13). Dopiero w Macedonii, spotkał Tytusa, który przywiózł dla ń dobre wie ści (7,6-16). Paweł, wbrew wcze śniejszym obawom, przekonał si ę, że na Koryntianach mo żna jednak polega ć (7,16). Było to dla ń źródłem wielkiej rado ści.Tre ść listu:

1,1-11 – pozdrowienia 1,12 – 7,16 – Paweł broni swego apostolstwa 8,1 – 9,15 – instrukcje odno śnie kolekty na rzecz wiernych z Jerozolimy 10,1 – 13,10 – Paweł wyja śnia motywy swego post ępowania 13,11-14 – ko ńcowe pozdrowienia

Jest to bardzo osobisty list Apostoła Pawła. Styl listu zdradza wielk ą emocj ę autora. Paweł mó- wi o swoich cierpieniach (11, 23-27), o chorobie (12, 7-10), o tym jak widzi swoj ą słu żbę i na czym polega jego autorytet (6, 1-10 i 10, 1-11). Broni używanego przez siebie tytułu „apostoła”. W drugim li ście nie ma żadnej wzmianki o problemach wysuni ętych w pierwszym li ście, st ąd wniosek – list przyniósł zamierzony skutek. Dowiadujemy si ę natomiast, o jakich ś przeciwnikach apostoła Pawła, Żydach z pochodzenia (11,22), fałszywych apostołach (11,13), którzy d ąż yli do pode- rwania wpływu i autorytetu Pawła we wspólnocie. Innym powodem napisania listu jest nie wywi ązanie si ę z danej przez Koryntian obietnicy odno śnie udzielenia pomocy materialnej dla ubogich. Jeszcze na rok przed napisaniem tego listu Koryn- tianie zgłosili ch ęć udzielenia pomocy materialnej (9, 2), jednak czas mijał a dana obietnica nie była realizowana. Paweł widz ąc, że zamiar ten w ogóle mo że nie zosta ć zrealizowany, u żywa wi ęc podst ę- pu, powiadamia Koryntian, że Macedo ńczykom jest dobrze znana ich ochotna wola, że czekaj ą na ich dar, oraz że wła śnie przyb ędą do Koryntu dwaj Macedo ńczycy, którzy maj ą odebra ć przyobiecany

149

przez Koryntian dar (8,14). W 2, 1 Paweł mówi o zbli żaj ącej si ę jego drugiej wizycie do Koryntu, natomiast w 12,14 i 13,1 o przygotowywaniu si ę do trzeciej podró ży do Koryntu. Mo że to wskazywa ć, i ż 2 List do Koryntian łączy w istocie dwa listy. XX-wieczni krytycy usiłowali wyodr ębni ć w nim nawet wi ększ ą liczb ę li- stów. Halmel w 1904 roku zidentyfikował trzy listy (listy A, B i C). Weiss wró żniał cztery listy, Bornkamm pi ęć listów, natomiast Schmithals w 1984 roku – aż 7 listów (a wraz z 1 Kor ł ącznie 13 listów). Zwolennicy braku integralno ści 2 Koryntian nie s ą ze sob ą zgodni w szczegółach, niemal ka żdy z nich rekonstruuje listy w inny sposób, doszukuj ą si ę rozmaitych nie-Pawowych interpolacji, mno żą źródła, ale podawane przez nich argumenty nie s ą przekonywuj ące. List znany był dla Marcjona, Tertuliana, pojawia si ę we fragmencie Muratoriego. Brak jest do ń jakiejkolwiek aluzji w Li ście Klemensa Rzymskiego do Koryntian.

Komentarze:

P. Barnett, The Second Epistle to the Corinthians , NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing, Grand Rapids 1997. M. Harris, The Second Epistle to the Corinthians: a commentary on the Greek text , NIGTC, Wm. B. Eerdmans Publishing, Grand Rapids 2005.

Listy wi ęzienne

List do Filipian List do Filipian odbiega od schematu innych Listów Pawła . Brak w nim cz ęś ci dogmatycznej, spotyka si ę nieznane szczegóły biograficzne Pawła, a list uzyskuje charakter bardzo osobisty. Tre ść listu:

1, 1-2 – pozdrowienia 1, 3-26 – cel życia Pawła 1,27 – 2,30 – troska Pawła o Filipian 3, 1 – 4,20 – Chrystus najwy ższym celem 4,21-23 – ko ńcowe pozdrowienia

Miastem, w którym znajduje si ę apostoł podczas pisania tego listu, jest według tradycyjnej hipotezy Rzym. Paweł podlega aresztowi domowemu pod stra żą jednego żołnierza rzymskiego (Dz 28,16). List byłby wi ęc napisany w latach 61-63. Hipotez ę ta bazuje na wzmiance o pretorium (1,13) oraz tych, z domu Cezara (4,22). Ale pretorium mo że te ż oznacza ć rezydencj ę gubernatorów prowincji rzymskich, natomiast ci, z domu Cezara mog ą te ż oznacza ć niewolników, wyzwole ńców, żołnierzy i urz ędników na słu żbie cesarskiej. Rozwi ązanie to było proponowane ju ż w staro żytno ści. W wielu rękopisach na ko ńcu listu dodawane jest zdanie: “List do Filipian napisany z Rzymu za po średnic- twem Epafrodyta”. Znajduje si ę ono w kodeksach z IV-V wieków oraz w przekładach syryjskich i

150

koptyjskich. Rozwi ązanie to wci ąż ma swoich zwolenników. Głównym powodem, dla którego hipoteza rzymska poddawana jest w w ątpliwo ść jest zbytnie oddalenie Rzymu od Filippi, aby mo żna było w tak krótkim czasie podró żowa ć pomi ędzy tymi mia- stami, co musieliby śmy zało żyć na podstawie informacji zawartych w li ście. Proponowano równie ż uwi ęzienie w Cezarei (lata 58-60). Jednak uwi ęzienie w Cezarei jest równie mało prawdopodobne, z tych samych wzgl ędów, co uwi ęzienie w Rzymie. Przecz ą temu fragmenty listu mówi ące o swobodzie głoszenia Ewangelii, a nadzieja szybkiego udania się do Filipian stoi w sprzeczno ści do słów: „Jak świadczyłe ś o mnie w Jerozolimie, tak musisz świadczy ć i w Rzymie” (Dz 23,11). Trudno ści zgłoszone przeciwko tradycyjnemu rozwi ązaniu skłoniły do szukania innego, hipote- tycznego rozwi ązania. Nale żałoby wi ęc mówi ć raczej o Efezie, pomimo, i ż nic wiemy nie o uwi ęzie- niu Pawła w Efezie (lata 53-56). Po średnio tego dowodz ą Listy do Koryntian , z których wynika, że Paweł był wi ęziony cz ęś ciej (2 Kor 11,23), ni ż wspominaj ą o tym Dzieje . Trwaj ąca prawie trzy lata działalno ść Pawła w Efezie, była cz ęś ciej n ękana prze śladowaniami, ni ż pozwalaj ą to dostrzec Dzieje Apostolskie (1 Kor 15,32; 2 Kor 1,8). Równie ż analiza j ęzyka, stylu, stosunku do przeciwników i stadium rozwojowego my śli teolo- gicznej Pawła list przypomina raczej cztery wielkie listy, ni ż List do Efezjan bądź List do Kolosan . List zaadresowany jest do ko ścioła w Filippi (1,1), pierwszego chrze ścija ńskiego zboru w Europie. Ko ściół ten składa si ę przede wszystkim z nawróconych pogan, po śród których znajdowała si ę zapewne równie ż żydowska mniejszo ść . Podczas pisania listu Paweł oczekuje na szybkie i pomy ślne zako ńczenie procesu s ądowego i liczy na szybkie uwolnienie (1,23-27); 2,23-24). Kościół w Filippi dowiedział si ę o kłopotliwym poło- żeniu, w jakim znalazł si ę apostoł i wysłał mu Epafrodyta z pomoc ą finansow ą (2,25). Przej ęty z wczesnochrze ścija ńskiej liturgii hymn 2,6-11 ukazuje preegzystencj ę, wcielenie, życie, śmier ć na krzy żu i wywy ższenie Chrystusa. Posiadaj ąc natur ę Boga, dobrowolnie z niej zrezy- gnował, staj ąc si ę sług ą posłusznym Ojcu a ż do śmierci; przez Boga wywy ższony w zmartwychwstaniu i wniebowst ąpieniu, otrzymał imi ę Pana i jako człowiek stał si ę równy Bogu. Apostoł zach ęca do oddania si ę Chrystusowi przez uczestnictwo w Jego śmierci i zmartwychwstaniu, do życia w sprawiedliwo ści opartej na wierze, a nie na Prawie. W Flp 1,1 znajduje si ę pierwsza wzmianka o stopniach hierarchicznych Ko ścioła (biskup, diakon). List jest cytowany przez Klemensa Rzymskiego, Ignacego Antioche ńskiego, Polikarpa, Irene- usza, Teofila Antioche ńskiego, wspomniany we Fragmencie Muratoriego, cytowany przez Klemensa Aleksandryjskiego, Tertuliana i Orygenesa. W staro żytno ści jedynie Marcjon nie uznawał Listu do Filipian . W XIX wieku zanegował go Baur.

Komentarze:

Gordon D. Fee, Paul’s Letter to the Philippians , NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 1995.

List do Filemona Najkrótszy list apostoła Pawła, zawiera zaledwie 25 wierszy i 335 słów (w greckim tek ście). Od

151

czasów staro żytnych nikt nie kwestionował Pawłowego autorstwa listu, nawet Marcjon, poza kilkoma biblistami z XIX wieku (Baur, Weizsäcker, Steck, von Manen). Tre ść listu:

1-3 – pozdrowienia wst ępne 4-7 – podzi ękowania za miło ść Filemona 8-20 – pro śba o przyj ęcie Onezyma 21-25 – pouczenia ko ńcowe

Filemon był Kolosaninem nawróconym przez Pawła. Jego niewolnik Onezym uciekł, ukradłszy nieco z dobytku swego pana (ww. 15 i 18). W jaki ś sposób dotarł do uwi ęzionego Pawła (w. 10), a ten go nawrócił. Onezym zostaje odesłany do swego pana, wraz z Tychikiem (Kol 4,9) i zaopatrzony w Pawłowy list. Paweł jest uwi ęziony (wiersze 1.9.10), lecz ma nadziej ę na szybkie uwolnienie (w. 22). Od czasów Ojców Ko ścioła przyjmuje si ę, że jest to wi ęzienie rzymskie (61-63). Tak te ż informuj ą kolofony kodeksów B, P, 048 i inne. Na przełomie XVII i XVIII wieku na podstawie wzmianki w Dz 24,27 zaproponowano uwię- zienie Pawła w Cezarei Nadmorskiej (58-60), jako czas powstania listu. Jednak prokuratorskie wi ęzie- nie dawało Pawłowi niewielkie mo żliwo ści kontaktu ze światem zewn ętrznym. Słabym punktem obu hipotez jest trudno ść ich pogodzenia z zapowiedzi ą odwiedzenia domu Filemona (w. 22). Paweł, aby ją zrealizowa ć, musiałby odby ć odległ ą podró ż w inny region M. Śródziemnego 340 . Dlatego zaproponowano uwi ęzienie efeskie (lata pomi ędzy 54-57). Z Efezu do Kolosów jest ok. 170 km i tym samym hipoteza ta lepiej tłumaczy Pawłowe plany odwiedzin Filemona 341 . Jednak Paweł mówi o sobie, że jest starcem (w. 9), a nie zauwa żamy tego w jego listach powstałych przed rokiem 60. Rzym jest te ż dobrym i odpowiednio odległym miejscem ucieczki dla zbiega. Tło teologiczne tego listu jest to samo, co Listu do Kolosan , Oba zawieraj ą nauk ę o obowi ąz- kach niewolników wzgl ędem panów. Wymieniony jest ten sam współnadawca, Tymoteusz (Flm 1; Kol 1,1), pozdrawiani s ą ci sami ludzie (Flm 24 i Kol 4,10-13), dor ęczycielem obu listów jest Onezym (Flm 12 i Kol 4,7-9). Knox przypuszczał, że List do Filemona to prawdopodobnie list wzmiankowany w Kol 4, 16 jako List do Laodycei 342 . Jak zauwa żono tekst listu ma chiastyczn ą struktur ę343 . List cytowany jest przez Ignacego, wymieniony jest we Fragmencie Muratoriego, uznawany przez Tertuliana i Orygenesa. Autentyczno ść listu zakwestionowana została dopiero w XIX wieku.

List do Kolosan Kolosy, były małym miastem, le żą cym w zachodniej Frygii, nad brzegiem Likosu, niedaleko Hierapolis i Laodycei (4,13). Chrze ścija ńska gmina w Kolosach zało żona została nie przez Pawła, lecz przez Epafrasa (1,7), który równie ż zało żył wspólnot ę w s ąsiedniej Laodycei (por. 2,1 i 4,12-13). List został napisany w tym samym czasie, co List do Filemona , czyli ok. 59 roku (lub ok. 55).

340 Adamczewski B.: List do Filemona. List do Kolosan. Przekład z oryginału. Komentarz . Cz ęstochowa: Edycja św. Pawła, 2006, ss. 32-33. 341 Deisman, Friedrich, Chose. 342 Knox J., Philemon among the letters of Paul. A New View of Its Place and Omportance , New York 1959, 51-57. 343 Heil J. P., The Chiastic Structure and Meaning a Paulu’s Letter to Philemon , Biblica 82 (2001), pp. 178-206. 152

Paweł jest uwi ęziony (4,3.10.18), razem z nim siedz ą w wi ęzieniu jego współpracownicy: Arystarch (4,10) i Epafras (Kol 4,12) wzmiankowani w Li ście do Filemona (ww. 23-24). Współautorem listu jest Tymoteusz. W tym czasie, gdy apostoł pisze ten list, Epafras jest przy nim (4,12). Prawdopodobnie list ten został napisany na pro śbę Epafrasa, który był bezradny wobec zalewu herezji i dlatego zwrócił si ę do Pawła o pomoc. Mo żna przypuszcza ć, że oba listy zostały wysłane za po średnictwem Tychika i Onezyma. Tradycyjnie jako miejsce powstania listu podaje się Rzym 344 . Podobnie jak w przypadku Listu do Filemona tu te ż powstały alternatywne stanowiska proponuj ące uwi ęzienie w Cerazei nadmorskiej i hipotetyczne uwi ęzienie efeskie. Hipoteza cezarejska jest najmniej prawdopodobna, Paweł ma przed sob ą perspektyw ę długiej podró ży rzymskiej, procesu przed cesarzem. Gdyby list powstał w Cezarei nale żałoby wyja śni ć pomini ęcie w wyliczeniu obecnych współpracowników 4,10-15 takiej osoby jak Filip, jeden z siedmiu diakonów, u którego Paweł zatrzymał si ę na krótko przed aresztowaniem (Dz 21,8). Wzmianka o „współwi ęź niu” Epafrasie (Flm 23) podwa ża zarówno rzymsk ą jak i cezarejsk ą hipotez ę dla obu listów. Według Listu do Kolosan w gronie współpracowników Pawła znajduje si ę Demas, który według 2 Tym 4,10 opu ścił Pawła, „umiłowawszy świat doczesny”. Nie ma natomiast wzmianki o Tymoteuszu i Marku, którzy utrzymuj ą z Pawłem kontakt podczas rzymskiego uwi ęzie- nia. Ireneusz ( Adv. haer ., 3,14,1), Klemens Aleksandryjski ( Strom . 1,15,5), Tertulian ( Adv. Marc ., 5,19), kanon Muratoriego autorstwo listu przypisuj ą Pawłowi. Dopiero w XIX wieku zacz ęto podwa- żać autorstwo Pawłowe, na podstawie ró żnic stylistycznych i tre ściowych. Kolossan zawiera 34 słowa nie wyst ępuj ące w NT, ponadto 28 słów brak w niekwestionowanych Listach Pawła . Brak charakterystycznych dla Pawła terminów: grzech , usprawiedliwienie , prawo , wolno ść , zbawienie , chlubi ć si ę, obietnica , udział , wierzy ć, ponadto brak zwrotu bracia moi w odniesieniu do wiernych. List do Kolosan zawiera cztery główne idee: cierpienia Pawła, jego powołanie, objawienie Bo- żej tajemnicy oraz tre ść tej tajemnicy. Tre ść listu:

1, 1-2 – pozdrowienia wst ępne 1, 3-14 – dzi ękczynienie i modlitwa 1,15 – 2,3 – osoba i dzieło Chrystusa 2, 4-23 – ostrze żenie przed fałszywymi naukami 3,1 – 4,6 – życie w Chrystusie 4,7-18 – ko ńcowe pozdrowienia

List został napisany z powodu pojawienia si ę niebezpiecznych bł ędów gro żą cych ska żeniem nauki chrze ścija ńskiej. M ąciciele proponuj ą obchodzenie sabatu, nowiu ksi ęż yca i innych świ ąt (2, 16b), przepisy co do jedzenia i picia (2,16a.21-23) oraz obrzezanie (2,11-13). Ujawnia to żydowski charakter tych praktyk. Z kolei 2,8 wskazuje, na pewne powi ązania z filozofi ą, co znaczyłoby, że m ą- ciciele byli judaistami, którzy propagowali wprowadzenie pewnych elementów greckiej filozofii. List podkre śla bosko ść Chrystusa ( w nim mieszka ciele śnie cała pełnia bosko ści – 2, 9). Pocze- sne miejsce w li ście zajmuje temat odkupienia, które uzyskujemy w Chrystusie. Przez krew Jego krzy-

344 Tak głosz ą kolofony kodeksów z IV-V wieków. 153

ża osiągamy pojednanie z Bogiem (1, 20. 22), obci ąż aj ący nas list dłu żny wymazany został przez krzy ż (2, 14). W Li ście do Kolosan Paweł wyra ża oryginalny pogl ąd, że chciwo ść jest bałwochwal- stwem (3, 5). W li ście tym zastosowany został unikalny zwrot σωα της σαρκος (1, 22; 2, 11). Terminy σωα i σαρξ maj ą teologiczn ą wymow ę i s ą sobie przeciwstawiane (1, 24; 2, 23). Termin σωα odnoszony jest do ko ścioła, nazywanego ciałem Chrystusa, σαρξ odnoszone jest do śmiertelnego, przywi ązanego do ziemi ciała. Kol 1,15-20 zawiera fragment, który pierwotnie mógł stanowi ć hymn b ądź cz ęść hymnu. List jest cytowany przez Ojców Apostolskich.

