ŞİRVAN AŞIQ MUHİTİNİN ÇAGDAŞ V0ZİYY0Tİ the Contemporary Situation of Shirvan As Hug Sphere

HA LKBILIMI DERGiSi

ŞİRVAN AŞIQ MUHİTİNİN ÇAGDAŞ V0ZİYY0Tİ The Contemporary Situation Of Shirvan As hug Sphere

Galib SA YILov*

Özet: Şirvan aşiq muhiti coğrafi yapısı bakımından geniş bir alanı: Şamahı, Aksu, Kurdemir, Gokcay, İsmayıllı, Akdaş, Ucar, Salyan, Deveci, Guba, Derbend kimi arazileri ihata etmekte olub, buralarda yaşamış aşıklar tarafından meydana getirilmiştir. Cağdaş Şirvan aşıkları Dede Aliaskerin vasiyetine sadık kalarak, aklı, ahlak ve marifeti her zaman davranış tarzına cevirerek surekli sanatın amacına sadakat gostermişlerdir. Mirza Bilal'in, Aşiq Şamil'in, Aşiq Şakir'in, Aşiq Penah'ın, Aşiq Beyler'in, Aşiq Ahmet'in ve nice çağdaş Şirvan aşığının fealiyetinde bunları gormek mumkundur. Anahtar sözcükler: Azerbaycan, Şirvan, Aşik, Mühit, Sanat, Çağdaş Durum

Abstract: According to its geography the Shirvan ashug sp here occupies the large area. The areas such as Shamakhi, Agsu, Kurdemir, Goychay, Jsmayilli, Agdash, Ujar, Salyan, Devechi, Guba, Derbend many ashugs were registered Th e contemporary Shirvan ashugs were devoted to the will of Dede Alesger, turned the intelligence, good manners and courtesy to their behavior manners, and they always showed their fa ithfulness to the main ideal of the an. it is possible to see it in the activity of the contemporary Shirvan ashuds such as Mirze Bilal, Ashug Shamil, Ashug Shakir, Ashug Panah, Ashug Beyler, Ashug Ahmed and others. Keywords: Azerbaijan, Shirvan, Ashik, Environment, Art, Mo dern Situation

Şirvan aşıq ;:ın;:ın;:ısi z;:ıngin şeir v;:ı musiqi qaynaqlarına malikdir. Buraya h;:ım ;:ın;:ın;:ıvi aşıq yaradıcılığına xas olan s;:ın;:ıt nümun;:ıl;:ıri, h;:ım d;:ı dig;:ır s;:ın;:ıtl;:ırd;:ın alınan öm;:ıkl;:ır daxildir. T;:ıdqiq etdiyimiz mühitin tarixi m;:ıd;:ıni s;:ıciyy;:ısini araşdırark;:ın müşahid;:ı etdik ki, bölg;:ı kifay;:ıt q;:ıd;:ır m;:ıd;:ıni resurslara malikdir. Dig;:ır t;:ır;:ıfd;:ın d;:ı s;:ın;:ıtl;:ırarası inteqrasiya prosesl;:ıri aşıq s;:ın;:ıtin;:ı öz t;:ısirl;:ırini göst;:ırmişdir. Şirvan aşığını diqq;:ıtl;:ı t;:ıhlil etdiyimiz zaman onun ;:ıski t;:ıbi;:ıtind;:ın qalan izl;:ıri, y;:ıni "h;:ım aşıq, h;:ım d;:ırviş, h;:ım d;:ıd;:ıli" olduğunu gör;:ı bilirik. R;:ıqs elementi t;:ıkc;:ı Şirvan aşıq mühitind;:ı qorunmuşdur. Vaxtil;:ı bunun sufi ayin zamanı icra olunan ritmik h;:ır;:ıbtl;:ır olduğu diqq;:ıtd;:ın qaçırılmamalıdır. Burada daha ;:ıski ritual elementl;:ıri d;:ı aşkarlana bil;:ır. Bu element d;:ı Şirvan aşığının sufı m;:ınş;:ıli olmasına işarn edir. Ona gör;:ı d;:ı hesab edirik ki, h;:ım ritualistfar, h;:ım d;:ı

Dr.-, Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi.

163 r;lq& va pyııq araşpmçlhm maııal;:ıya �hqqat �tmafüfülar. aıı tipli aski elem\:lntl;:ırin Şirv�mmf.Hl iHn«;:ı yaşıınmııı çp� q;ldim :ııımmnların va orta aıırl?r t;ıriq;ıt qpn�minin, b.!lşga sil:i!l;:ı, sarı;ıtin yarı:ın«ığı m;lrhalalarin rnUhitda, ıı;:ın;:ıtqa V;l &;ln::ı*ar ş;;ıxsinda ifadaııid em;;ık.dir. Şirvan aşığınırı r�ertı.mn da klaııııik ııanatd;:ınv a Ya ııan

164 1-/ALk/3/LIMIbt= �t31Si

MahattımPd VaHdya111t (XVHl-:XiX), Aşıq Ortıt tuttartlı (XİX), rt:;ıhay�t, Aşıq Ağatnahatiıtnad, Aşıq fbtahım, Aşıtt Bilal, Aşiq Şattilİ; Aşıcj , Qutbanxart, Aşıq Şakir v::ı b. (XXJ yada düşUf; ( 1 O). Bit:darı öric::ıki t::ıdqiqatçılarıh da qeyd etdikl::ıti klrtıi, Şlrvari aşıq anartasinirt özünatnaxstisltığtirıtırt bit c::ili::ıti d::i ohtiti lttsttumetital ansambllaşttıağa trıeylli olmasidit. �u, albatta ki, bit t�tafd::ih şaİfat va satay şaraitirtdarı galah musiqi ::ırtafüıslhirı taslti il� alaq::ılidirsa; dig;}t t::itafd::ıh, üttıumiyyatla, madarıiyy::itlh, o sıtadarı musiql sarı::itlrılh, lfaçılığırt; sah::Jt:;ı olan estetik talabatın v::i zövqürı inkişafi il::; bağlıdır. Satıh balabanla qoşalığı, bir zamanlar sufı ayirtl:;ıtirıd::i istifada oiurıan rıeyin davamı kitni d::ı dayarlandirila bilar. Ehtirtıal ki, balabart sazın yox, saz balal:lahıh yanıtta galmişdir. Sazm sufı ptaktikasıha daxii blması rıisb::it::in sohrakı hadlsadir. Ora qadar saz da otta asrl::irmusiqi arısarrtbllatıhda istifadaolunan alatlardan biri olmuşdur. Sufılar orta sonralat miltaciat etttıişl::ıt. Saza qadat sufıl::ırln rıeyi va ya balabanı var idi. Balabarı çox q::ıditrıva rtıilliırt usiqi al::ıtidir. Şirvan aştq ansatrtblıiiın t:;ırkibihd::ıki nağara da sufı t:;ıcrüb::id:;ıki dafın, davulun yerini tutmaqdadır. Şirvanda buhlar qortırıub qalmışdır. '1Aşiq ansambllarında "yarıçt iışığın" - tnUğ:;ırınin da yer alması meydart tamaşaçısırıa, ayl::ıncaya söybhah Şirvan rhadislai'ihih artahavi struktururıdan irali galir. tamaşaçiların tarkibirıa göra yekcirıs olmayan bela maclislarda talab va taklif da nazara alıtiır, aşıq san::iti ila muğamın, aşıqla xanandarıin yarışması, sanat milbarizasi t::ısiri bağışlayirdı. Görkatnli maarifçi H.Zardabi aşıq ansambllarının doğutduğu t::iassilratın sada xalq, xüstıs:;ın uşaqlar tarafından uztin ttıüddat yaşandığını, hatta ifaçılatın taqlid olunduğunu yada saldı'; (i3, 240). Şirvan Azatbaycan mtısiqi sarıatinlrı z::inglh, inkişaf etmiş bir bölgasidir. Burada musiqi sanjtihin çeşidli tiplari mövcuddur. Eyni zamanda Şirvanda ifaçilıq saMtinin d::i zarıgin an::lrtasi vardır. Aşığın artsamblda ifaçılığı bar::ida Ü.l-İacıbayovun da fıkirlari olduqca maraqlıdıt. O, Şirvan Şamaxi toylarıtıda iştirak etmiş kimi ansattibldakı aşıq, xananda, balaban, nağara (d::ıf), qoşa nağara ifaçılarırıın blitada yeri va funksiyasi harada konkret malumat verir, bu strı..iktururı kartokliyini göstarir: "Aşıq dastasi d:;ıxi aksarah Uç nafardan ibarat ohıb, bunlardan biri ham oxuyar, hatrt da saz çalar, iki yerda qalanı isa alati nağmadan olan balaban çalar, balabançırıın ikincisina "zil" tutan, yaxud "d::itnkeş" deyarlat ki, bunun v::izifasi hava çahnaq olmayıb, yalnız bir sadanı uzatmaqdarı ibatatdir. Balaban çalanlar tUtak va zurna daxi çalarlar, bu halda bunların xart::ındasi daf (tabii) çalrrtalıdıt . . . " (5, 280) Şirvan ıişıq ifaçılığırıın musiqi aspektlari sall::itşünaslar t::ırnfından araşdırılmaİıdır. ÇUnki ohun tarkibihda çoxlu tadqiq olunmalı elementlat var. l3unlarırı m::irtŞayi, alaqabi'i, saciyyavi xüsusiyY:;ıtl�ri va fols�fas!n:;ı