Komentarze:

Abbott T. K., A Critical and exegetical commentary on the Epistles to the Ephesians and to the Colossians , New York 1897. Bruce F. F., The Epistle to the Colossians, to Philemon, and to the Ephesians , NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 1984.

List do Efezjan Paweł odwiedził Efez podczas trzeciej w ędrówki misyjnej (Dz 18,19 – 20,1). St ąd pisze 1 List do Koryntian (1 Kor 16,8). Najlepsze r ękopisy – 46 , Kodeks Synajski i Watyka ński – nie zawieraj ą w adresie słów „w Efezie” (1, 1). Tre ść listu:

1, 1-2 – pozdrowienie i podzi ękowania za wiar ę Efezjan 1, 2 – 2,10 – dzi ękczynienie Pawła za powszechno ść zbawienia 2,11 – 3,21 – zbawienie pogan 4,1-16 – wezwanie do jedno ści 4,17 – 6,9 – jak winno wygl ąda ć codzienne chrze ścija ńskie życie 6,10-20 – duchowa zbroja chrze ścijanina 6,12-28 – pozdrowienia ko ńcowe

Lista ma 41 słów nie wyst ępuj ących w NT poza tym listem. Z drugiej strony ma 17 słów, które w NT s ą wył ącznie Pawłowe. Niektóre terminy listu odbiegaj ą od zwyczajowego słownictwa Pawła. Używa np. διαβολος (Ef 4,27; 6,11) 345 a nie jak zwykle σατανας , nale ży on jednak do słownictwa LXX i NT. Paweł pisz ąc do Greków zastosował termin o bardziej dla nich znanym źródłosłowie. Po- sługuje si ę te ż zwrotem εν επουρανιοις (1,3.20; 2,6; 3,10; 6,12), jest to jednak tylko wzgl ędna nowo ść , skoro Paweł zna rzeczownik ουρανος , jak i przymiotnik επουρανιος . List tradycyjnie uznawany za Pawłowy 346 , a mógł by ć napisany z rzymskiego wi ęzienia. Praw- dopodobny rok powstania to rok 62. Jednak zwrot „więzie ń Chrystusa” niekoniecznie musi oznacza ć faktyczne uwi ęzienie. Paweł był cz ęsto tak wi ęziony, że miał ju ż świadomo ść bycia wi ęź niem. List

345 1 Tm 3,6.7.11; 2 Tm 2,36; 3,3; Tt 2,3; Hbr 2,14. 346 Ten tradycyjny pogl ąd podwa żyli de Wette i Baur, według którego list powstał w latach 110-120 i nosi ślady gnostycyzmu. 154

mógł by ć napisany ju ż w 3 miesi ące po opuszczeniu Efezu (Dz 20,3), z Miletu (Dz 20,17), bo wbrew wcze śniejszym planom Paweł postanowił omin ąć Efez (Dz 20,16). Tym samym byłby to rok 57 lub 58. Pomi ędzy Listem do Efezjan a mow ą Pawła w Milecie (Dz 20,18-35) zachodz ą nast ępuj ące podobie ństwa: - wszelka pokora (Dz 20,19 i Ef 4,2) - wola Bo ża (Dz 20,27 i Ef 1,11) - Bo ża moc (Dz 20,32 i Ef 3,20) - zbudowani (Dz 20,32 i Ef 2,20) - dziedzictwo świ ętych (Dz 20,32 i Ef 1,14.18) List do Efezjan wykazuje literackie pokrewie ństwo do Listu do Kolosan . Analiza porównawcza obu listów ujawnia liczne podobie ństwa zarówno stylu, jak i słownictwa, powi ązania bardzo szczegól- nej natury. Ef 3,2 cytuje Kol 1,25; Ef 4,16 – Kol 2,19, Ef 4,22-24 – Kol 3,9-10, Ef 6,21 – Kol 3,7-8. Ef 1,7 ł ączy dwa fragmenty Listu do Kolosan (1,14 + 1,20), z kolei Ef 1, 10-11 a ż trzy (Kol 1,25 + 1,20 + 1,12). Ef 3,1-13 w nieco sztuczny sposób powtarza wyra żenia Kol 1,24-29. My śl zawarta w Kol 1,25 List do Efezjan powtarza a ż dwukrotnie (3,2 i 3,9). Podobnie jak w Li ście do Kolosan przewija si ę w nim: cierpienie Pawła, jego powołanie, objawienie Bo żej tajemnicy oraz tre ść tej tajemnicy. Oba listy zawieraj ą dokładnie te same idee, ale tylko List do Efezjan ma tendencj ę do ich powtarzania. Zauwa żono pewne zbie żno ści z 1 Listem Piotra . Dwa terminy s ą wspólne wył ącznie dla tych dwu listów: ακρογωνιαιος (Ef 2,20; 1 Pt 2,6) ευσπλαγχνος i (Ef 4,32; 1 Pt 3,8). Podobnymi s ą równie ż zwroty u żyte w: Ef 1,4 – 1 Pt 1,20 Ef 1,14 – 1 Pt 1,7 Ef 2,3 – 1 Pt 1,13-17 Ef 2,18 – 1 Pt 3,18 Ef 6,23 – 1 Pt 5,14 Oba listy podkre ślaj ą te ż znaczenie łaski, odkupienie przez krew Chrystusa, wieczne dziedzictwo w niebie, Bóg nie ma wzgl ędu na osob ę (Ef 6,9; 1 Pt 1,17). Wspólne s ą obrazy budowy i wzrostu oraz przeno śnie z zakresu wojskowo ści. List do Efezjan , jako jedyny w obr ębie Corpus Paulinum , wykazuje pewne powi ązania z literatur ą qumra ńsk ą (poj ęcie prawdy). Zawiera 91 słów niewyst ępuj ących w niekwestionowanych Listach Pawła. Informacja o zburzeniu „muru oddzielaj ącego” bywa dzi ś odnoszona do upadku świ ątyni w 70 roku. Zasadnicz ą nauk ą Listu do Efezjan jest eklezjologia, czyli Ko ściół i jego powi ązanie z Chrystu- sem. Ko ściół jest dla Chrystusa tym, czym jest ciało dla głowy (1, 23) i tym, czym jest żona dla swego męż a (5, 23-32). Ko ściół składa si ę z chrze ścijan ró żnego pochodzenia i narodowo ści. Ciała tych chrze ścijan s ą zjednoczone – przez chrzest – z fizycznym ciałem zmartwychwstałego Chrystusa. List do Efezjan wyra ża my śl o prymacie Chrystusa w sensie kosmicznym. Jest On nie tylko głow ą pozosta- jącego na ziemi Ko ścioła jest Chrystus, ale tak że głow ą zamieszkuj ących niebo istot anielskich. Za Jego po średnictwem dokonał Bóg poł ączenia tego, co jest na niebie z tym, co jest Bo że na ziemi (1, 10). Chrystus jest źródłem i kresem stworzenia. Bo ży plan zbawienia przedstawiony został jako tajemnica. 155

List jest wymieniony przez Fragment Muratoriego, cytowany przez Klemensa Aleksandryjskie- go, Orygenesa i Tertuliana. Według Marcjona jest to List do Laodycejczyków .

Listy pasterskie

Komentarze

F. H. Towner, The Letters to Timothy and Titus , NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 2006. G. W. Knight, III, The Pastoral Epistles , NIGTC, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 1992. W. D. Mounce, Pastoral Epistles , WBC Vol. 46, Thomas Nelson Publishers 2009.

Język i styl listów 1-2 Tm oraz Tt pod wzgl ędem tre ści i formy s ą bardzo do siebie podobne, a jednocze śnie wy- jątkowo ró żne wzgl ędem pozostałych Listów Pawła , tak ró żne, że niejako samorzutnie powstaje pytanie: czy rzeczywi ście listy te napisał apostoł Paweł? Według tradycyjnego pogl ądu listy te powstały pod koniec działalno ści apostoła Pawła, po jego uwolnieniu z rzymskiego wi ęzienia. Zostały one wymienione we Fragmencie Muratoriego, uznawał je Orygenes i Tertulian. Pierwsze w ątpliwo ści w tym wzgl ędzie pojawiły si ę dopiero na pocz ątku XIX wieku. Wysun ął je J. E. Schmidt, a rozwin ął i uzasadnił F. Schleiermacher, stwierdzaj ąc w ko ńcu, że 1 Tm powstał w II wieku z fragmentów 2 Tm i Tt. W pi ęć lat pó źniej (1812) F. G. Eichhorn wypowie- dział si ę przeciw autentyczno ści wszystkich trzech listów. To stanowisko zaj ął F. Ch. Baur i szkoła tybinge ńska. Krytyka liberalna uznała to stanowisko za pewną zdobycz bada ń naukowych, a powody, dla których autorstwo Pawła jest kwestionowane, s ą nast ępuj ące: – Listy pasterskie zawieraj ą a ż 306 (tj. 36%) słów niewyst ępuj ących w pozostałych Listach Pawła (wszystkich słów jest 848, nie licz ąc imion własnych), z czego a ż 170 nie spotyka si ę nigdzie indziej w NT; brak terminów charakterystycznych dla Pawła (jak obrzezanie, objawienie, przymierze itd.) – rodzaj zwalczanych w listach bł ędów – hierarchiczna organizacja Ko ściołów – słowo „wiara” w 1 Tm 4, 1 u żyte zostało nie w sensie „wierno ści” czy „zaufania”, ale jako zestaw dogmatów. Język listów, to nie „koine”, jak ą zwykle posługiwał si ę Paweł, ale greka stoj ąca na znacznie wy ższym poziomie, zbli żona do j ęzyka Listu do Hebrajczyków i Listów Piotra . Próbowano wyja śnia ć to wykorzystaniem przez Pawła ewentualnego sekretarza. Dornier zaproponował Łukasza, poniewa ż był przy Pawle podczas pisania 2 Tm. Jednak a ż 159 słów Listów pasterskich nie wyst ępuje u Łuka- sza, a około 2200 terminów Łukaszowych nie znajduje si ę w omawianych listach. Zaledwie 27 termi- nów jest wspólnych wył ącznie Łukaszowi i Listom pasterskim, podczas gdy 50 jest wspólnych dla Listów pasterskich i Pawła, a 1635 nie spotykamy w Listach pasterskich. Równie ż zakładanie, że pi- 156

sz ący pod dyktando sekretarz miał wielki wpływ na j ęzyk i styl pisanych listów wskazuje na brak znajomo ści realiów. Tricot wystosował wi ęc inn ą hipotez ę, że Łukasz i Tymoteusz zaj ęli si ę redakcj ą zbioru Listów Pawła (nie obejmował wszystkich znanych nam listów Pawła), co mo że wyja śnia ć jed- nolit ą form ę najwa żniejszych Listów Pawła i ich odmienno ść wzgl ędem pozostałych listów 347 . Łukasz w roli redaktora jest jednak mało prawdopodobny, ze wzgl ędu na brak wykorzystania Listów Pawła w Dziejach . Tymoteusz natomiast podawany jest jako współautor znacznej cz ęś ci Listów Pawła (2 Kor, Flp, Kol, 1 Tes, 2 Tes).

Nauka listów Ko ściołowi zagra ża powa żne niebezpiecze ństwo, ale nie spoza Ko ścioła, lecz z wn ętrza gmin chrze ścija ńskich. Wiele wskazuje, że głównym źródłem tych bł ędów ma by ć judaizm (dysputy na temat Prawa Moj żeszowego – Tt 3, 9; 1 Tm 1, 7; rozró żnianie pokarmów czystych i nieczystych – 1 Tm 4, 3; Tt 1, 15; ba śnie żydowskie – Tt 1, 14; genealogie – 1 Tm 1, 4; Tytus ma si ę strzec przed stronnictwem obrzezanych – Tt 1, 10 n). Fałszywymi nauczycielami s ą zatem nawróceni Żydzi lub judaizuj ący pogano-chrze ścijanie. Ponadto listy te ostrzegaj ą przed nadej ściem nowych, jeszcze niewyst ępuj ących w Ko ściele bł ędów. Bł ędy te b ędą ju ż miały rodowód poga ński i maj ą wnikn ąć do Ko ścioła (pot ępianie mał żeństwa – 1 Tm 4, 3). Bł ędy te pojawi ą si ę w Ko ściele w II wieku (gnosty- cyzm). Hierarchiczna organizacja Ko ścioła. Pojawia si ę termin episkopos i presbyteros . W Dziejach Apostolskich i wcze śniejszych listach Pawłowych terminy te s ą synonimiczne, tu natomiast mo żna ju ż mówi ć o pewnym, cho ć nie zawsze konsekwentnym rozró żnieniu. W 1 Tm 3, 1-10 mowa jest jedynie o biskupie i diakonach w Ko ściele, ale według Tt 1, 5-9 do zada ń biskupa nale ży ustanawianie „po miastach” prezbiterów. Mamy tu ju ż zacz ątki monarchicznego episkopatu.

1 List do Tymoteusza Jeden z listów, którego autorstwo tradycyjnie przypisywano Pawłowi, dzisiaj jest to powszechnie kwestionowane przez krytyków. Tre ść listu:

1, 1-2 – pozdrowienia wst ępne 1, 3-18 – ostrze żenie przed bł ędn ą nauk ą 2,1 – 3,16 – dyscyplina w ko ściele 4, 1-11 – ostrze żenie przed złymi nauczycielami 4,12 – 6,2 – zalecenia duszpasterskie 6,3-21 – ko ńcowe ostrze żenia i napomnienia

Tymoteusz był synem Greka i Żydówki. Urodził si ę w Listrze lub Derbe (Dz 16, 1; 20, 4) i od dzieci ństwa uczono go żydowskiego Prawa (2 Tm 3, 15). Jego matka nosiła imi ę Eunika, babka – Loida (2 Tm 1, 5). Imi ę Τιοθεος znaczy „czcz ący Boga” lub „boj ący si ę Boga”.

347 Zastanawiaj ącym jest plecenie, jakiego Paweł udziela Tymoteuszowi “przynie ś i ksi ęgi, zwłaszcza pergaminy” (2 Tm 4,13). Czy Paweł ma na my śli swoje Listy? W staro żytno ści znany był zwyczaj udoskonalania swoich dzieł przez całe swoje życie. 157

List rozró żnia urz ąd biskupa i urz ąd diakona. Oba urz ędy s ą szczytnym zadaniem (3,13), wy- magaj ącym zalet najwy ższej próby: „m ąż jednej żony” (3, 2.12), nie nadu żywaj ący wina (3,3.8), umiejący kierowa ć własnym domem (3,4.12), nie chciwi na pieni ądz (3,3.8). Biskupi ponadto dobrym imieniem na zewn ątrz ko ścioła (3,7) i powinni te ż mie ć pewien sta ż wiary (3,6). Paweł zapowiada, że w Ko ściele pojawi si ę odst ępstwo (1 Tm 4, 1-3). Opis wylicza dwie charakterystyczne cechy: zakaz zawierania zwi ązków mał żeńskich i zakaz spo żywania pokarmów (4,3). Obie te cechy pojawiły si ę w wielu fałszywych naukach wieków II-IV. Paweł spodziewa si ę wkrótce przyby ć do Efezu. 1 Tm 5, 18 cytuj ąc Łk 10, 7 ( Godzien jest robotnik zapłaty swojej ) zaznacza, że tak mówi Pi- smo . Jest to jeden z powodów, dla których odmawia si ę Pawłowi autorstwa tego listu, ale Paweł mógł zacytowa ć, któr ąś z wczesnych, nieistniej ących ju ż ewangelii wykorzystanych pó źniej przez Łukasza (Łk 1, 1).