165 MOTiF AKADEMi

q;;ıd;;ır çeşidli aspektl;;ıri vardır. "Klassik poeziya ;;ın;;ın;;ıl;;ırinin, muğam s;;ın;;ıtinin beşiyi olan Şirvan, o cüml;;ıd:m aşıq yaradıcılığında ;;ın müt;;ırnqqi ;;ın;;ın;;ıl;;ırin inkişafına meydan açan mühit olmuşdur. Şirvanda Molla Qasımla (XIII) başlayan aşıq şeiri ;;ın;;ın;;ısinin h;;ıl;;ı bir neç;;ı yüz il ;;ıvv;;ıll;;ırd;;ı d;;ı mövcud olduğuna höyük inam var. Amma bu varislik ;;ın;;ın;;ısi sonrakı inkişaf m;;ırh;;ıl;;ıl;;ırind;;ı unudulmuş, t;;ıxmin;;ın XVII ;;ısrd;;ı yaşamış Dostu Çirvaniy;;ı kimi Şamaxı v;;ı onun ;;ıtrafında yazıb-yaradan, çalıb-çağıran aşıqların taleyi öyr;;ınilm;;ımişdir. ;;ıslind;;ı Molla Qasımdan sonra bu gün;;ı kimi yarımçıq qalan bu çevr;;ıni D;;ıd;;ı K;;ırnmin (1290-1355), D;;ıd;;ı Yedigarın (1310-1370), Mövlan;;ı Şirvaninin S;;ıdi Şirvaninin, Ağah;;ıs;;ın Pirsaatlının, Sultan xan Alpaninin (XIV ;;ısr), Aşıq Köç;;ırin (1420-1 480) yaradıcılığını öyr;;ınm;;ıkl;;ı bütövl;;ışdirm;;ık olar ( 1 O). S:m;;ıtkar ş;;ıxsiyy;;ıti yet;;ırinc;;ı aydınlaşdırılmamış, s;;ın;;ıtd;;ı yeri mü;;ıyy;;ınl;;ışdirilm;;ımiş, qoyub getdiyi s;;ın;;ıt mirası d;;ıqiql;;ışdirilm;;ımişaşı qları üç qrupa ayırmaq olar: 1. Şirvan aşıq mühitind;;ı adı rnvay;;ıtl;;ırd;;ı yaşayan onlarla s;;ın;;ıtkarlar vardır ki, onların s;;ın;;ıtd;;ı xidm;;ıtl;;ıri höyük olsa da h;;ıl;;ı lazımi s;;ıviyy;;ıd;;ı öyr;;ınilm;;ımişdir. M;;ıs;;ıl;;ın, Aşıq Pirm;;ımm;;ıdin şöhr;;ıtind;;ın danışılır, amma t;;ıdqiqatlardaadı ç;;ıkilmir. 2. Bir sıra aşıqlar is;;ı ;;ıfsan;;ıl;;ışmiş, dastan q;;ıhr;;ımanlarına çevrilmişl;;ır. Bunlardan D;;ıd;;ı K�r;;ımi qeyd etmişdik. Bu m;;ıs;;ıl;;ıd;;ı b;;ızi t;;ıdqiqatçılar kimi, ifrat meyll;;ır;;ı yol verm;;ık olmaz. M;;ıs;;ıl;;ın, D;;ıd;;ı Qorqud, Aşıq Koroğlu v;;ı s. kimi m;;ıs;;ıl�l;;ırd;;ı diqq;;ıtli olmaq lazımdır. Çünki bu ş;;ıxsiyy;;ıtl;;ır xalqın yaradıcılığının, xalq t;;ıx;;ıyyülünün m;;ıhsuludur, x;;ıyali obrazlardır v;;ı onlar insanların m;;ın;;ıvidünyasını t;;ımsil edirl;;ır. 3. Bir sıra aşıqlar da vardır ki, onların adı v;;ı s;;ın;;ıt irsind;;ın şeirl;;ıri yadigar qalmışdır. Amma ş;;ıxsiyy;;ıtl;;ıri haqqında ;;ılimizd;;ı m;;ılumat yoxdur. Bu bir t;;ır;;ıfd;;ın onların s;;ın;;ıtin içind;;ı qaynayıb qarışması il;;ı bağlıdırsa, dig;;ır t;;ır;;ıfd;;ın d;;ı o kateqoriyaya aid olan s;;ın;;ıtkarların ayrıca t;;ıdqiqata c;;ılb olunmamasıdır. M;;ıs;;ıl;;ın, şeirl;;ıri, ustadnam;;ıl;;ıri poetik mük;;ımm;;ılliyi, fals;;ıfi m;;ızmunu v;;ı ürfani d;;ıy;;ırl;;ıri il;;ıinsanı heyr;;ıtl;;ındir;;ın D;;ıll;;ıkMuradın haqqında m;;ılumata malik deyilik. Bu baxımdan orta ;;ısrl;;ır Şirvan aşıq yaradıcılığını t;;ıdqiqata c;;ılbetm;;ık üçünehtiyac duyulmaqdadır. Müasir Şirvan aşıqlığına g;;ıl;;ın ;;ın;;ın;;ı özünd;;ı üç höyük m;;ırh;;ıl;;ıni birl;;ışdirir. Bu m;;ırh;;ıl;;ıl;;ırin h;;ır biri bu mühit;;ı m;;ıxsus höyük bir ş;;ıxsiyy;;ıtin adı il;;ı bağlıdır: 1. Birinci m;;ırh;;ıl;;ı Şirvan aşıq şeirinin ilk m;;ılum nümun;;ıl;;ırinin mü;;ıllifi Molla Qasım Şirvani il;;ı başlanır. Bu XIII ;;ısr;;ı aiddir v;;ı Şirvanşahlar dövfati zamanına t;;ısadüfedir. 2. İkinci m;;ırh;;ıl;;ı aşıq s;;ın;;ıtinin Şirvanda ilk m;;ılum nümay;;ınd;;ısi Aşıq Dostu Şirvaninin adı il;;ı bağlıdır. Bu XVII ;;ısrn aiddir v;;ı S;;ıfavil;;ır dövl;;ıti zamanına t;;ısadüfedir.