List do Tytusa List został napisany wkrótce po 1 Tm. Powszechnie przyjmuje si ę, że mógł powsta ć ok. roku 66. Zwolennicy Pawłowego autorstwa utrzymuj ą, że list powstał w Rzymie, krytycy nastomiast sytu- uj ą go w Macedonii. Tytus jest wspominany w kilku Listach Pawła , podczas gdy Dzieje Apostolskie milcz ą o nim. Był współuczestnikiem II i II podró ży misyjnej Pawła. Tre ść listu:

1, 1-4 – pozdrowienia 1, 5-9 – powoływanie prezbiterów 1,10-16 – bł ędni nauczyciele 2,1 – 3,11 – chrze ścija ńskie wskazania 3, 12-15 – ko ńcowe polecenia i pozdrowienia

Paweł przypomina Tytusowi, że pozostał na Krecie dla zorganizowania Ko ścioła. Zadanie to nie nale ży do łatwych. Krete ńczycy nie cieszyli si ę dobr ą opini ą (1, 12), a tamtejsi chrze ścijanie nie prowadzili uporz ądkowanego życia (1, 5). Z tego staniu rzeczy korzystali fałszywi nauczyciele, wnosz ąc ferment i niepokój (1, 10-14; 3, 9). Te okoliczno ści zainspirowały Pawła do napisania listu, w którym Paweł wylicza szereg przepisów maj ących pomóc Tytusowi zorganizowanie zborów na Krecie (1, 5; 2, 1-15; 3, 1-2). Paweł wzywa te ż Tytusa do Nikopolis (3, 12), gdzie ma si ę z nim spotka ć, niew ątpli- wie dla bardziej obszernego wyło żenia poruszonych w li ście spraw. Wymienia si ę tu przywileje i obowi ązki biskupa (1, 5-9). Przypomina si ę chrze ścijanom o ich obowi ązku podporz ądkowania si ę prawowitej władzy (3, 1-11).

2 List do Tymoteusza 2 List do Tymoteusza według tradycyjnego pogl ądu ma by ć ostatnim listem Pawła, napisanym tu ż przed śmierci ą: „Albowiem ju ż niebawem zostan ę zło żony w ofierze” (4, 6). Tre ść listu:

1, 1-5 – pozdrowienia

158

1, 6-18 – wezwanie do gorliwo ści 2,1-26 – dobry żołnierz Chrystusa 3, 1 – 4,8 – zapowied ź nadej ścia trudnych czasów 4,9-22 – ko ńcowe polecenia i pozdrowienia

Głównym celem listu jest kilkakrotnie si ę powtarzaj ąca pro śba o przybycie Tymoteusza (1, 4; 4, 9. 13. 21). T ęsknota wynika z osamotnienia i pozostawienia Pawła przez jego uczniów i przyjaciół (1, 15; 4, 10-11). Jednak silniejsz ą od t ęsknoty jest troska o Tymoteusza, młodego duszpasterza i o powie- rzony mu zbór. St ąd powa żne ostrze żenia przed herezjami i fałszywymi naukami (3, 1-9) oraz zach ęta do odwa żnego wytrwania. Paweł, pomimo i ż w swojej słu żbie zmagał si ę z wieloma przeciwno ściami, przewidywał jednak, że jego nast ępcy stan ą przed nowymi, by ć mo że jeszcze trudniejszymi zadania- mi. Dlatego wzywa Tymoteusza do rozpalenia na nowo w sobie daru Bo żego, łaski u świ ęcenia, jak ą otrzymał przy oficjalnym osadzeniu na urz ędzie apostolskim, łaski odwagi i mocy (1,6.8.13-14; 4,5). Apostoł przewiduje swoj ą blisk ą śmier ć: „niebawem zło żony b ędę w ofierze” (4,6), za spraw ą ludzkich s ądów: „w pierwszej obronie mojej nikogo nie było przy mnie, wszyscy mnie opu ścili” (4,16). Jednak jego działalno ść inaczej jest oceniana w świecie wiecznym, oczekuje go „wieniec sprawiedliwo ści” (4,8).

List do Hebrajczyków

List do Hebrajczyków pomimo, i ż ko ńczy si ę jak list (13, 18-25), nie rozpoczyna si ę w sposób typowy dla listu. Nie ma on zwyczajowego adresu z imionami autora i odbiorców. Pierwsze epistolarne wyra żenie pojawia si ę dopiero w 13, 22 (napisałem do was). Niemniej znajdujemy w tym li ście pewne rozsiane wzmianki sugeruj ące epistolarne pochodzenie („bracia” – 3, 12; 10, 19, „ świ ęci bracia” – 3, 1, „najmilsi”). Byłyby one nie na miejscu, gdyby to była rozprawa. List ma charakter napomnienia oraz doktrynalnego pouczenia. List do Hebrajczyków został po świadczony ju ż w 1 Li ście Klemensa (ok. 95 roku) bez wzmianki o autorze. Cytuje go Hermas ok. 140 roku. Na Wschodzie jednomy ślnie opowiadano si ę za autorstwem Pawła. Jako pierwszy wyst ąpił z tak ą tez ą Pantenus (ok. 180), a nast ępnie Klemens Aleksan- dryjski, Orygenes 348 , Euzebiusz z Cezarei i Jan Chryzostom. Na Zachodzie kwestionowano Pawłowe autorstwo. Jako pierwszy podwa żył je Ireneusz, nast ępnie Hipolit i Tertulian. Hbr znajduje si ę mi ędzy Rz a 1 Kor w kodeksie papirusowym 46 , w syryjskim kanonie z około 400 roku oraz w sze ściu minuskułach z XI wieku b ądź pó źniejszych. Kodeks 2248 i dwa pó źne minu- skuły umieszczaj ą po 2 Koryntian . Kodeks B umieszcza po Li ście do Galacjan , niektóre minuskuły umieszczaj ą po Li ście do Efezjan , a niektóre po Li ście do Kolosan . Wa żne uncjały i ok. 60 minusku- łów umieszcza za Listami do ko ściołów a przed Listami pasterskimi . Euzebiusz z Cezarei przytacza opini ę, że Paweł napisał List w j ęzyku hebrajskim i dla Żydów, natomiast Łukasz (zdaniem jednych), albo Klemens (zdaniem innych) przetłumaczył go na grecki.

348 W „Homiliach o Ksi ędze Jozuego” Orygenes mówi o 14 Listach Pawła (7, 1). 159

Drugie przypuszczenie uznał za bardziej prawdopodobne, poniewa ż List Klemensa i List do Hebraj- czyków wykazuj ą ten sam styl, ponadto maj ą podobne przesłanie 349 . Podobnie Jan Damasce ński uwa- żał, że na grecki przeło żył Łukasz lub Klemens. Epifaniusz z Salaminy umieszcza Hbr w zbiorze 14 Listów Pawła . Teodor z Mopsuetii, Bazyli Wielki, Grzegorz z Nyssy, Grzegorz z Nazjanzu, Efrem Syryjski, Ambro ży z Mediolanu, Hilary uwa żali, że autorem Hbr jest Paweł. Synod w Kartaginie mó- wi o 13 Listach Pawła , za ś synod w Hippo (419) podaje list ę 14 Listów apostoła Pawła. Je żeli autorem listu nie był Paweł, to był nim jego ucze ń, gdy ż list ten wiernie oddaje nauk ę Pawła, powtarza te ż niektóre charakterystyczne dla ń zwroty. Adresatami listu s ą judeo-chrze ścijanie. Tytuł Προς Εβραιους wyst ępuje we wszystkich staro- żytnych r ękopisach greckich. Jedyn ą wskazówk ą mówi ącą o miejscu powstania jest ko ńcowe pozdrowienie „ci, którzy s ą z Italii” (Hbr 13, 24). Zwrot ten mo że oznacza ć: „ci, którzy pochodz ą (przybyli) z Italii”, b ądź: „ci, któ- rzy s ą w Italii”. W wyniku prze śladowania Klemensa w 49 roku Żydzi z Rzymu przesiedlili si ę do Koryntu. Montefiore porównuj ąc Hbr z 1 Kor doszedł do wniosku, że autorem Hbr jest Apollos, który napisał go w 52-54 w Efezie dla judeo-chrze ścijan z Koryntu. Argument z „tymi, którzy s ą z Italii” mo że dowodzi ć zarówno, że list powstał w Koryncie, jak i Rzymie. Ze wzgl ędu na pewne podobie ństwa do 4 Mch i zauwa żalny wpływ Filona cz ęść badaczy opowiada si ę za Aleksandri ą, jako miejscem powstania, b ądź miejscem, do którego list został wysłany. Przynajmniej w dwóch miejscach list mówi, że w Jerozolimie jest jeszcze świ ątynia. Hbr 8, 4-5 mówi o kapłanach, którzy „słu żą ”, Hbr 9, 8 stwierdza nawet: „dopóki stoi pierwszy przybytek”. W Hbr 3, 9-10 cytuje Ps 95 – „ojcowie przez 40 lat”, by ć mo że autor listu czyni aluzj ę do 40 lat, które mijaj ą od chwili ustanowienia nowego przymierza.

Paulinizm Listu do Hebrajczyków Słownictwo listu do Hbr ma a ż 65 wyrazów spotykanych jedynie u św. Pawła. agiasm"V – uświ ęcenie (Hbr 12, 4 i 8 razy u św. Pawła) kl®siV – powołanie (Hbr 3, 1; i 8 razy u św. Pawła) ‡pol?trwsiV – odkupienie (Hbr 9, 15; 11, 35 i 7 razy u św. Pawła) nun de – teraz za ś (Hbr 2, 8; 8, 6; 9, 29; 11, 26 i 10 razy u św. Pawła) Jeatriz"menoi – wystawieni publicznie (Hbr 10, 33; 1 Kor 4, 9) - jiloxen{a – go ścinno ść (Hbr 13, 2; Rz 12, 13) List do Hbr ma 154 słów sobie tylko wła ściwych, Rz – 113, 1 Kor – 109, 2 Kor – 99, listy wię- zienne, licz ące 13 rozdziałów, maj ą 111, a listy pasterskie (13 rozdziałów) – około 100 słów sobie tylko wła ściwych. 20 spo śród owych 154 terminów 20 wyst ępuje w cytatach z LXX, a 75 to zapo ży- czenia ze słownictwa LXX i wreszcie 40 wyrazów jest charakterystycznych dla Pawła, jedynie prze- kształconych przy pomocy przyimków. Wspólne okre ślenia, jak: Bóg pokoju (Hbr 13, 20; Rz 15, 33; 16, 20; 2 Kor 13, 11; Flp 4, 9; 1

349 Hist. Eccl ., III, 38, 2-3. Natomiast w III, 3, 5 napisał: „Co do czternastu listów Pawłowych sprawa jest jasna i pewna. Trzeba jednak wiedzie ć, że niektórzy odrzucili List do Hebrajczyków , powołuj ąc si ę na ko ściół rzymski, który go nie uznaje za pochodz ący od Pawła”. 160

Tes 5, 23), c|riV met\ p|ntwn Úmín – łaska z wami wszystkimi (Hbr 13, 25; Tt 3, 15; por. Kol 4, 18; 1 Tm 6, 21; 2 Tm 4, 22), l"goV t®V ‡ko®V – słowo wysłuchane (Hbr 4, 2; por. 1 Tes 2, 13; Kol 1, 5. 25). Trzy cnoty teologiczne – miło ść , nadzieja, wiara – razem wyliczone (Hbr 6, 10-12; 10, 22-24; 1 Kor 13, 13). Wspólne obrazy, porównania „A chocia ż był Synem, nauczył si ę posłusze ństwa” (Hbr 5, 8; Flp 2, 8; por. 1 Kor 15, 28); karmienie si ę mlekiem, a nie pokarmem stałym (Hbr 5, 12. 13-14; 1 Kor 3, 2). Cytowanie tych samych ST-owych tekstów. „Sprawiedliwy z wiary żyć b ędzie” (Hab 2, 4). „Wszystko musi Mu (Chrystusowi) by ć poddane” zwrot oparty na Ps 110, 1 i charakterystyczny dla Pawła. Cytat z Ps 2, 7 zastosowany w Dz 13, 33 i wło żony tam w Pawłowe usta, cytowany jest równie ż w Hbr 1, 5; 5, 5. A wi ęc głosz ąc Żydom Paweł lubił powoływa ć si ę na Ps 2, 7. Głosz ąc poganom nie czynił tego i dlatego w Gal i Rz nie znajdujemy tego cytatu. Hab 2, 4 cytowany w Rz 1, 17; Gal 3, 11 i Hbr 10, 38. Przykład Abrahama Słownictwo Listu do Hebrajczyków obejmuje 1038 słów, z czego 169 to hapax legomena (16,28%). Odbiorcy s ą autorowi dobrze znani pod wzgl ędem ich stanu duchowego (5, 11-14; 6, 9-12), pod wzgl ędem niebezpiecze ństw, na jakie s ą nara żeni (2, 1 n; 3, 12 n; 4, 1. 11; 10, 25 n), oraz warto ści dobrych uczynków, jakie spełnili (6, 11; 10, 32 n). Gmina, do której list ten jest zwrócony popadła w gnu śno ść i zniech ęcenie. W wyniku prób, jakim poddani zostali odbiorcy (2, 18), ich życie duchowe ucierpiało, stali si ę oci ęż ali i ospali w słuchaniu (5, 11; 6, 12). Niektórzy nawet upadli na duchu (12, 12), niektórzy systematycznie opuszczali wspólne zgromadzenia (10, 25). W Li ście do Hebrajczyków rozwijane s ą kolejno tematy: wy ższo ść Jezusa Chrystusa nad anio- łami (rr. 1-2), wy ższo ść Chrystusa nad Moj żeszem (r. 3), wy ższo ść kapła ństwa Chrystusowego nad kapła ństwem żydowskiego arcykapłana (rr. 5-7), wy ższo ść świ ątyni niebia ńskiej nad świ ątyni ą ży- dowsk ą (rr. 8-9), wy ższo ść jedynej ofiary Chrystusa ukrzy żowanego nad powtarzalnymi ofiarami zwierz ąt w ST (r. 10). Rozdział 11 maluje obraz historii świ ętej, wysławiaj ąc ST-owych bohaterów wiary. Epilog – r. 13 – zawiera pewne ko ńcowe wiadomo ści, życzenia i pozdrowienia. Porównuj ąc stare przymierze z nowym autor omawia podobie ństw α, ró żnic ę oraz wy ższo ść nowego nas starym. Stare przymierze we wszystkim wzorowało si ę na rzeczach niebieskich (8, 5). Istnieje jednak ró żnica pomi ędzy przybytkiem uczynionym r ękoma a świ ątyni ą niezbudowan ą rękami (9, 11. 24), mi ędzy rzeczami ziemskimi a niebieskimi (8, 4; 9, 23. 24), mi ędzy doczesno ści ą a wiecz- no ści ą (9, 10. 12. 15). Wy ższo ść Nowego Testamentu nad Starym okazuje si ę w sposób decyduj ący: jedynie Nowy Testament daje dost ęp do ostatecznych rzeczywisto ści. W całym li ście mo żna dostrzec te trzy rodzaje zwi ązków.

161

Komentarze:

Bruce F. F., The Epistle to the Hebrews, NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 1997. Ellingworth P., The Epistle to the Hebrews, NIGTC, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 1993. Guthrie D., The Letter to the Hebrews , The Tyndale New Testament Commentaries, Inter – Varsity Press, Leicester 1986. Łach S., List do Hebrajczyków , Pallottinum, Pozna ń 1959. Michel O., Der Brief an die Hebräer , Göttingen 1957. Ruager S., Hebräerbrief , Stuttgart 1987. Strobel A., Der Brief an die Hebräer , NTD9, Göttingen 1975.

Listy powszechne

List Jakuba List Jakuba napisany jest pi ęknym j ęzykiem, zbli żonym do klasycznego, zdaniem niektórych lepszym ni ż Ewangelia Łukasza i List do Hebrajczyków . Słownictwo listu jest bogate, na 570 u żytych w nim słów a ż 63 nie wyst ępuje w pozostałych ksi ęga NT (45 pochodzi z LXX). ST cytowany jest w wersji LXX. Niemniej pod t ą doskonał ą grek ą ukrywa si ę my ślący po semicku autor. Termin συναγωγη (2, 2) odniesiony do wspólnoty chrze ścija ńskiej (jedyny przypadek w NT), ale stosuje te ż termin εκκλησια (5, 14). Poza adresem dzieło nie posiada cech charakterystycznych dla listu. List ch ętnie nawi ązuje do mądro ściowej literatury ST, jednak zwi ązek z Ewangeliami (synoptyczne), 1 Pt, Jd i paranetycznymi fragmentami Listów Pawła jest silniejszy. List został napisany pod koniec życia Jakuba, w latach 57-62. Jako miejsce powstania Listu przyjmuje si ę Jerozolim ę. Tre ść listu:

1, 1 – 2, 10 godno ść powołania chrze ścija ńskiego 1, 12-18 próby i pokuszenia 2, 1-13 ostrze żenie przed stronniczo ści ą 2, 14-26 wiara i uczynki 3, 1-12 o potrzebie kontrolowania j ęzyka 3, 13-18 m ądro ść z góry 4, 1-12 przyja źń ze światem 4, 11 – 5, 6 przeciwko ch ęci bogacenia si ę 5, 7-20 cierpienie i modlitwa

Jezus jest wspomniany jedynie w dwóch miejscach (1, 1; 2, 1), a o zbawczym dziele Chrystusa nic si ę nie mówi. Owe dwie wzmianki mo żna by nawet wykre śli ć nie wprowadzaj ąc tym żadnej zmia-

162

ny w tre ść listu. Powodem napisania listu były rozbie żno ści, jakimi godzono Prawo z nauk ą Chrystusa. Wierni, do których Jakub si ę zwracał mieli braki w miło ści (Jk 1, 27 – 2, 13), miłosierdziu (2, 13-16), sprawiedliwo ści (5, 1-6), niepow ści ągliwo ści j ęzyka (1, 26; 3, 3-12), cierpliwo ści (4, 1-5), pokory (4, 6-10). Niektórzy z nich ulegli ułudzie bogactwa i żą dzy wzbogacenia si ę (5, 13-17), a bogacze cieszyli si ę szczególnymi wzgl ędami (2, 1-9). Nie rozumieli tak że znaczenia i siły modlitwy (5, 13-18). Postawy te zostały napi ętnowane przez autora listu. Autor był prawdopodobnie judeo-chrze ścijaninem. List jego wygl ąda czasem na polemiczny wzgl ędem nauki Pawła. Powołuje si ę na ten sam przykład Abrahama, u żyty przez Pawła, wynosz ąc ze ń przeciwn ą nauk ę. U Pawła czytamy (Rz 4, 3; por. Gal 3, 6): Bo có ż mówi Pismo? Uwierzył Abra- ham Bogu i zostało mu to poczytane ku usprawiedliwieniu . Natomiast List Jakuba utrzymuje: Czy Abraham, ojciec nasz, nie dla uczynków został usprawiedliwiony, kiedy zło żył syna Izaaka na ołtarzu ofiarnym? Widzisz, że wiara współdziałała z uczynkami jego i przez uczynki stała si ę doskonała. Aby wypełniło si ę Pismo, Które mówi: Uwierzył Abraham Bogu i poczytane mu to zostało ku usprawiedliwieniu, i nazwany został przyjacielem Boga. Widzicie, że człowiek bywa usprawiedliwiony z uczynków, a nie jedynie z wiary (2, 21-24). Jk 5,12 wykazuje cz ęś ciow ą zbie żno ść z 2 Kor 1, 17-19.