166 HA LKBILIMI DERGiSi

3. Üçüncü marhala Aşıq Mirw Bilalla başlanan müasir dövrdür. Bu XX asrin avvallarina tasadüf edir. Müasir Şirvan aşıq maktabinin asasını Mirza Bilal qoymuşdur. XX asrin ustad sanatkarları bu va ya başqa şakilda öz sanat şacaralarini ondan başlayırlar. Müasir Şirvan aşıqlarında yaşayan bütün mütaraqqi ananalarda, şeirda, dastanda, saz havalarında, musiqi va mahnı ifaçılığında Mirza Bilalın qoyduğu yol, dast-xatt var. Mirza Bilalın hayat va sanat yolunu A.Mirza bela xarakteriza edir: "Mahz bu sanat piramidasının xüsusi marhalasinda - XIX asrin son rübünda meydana çıxan Qasadli Mirza Bilal Şirvan aşıq sanatini mana va mazmunca yeni inkişaf marhalasina yüksalda bildi. Şamaxı aşıqlarının atası titulunu qazanmış bu görbmli saz-söz ustadı 1872-ci ilda Şamaxının Qasad bndinda dünyaya göz açmış, atasının dostu Molla Veysdan mübmmal dini tahsil almış, Şamaxıdakı adabi maclislara maraq göstarmiş, dini biliklarini dünyavi elmlari öyranmakla zanginlaşdirmişdir" ( 1 O). Mirza Bilal öz dövrünün görbmli bir şaxsiyyati, qeyri-adi istedada malik bir şairi, ecazkar musiqi va mahnı ifaçısı olmuşdur. "Deyilana göra Mirza Bilal Seyid azim Şirvaninin şeir maclislarinda iştirak etmiş, M.o.Sabir, Abbas Sahhat, S.M.Qanizada ila tanış olmuşdur. Şirvan aşıq maktabinin ananadan galan özalliklarini ustadı Aşıq İbrahimdan manimsayan Mirza Bilal ham da gözal muğam oxuması regional ifaçılıq üçün münasib sayılır va onun sanatkar kamilliyini tasdiqlayir. Ömrünün ahıl çağlarında habs olunan Mirza Bilalın günagı malum olmur. Bazilari bela hesab edirlar ki, aşıq iyirminci illarin avvallarinda Şamaxı İcraiyya Komitasinin sadrini bir şeirinda tariffadiyindan bu fakt onun tutulmasın sabab olub. Bir başqa versiyada isa Mirza Bilalın oliheydar Qarayev, Ayna Sultanova, Hüseyn Rahmanov kimi şaxsiyyatlarla tanışlığı sonradan onun aleyhina çevrildiyi söylanilir. " (12, 21) Mirza Bilal adından göründüyü kimi, dövrünün ziyalı bir şaxsiyyati olmuşdur. Eyni zamanda öz dövrünün tanınmış insanları ila dostluq alaqalari olmuşdur. "Bilal Mustafa oğlu savadlı olduğuna, "Quran"ı azbar bildiyina göra onu Mirza, Molla deya çağırırdılar. Aşıq Şamil, Çarhanlı Aşıq Şarbat, Cayirli Aşıq Abbas, Aşıq Qurbanxan va b. Mirza Bilalın ananadan galan sanat üslubunu yaşatmağa çalışmışlar. Aşıq Bilal bu gün Şirvan aşıqlarının repertuarında geniş yer alan bir çox saz havalarının da yaradıcısıdır. Bilalın şeir yaradıcılığı da bu günkü Şirvan aşıq şeiri üçün zirva kimi alçamaz olaraq qalır, ganc nasil bu poetik qaynaqdan geni şakilda faydalanır. Yaradıcılığı asrlarin, ictimai formasiyaların keçid dövrüna düşmüş, tutqu, represiyalar tahlübsi ila hüdudlanmış Mirza Bilal an samimi şeirlarini inqilaba qadar yazmış, sonrakı dövrlarda sifarişli, konyuktur poeziyadan da yan öta bilmamişdir. Aşıq Bilal sağlığında ibn ustad sanatkar titulu