Komentarze:

Adamson J. B., The Epistle of James , NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 1976. Brosend W. E., James & Jude , NCBC, Cambridge University Press 2004. Davids P. H., The Epistle of James , NIGTC, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 1982. Martin R. P., James , WBC, Dallas: Word Books 1988. Moo D. J., The Letter of James (Pillar New Testament Commentary), Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 2000.

1 List Piotra List jest napisany dobr ą grek ą, o bogatym słownictwie, a ż 62 słów tego listu nie wyst ępuje poza nim w NT (34 pochodzi z LXX). Wyst ępuje w nim mniej semityzmów ni ż u Pawła, a j ęzyk jest bardziej zbli żony do j ęzyka literackiego ni ż obiegowego. Autor nie tylko pisze po grecku, ale i my śli. Autor posługuje si ę antytezami (2, 14. 23; 3, 18), synonimami (1, 8. 10; 2, 25). Niektóre fragmenty listu stylizowane s ą według zasad hebrajskiej poezji: 3, 10-12 oraz ST-owe cytaty w 1, 24; 1, 25; 2, 6. Według danych listu, został on napisany przez apostoła Piotra (1, 1), świadka cierpie ń Chrystu- sa (5, 1), maj ący przy sobie Marka, jako syna (5, 13). Nie napisał go jednak własnor ęcznie, ale przy pomocy Sylwana (5, 12), co tłumaczyłoby wysoki poziom greki. Tradycja patrystyczna nigdy nie w ąt- piła w autentyczno ść tych danych, ani w kanoniczno ść Listu. Piotrowe autorstwo po świadczyli Irene- usz, Tertulian, Klemens Aleksandryjski i Orygenes. Na rzecz Piotrowego autorstwa świadczy zastosowanie poj ęcia „cierpi ącego sługi Bo żego”. 163

My śl t ę odnajdujemy w nauczaniu Piotra według Dziejów Apostolskich . W Dziejach jedynie w mowach przypisanych Piotrowi Chrystus jest nazwany Sług ą Bo żym (Dz 3, 13. 26; 4, 27. 30). Identyfika- cja ta – nawi ązuj ąca do Iz 53 – jest bardzo rzadko wyra żana w NT, poza Dziejami wyst ępuje tylko w 1 Li ście Piotra . Wida ć st ąd, że jest to ulubiona my śl Piotra, który cierpienia Jezusa uczynił o środkiem swojej teologii. Podobnie w Dziejach Apostolskich jedynie Piotr wypowiada my śl – nawi ązuj ącą do Pwt 21, 23 – że Jezus został powieszony na drzewie (Dz 5, 30; 10, 39). Podobnie wyra żon ą my śl znajdujemy jeszcze tylko w Gal 3, 13 i 1 Pt 2, 24 ( W swoim zbawczym ciele poniósł grzechy na drzewo krzy ża). Na uwag ę zasługuje te ż polecenie Pa ście trzod ę Bo żą (5, 2), które koresponduje z danym Piotrowi przez Jezusa poleceniem Pa ś owieczki moje (J 21, 6) oraz zwrot srebro i złoto , który wyst ę- puje tylko w Dz 3, 6 ( Powiedział Piotr: Srebra i złota nie mam ) i w 1 Pt 1, 18 ( Nie rzeczami znikomy- mi, srebrem, ani złotem, zostali śmy wykupieni ). W obu przypadkach srebro i złoto przeciwstawione s ą temu darowi, który ofiarowuje nam Chrystus i przedstawione zostały jako co ś mniej cennego od tego daru. W NT zwrot srebro i złoto wyst ępuje jeszcze tylko w Dz 20, 33 z innym jednak zastosowaniem. Pouczaj ąca uwaga, że diabeł chodzi wokoło jak lew rycz ący, szukaj ąc kogo by pochłon ąć (5, 8), to tak że echo pouczenia jakiego udzielił Piotrowi Jezus (Mt 16, 23). Autor mówi o sobie, że jest świad- kiem cierpie ń Chrystusowych (5, 1). List został napisany po ewangelizacji Azji Mniejszej (50-57), po wielkich Listach Pawła (56- 62), ale przed wybuchem prze śladowania Nerona (lipiec 64). Wzmianka o Sylwanie, sekretarzu Piotra (5, 12), sugeruje, i ż powstanie Listu przypada na okres równoczesnej obecno ści w Rzymie Piotra, Marka i Sylwana. List wspomina o prze śladowaniach, które stały si ę udziałem zborów poło żonych w Azji Mniejszej (3, 13-18; 4, 12-19). Prze śladowania tego nie było jeszcze w latach 50-tych, nie wspomina o nim żaden z Listów Pawła , jedynie List do Hebrajczyków czyni do ń aluzje. List ten w kilku miejscach zdaje si ę powoływa ć na Listy Pawła (Do Rzymian , Do Efezjan i 1 Do Tymoteusza ). Ponadto w 5, 1 autor podaje si ę za starszego człowieka. Tak wi ęc list ten mógł powsta ć w roku 64, lub nieco pó źniej. By ć mo że Piotr napisał go na krótko przed śmierci ą. List został napisany w „Babilonie” (5, 13). Wydaje si ę mało prawdopodobn ą rzecz ą, by chodzi- ło tu o historyczny Babilon, który był wówczas małym, podupadłym miastem, opuszczonym nawet przez diaspor ę żydowsk ą, która w połowie I wieku przesiedliła si ę do Seleucji. Babilon w judaizmie był synonimem wygnania i uciemi ęż enia, mo że wi ęc „Babilon” jest symbolem „tego świata zła”, a mo że, bior ąc pod uwag ę fakt, i ż pisarze żydowscy i wczesnochrze ścija ńscy t ą wła śnie nazw ą nieraz okre ślali Rzym, jest to symboliczne okre ślenie Rzymu (por. Ap 17, 5 nn). List zaadresowany został do chrze ścijan rozproszonych w Azji Mniejszej (1, 1).

Tre ść listu:

1, 1 – 2, 10 – godno ść powołania chrze ścija ńskiego 2, 11 – 4, 11 – jak powinni post ępowa ć chrze ścijanie wzgl ędem siebie, a jak wzgl ędem świata i pogan 4, 12 – 5, 11 – słowa zach ęty 5, 12 – 14 – ko ńcowe pozdrowienie.

Na tle wielkich prze śladowa ń ze strony poga ńskiego otoczenia (2, 12-20; 3, 14-17; 4, 4. 12) i oczekiwania ko ńca świata (5, 7) 1 List Piotra jawi si ę jako wezwanie do nadziei (1, 3-12), do świ ęto- ści (1, 13 – 2, 10) i do dobrego post ępowania (2, 11 – 4, 19). Ostatni rozdział zawiera specjaln ą zach ę- 164

tę dla „starszych”. Chrze ścijanie zostali wybranymi do zbawienia (1, 3 – 2, 10), wi ęc ich styl życia winien by ć nacechowany pokor ą we wszystkich okoliczno ściach (2, 11 – 3, 12), na drodze cierpienia osi ągn ą błogosławie ństwo (3, 13 – 5, 11). Stale jest ukazywany obraz Chrystusa jako wszechmocnego Zbawi- ciela, cierpliwie przezwyci ęż aj ącego wszelkie cierpienia. 2, 11 zdaje si ę powoływa ć si ę na Ga 5, 17-25, w 3, 1. 7 – na Ef 5, 22. 25, w 3, 3 – na 1 Tm 2, 9, w 2, 13 – na Rz 13, 1-7. 1 List Piotra kilkakrotnie współbrzmi z Listem Jakuba :

List Jakuba 1 List Piotra poczytujcie sobie za rado ść , gdy rozmaite do świad- weselcie si ę, gdy zasmucani bywacie ró żnymi do świad- czenia przechodzicie (1, 2); czeniami (1, 6); do świadczenie sprawia wytrwało ść (1, 3); aby wypróbowana została wiara wasza (1, 7); powołanie si ę na Iz 40, 6-7 (1, 10-11); cytat z Iz 40, 6-8 (1, 24-25); odrzu ćcie wszelki bród (1, 21a); odrzu ćcie wszelk ą zło ść , obłud ę, zazdro ść i wszelk ą obmow ę (2, 1); przyjmijcie wszczepione w was Słowo (1, 21b); zapragnijcie niesfałszowanego duchowego mleka (2, 2); po żą dliwo ści, które walcz ą w naszych członkach (4, po żą dliwo ści, które walcz ą w naszej duszy (2, 11); 1); i zakryje mnóstwo grzechów (5, 20); miło ść zakrywa mnóstwo grzechów (4, 8); cytat z Prz 3, 34 (4, 6); cytat z Prz 3, 34 (5, 5); uni żcie si ę przed Panem, a wywy ższy was (4, 10); uni żcie si ę pod mocn ą r ęką Boga, aby wywy ższył was (5, 6); przeciwstawcie si ę diabłu (4, 7); przeciwstawcie si ę [diabłu] (5, 8-9).

1 List Piotra traktuje o wszystkich trzech osobach Trójcy Świ ętej. Pisz ąc o Ojcu stwierdza, że „ żyje i trwa” (1 Pt 1, 23). „Cierpliwo ść Bo ża” oczekiwała na tych, którzy zostan ą ura- towani z wód potopu b ędących zapowiedzi ą chrztu (1 Pt 3, 20-21). Duch Świ ęty działał ju ż przez proroków ST. Głoszenie Ewangelii dokonuje się w mocy Ducha Świ ętego (1 Pt 1, 10-12. Duch Świ ęty u świ ęcił apostołów, to pod Jego wpływem stali si ę posłuszni Chrystusowi (1 Pt 1, 2). Chrystus ze wzgl ędu na nas objawił si ę (1 Pt 1, 20) i cierpiał (2, 21). Umarł za nasze grzechy, aby przyprowadzi ć nas do Boga (1 Pt 3, 18), aby śmy przestali by ć uczestnikami grzechu, a żyli w sprawiedliwo ści (2, 24). „Wy ście przez Niego uwierzyli w Boga”, a „wiara wasza i nadzieja s ą skierowane ku Bogu” (1, 21), „bł ądzili ście bowiem jak owce, ale teraz nawrócili ście si ę do pasterza i stró ża dusz waszych” (1 Pt 2, 25; por. Iz 53, 6).

Komentarze:

Davids P. H., The First Epistle of Peter , NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing Co., Grand Rapids 1990. Grudem W., The First Epistle of Peter: An Introduction and Commentary , Wm. B. Eerdmans Pub- lishing Co., Grand Rapids 1988. 165

2 List Piotra Jest jednym z pó źniejszych pism NT. Powołuje si ę na listy Pawła (3, 15). Z 1, 14 wynika, że autor napisał go na krótko przed swoj ą śmierci ą. Powstał około 65 roku. Autor Listu podaje si ę za „Szymona Piotra, sługi i apostoła Jezusa Chrystusa” (1, 1), odwołuje si ę do prze żyć na górze Tabor podczas przemienienia Jezusa (1, 16-18). Powołuje si ę na swój wcze śniejszy list (3, 1) – 1 List Piotra . Jednak we wczesnym chrze ścija ństwie był kwestionowany. Euzebiusz napisał: „Co do tak zwanego Drugiego Listu istnieje tradycja, że wprawdzie nie nale ży do Testamentu, ale poniewa ż wielu go uwa- żało za pożyteczny, przeto si ę przechował razem z innymi pismami” 350 . Tre ść listu:

1, 1-2 – pozdrowienie 1,2-21 –chrze ścija ńskie przywileje 2,1- 22 – ostrze żenie przed fałszywymi nauczycielami 3,1-18 – nadej ście Dnia Pa ńskiego

2 List Piotra ró żni si ę od 1 Listu Piotra co do stylu, j ęzyka i my śli. W pierwszym li ście zauwa- ża si ę wpływ teologii Pawła, drugi jedynie wspomina Pawła (3, 15). Pierwszy list nawi ązuje do m ęki Jezusa, w drugim natomiast du żo si ę mówi o nadchodz ącej Paruzji. Wszystkie te ró żnice mo żna w du żym stopniu wytłumaczy ć współautorstwem Sylwana przy redagowaniu pierwszego listu. 2 List Piotra uzale żniony jest od Listu Judy . Powodem napisania listu było pojawienie si ę fałszywych nauczycieli, którzy wykorzystywali hasła chrze ścija ńskiej wolno ści dla nagannego prowadzenia i propagowania złego stylu życia. Autor pisze swój list, aby umocni ć prawdziw ą, przekazan ą przez tradycj ę wiar ę (1, 12; 3, 2). Innym powodem mo że by ć opó źniaj ąca si ę Paruzja (3, 15-16). Autor przestrzega, że przyjd ą jeszcze i tacy fałszywi nauczyciele, którzy zaczn ą drwi ć z oczekiwa ń na Paruzj ę. List podtrzymuje nadziej ę chrze ścija ńsk ą mimo opó źniania si ę Paruzji. Zwraca uwag ę, że po- wtórne przyj ście Chrystusa jest wydarzeniem o niezwykłym znaczeniu.

List Judy Pisany doskonał ą grek ą, pomimo i ż jest krótki zawiera 18 terminów niewyst ępuj ących w żadnej innej ksi ędze NT. Trzy z nich pochodzi z Septuaginty, pozostałe znajduj ą si ę u dobrych greckich auto- rów. Widoczny jest wpływ Septuaginty na j ęzyk i styl listu. Semityzmy wskazuj ą na żydowskie pochodzenie autora, natomiast greczyzna listu na wychowanie w kulturze hellenistycznej. Zwraca uwag ę stosowanie rzadkiego w NT optativu . Tre ść listu:

1-2 – pozdrowienie 3-16 – ostrze żenie przed fałszywymi nauczycielami 17-23 – zach ęta do trwania w wierze 24-25 – błogosławie ństwo ko ńcowe