167 Motft=AM tJEMI

qatııntttııJı 192S-ci lttfa �ıı�1t1t11119 Afgtbayı::ııtt ıtştq1ııttttin İ qutuitıtytttdıt Şiı-vatt sgttgtkatlııtttttttqutultııy iştltıtkçıtııtttta tgbi"ikitti çatdttttttşdtt" ( 1 O).

Mittg lll1ıdıtt \:öx istedadtıı vetgi1i bit ittsatt olması; bttutt sgngtdg böyük ş6ht�t qatatitrlll!:ıt t:Jttu söyuq tept�ssiya itlgtittd.-,11 qotuya bittttgdi. hllütütt v�t:m se-vgitlı yutd sevgıtı l!ıtedad!atı tiya1t1at kitrti Aştq aıtal da qııttlı teptesiya "tttaşıttıttdatt0 qrıtutta bltttt:}di; 1937-ci ıtd.-, ottu tuttıb Sibit:1 sütgütt etdil::1t. Sôt�h tatıntttı 1941-ti ild:1 70 yaşında ikgtt düttyasthl d.-,yişdl;ı (8). Mitz" lJilalttt yatadıcıtığıttıtt xitas edil:m hiss:1siorturı yaradtctİiğthırı kiçik bit hlss::1sl olsa da otttitt sgMtkat şgxsiyygti haqqtnda tgs:1vVllr yaratrtııığa itnkan vetit. Ottuh itsittitt qotuttmasıttda v.-, araşdıtılmasıttda S.Axundovutt vg M. Mütsgİt:JVUtt xidtttgtlgri Mitzg Biial irsitti yertid.-,n aktiv dövriyygy<' daxil ettttiş, bu sahgdg apıırı1acaq toplama v.-, t.-,dqiqat işl.-,rin.-, t.-,rrıgl yatatmışdıt. Seyfadditt Q<'niyev "Şirvartİt Aşıq Mitzg Bilal" kitabırtda aşığın h.-,yat vg s.-,ıı.-,t yolundan b.-,hs etmiş, öhUtt yatadıcılığındah ttütnuttglgr tgqdlm ettttişdit. Bu nütnuM1.-,rdg Mirw llilalırı yaşadığı dgtin t.-,b.,ddülatlar öz lfad.-,sini tapmaqdadır. Bel., ki, 20-ci ill.-,rd.-, aştq h.-,lg yeni quruluşa ütrtidlg baxıt, orta ttikbin duyğUlarla yaxınlaştt. Aşağıdakı misralarda bu tttünasib.-,t özürtü aydın ş.-,kild., göstgtlt: Omid vatdıt bii:::1 höyük Lerıirtdgrı, Vgtgn oğlu, havadatı, ggİ görüm (i2; 20). Amma aşığın Umldl:1ti doğrultnaytb. l3el.-, sgmimi sgtirbr vg tnUnis tnisralat da reptessiyadan xilas olmact üçün kifaygt etm:1yib. İJövrürt vg dövranın tgtgnnümünd:m başqa aşığın yaradıcılığı tttövzu v.-, rtıgzmun baxımından olduqca zgttgindit. Bu zgttglnlik özünü klassik aşıq poeziyasından ggİgn gngrtgvi mövzulatdakı şeirl.-,tihd.-, .-,ks etdirir: lgid ggr.-,k höyük yolu gözl:1y.-,, Or.-,yittd:1 xalqa hörmt1t bgsİ.-,y:J. Bir oğUl ki, el-obanı pislgyg, Ç<:1ks::itt sin:JsiMdağı, yaxşıdır (9; 80). 8ggt diqqgt edils:'ı; rttüqayisg ettttgk Ç;1ti11 deyi! ki, b.-,nzgr hümuMlgr tufarqanlı Abbasda, Xgstg Qasıtnda v.-, klassik aşıq poeziyasıhth diggt götk.-,mli ttümaygndaİgtinlrt yatadıcthğıttda lrıterısiv işlanlt. gu, ürfan t�ditrıidir. Ad�ttnı İnsan ettn.-,k üçün suflİgtirt kgşf etdiyi tglitn bel;1dir. İmıanlığtn h.-,lg tngrt.-,vi baxıtndatt çox problertt1::1tl olduğu bu t:J1imitt tgtbiqi zamanı aydın1aşıt: Adam var ki, adamlıttın rıaxştdı; Adam vat ki, heyvan ondan yaxşıdı.

168 HALkSIUMI tJE#GISI

İJövrUh tn:m::ıvi deqtadasiyası aşağtdakı mlsta1atda tiz ifad::ısihi m::ıiş::ıtkörttekstind::ı getç::ıkl::ışdirit: Ay ağalat, g::ılin siw stıyl::ıyirn, Ala qarğa şux t::ırtanı b::ıy::ıhrn::ız. Oğtillar atanı, qizlar anarıı, O::ılinl::ıt d::ı qaynartanıb::ıy::ın tn::ız. Bu klassik ::ın::ıh::ıhi Mirz::ı mtat rrtliasir Şitvan aştqlattnıi yehi dövtiln getç::ıklikl::ıri kontekstind::ı çatdırır. Btttada Mitz::ı İfüai h::ım s::ıl::ıfl::ır v� x::ıl::ıfl::ır atasında canlı yaddaş körpüsUdUr, h::ırn d::ı bu irsi öz fltri istedadt, ilhamı v::ı haqq vergisi il;J z::ıngihl;Jşdit::ıh bit aşiq-s;;ırt::ıtkardır. Mirz;;ı Bilal yaradıcılığı iİ;;ı ondan daha örtc::ı yaşamiş ustadlartn şeirl::ırinin tnövzu rnünd::ıric::ısi v::ı m::ıztnun mubmm::ılliyinirı arasındakı b;;ınz;;ırlikd::ıh görünür ki, o, aşıq ::ın::ıh::ısinin ::ırt katnil nürrtun::ıl::ıtirı::ı h::ıtniş::ı v::ı h;Jt yetd::ı sadiq qaimışdır. Bu, özühü aşıq yaradıcılığthih ::ısas mövzusu olan eşq şeirl;;ırinda d;;ı göst;Jrit: Yar başına dolanrrıazdım, Eşq oduna qalanmazdım. 8ğyar olsaydı, yahmazdırn, Özü yandırdı, yandırdı (9, 80). Mirza Bilal rnüasir Şirvan aşıqlığıntn t::ıtrt;;ıl rn;Jrhalasidir. Hazırda Şirvan aşıq anan;;ısinda klassik irs V;J ıttüasitlik atasında nikbin ntıqta Mitz::ı Bilalıh yaradıcıİığıdır. Ona gara da biz, Şirvan aştq ;;ıh;;ıtt;Jsihi Aşıq Mitz::ı Bilala rnlihasib;Jtda iki yem ayıra bilarik: 1. Mirza Bilala qadarki m::ırh::ıla; 2. Mirza Bilalla başlanan marh::ıl::ı. Milasir Şirvan aşıqlarının sayılıb seçilah rtütnayand::ılari bu va ya başqa şakild;J Mirz;J Bilaiın şagirdlaridir. Mirza Bilal klassik aşiq yaradıcılığını yeni dövra keçirdan va onun s;;ın::ıt saciyyasını müayyanlaşdiran bir s::ınatkardır. Şirvan mühitihd::ı ontin nüfuzu kifayat q::ıdar höyük olduğundan san;Jt;J mü;;ıyy;Jtılaşditici, istiqarn::ıtvetici t;Jsiri da güclli olmuşdur. Müasir Şirvah aştqlarında Aşıq Mitz::ı Bilalıh yaratdığı s::ıhat maktabi yaşatnaqdadır. Aşıq yaradıcılığını Az::ırbaycan m;Jd;;ıhi arealında araşdıran V;J bütavlükd;J bu s:m::ıtin tarixi saciyy::ısini aydınlaşdırah H.İsmayılova gara, "tnüasir Azarbaycan aşıq poeziyası öz kökl;;ıri il::ı aski türk folkloruna va bu istiqarn::ıtd::ı yaranmış xalq şeirin::ı bağlanır. Bti fasil::ısiz S;Jllat estafeti adabiyyatı v::ı musiqini özünda birlaşdirm::ıkla bütün hallarda san::ıt ati;;ıttasi va fikir fondunu öz etnik-milli qaynağtndan götürür. Az;Jrbaycan aşıq s::ıhati genezisi va tipologiyası baxırnırıdan oğtiz v::ı tütk (ethik, milli-rnad::ıhi çevr::ıl::ır, tarixi, sosial-siyasi inkişaf saciyy;Jsi, m::ıd;;ıniyyat komponentlatirıin bzi differensial alatrı;;ıtl;;ıri va s. n::ız:fül alttiaraq seçilir-seçrrt::ı