350 Hist. Eccl. , III, 3, 1. 166

Porównanie 2 Listu Piotra z Listem Judy wykazuje wielkie podobie ństwo pomi ędzy 2,1-18 2 Listu Piotra a wierszami 4-16 Judy . Ju ż wst ępne pozdrowienie jest niemal identyczne (2 Pt 1, 2 i Jd 2). Temat obu listów jest ten sam. W tym samym porządku przytaczany jest przykład upadłych anio- łów (2 Pt 2, 4; Jd 6), Sodomy i Gomory (2 Pt 2, 6; Jd 7), Balaama (2 Pt 2, 15-16; Jd 11), nierozum- nych zwierz ąt (2 Pt 2, 12 i Jd 10). Kilkana ście wierszy Listu Judy ma swój do ść dokładny odpowiednik w 2 Li ście Piotra (2 Pt 2, 1-18 i Jd 4-16). Wygl ąda na to, że autor jednego z dwu listów przepisy- wał drugi, jedynie nieznacznie zmieniaj ąc. Zachodzi jednak ró żnica w traktowaniu apokryfów ST, w których cytaty List Judy obfituje, podczas gdy 2 List Piotra nie posiada ani jednego niew ątpliwego cytatu. Dzisiaj na ogół przyjmuje si ę zale żno ść 2 Pt od Jd, a nie odwrotnie. Poniewa ż łatwiej przyj ąć , iż dłu ższy list został opracowany na podstawie krótkiego, a nie odwrotnie; obydwa listy operuj ą przy- kładami z ST, ale dopiero 2 Pt przykłady ST-owe układa w porz ądku chronologicznym; 2 Pt nie zawiera cytatów z literatury apokryficznej; wreszcie niektóre stwierdzenia 2 Pt staj ą si ę zrozumiałe dopiero w świetle paralelnych tekstów Jd (2 Pt 2, 4 – Jd 6; 2 Pt 2, 11 – Jd 9-10; 2 Pt 2, 17 – Jd 12-13). Niektóre terminy i zwroty u żyte w ka żdym z tych listów, nie wyst ępuj ą nigdzie wi ęcej w NT. επαικται szydercy (2 Pt 3, 3; Jd 17). αλογα ζωα nierozumne zwierz ęta (2 Pt 2, 12; Jd 10) Zale żno ść obydwu pism od jakiego ś wspólnego im źródła jest mało prawdopodobna 351 . Sytuacj ę komplikuj ą nieco – albo wyja śniaj ą – wiersze 17-18. Przypomnijcie sobie słowa apo- stołów Pana naszego Jezusa Chrystusa, gdy mawiali do nas: W czasie ostatecznym wyst ąpi ą szydercy, postępuj ący według swoich bezbo żnych po żą dliwo ści . Chodzi na pewno o Piotra, którego Juda niejednokrotnie słuchał. Były to po prostu słowa, które Piotr nieraz głosił. Z wiersza 17 wynika, że autor nie był apostołem. Słownictwo i styl dowodzą, że autor dobrze znał grecki. A ż 11 słów tego krótkiego listu nie wyst ępuje ani w NT, ani w LXX. Autor jest jednak Żydem z pochodzenia, ze wzgl ędu na pewne cechy semickie. Na samym pocz ątku autor przedstawia siebie, jako „Juda, sługa Jezusa Chrystusa, brat zaś Jakuba” (1, 1). Skoro autor odwołuje si ę do Jaku- ba, musiał by ć znan ą osob ą. Prawdopodobnie chodzi o Jakuba wymienionego w Mt 13,55 i Mk 6,3. Tak wi ęc ten judeo-chrze ścijanin mo że by ć bratem Jezusa i Jakuba. List ten kilkakrotnie cytuje apokryficzne ksi ęgi judaizmu. Jeden z cytatów (1 Hen 1, 9) został bardzo uroczy ście wprowadzony (ww. 14-15), tak jakby chodziło o cytat z Pisma Świ ętego . Ksi ęga Henocha cieszyła si ę wyj ątkowym autorytetem zarówno u Żydów, jak i pierwszych chrze ścijan. Cytu- je j ą List Barnaby (16,5), a Tertulian i Klemens Aleksandryjski traktuj ą j ą, jako ksi ęgę natchnion ą. Cytuje te ż Wniebowzi ęcie Moj żesza (w. 9. 16) i Testamenty XII Patriarchów (ww. 6-7). List wyst ępuje przeciwko tym, którzy zatruwaj ą życie Ko ścioła, przeciwko rozpustnikom i fał- szywym nauczycielom, którzy podst ępnie w ślizn ęli si ę do chrze ścija ńskiej wspólnoty. W trosce o dobro Ko ścioła, w trosce o „nasze wspólne zbawienie” autor wzywa do walki z bł ędami, które si ę wdarły dla dobra wiary (w. 3). Ludzi, którzy te bł ędy do Ko ścioła wnie śli autor nazywa „bezbo żnika- mi” i tymi, którzy zapieraj ą si ę Chrystusa (w. 4). Nast ępnie autor przytacza kilka przykładów kary Bo żej, ostrzegaj ąc w ten sposób owych fałszywych nauczycieli, że równie ż i ich ona czeka. Jest jednym z czterech krótkich listów powszechnych, których autentyczno ść była cz ęsto kwe-

351 T. Callan, Use of the Letter of Jude by the Second Letter of Peter , Biblica 85 (2004), pp. 42-64. 167

stionowana do wieku IV. W ątpliwo ści na nowo si ę pojawiły w okresie reformacji. Niemniej wymieniony został, jako natchniony przez fragment Muratoriego. Cytowany jest przez Tertuliana, Klemensa Aleksandryjskiego i Orygenesa.

Listy Jana Listy Jana napisane zostały w duchu świetlanej kontemplacji. My śli, które one zawieraj ą nie nast ępuj ą w logicznym porz ądku, który nieraz si ę zauwa ża u Pawła, rozwijaj ą si ę one cyklicznie – te same tematy powracaj ą wiele razy, a cało ść wyra żona jest w stylu liturgicznym 352 . 2 oraz 3 List Jana ró żni si ę od 1 Listu Jana krótko ści ą oraz rodzajem literackim. Ka żdy z nich mo żna okre śli ć, jako „bilet wizytowy”. Jednak oba pozostaj ą w tych samych ramach tematycznych, co pierwszy, a miło ść wza- jemna jest traktowana, jako istota życia chrze ścija ńskiego. Autentyczno ść pierwszego listu nie była nigdy kwestionowana (podobnie jak 1 Piotra). Nato- miast w ątpiono w autentyczno ść 2 i 3 Listu we wczesnym chrze ścija ństwie. Autorstwo przypisywano nie Apostołowi, lecz Janowi prezbiterowi, jednemu z 72 uczniów Jezusa. W ątpliwo ści od żyły w okresie reformacji.

1 List Jana 1 List Jana sw ą form ą i tre ści ą przypomina liczne ust ępy Ewangelii Jana , a zwłaszcza mowy po żegnalne (Jn 14-17). Sam ju ż wst ęp przypomina pocz ątek IV Ewangelii . Przykazanie miło ści, zwyci ęż yć świat, jednorodzony, przebłaganie, idea ponownego narodzenia, ufno ść , świadczy ć, świadec- two, krew i woda (Jn 19, 34-35; 1 J 5, 6). List zawiera zaledwie cztery słowa niewyst ępuj ące w innych ksi ęgach NT ( ἀγγελία, ἀντιχρι- στ óς, ἱλασ óς, χρι`σα), a pi ęć niewyst ępuj ących w IV Ewangelii (κοινωνία; ponadto 1 J 5, 8 wyra ża ide ę ł ączenia nie u żywaj ąc słu żą cych w tym celu terminów). Zupełny brak ST-owych cytatów. Cz ęste użycie paralelizmów synonimicznych i antytetycznych, u życie parataksy, obecno ść inkluzji. Prowadzi to czasem do pozornych sprzeczno ści: Je żeli mówimy, że nie ma w nas grzechu, kłamiemy i nie ma w nas prawdy (1, 8) – Ka żdy, kto przebywa w Nim nie grzeszy (3, 6). Nie pisz ę wam nowego przykazania, lecz stare przykazanie (2, 7) – ale pisz ę wam nowe przykazanie (2, 8). List porusza nast ępuj ące tematy: Bóg jest światło ści ą, Bóg jest miło ści ą, Chrystus przyszedł na świat, aby da ć mu życie wieczne, chrze ścijanie winni si ę nawzajem miłowa ć. Bóg jest światło ści ą, a ka żdy, kto przebywa w światło ści wie, czym jest prawda (1, 6); kto przebywa w światło ści b ędzie miłowa ć drugiego człowieka (2, 9-10). Bóg jest miło ści ą, umiłował świat i dlatego posłał na ń swego Syna (4, 9. 14). Jezus Chrystus przyszedł na świat, by odda ć swe życie za świat i uzyska ć przebaczenie grzechów dla całego świata (2, 2; 3, 16). Ka żdy, kto przebywa w Bogu b ędzie miał miło ść (4, 16) i b ędzie miłował drugiego człowieka (4, 20). Kto nienawidzi, ten nie zna Boga (3, 9; 4, 20). Chrze ścijanie, jako dzieci Boga, winni si ę na-

352 O. Cullmann, Zarys historii ksi ąg Nowego Testamentu . 168

wzajem miłowa ć. Ka żdy, kto przebywa w Bogu nie grzeszy (3, 6; 5, 18). Wa żną rol ę odgrywa termin παρρησία , u żyty czterokrotnie (2, 28; 3, 21; 4, 17; 5, 14). Oznacza on „pewno ść ”, „ufno ść ”, „ śmiało ść ”, nawet „otwarto ść ” (?), a stosowany jest zawsze w poł ączeniu z czasownikiem „mie ć” (mamy pewno ść , mamy ufno ść ). A teraz, dzieci, trwajcie w Nim, aby śmy, gdy si ę objawi, mieli śmiało ść , a nie zostali zawstydzeni podczas Jego Paruzji (2, 28). Umiłowani, je żeli serce nas nie pot ępia, mamy śmiało ść przed Bogiem (3, 21). W tym celu miło ść jest w nas doskonalona, aby śmy mieli śmiało ść na dzie ń s ądu, bo jeste śmy podobni do Niego w tym, świecie (4, 17). Na tym polega ufno ść , któr ą w Nim mamy, że o cokolwiek zgodnie z Jego wol ą poprosimy, wysłuchuje nas (5, 14). Chodzi wi ęc o swego rodzaju gwarancj ę nietykalno ści, dzi ęki której nic nam nie grozi przed Bogiem. List wspomina o grzechu śmiertelnym, nie wyja śniaj ąc go (5, 16. 17), ko ńczy si ę nagle i niemal zaskakuj ącymi słowami: Dzieci strze żcie si ę bałwochwalstwa (5, 21). 1 List Jana został napisany w tym samym celu, co Ewangelia Jana i wygl ąda na wst ęp do czwartej Ewangelii . Jest nim walka z doketyzmem i zapewne te ż wczesno-gnostyckimi sektami, które wła śnie wdzierały si ę do Ko ścioła i zagra żały mu. Dlatego znajdujemy w nim: „dotykał swoimi ręka- mi” – Chrystusa – (1, 1), „wszelki duch, który wyznaje, że Jezus Chrystus przyszedł na świat w ciele, jest z Boga” (4, 2). „Ka żdy, kto nie uznaje Syna, nie ma te ż nic wspólnego z Ojcem” (2, 23) zwrócone jest chyba przeciw Keryntosowi, uwa żaj ącego Jezusa za zwykłego człowieka. Zwrócenie uwagi na miło ść , jako najwy ższej zalety (4, 7-21), jest zapewne równie ż elementem walki z gnostykami, stawia- jącymi poznanie wy żej ni ż miło ść . Czasami współbrzmi z Listami Piotra i Jakuba , jak np. 1 Pt 5, 8 (diabeł szuka kogo by pochło- nąć ) i 1 J 5, 18 („zły nie mo że dotkn ąć ”). Zazdro śnie chce mie ć tylko dla siebie ducha, któremu dał w nas mieszkanie (Jk 4, 5). Po tym poznajemy, że w nim mieszkamy, a On w nas, że z Ducha swego nam udzielił (1 J 4, 13; por. 3, 24). Czasem sprawia wra żenie, że je uzupełnia. Według Listu Jakuba wiara musi by ć wsparta uczynkami. Sama tylko wiara w Boga nie wystarcza. Wierzysz, że Bóg jest jeden, dobrze czynisz i demony wierz ą i dr żą (Jk 2, 19). Natomiast według 1 Listu Jana wiara musi by ć oparta na wyznawa- niu Chrystusa. Ka żdy duch, który nie wyzna Jezusa, nie jest z Boga, jest od antychrysta (1 J 4, 3). Ka ż- dy, kto zaprzecza, że Jezus jest Chrystusem, jest od antychrysta… ka żdy, kto zapiera si ę Syna nie ma i Ojca (1 J 2, 22-23). Wynika st ąd, że demony wierz ą w Boga, lecz nie uznaj ą Chrystusa. Kto za ś wierzy w Chrystusa, przebywa w Chrystusie, a Chrystus w nim. Ten za ś, w którym mieszka Chrystus wykonuje uczynki Chrystusa, a wi ęc to, czego domaga si ę List Jakuba. 1 List Jana jest cytowany w najstarszej literaturze chrze ścija ńskiej: Didache, Klemens Rzymski, Pasterz Hermasa, List Pseudo-Barnaby i List do Diogeneta.

2 List Jana 2 List Jana zawiera zaledwie 245 wyrazów podzielonych na 13 wierszy. O krótko ści tego listu

169

świadczy fakt, że nie znajdujemy w nim wszystkich liter greckiego alfabetu, brakuje mianowicie litery ψ. List zaadresowany został do „wybranej pani i jej dzieci” (w. 1), by ć mo że jest to symboliczne okre- ślenie Ko ścioła i jego wyznawców, na co wskazuje ko ńcowe pozdrowienie: Pozdrawiaj ą ci ę dzieci twojej wybranej siostry (w. 13). List ten wraca do tematu miło ści braterskiej (ww. 5-6), przestrzega przed zwodzicielami, którzy nie chc ą uzna ć, że Chrystus przyszedł w ludzkim ciele (w. 7). Ka żdy, kto przyjmie nauczanie owych zwodzicieli utraci zapłat ę, na któr ą ju ż zapracował (w. 8). Ka żdy, kto si ę zanadto wychyla i nie pozostaje w nauce Chrystusa, nie ma Boga. Ten, kto pozostaje w nauce Chrystusa, ten ma Ojca i Syna (w. 9). O tych sprawach była ju ż mowa w pierwszym li ście. Je śli kto ś przychodzi do was i tej nauki nie przynosi, to nie przyjmujcie go do domu i go nie pozdrawiajcie (w. 10).

3 List Jana 3 List Jana jest najkrótsz ą ksi ęgą NT, zawiera tylko 219 wyrazów podzielonych na 15 wierszy. Jest on w istocie osobist ą kartk ą „Starszego”, zaadresowan ą do Gajusa (1, 1). Według Konstytucji Apostolskich (7, 46) imi ę Gajus nosił pierwszy biskup zboru w Pergamonie. Prawdopodobnie jest to ten sam człowiek, do którego skierowany został 3 List Jana . List ten tym ró żni si ę od dwóch pierwszych, że wymienia imiona a ż trzech ludzi. Starszy chwali Gajusa za post ępowanie zgodnie z Prawd ą (w. 3) i w duchu wiary (w. 5). Nazywa go te ż dzieckiem, co znaczy, że został przeze ń nawrócony (w. 4). Chwali te ż Demetriusza, o którym „wszyscy dobrze świadcz ą, a nawet sama prawda” (w. 12). Gani natomiast Diotrefesa, który stał na czele innej wspól- noty i nie uznawał władzy Starszego. Mało tego zło śliwie go obmawiał (w. 10). Autor wspomina, że napisał ju ż „co ś” do wspólnoty, ale Diotrefes „nie przyjmuje nas” (w. 9), a wi ęc nie zezwalałby list ten był czytany. Prawdopodobnie chodzi o 2 List Jana . Niewykluczone, że ów List wymierzony był wła- śnie w Diotrefesa, który był owym „zwodzicielem”, który obraził si ę za list wymierzony wła śnie przeciw niemu i dlatego zło śliwie obmawiał jego autora. List ma charakter prywatny, bardzo osobisty. W zasadzie tylko wiersz 11 zawiera ogólne pouczenia. Umiłowany, nie na śladuj zła, lecz dobro! Ten, kto czyni dobro, jest z Boga; ten, kto czyni zło, Boga nie widział . Zbiega si ę to z tre ści ą poprzednich listów oraz Ewangelii Jana . Język i styl jest bardzo podobny do 2 Listu Jana , a nieco ró żny od 1 Listu . List cytowany był przez Tertuliana i Orygenesa.

Komentarze:

I. H. Marshall, The Epistles of John , NICNT, Wm. B. Eerdmans Publishing, Grand Rapids 1978.

Apokalipsa Jana

Czas i miejsce napisania Ksi ęga została napisana na małej skalistej wysepce Patmos, o długo ści 15 km i 9 km szeroko ści.

170

Wyspa nale ży do archipelagu Sporady (pomi ędzy wyspami Ikaria i Kos), na M. Egejskim, oddalona 90 km na południowy zachód od Efezu. Około 77 roku Pliniusz Starszy 353 okre śla j ą, jako koloni ę karn ą. O tym, że była miejscem zesłania świadczy te ż wczesnochrze ścija ńska tradycja (Ireneusz, Kle- mens, Orygenes). Tote ż wygnanie na t ę wysp ę mogło oznacza ć ci ęż ką prac ę w kamieniołomach. W południowej cz ęś ci wyspy pokazuje si ę dzi ś grot ę objawie ń. W XI wieku dla upami ętnienia powstania Apokalipsy wzniesiono tam klasztor św. Jana. Głosy tradycji odno śnie czasu powstania ksi ęgi s ą nie- jednorodne i albo odnosz ą do trzech ró żnych cesarzy: Klaudiusz, Neron i Domicjan. Dat ę powstania ksi ęgi Ireneusz ustala na koniec panowania Domicjana (81-96) 354 . Wiktoryn z Patawii podaje, że czas napisania przypada na rz ądy Domicjana, ale wydana została po jego śmierci Domicjana i zwolnieniu Jana z Patmos 355 . Podobnie Ps.-Augustinus (Quaest. Vetus et Novum Test. 76,2). Euzebiusz precyzuje i podaje 15 rok panowania Domicjana 356 , a wi ęc rok 95. T ę sam ą dat ę po- dał te ż Hieronim 357 . Według Dialogu z Żydem Tryfonem Justyn przeprowadzał dyskusj ę z Tryfonem w Smyrnie 35 lat po śmierci Jana Apostoła, na pocz ątku powstania Bar Kochby (Dial. 1, 3; 9, 3), zaznaczył te ż, że w takich samych warunkach Jan pisał Apokalips ę w przeszło ści (Dial. 81, 4), co oznacza, że podczas wijny żydowskiej 67-70. Klemens Aleksandryjski stwierdza, że powrót z Patmos nast ąpił po śmierci tyrana (nie precyzuj ąc którego) 358 . Natomiast według Euzebiusza, Klemens Aleksandryjski miał utrzymywa ć, że Apokalipsa napisana została za Nerona 359 . Podobnie Orygenes stwierdza: „Cesarz rzymski – jak poucza tradycja – skazał Jana na wyspę Patmos” 360 . Tertulian podaje, że Jan został ze- słany na Patmos przez Nerona 361 . Epifaniusz z Salaminy (315-403) stwierdza, że Ewangelia Jana została napisana za Domicjana, natomiast wygnanie i powrót Jana umiejscawia na czasy panowania Klaudiusza (41-54) 362 . Teofilakt, biskup Achrydy (XI wiek), nadmienia, że Apokalipsa powstała za czasów Nerona 363 . Ko ściół Syryjski we wst ępie do Apokalipsy po dzi ś dzie ń podaje: „Objawienie, które zostało dane Janowi Ewangeli ście przez Boga na wyspie Patmos, na któr ą został zesłany przez cesarza Nero- na”. Fragment Muratoriego stwierdza, że apostoł Paweł pisz ąc swoje listy do ko ściołów wzorował si ę na siedmiu listach z Apokalipsy (rozdziały 2-3). Pseudo-Prochorus. Euzebiusz w Preparatio Evangeli- ca. Niektóre minuskuły umieszczaj ą Apokalips ę zaraz po Ewangeliach (60, 792, 1006, 1064, 1328, 1551, 2323, 2643), inne po Ewangeliach i Listach Pawła (1772, 1934, 1948, 1955, 1957, 2004), po Dziejach Apostolskich (1859, 2186). Rozdziały 6-7 opisuj ą sytuacj ę, jaka panowała w Palestynie na krótko przed wybuchem powsta-

353 Historia naturalis , 12, 4-13, 23. Równie ż Tacyt ( Annales , 3, 68; 4, 30; 15, 71). 354 Adv. Haer . V, 30, 3. 355 Comm. in Apoc . 10, 11; 17, 10; CSEL 49, 92. 356 Hist. eccl . 3, 18, 1-4. 357 De viris illustr. 9. 358 Quis div. salv . 42. 359 Stromata , 207, 667. 360 Hom. in Matt . 16, 6. 361 De Praes . 33. 362 Haer ., 51, 13. 33; PG, XLI, 909-910. 363 PG, CXXIII, 1133-1134. 171

nia żydowskiego. W rozdziale 11,1-2 znajduje si ę opis świ ątyni w Jerozolimie oraz zapowied ź, że poganie b ędą tratowa ć świ ęte miasto przez 42 miesi ące. Więc świ ątynia nie jest jeszcze zburzona. Rozdział 12 znakomicie oddaje sytuacj ę z czasów wojny żydowskiej (rok 68). W Ap 17, 9-10 jest mowa o siedmiu królach - pi ęciu upadło, jeden jest, inny nie przyszedł, a gdy przyjdzie, b ędzie mógł krótko tylko pozosta ć (17, 10). Jeden, który jest – Neron (54-68), inny nie przyszedł - mo że Wespazjan (69-79), b ądź który ś z jego trzech krótko władaj ących poprzedników (Galba, Otto, Witeliusz). Jest to wskazanie na rok 68. Zwolennicy pó źniejszego datowania Apokalipsy dowodz ą, że sytuacja ko ściołów w Azji Mniej- szej opisana w Ap 2-3 odpowiada raczej ko ńcówce I stulecia ni ż latom 60-tym (porzuciłe ś swoj ą pierwsz ą miło ść –2,4; jeste ś ani zimny, ani gor ący – 3, 15). Jednak odtworzenie sytuacji owych ko- ściołó nie jest mo żliwe zarówno w przypadku lat 60-tych jak i 90-tych. Hugo Grotius opowiadał si ę za wcze śniejsz ą datacj ą, wskazuj ąc lata 60-70. Argumentami s ą: interpretacja 17,10-11 (cesarz Wespazjan szóstym królem), oraz 11, 1-2 ( świ ątynia w Jerozolimie jeszcze nie została zburzona). Izaak Newton opowiadał si ę za wczesnym datowaniem 364 , Düsterdieck, Weiss. Güricke, Schaff.

Problem autorstwa Według danych dostarczonych przez sam ą ksi ęgę, autorem jest Jan (1, 1. 4. 9; 22, 8), sługa Bo- ga (1, 1), „brat” adresatów (1, 9) i proroków (22, 9), „współuczestnik” w ucisku, królestwie i wytrwa- ło ści dla Jezusa (1,9). Tradycja niemal jednogło śnie identyfikuje go z Janem apostołem, synem Zebe- deusza. Dzi ś jest to niemal powszechnie kwestionowane. Na rzecz autorstwa Jana ewangelisty przemawiaj ą głosy tradycji; Ap i J zawieraj ą osiem słów nie wyst ępuj ących poza nimi w NT; podobie ństwa IV Ewangelii z Apokalips ą, wspólnymi s ą poj ęcia: „baranka”, „woda żywa”, terminy: „Słowo”, „prawdziwy”, „ świadek”, „ świadczy ć”, „ świadectwo”, „zachowywa ć”, „ten który przybywa”, „zwyci ęż yć”. Ró żnice mog ą natomiast wynika ć st ąd, i ż pisz ąc w Efezie Ewangeli ę korzystał z pomocy do świadczonego pisarza, natomiast na Patmosie pisał samot- nie; ró żnice eschatologiczne wynikaj ą st ąd, i ż Ewangeli ę pisał przed otrzymaniem objawienia na Pat- mosie 365 i jego eschatologia nie była jeszcze rozwini ęta. Głosy tradycji świadcz ące na rzecz autorstwa apostoła Jana:

ok. 130 Papiasz (Hierapolis) po 150 Justyn M ęczennik (Rzym), Dialog z Żydem Tryfonem (81, 4) przed 170 Meliton (Sardes) ok. 170 Montanus (Frygia) 160-180 Prologus antiquior 170-190 fragment Muratoriego (Rzym) ok. 180-199 Ireneusz (Lyon), Adversus haeresis kon. II w. Teofil (Antiochia)

364 Observations upon the Apocalypse of St. John . 365 Według Ireneusza IV Ewangeli ę napisał apostoł pó źniej ni ż Apokalips ę. 172

przed 196 Apoloniusz (Efez) ok. 200 Hipolit (Rzym), De Christo et Antichristo ok. 200 Klemens (Aleksandria), Quis dives salvetur 207-211 Tertulian (Kartagina), Adversus Marcionem przed 235 Hipolit Rzymski ok. 230 Orygenes (Cezarea)

Nie do ko ńca jasnym w tej kwestii jest stanowisko Papiasza, bp Hierapolis, według którego apostoł Jan zmarł jeszcze przed 70 rokiem. Papiasz mówi te ż o Janie prezbiterze (autor Apokalipsy ?). Pierwszym, który zakwestionował apostolskie pochodzenie tej ksi ęgi był rzymski kapłan Kajus po 200 roku, przedstawiciel ‘alogów’ i wróg montanizmu. Uczynił to ze wzgl ędów doktrynalnych, jednak uwa żał, i ż czwarta Ewangelia i Apokalipsa Jana maj ą wspólnego autora (Kerynthosa z Efezu). W połowie III wieku w apostolskie pochodzenie w ątpi Dionizy bp w Aleksandrii (zm. 264/265). Swe wątpliwo ści oparł na ró żnicach stylistycznych i doktrynalnych, zachodz ących mi ędzy Apokalips ą a czwart ą Ewangeli ą. Autorem miał by ć Kerynthos, który chciał nada ć swemu dziełu imi ę wiarygodne. „Nie zdobyłbym si ę jednak na odwag ę, by odrzuci ć t ę ksi ęgę; wielu braci bowiem docenia jej liczne walory. (…) Przypuszczam bowiem, że pojedyncze zdania zawieraj ą w sobie sens utajony i nadzwy- czajny” 366 . Te pojedyncze głosy zagin ęły w szerokim nurcie tradycji, przypisuj ącym autorstwo apostołowi Janowi. Problem ponownie od żył w nowo żytnej egzegezie. Odmówiono apostołowi autorstwo nie tylko Apokalipsy , lecz tak że Ewangelii Jana i Listów Janowych . Dzisiaj na ogół przyjmuje si ę, i ż Cor- pus Joannum wyszedł ze szkoły Janowej 367 i jest dziełem jego uczniów, z tym że jednak, i ż inny ucze ń Janowy napisał Apokalips ę, a inny pozostałe pisma Janowe. Przeciw wspólnemu autorstwu Ewangelii Jana i Apokalipsy Jana przemawia to, że autor nazywa siebie prorokiem (22, 9), a nie apostołem (apostoł wyst ępuje w 2, 2; 18, 20; 21, 14), autor IV Ewangelii nie podaje swego imienia, natomiast autor Apokalipsy wymienia je a ż czterokrotnie; ró żnice językowe, gramatyczne, stylistyczne; hebrajskie jiruszalaim IV Ewangelia transkrybuje przez @Ιεροσολυµα , natomiast Apokalipsa – #Ιερουσαληµ , baranek w Ewangelii okre ślany jest terminem ανος, za ś w Apokalipsie – αρνιον , kłamców Apokalipsa okre śla terminem – ψευδης (2, 2; 21, 8), natomiast pozostałe pisma Janowe bardziej poprawnym – ψευστης (Jn 8, 44. 55; 1 Jn 1, 10; 2, 4; 4, 22; 4, 20; 5, 10). Wa żny w Ewangelii Jana oraz wszystkich trzech Listach Jana termin αληθεια, w Apoka- lipsie w ogóle nie wyst ępuje. Zachodz ą ró żnice w eschatologii (wg Jn 5, 28-29 b ędzie jedno Zmartwychwstanie, wg Ap 20, 5-6 – dwa; ponadto w ew. Jana eschatologia jest ju ż cz ęś ciowo zrealizowana – Jn 5, 25; 12, 31; 16, 11); eschatologia IV Ewangelii jest bardzo prosta, czasy ostateczne stanowi ące w Ap dłu ższy okres czasu (11, 2. 3; 12, 6. 14; 13, 5), Jn sprowadza do „dnia ostatecznego” (6, 39. 40. 44. 54; 11, 24; 12, 48).

366 Euzebiusz, Historia Ko ścioła , VII, 25. 367 Interesuj ącym jest podobie ństwo Od Salomona (koniec I wieku) i listów Ignacego z Antiochii (ok. 110) do Corpus Joannum . Nasun ęło ono badaczom my śl, i ż ich autorzy utrzymywali kontakty ze szkoł ą Janow ą. 173

Cel napisania ksi ęgi Kluczowym poj ęciem Apokalipsy jest Paruzja. Ju ż we wst ępie tej ksi ęgi w 1, 3 powiedziane jest czas jest bliski , podobnie przy zako ńczeniu, w przedostatnim wierszu tej ksi ęgi – przyjd ę wkrótce . Równie ż w środku ksi ęgi kilkakrotnie przerywana jest narracja, by zaznaczy ć b ądź blisko ść Paruzji, bądź potrzeb ę przygotowania do niej (3, 11; 16, 15; 22, 12). Ponadto Paruzja wyra żana jest na kilka innych sposobów (np. nadchodz ące 3. biada dla mieszka ńców ziemi ).

Język Apokalipsy W ksi ędze wyst ępuj ą liczne hebraizmy (b ądź arameizmy). Apokalipsa stosuje kilka hebrajskich terminów – Αβαδδων (9, 11) i Αρµαγεδων (16, 16), Γωγ i Μαγωγ w 20, 8, nie licz ąc cz ęś ciej stosowanych αην (3, 14) i αλληλουια (19, 1. 3. 4. 6), ponadto: ΓΨΙΠ} tłumaczy na Apolluwn , a nie jak LXX na Απολεια (9, 11); κατηγωρ – zhebraizowana forma utworzona od κατηγορος (12, 10) χαλκολιβανον (1, 15; 2, 18) powstały w wyniku poł ączenia greckiego calkoV i hebrajskiego lebanon . Wielu greckim terminom, zwłaszcza czasownikom nadano znaczenia ich hebrajskich ekwiwa- lentów: ονοα – jak hebrajskie szem (widoczne jest to w 3, 4; 11, 13); διδοι – nosi zakres znaczeniowy hebrajskiego ΓΖΗ (3, 9); καθηαι – używany jest w znaczeniu hebrajskiego ΠςΩ , a wi ęc zasadniczo „siedzie ć”, ale w Apoka- lipsie mo że te ż oznacza ć „zamieszkiwa ć”, czego przykładem jest 14, 6; ευαγγελιζω – }ΠΗ użyty dwukrotnie (10, 7; 14, 6), u żywane w stronie czynnej (w pozostałych ksi ę- gach NT wył ącznie w stronie zwrotnej); nie oznacza zwiastowania Dobrej Nowiny; w 10, 7 u żyty jest w tym samym znaczeniu, co w Ezch 38, 17 i Am 3, 7; natomiast w 14, 6 oznacza nadej ście s ądu Bo- żego (por. 14, 7); υστηριον – użyte w 1, 20; 10, 7; 17, 5. 7 oznacza ono tam nieznany, b ądź niezrozumiały autorowi symbol, wyja śniany nast ępnie przez anioła przy pomocy j ęzyka znaków, w du żym stopniu nadal prze- syconego symbolizmem. σωα – w 18, 13 uzyskuje znaczenie „niewolnik” Niektóre słowa przyjmuj ą dziwne formy, jak np. βιβλαριδιον (poprawna forma βιβλαριον – zdrobnienie od βιβλιον ). Słownictwo Apokalipsy liczy sobie 916 słów. 128 z tej liczby nie wyst ępuje w pozostałych ksi ęgach NT, co stanowi 13,97% tej ksi ęgi. Tylko 31 z nich nie wyst ępuje w Septuagincie. Najbardziej warto ściowym r ękopisammi są Kodeks Aleksandryjski (A) i Kodeks Efrema (C). Od oryginalnego tekstu Apokalipsy prawdopodobnie odbiega zaledwie w kilkunastu przypadkach.

Gatunek literacki O ile Ewangelie i Listy stanowiły zupełnie nowe gatunki literackie, to Apokalipsa reprezentuje gatunek zadomowiony ju ż na dobre w literaturze żydowskiej – apokaliptyk ę. Gatunek ten wyst ępuje ju ż w ST, reprezentuj ą go przede wszystkim Ksi ęga Daniela i Ksi ęga Zachariasza , ale tak że Ksi ęga

174

Ezechiela , fragmenty Ksi ęgi Izajasza . Gatunek ten bardzo bujnie si ę rozwijał w epoce mi ędzy-testamentowej, powstało wtedy wiele apokalips. W śród nich wyró żniaj ą si ę: 1 Ksi ęga Henocha , 4 Ezdrasza , Testamenty Dwunastu Patriar- chów , Apokalipsa Barucha i inne.

Struktura Apokalipsy Pomiędzy wizjami siedmiu tr ąb a wizjami siedmiu czasz zachodz ą liczne podobie ństwa. Rów- nie ż wizje siedmiu piecz ęci wykazuj ą – jakkolwiek du żo słabsze – pewne do nich podobie ństwo. Owe podobie ństwa nasuwaj ą pytanie: Czy wizje te, s ą wzajemnym powtórzeniem (rekapitulacj ą)368 , poda- jąc t ę sam ą tre ść w dwu, a mo że w trzech ró żnych aspektach? 369 Szukaj ąc na nie odpowiedzi, nale ży zestawi ć ka żdą z owych siedmiu wizji, porówna ć zachodz ące mi ędzy nimi podobie ństwa i ró żnice, zbada ć ci ęż ar gatunkowy owych podobie ństw i ró żnic oraz – zanim si ę zawyrokuje w tej kwestii – sprawdzi ć, czy uzyskana w ten sposób interpretacja całej księgi Objawienia Jana będzie systemowo spójna (czy nie cierpi na żadne aporie). Dopiero po spełnieniu wszystkich tych warunków, mo żna opowiedzie ć si ę za lub przeciw teorii rekapitulacji. Odpowied ź b ędzie miała wielki wpływ na sposób interpretowania 7. „tr ąby”. O tyle wielki, i ż odpowied ź pozytywna umo żliwia wi ązanie 7. „tr ąby” z eschatologicznym ko ńcem świata, podczas gdy odpowied ź negatywna przekre śla całkowicie takow ą interpretacj ę.