l6t:I MOTiF AKADEMi

H.İsmayılovundur) tarixi-m::ıd::ıni m::ırh::ıl::ıl::ırinin analoji s::ın::ıt hadisalarinin z::ımininda yaranmış v::ı onundavamı kimi saciyyal::ınir"(6, 1 O). Aşıq yaradıcılığına müasir madaniyy::ıtl::ırin mür::ıkkab münasib::ıtlar sistemind::ı baxan Yaşar Qarayev is::ı bu san::ıti özünam::ıxsus üslubda xarakteriza edir: "Eyni zamanda "Azarbaycanın saz, söz va san::ıt tarixind::ın bütövlükd::ı türk-Turan alaminin çox aydın v::ı sabit x::ıritasi görünür. Dünyada türkl::ırin yaşadığı arazil::ır, türkl::ırin saldığı izl::ır hamısı burada k::ısişirv::ı qovuşur" (7, 65). Şirvan aşıq mühitinin görbmli nümay::ınd::ısi, ustad Aşıq 8hm::ıdin yaradıcılığından t::ıdqiqat ::ısari yazmış Y.Bahadurqızı mühita keçmiş ::ınanadan g::ılan ::ısas istiqam::ıti - t::ıriq::ıt, tasavvüf dayarl::ırini ş::ırh ed::ır::ık onun aşıq yaradıcılığındakı mühüm mövqeyini aydınlaşdırır: "Haqqa qovuşmaq, ruhla ruhlanmaq, canla canlanmaq, ş::ıri::ıtd::ın haqiqat::ı, "ahli fanadan, ::ıhli-b::ıqaya" yetişmayin sufi praktikası m::ın::ıvi t::ımizlanmad::ın, paklanmadan keçir. N::ıfsl::ı mübarizada qalib gal::ın sufı Tanrıya doğru ged::ın yolda pill::ı-pill::ı yüks::ılir, ona qovuşur, onda ::ıriyib ab::ıdi dirilik qazanır. Bu, ruhi bir prosesdir v::ı onun asasında Tanrı sevgisi (İlahi eşq) dayanır. Tanrı sevgisi insanda nacib hislar v::ı duyğular doğurur. Tanrını sev::ın Tanrının yaratdıqlarını da sevir. Sufi ayinl::ıri poeziyanın v::ı musiqinin imkanlarından maksimum istifad::ı etm::ıkl::ı ekstatik maqam yaratmağa nail ola bilirl::ır. Bu yüks::ık v::ıcd m::ıqamında Tanrı ila ruhun t::ıması baş verir. Digar t::ır::ıfd::ın bu m::ıqamın özünd::ı d::ı poeziya yaranır. Yani mistik aktın (ekstazın) başlanğıcında, ortasında va sonunda yaranan poeziya h::ımin marh::ıl::ılara uyğun şakild::ı reallaşmış olur (1). Aşığın yaradıcılıq dünyasında t::ıs::ıvvüf düşünc::ısinin va bu ideyanı daşıyan insanın man::ıvi yaşantılarının şarhi yuxarıdakı nümun::ıd::ı d::ıqiqt::ısvir olunmuşdur. Ümumiyyatla, aşıq poeziyası N.Cafarov v::ı A.X::ılilin d::ı qeyd etdikl::ıri kimi, "türk etnik-m::ıd::ıni sisteminin folklor informasiyasını, türkün Tanrı, tabiat v::ı insanla mistik, abstrakt v::ı real tarixi tamasının poetik semantikasını sakral v::ı profan duyğu v::ı düşünc::ıl::ırinin etnopsixoloji davranış stereotipl::ırinin reallaşdığı x::ılqi rnayiyy::ıt daşıyan sosial t;)biatli ad::ıbi-badii matn arsenalının ::ın mükamm::ıl v::ı sağlam nümun::ıl::ırini özünd::ı caml::ışdirir" (3). Aşıq sanatinin estetik aspektlarini aydınlaşdıran C.Mustafayev yazır ki, aşıq poeziyası özlüyünda m::ınavi kamill::ışma fals::ıfasinin poetik ifad::ısidir. Aşıq adı da "müs::ılman Şarqind::ı geniş yayılmış eşq falsafasi aşılayan lirikanın t::ısirindan galirdi. Ş::ırq lirikasında "aşiq" anlayışı özlüyünd::ı eşq yolçusu, ilahi eşq::ı tapınan m::ınası daşıyırdı. Aşiq üçün varlığın canı, v::ıhd::ıti Tanrı eşqin::ı bağlıdır. Varlığı q::ılbin gözü il::ı sezmak onda Tanrını sevm::ık dem::ıkdir. Öz "m::ın" il::ı Tanrının v::ıhd::ıtini bu yolla anlamaq dem::ıkdir. Bel::ı sevgi öt::ıri h::ıv::ısl::ırd::ın uca dayanmağı t::ıl::ıb edir.