Symbolika Apokalipsy Apokaliptyka jest gatunkiem literackim, w którym wielk ą rol ę odgrywaj ą symbole. Symbole wskazuj ą na inn ą rzeczywisto ść (stref ę rzeczywisto ści), rzeczywisto ść mityczn ą i transcendentn ą, któr ą nam przybli żaj ą370 . Ale j ęzyk symboli nie jest j ęzykiem precyzyjnym, towarzyszy mu swoista płynno ść i brak wyrazisto ści poj ęciowej. Symbole są no śnikami ukry- tego przekazu, tote ż świat symboli rz ądzony jest innymi, bardziej trudnymi do okre ślenia prawidłami ni ż j ęzyk mówiony. Tote ż systematyzowanie i porz ądkowanie symboli, d ąż enie do dokładnych ustale ń, co dany symbol winien oznacza ć, zawsze prowadzi do uproszcze ń. Symbole przenikaj ą si ę nawzajem i pełne ich rozgraniczenie nie zawsze jest mo żliwe. Chc ąc wi ęc ukaza ć dany symbol w szerszym świetle i pozna ć cał ą jego gł ębi ę symboliczn ą, nale ży

368 Ju ż Victorinus znał poj ęcie rekapitulacji i stosował j ą przy interpretowaniu Apokalipsy . S ądził on, że Apokalipsa te same zagadnienia przedstawia kilkakrotnie i pod ró żnymi symbolami (S. Spiss, op. cit., s. 21). Z jego komentarza po średnio wynika, i ż „czasze” s ą powtórzeniem „tr ąb”. Natomiast termin recapitulatio wprowadził do egzegezy biblijnej Tyconius. Ozna- czał on u niego powtórzenie opisów pomini ętych uprzednio, które pod wzgl ędem chronologicznym wygl ądaj ą na dalszy ci ąg poprzedzaj ących tekstów ( św. Augustyn, De doctrina christiana , III, 52-54). 369 Ju ż Tyconius uto żsamiał oba zmartwychwstania. Zaakceptowali to i rozwin ęli Cassiodorus, Haymonis oraz inni egzegeci średniowiecza. Ale dopiero Nicolaus Collado (1581) zasad ę rekapitulacji opracował systematycznie. „Piecz ęcie”, „tr ąby” i „czasze” zostały w pełni uto żsamione. Wykładaj ąc poszczególne „piecz ęcie” ł ączył j ą z odpowiadaj ącą jej „tr ąbą” i „czasz ą”. Rekapitulacja w wydaniu Collado naruszała jednak niejednokrotnie porz ądek chronologiczny i nosi pi ętno du żej dowolno ści (W. Bousset, op. cit., S. 108). D. Pareus (1618) ł ączył „piecz ęcie” z „tr ąbami”, interpretuj ąc je (jak Collado) historiozoficz- nie, ale „czasze” odnosił do przyszło ści (W. Bousset, ibid., s. 109). J. Cocceius wyst ąpił z jeszcze innym opracowaniem rekapitulacji (ibid., ss. 109-110). Teoria rekapitulacji była bardzo popularna w śród niemieckich uczonych II poł. XIX wieku, a w wieku XX opowiedziała si ę za ni ą zdecydowana wi ększo ść egzegetów. 370 Symbol ł ączy kilka stref rzeczywisto ści (Eliade). 175

przebada ć wszystkie wi ążą ce si ę z nim symbole pokrewne (np. grzmot ⇒ błyskawica ⇒ strzała), które nieraz ł ącz ą si ę z dalszymi symbolami. Jednak badaj ąc kolejny pokrewny symbol mo żemy zanadto si ę oddali ć od punktu wyj ściowego, a ogólny obraz zostanie zagmatwa- ny (np. grzmot ⇒ grzmi ący głos ⇒ ryk lwa ⇒ lew ⇒ pot ężne zwierz ę). Z drugiej za ś strony, dzi ęki takim badaniom symbol mo że by ć rozpatrywany na szerokim tle symbolicznym. Interpretuj ąc symbole Apokalipsy nale ży bra ć pod uwag ę równie ż i ten szczególny fakt, że ten sam symbol mo że odnosi ć si ę do kilku ró żnych rzeczy (np. 17, 9 – siedem głów Bestii symbolizuje jednocze śnie siedem pagórków i siedmiu królów), ale te ż klika ró żnych symboli mo że ukazywa ć jedn ą i t ę sam ą rzecz (np. ko ściół w 19, 7-8 ukazany został pod symbolem kobiety, a w 21, 10 nn pod symbolem miasta). Zdarza si ę czasem, że sam ju ż autor wyja śnił stosowane przez siebie symbole. Uczynił to w Ap 1, 20; 5, 8; 7, 14; 8, 3; 12, 9; 17, 9-11. 15. 18; 19, 8. Niektóre symbole wyja śnione zostały w ST (np. Tr 3, 19; Ez 13, 13. 14). W innych przypadkach wyja śni ć nale ży samemu, poprzez lokalizacj ę tekstów stosuj ących dany symbol i wyłoni ć z nich jedn ą (lub kilka) szczególn ą, ł ącz ącą te teksty cech ę. Na podstawie tej cechy (cech), mo żna wnioskowa ć o przekazie semantycznym danego symbolu. Siódemka wycisn ęła silne pi ętno na ostatniej ksi ędze biblijnej. Jest ona nie tylko najcz ęś ciej w niej stosowanym symbolem, ale równie ż najwa żniejszym symbolem, któremu podporz ądkowano cały szereg innych symboli. Wiele symboli wyst ępuje w liczbie siedmiu. Siedem świeczników, siedmiu aniołów, siedem gwiazd, siedem ko ściołów Azji Prokonsularnej, ksi ęga zapiecz ętowana siedmioma piecz ęciami, siedem oczu i siedem rogów Baranka, siedem głów Smoka, siedem głów Bestii, siedmiu królów, siedem pagórków. Niektóre symbole zostały nawet uszeregowane w siódemkowe serie i decyduj ą o strukturze Apokalipsy – listy , piecz ęcie , tr ąby i czasze . Równie ż tekst całej ksi ęgi mo żna podzieli ć na siedem cz ęś ci. Siedem ma wiele zastosowa ń w Apokalipsie . Siódemka bywa te ż w Apokalipsie ukryta, nieuchwytna przy bezpo średnim wgl ądzie. W 5, 12 wyliczonych zostało siedem atrybutów Baranka (moc, bogactwo, m ądro ść , siła, cze ść , chwała i błogo- sławie ństwo), w 7, 12 – siedem atrybutów Boga (błogosławieństwo, chwała, m ądro ść , dzi ękczynienie, cze ść , moc i siła), a w 6, 7 – siedem klas społecznych (królowie ziemi, mo żnowładcy, wodzowie, bogacze, mocarze, niewolnicy i wolni). Siedem razy u żyte zostały wa żne w tej ksi ędze terminy i zwroty: αην (1, 6. 7; 3, 14; 5, 14; 7, 12. 12; 19, 4; 22, 20), δρεπανον (14, 14. 15. 16. 17. 18. 18. 19), ακ|ριος (1, 3; 14, 13; 16, 15; 19, 9; 20, 6; 22, 7. 14), Úpomonh (1, 9; 2, 2. 3. 19; 3, 10; 13, 10; 14, 12), projhte{a (1, 3; 11, 6; 19, 10; 22, 7. 10, 18. 19), στ}fanoV (2, 10; 3, 11; 4, 4. 10; 6, 2; 12, 1; 14, 14), ψυχη (6, 9; 8, 9; 12, 11; 16, 3; 18, 13. 14; 20, 4), ksi ęga życia (3, 5; 13, 8; 17, 8; 20, 12. 15; 21, 27; 22, 19), κατοικουντης šp[ t®V g®V (3, 10; 6, 10; 8, 13; 11, 10; 13, 8. 14; 17, 8) 371 , czteroczłonowa formuła ka żde plemi ę, j ęzyk, lud i naród (5, 9; 7, 9; 10, 11; 11, 9; 13, 7; 14, 6; 17, 5), formuła Kto ma uszy do słuchania, niechaj słucha, co Duch mówi do ko ściołów (2, 7. 11. 17. 29; 3, 6. 13. 22).

371 Ponadto: g® ka[ oÄ šn aut® katoikounthV (13, 12), katoikounteV t®n g®n (17, 2) i kaJhm}noi ep[ t®V g®V (14, 6). 176

Chrystus siedem razy zapowiada swoj ą Paruzj ę (1, 3; 3, 3. 11; 16, 15; 22, 7. 10. 20). Imi ę Chry- stus wyst ępuje siedem razy, Jezus – czterna ście, a Baranek odniesiony jest do Chrystusa 28 razy, z czego siedem razy w powi ązaniu z Bogiem. 21 razy u żyty został termin šxous{a . W 18, 12-13 wymienionych jest 28 towarów jakie kupcy sprzedają Babilonowi . Nietrudno zauważyć, że wymienione tu terminy i zwroty wi ążą si ę z Paruzj ą, zbawieniem i życiem wiecznym. Siedem razy wyst ępuje αβυσσος (9, 1. 2. 11; 11, 7; 17, 8; 20, 1. 3), Σατανας (2, 9. 13. 24; 3, 9; 12, 9; 20, 2. 7), 14 razy θανατος . Siedem symbolizuje pełni ę, cało ść , kompletno ść . Ksi ęga zaadresowana jest do siedmiu ko ścio- łów Azji Prokonsularnej. Omini ęty został ko ściół w Kolossach, Hierapolis, Milecie, Troadzie, Magne- zji, Tralle. Wybrane zostały te ko ścioły i w takiej liczbie, by mogły symbolizowa ć cał ą prowincję i cały Ko ściół. Siedem głów Bestii symbolizuje wszystkie mocarstwa które wyst ąpiły w historii. Rów- nie ż przy tr ąbach i czaszach mo żna zauwa żyć, że autor poszczególnym plagom przypisuje takie nast ępstwa, aby mogły obj ąć cały świat wraz ze wszystkimi zamieszkuj ącymi go istotami i oddawały pełny, doskonały s ąd Bo ży nad światem. Zwi ązane z tymi symbolami plagi stanowi ć b ędą pełny s ąd Boga. Nic nie zostanie tym s ądem pomini ęte, ani przeoczone. Siedem słu ży te ż wyra żeniu wielkiej siły i nadnaturalnych pot ęg. Złe moce symbolizowane s ą przez siedem, co ma zapewne znaczy ć, że s ą trudne do pokonania. Szatan przedstawiony został jako smok o siedmiu głowach, z siedmioma koronami na głowach. Zostaje on zrzucony na ziemi ę w czasie 7. tr ąby (12, 7-9). Siedmiogłowa, wychodz ąca z Otchłani Bestia, zawładnie na krótko ziemi ą (13, 1- 4), ale zwyci ęż y j ą Chrystus (19, 11 nn), który jest Barankiem z siedmiu rogami i siedmiu oczami. Siedem pojawia si ę w kontek ście s ądów Bo żych. Chrystus, trzymaj ący w swej r ęce siedem du- chów Bo żych, ucharakteryzowany jest na s ędziego (2, 1; 3, 1). Ka żda siódma piecz ęć , tr ąba i czasza nosi element s ądu (grzmoty, błyskawice, grad, trz ęsienie ziemi). Czas 7. tr ąby , to czas s ądu nad umar- łymi (11, 18), podczas 7. czaszy wspomniano o konieczno ści ukarania Babilonu (16, 19). S ądy te s ą nieomylne, sprawiedliwe i nieodwracalne w swoich skutkach. Od ich wyroku nie b ędzie ju ż odwoła- nia. Liczba siedem wi ąż e si ę z tajemnic ą. Ksi ęga zapiecz ętowana siedmioma piecz ęciami (5, 1 nn) symbolizuje wielk ą tajemnic ę (ksi ęga życia?), któr ą ju ż od samego pocz ątku Bóg zamierzał człowie- kowi podarowa ć, ale owe piecz ęcie sprawiały, że była ona wci ąż niedost ępna. Fakt, że tych piecz ęci było siedem pot ęgował niedost ępno ść tej ksi ęgi i dlatego pocz ątkowo nikt jej nie mógł otworzy ć (5, 3). Dokonuje tego Baranek, jakby zabity, który miał siedem rogów i siedem oczu, którymi jest siedem duchów Boga (5, 6) – siedem zostaje przeciwstawione siedmiu. A wi ęc negatywne nast ępstwa sió- demki mog ą by ć usuni ęte tylko przez kogo ś, kto wyra ża wielokrotno ść siódemki (siedem rogów, siedem oczu). W czasie 7. tr ąby dokona si ę tajemnica Bo ża przepowiadana przez proroków (10, 7). Ta- jemnic ą jest poselstwo siedmiu grzmotów (10, 4). Wielk ą rol ę odgrywaj ą trzy siódemkowe serie (siedem listów, siedem pieczęci, siedem tr ąb, siedem czasz). Ksi ęga zapiecz ętowana siedmioma piecz ęciami – tajemnica, któr ą Bóg przed wiekami przygotował człowiekowi, w któr ą pragn ęli wejrze ć aniołowie, a która została udost ępniona człowie- kowi w Jezusie Chrystusie. Tr ąby – interwencje, które w interesie swego ludu w czasach eschatologicznych podejmie Bóg. Zanim siedmiu aniołów zadmie w te tr ąby słudzy Boga zostan ą zapiecz ęto- wani piecz ęci ą Bo żą (7, 1-3). Ostatnia, siódma tr ąba symbolizuje Paruzj ę. Czasze – plagi, które Bóg 177

ze śle na mieszka ńców ziemi za ich bezbo żne czyny. Sze ść dotyczy rzeczy przemijalnych. Sze ść razy wyst ępuje termin: αποθνησκω (3, 2; 8, 9. 11; 9, 6; 14, 13; 16, 3), βαβυλων (14, 8; 16, 19; 17, 5; 18, 2. 10. 21), οργη (6, 16. 17; 11, 18; 14, 10; 16, 19; 19, 15), ροφαια (1, 16; 2, 12. 16; 6, 8; 19, 15. 21), φοβεοαι (1, 17; 2, 10; 11, 18; 14, 7; 15, 4; 19, 5). Osiem razy wyst ępuje: αην (1, 6. 7; 3, 14; 5, 14; 7, 12. 12; 19, 4; 22, 20).

Teologia Apokalipsy W ksi ędze tej przewijaj ą si ę dwie nast ępuj ące idee: – przej ęcie władzy nad światem przez Boga i Jego Pomaza ńca – dzieje zbawienia, ze szczególnym zaakcentowaniem ofiary Chrystusa i Jego ponownego powrotu Bóg jest stwórc ą wszechrzeczy (4, 11; 10, 6; 14, 7), panuje nad światem, istoty przeze ń stwo- rzone oddaj ą mu cze ść i hołd (5, 13). Panowanie Boga zostało zakłócone przez bunt Szatana, który poci ągn ął za sob ą 1/3 aniołów (12, 4). Szatan przeciwstawił si ę woli Bo żej, ale nie jest w stanie odebra ć mu panowania nad światem, nie jest w stanie przeciwdziała ć Jego planom. Historia biegnie torem wyznaczonym przez Boga, Szatan nie jest w stanie zmieni ć jej biegu 372 . W tej sytuacji trudno jest mówi ć o walce równych sobie pot ęg. Wynik walki jest z góry przes ądzony. Bunt Szatana jest tylko chwilowym zakłóceniem wszechwładnego panowania Boga nad światem. Nawet Szatan znajduje si ę pod kontrol ą Bo żą , działa tylko dlatego, poniewa ż Bóg mu na to zezwolił i wyznaczył mu konkretne zadanie i miejsce w historii. Historia świata nie jest wi ęc nieustann ą walk ą dobra ze złem, zło zostało ju ż pokonane, zostało ju ż os ądzone, ma jednak jeszcze konkretne zadanie do spełnienia. Po buncie Szatana, który poci ągn ął za sob ą 1/3 aniołów (12, 4), Bóg postanowił zast ąpi ć upa- dłych aniołów człowiekiem. Najpierw w Ksi ędze Życia zapisał imiona ludzi przeznaczonych do zbawienia (13, 8; 17, 8), nast ępnie stworzył świat (ten świat, tymczasowy świat) i człowieka. Człowiek zanim przejdzie do tamtego świata musi tu za tego życia pozna ć dobro i zło (dlatego te ż pozwolono działa ć Szatanowi). Na wskutek uwodzicielskiej działalno ści Szatana pierwszy człowiek upadł i uległ grzechowi. W efekcie tego Ksi ęga Życia musiała zosta ć zapiecz ętowana (5, 1). Człowiek, istota pochodz ąca i mieszkaj ąca w świecie, w którym krzy żuj ą si ę wpływy dobra i zła nie mo że samoistnie sta ć si ę istot ą doskonał ą. Tym samym nie mo że wróci ć, by stan ąć przed Bogiem, sprzed którego oblicza został wyp ędzony i nie mo że zamieszka ć wespół z Nim, gdy ż trzeba sta ć si ę istot ą świ ętą i doskonał ą, nie wejdzie tam nic nieczystego (21, 27). Zostało to umo żliwione dopiero za pomoc ą Chrystusa (22, 14), który zapłacił cen ę konieczn ą do zbawienia człowieka i który zdj ął siedem piecz ęci z Ksi ęgi Ży- cia (6, 1 – 8, 1). Jedynie człowiek który przyj ął cen ę Chrystusowej krwi mo że si ę doskonali ć i u świ ę- ca ć (22, 11b), bo tylko krew Chrystusa ma moc oczyszczaj ącą (7, 14); człowiek który nie oczyszcza si ę we krwi Chrystusa, pogr ąż a si ę w nieprawo ści i grzechu (22, 11a). Chrystus jako zbawca ludzko ści odegrał i odgrywa nadal główn ą rol ę w historii zbawienia. Gdy

372 Gdyby historia nie toczyła si ę torem wyznaczonym przez Boga wówczas przyszło ść byłaby nieznana i niemo żliwym byłoby powstanie takiej literatury jak Apokalipsa Jana i innych proroctw biblijnych. 178

liczba wiernych osi ągnie odpowiedni ą wysoko ść , wówczas zako ńczy si ę historia ludzko ści (6, 11), zako ńczy się te ż rola Szatana wyznaczona mu w Bo żej ekonomii zbawienia (12, 12), zło zostanie po- tępione na wieki (20, 10).

Eschatologia Apokalipsy Najwa żniejszymi wydarzeniami eschatologicznymi s ą Paruzja i s ąd. Eschatologia Apokalipsy nawi ązuje w prostej linii do eschatologii Ksi ęgi Daniela . Pomija w niej te partie które ju ż si ę wypełni- ły i s ą tylko histori ą, a rozwija te, które dotycz ą ko ńca świata. Te wła śnie partie zostaj ą rozwini ęte bardziej obszernie i szczegółowo. Bestia z Ap13 to chimera zło żona ze zwierz ąt wymienionych w Dn 7. Wielk ą rol ę odgrywa siódemka (siedem listów, siedem piecz ęci, siedem tr ąb, siedem czasz). Ksi ęga zapiecz ętowana siedmioma piecz ęciami – tajemnica, któr ą Bóg przed wiekami przygotował człowiekowi, w któr ą pragn ęli wejrze ć aniołowie, a która została udost ępniona człowiekowi w Jezusie Chrystusie. tr ąby – interwencje, które w interesie swego ludu w czasach eschatologicznych podejmie Bóg. Zanim siedmiu aniołów zadmie w te tr ąby słudzy Boga zostan ą zapiecz ętowani piecz ęci ą Bo żą (7, 1-3). Ostatnia, siódma tr ąba symbolizuje Paruzj ę. czasze – plagi, które Bóg ze śle na mieszka ńców ziemi za ich bezbo żne czyny. Ksi ęga ko ńczy si ę wizj ą Nowego Jeruzalem . Wejd ą do ń wył ącznie ci, którzy pior ą swoje szaty [we krwi Baranka] (22, 14). Świ ęci zamieszkaj ą w Nowym Jeruzalem wraz z Barankiem i b ędą w nim zaznawa ć wiecznego szcz ęś cia. Nie wejdzie tam nic przekl ętego (22, 3). Grzesznicy odrzuceni zostan ą na zewn ątrz, do jeziora ognistego. Przesłanie ksi ęgi zawiera si ę w słowach: Kto czyni nieprawo ść , niech nadal czyni nieprawo ść , a kto brudny, niech nadal si ę brudzi, lecz kto sprawiedliwy, niech nadal czyni sprawiedliwo ść , a kto świ ęty, niech nadal si ę u świ ęca (22, 11). Zarówno zło, jak i dobro jest potrzebne w odwiecznych planach Bo żych.

Komentarze:

Aune D. E., Revelation , WBC, 1-3 vol., Thomas Nelson Publishers, Nashville 1997-1999. Beale G. K., The Book of Revelation , NIGTC, Grand Rapids – Cambridge 1999. Bousset W., Die Offenbarung Johannis , Göttingen 1896 5, 1906 6. Charles R. H., The Revelation of St. John , t. 1-2, Edinburg 1920. Kraft H., Die Offenbarung des Johannes , Tübingen 1974. Lohmeyer E., Die Offenbarung des Johannes , Tübingen 1953. 1 2 Mounce R. H., The Book of Revelation , Michigan 1977 , 1998 . Müller U. B., Die Offenbarung des Johannes , Güttersloh 1995. Prigent P., L’Apocalypse , Paris 1981. Roloff J., Die Offenbarung des Johannes , Zürich 1987 2. Swete H. B., The Apocalypse of st. John , Michigan 1954.

179

Visser A. J., De Openbaring van Johannes , Uitgever −Nijkerk 1965.

180

Bibliografia (zasadnicza)

Tekst grecki Novum Testamentum Graece et Latine , ed. E. Nestle, K. Aland, Stuttgart 1981. Metzger B. M. , A Textual Commentary on the Greek New Testament: A Companion Volume to the United Bible Societies’ Greek New Testament (3rd ed. ).

Konkordancje Greek-English Concordance To the New Testament , by J.B. Smith, Herald Press, Scottdale, Penn- sylvania 1965. Handkonkordanz zum griechischen Neuen Testament , A. Schmoller, Deutsche Bi-belgesellschaft, Stuttgart 1982. Bauer W. (ed.), Greek-English Lexicon of the New Testament and Other Early Christian Litera- ture , Second Edition (Chicago 1979).

Kanon Nowego Testamentu Metzger B. M., The Canon of the New Testament , Clarendon Press, Oksford 1989. The Biblical Canons , ed. By J.-M. Auwers & H.J. de Jong, Leuven University Press, 2003. Souter, Text and Canon of the New Testament , 1913.

Tekst Nowego Testamentu Aland B., J. Delobel, New Testament Textual Criticism, Exegesis, and Early Church History. A Discussion of Methods , Peeters Publishers, Kampen 1994. Aland K. Aland B., Der Text des Neuen Testaments , Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart 1989 (2. Auflage); Aland K. Aland B., The Text of the New Testament: An Introduction to the Critical Edi- tions and to the Theory and Practice of Modern Text Criticism , transl. E.F. Rhodes, Grand Rapids: William B. Eerdmans, Michigan 1995 (3th ed.). Aland K., M. Welte, B. Köster, K. Junack, Kurzgefasste Liste der griechischen Handschriften des Neues Testaments , Walter de Gruyter, Berlin, New York 1994. Birdsall J.N., Collected Papers in Greek and Georgian Textual Criticism , Gorgias Press LLC, 2006. Black D.A., New Testament Textual Criticism , Baker Books, Frand Rapids 2006. Black D.A., Rethinking New Testament Textual Criticism , Baker Academic, Grand Rapids 2002. Black M., Aland K., Die alten Übersetzungen des Neuen Testaments, die Kirchenväterzitate und Lektionare: der gegenwärtige Stand ihrer Erforschung und ihre Bedeutung für die griechische

181

Textgeschichte , Wissenschaftliche Beirat des Instituts fü r neutestamentliche Textforschung, Berlin 1972. Colwell E. C., The Origin of Texttypes of New Testament Manuscripts , in: Early Christian Origins , ed. A. Wikgren. Comfort Ph., Encountering the Manuscripts: An Introduction to New Testament Paleography and Textual Criticism , Broadman & Holman Publishers, 2005. Comfort Ph., Essential Guide to Bible Versions. Wheaton, Illinois: Tyndale House Publishers, 2000. Comfort Ph. W, and Barrett D. P., The Text of the Earliest New Testament Greek Manuscripts . Wheaton, Illinois: Tyndale House Publishers Incorporated, 2001. Ehrman B.D., The Orthodox Corruption of Scripture , Oksford University Press, Oksford 1993. Elliott J.K., A Survey of Manuscripts Used in Editions of the Greek New Testament , Brill Archive, 1987. Elliott J. K., Moir I., Manuscripts and the Text of the New Testament: An Introduction for English Readers , Edinburgh: T. & T. Clark, 1995. Elliot R., The Encyclopedia of New Testament Textual Criticism, na: http://www.skypoint.com/~waltzmn/ . Ferrar W. H., A Collation of Four Important Manuscripts of the Gospels , ed T. K. Abbott, Macmil- lan, Dublin, 1877. Finegan J., Encountering New Testament Manuscripts: A Working Introduction to Textual Criti- cism , Wm. Eerdmans 1980. Gregory C. R., Textkritik des Neuen Testaments , t. I-III, Leipzig 1900-1909. Hatch W.H.P., The Principal Uncial Manuscripts of the New Testament , Chicago: The University of Chicago Press, 1931. Horn T.H., Introduction to the Critical Study and Knowledge of the Holy Scripture , New York 1852. Hoskier H.C., Codex B and Its Allies, a Study and an Indictment , London 1914. Hurtado L.W., The Early Christian Artifacts: Manuscripts and Christian Origins , Eerdmans Pub- lishing Company, Grand Rapids, Michigan 2006. Kenyon F.G., Handbook to the Textual Criticism of the New Testament , London 2, 1912. Kenyon F.G., Our Bible and the Ancient Manuscripts (4th ed.) , London 1939. Kenyon F.G., Paleography of Greek Papyri , Oksford, 1899. Kirsopp & Silva Lake, Dated Greek Minuscule Manuscripts to the Year 1200 A.D , Boston 1945. Ladd G.E., The New Testament and Criticism , Wm Eerdmans, Grand Rapids 1991. Lake K., The Text of the New Testament , fourth edition, London, 1910. Metzger B.M., Manuscripts of the Greek Bible: An Introduction to Palaeography , Oksford Univer- sity Press, Oksford 1991. Metzger B.M., The Early Versions of the New Testament , Clarendon Press, Oksford 1977. Metzger B.M., B.D. Ehrman, The Text of the New Testament: Its Transmission, Corruption, and Restoration , Oksford University Press, New York, Oksford 2005. Miller E., A Guide to the Textual Criticism of the New Testament , Collingswood 2003. 182

Montefiore T.L., Catechesis Evangelica; bring Questions and Answers based on the “Textus Re- ceptus” , London 1862. Nestle E., Introduction to the Textual Criticism of the Greek New Testament , Eugene, OR: Wipf & Stock Publishers, 2001. Parker D. C., An Introduction to the New Testament Manuscripts and their Texts , Birmingham 2008. Patzia A.G., The Making of the New Testament: origin, collection, text & canon , Inter Varsity Press, Downers Grove 1995. Robertson T., An Introduction to the Textual Criticism of the New Testament , Nashville: Broad- man, 1925. Romaniuk K., Wprowadzenie do krytyki tekstu Starego i Nowego Testamentu , Ksi ęgarnia św. Woj- ciecha, Pozna ń – Warszawa – Lublin 1975. Scott Porter J., Principles of Textual Criticism, with their Application to the Old and New Testa- ment , London 1848. Scrivener F.H.A., A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament , Cambridge 1861, London 1894 (fourth edition). Scrivener F.H., Contributions to the Criticism of the Greek New Testament bring the introduction to an edition of the Codex Augiensis and fifty other Manuscripts , Cambridge 1859. Scrinever F.H., An exact Transcript of the Codex Augiensis, to which added a full Collation of the fifty Manuscripts , Cambridge 1859. Scrivener F.H., A Plain Introduction to the Criticism of the New Testament , Cambridge 1861. Sitterly Ch.F., Text and Manuscripts of the New Testament , w: The International Standard Bible Encyclopedia , revised edition, vol. 5 (Chicago, 1929), pp. 2950-2957, dost ępny na: http://www.bible-researcher.com/isbetext02.html. Soden v. H., Die Schriften des Neuen Testaments , in ihrer ältesten erreichbaren Textgestalt hergestellt auf Grund ihrer Textgeschichte , Verlag von Arthur Glaue, Berlin 1902-1910. Streeter B.H., The Four Gospels. A Study of Origins the Manuscripts Tradition, Sources, Author- ship, & Dates , MacMillan and Co Limited, Oksford 1924. Studies in the Theory and Method of the New Testament. Textual Criticism , ed. E.J. Epp, G.D. Fee, William B. Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids, Michigan 1993. The Text of the New Testament in Contemporary Research , ed. B.D. Ehrman, M.W. Holmes, Wil- liam B. Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids, Michigan 1995. Thompson E. M., Handbook of Greek and Latin Paleography , second edition, London, 1894. Tischendorf K., Anecdota sacra et profana ex oriente et occidente allata sive notitia , Lipsiae 1861. Tischendorf K., When Were our Gospel Written? , New York 1866; Wann wurden unsere Evange- lien verfasst? , 1866. Tregelles S.P., An Introduction to the Critical study and Knowledge of the Holy Scriptures , London 1856. Tregelles S. P., The Printed Text of the Greek New Testament , London 1854. Treu, Die Griechischen Handschriften des Neuen Testaments in der UdSSR; eine systematische Auswertung des T K.exthandschriften in Leningrad, Moskau, Kiev, Odessa, Tbilisi und Erevan , T 183

& U 91 (Berlin, 1966). Vaganay L., Amphoux Ch.-B., Heimerdinger J., An Introduction to New Testament Textual Criti- cism , Cambridge University Press, Cambridge 1991. Westcott B. F., F. J. A. Hort, Introduction to the New Testament in the Original Greek: With Notes on Selected Readings , New York: Harper & Brothers, 1882. Westcott B. F., and F. J. A. Hort, The New Testament in Greek with Introduction , Cambridge and London, 1896. Wisse F., The profile method for the classification and evaluation of manuscript evidence , William B Eerdmans Publishing, 1982. Wordsworth Ch., The New Testament of our Lord and Saviour Jesus Christ in the original Greek with Notes and Introductions , London 1859.

Wst ępy ogólne Achtemeier P.J., Green J.B., Thompson M.M., Introducing the New Testament: its literature and theology , Wm. Eerdmans 2001. Aebi E., Krótkie wprowadzenie do ksi ąg Nowego Testamentu , Warszawa 1989. Alford H., The Greek Testament. The Four Gospels , Vol. I, London 1849, 1863 (fifth edition). Bartnicki R. i in., Wprowadzenie w My śl i Wezwanie Ksi ąg Biblijnych. Ewangelia św. Jana, Listy Powszechne, Apokalipsa (tom 10), Warszawa: Wydawnictwo Akademii Teologii Katolickiej 1992. Beck B.E., Reading the New Testament today: an introduction to New Testament study , Brian E. Beck 1992. Berkhof L., Introduction to the New Testament , Eerdmans 1915. Bleek F., Bleek J., Einleitung in das neue Testament , Berlin 1866. Branick V.P., Understanding the New Testament and its message: an introduction , New Jersey 1998. Burkett D.R., An introduction to the New Testament and the origins of Christianity , Cambridge 2002. Credner K., Einleitung in das Neue Testament , Halle 1836. Cullmann O., Zarys historii ksi ąg Nowego Testamentu , przeł. W. Kowalska, PAX, Warszawa 1968. Davidson S., An Introduction to the Study of the New Testament, Critical, Exegetical, and Theolog- ical , London 1868. Dąbrowski E., Prolegomena do Nowego Testamentu , Opole 1949. Fiensy D.A., New Testament Introduction , NIV, College Press Publishing Co. 1997. Frankowski J., M ędala S. (red.), Wprowadzenie w my śl i wezwanie Ksi ąg Biblijnych. Ewangelie synoptyczne (tom 8), Warszawa: Wydawnictwo Akademii Teologii Katolickiej 1995. Godet F.L., Introduction to the New Testament , Edinburgh 1899. Grant R.M., A Historical Introduction to the New Testament , London 1963. Guerike H., Historisch-kritische Einleitung in das Neue Testament , Leipzig 1843. Gundry R.H., A Survey of the New Testament , Zondervan 2003. Guthrie, D. New Testament Introduction . Rev. ed. (4th British ed.); Downers Grove, Ill.: Intervarsi-

184

ty, 1990. This is an excellent traditional (i.e. conservative) introduction. The Houston Public Li- brary has three copies (2 at the Central Library downtown, and one at Robinson). Harrington W.J., Klucz do Biblii, przeł. J. Marz ęcki, PAX, Warszawa 1997. Harrison E.F., Introduction to the New Testament , Wm. Eerdmans 1971. Interpreting the New Testament. An Introduction to the Principles and Methods of N.T. Exegesis , H. Conzelmann and A. Lindemann, translated by S.S. Schatzmann, Hendrickson Publishers. Pea- body 1988. Introduction to the New Testament , red. Raymond F. Collins, SCM Press, London 1983. Introduction to the New Testament , red. H.C. Thiessen, Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids 1976. Jasi ński A.S. i in., Wprowadzenie w My śl i Wezwanie Ksi ąg Biblijnych. Dzieje Apostolskie, Listy św. Pawła (tom 9), Warszawa: Wydawnictwo Akademii Teologii Katolickiej 1997. Jensen I.L., Przegl ąd Nowego Testamentu , ChIB, Warszawa 2007. Johnson L.T., Penner T.C., Writings of the New Testament: An Interpretation , SCM Press 1999. Kee H.C., The beginnings of Christianity: an introduction to the New Testament , T & T Clark In- ternational 2005. Kelly J.F., An Introduction to the New Testament for Catholics , OSB Collegeville 2006. Klijn A., An Introduction to the New Testament , Leiden 1967. Koester H., Einführung in das Neue Testament: im Rahmen d. Religionsgeschichte u. Kulturge- schichte d. hellenist u. röm. Zeit , De Gruyter, Berlin 1980. Meinertz M., Einleitung in das Neue Testament , Paderborn 1933. Moffatt J., An Introduction to the Literature of the New Testament , International Theological Li- brary. New York: Scribner, 1925. McNeile A.H., An Introduction to the Study of the New Testament , second edition revised New Testament Introduction , D. Guthrie, Inter-Varsity Press, Leicester 1976. Nestle E., Einführung in das Neues Testament , G ӧttingen 3, 1909. The New Schaff-Herzog Encyclopedia of Religious Knowledge , ed. S.M. Jackson, Grand Rapids 1952. Paciorek A., Wst ęp ogólny do Pisma Świ ętego, Biblos , Tarnów 1999. Perkins P., Reading the New Testament: an Introduction , New Jersey 1988. Pokorny P. & U. Heckel, Einleitung in das Neue Testament , UTB, Tübingen 2007. Schweizer E., Theologische Einleitung in das Neue Testament , Ruprecht 1989. Tarazi P., New Testament: An Introduction: Luke and Acts , St Vladimir's Seminary 2001. Uglorz M., Introdukcja do Nowego Testamentu , cz. 1, ChAT, Warszawa 1994. Vielhauer P., Geschichte der urchristlichen Literatur: Einleitung in das Neue Testament , Walter de Gruyter 1985. Westcott F.J., Introduction to the Study of the Gospels , 1860. Wette W. De, Frothingham F., An historico-critical introduction to the canonical books of the New Testament , London 1858. Wst ęp do Nowego Testamentu , red. F. Gryglewicz, Pallottinum, Pozna ń 1969. Wst ęp do Nowego Testamentu , red. R. Rubinkiewicz, Pallottinum, Pozna ń 1996. 185

Wst ęp ogólny do Pisma Świ ętego , red. J. Szlaga, Pallottinum, Warszawa 1986. Zahn Th., Introduction to the New Testament , English translation, Edinburgh, 1910.

186