170 HALKBILIMI DERGiSi

Bunun üçün eşqin dönmdz yolçusu, C;}fakeşi olmaq g;}r;}kdir. Eşq aşiql;}rin qdlbini, yolunu işıqlandıran Tanrı işığı sayılırdı" ( l l, 4 ). Müasir aşıqdan b;}hs olunanda bn;}n el;} düşünül;} bildr ki, bu el;} "sosialist realizmi" Ç;}rçiv;}sind;} m;}hdud bir yaradıcılıq qdlibin;} salınan dddbiyyat kimi yekn;}S;}q sovet gerçdkldrinin ifadd faktıdır. Bu ilk baxışda bel;} görün;} bil;}r. aslind;} İS;} aşıq yaradıcılığının q;}libl;}ri t;}S;}VVÜf döndmindd sabitl;}şdiyind;}n ondan sonra gdldn dövrl;}rin gerçdklikl;}rİ h;}mİn qdlibldrd dolmuş V;} beldcd forma göz;)lliyini qorumuş V;} bu istiqam;}t m;}zmun b;}sitliyinid;} çox halda kompensasiya etmişdir. Müasir Şirvan aşıq poeziyasında "forma saxlanmaqla ideya istiqamdtindd ddyişmd müşahidd olunur. Orta çağ aşığının, sufınin ilahi idealı t;}drİc;}n real-estetik ideala çevrilir. XVIII-XIX ;}Srldrdd t;}kbldrin, ocaqların, zaviydldrin sıradan çıxması il;} Az;}rbaycan aşığı mistik ritual icraçılığı funksiyasını itirir V;} S;}n;}tçiyd çevrilir. Amma tdsdvvüf epoxasının poeziyası S;}n;}tçi aşığın repertuarında saxlanıldığından S;}n;}tin sonrakı inkişafında poetik kriteriyaları mü;}yy;}nl;}şdir;}n ;}tal;}t gücünü saxlayır. Poeziyada m;}n;}Vİ ddydrldrin t;}r;}nnümü sufi prizmasından t;}S;}VVÜf kontekstind;} verilir. Sovet dön;}minin ateist mühitind;}, n;}inki insanın ilahildşdirilmdsi V;} ilahinin insanlaşdırılması baş verir, ;}ksin;}, Tanrı-insan münasib;}tind;} ;}Ski etnik, t;}S;}Vvüfi V;} dini ddydrldrin çökmdsi başlayır. Bu tipli poeziya qeyri-leqal faaliyy;}t sferasına sıxışdırılır. Tdbii ki, bu yekn;}S;}q sosial-mdddrıi Ş;}rait XX yüzilin 20-90-cı illdri arasındakı 70 ild aiddir. Müst;}qilliyimizi qazandığımız dövrün reallığı İS;} tamamild farqlidir. Doğrudur, indi tdsdvvüfi poeziya yaranrnasa da, dini V;} milli-m;}n;}vi ddydrl;}rİn poetik ifad;}Sİ müasir dövrün aşıq poeziyasında geniç yer almışdır" ( l ). Şirvan aşığı müasir dövr;} keçib gdldiyi dövrl;}rin sdndt dndndldrini d;} g;}tİrmişdir. ahat;} olunduğu m;}d;}nİyy;}td;}n t;}sirldndrdk ;}XZ etdiyi S;}n;}t öz;)llİkl;}rİ onun mdhdlli S;}ciyyd qazanmasına Sdbdb olmuşdur. Burada S;}n;}tl;}rarası r;}qabdtin dd müdyydn rolu yox deyildir. Müasir dövr aşıq yaradıcılığı t;}kC;} dndndddn gdldn ddydrldr hesabına deyil, eyni zamanda müasir dövrdd yaranan aşıq şeiri il;} dd mdndvi ddydrl;}ri S;}nt;} dilin;}çevir;} bili r. "Aşıq poeziyası çeşidli istiqamdtldrd;}naraşdırılsa da (9; 59; 67; 68; 86; 88; 94; 127 V;} s.), m;}n;}vi ddydrl;}rin fa]s;}fi-estetik konteksti yet;}rİnc;} öyr;}ni)m;}yib. N;}Z;}r;} alaq ki, aşıq poeziyasında estetik duyğu il;} ;}Xlaq duyğusu V;}hd;}t t;}şkil edir, aşığın Z;}ngin çalarlı göz;}llik anlayışı ;}Slindd ;}Xlaq göz;}lliyin ucaltmağa xidmdt etdiyini anladır. Fiziki göz;)lliyi V;}Sf ets;} bel;}, insan xarakterinin yüksdk keyfiyydtldrin;} üstünlük verdiyini göst;}rir. Aşıq m;}rdliyi, n;}cibliyi, ülvi m;}h;}bb;}tİ t;}sdiql;}y;}nd;}, eyni zamanda, öz estetik idealını t;}sdiqldyirdi, t;}bi;}t gözdllikl;}rini, gülldrin, r;}ngl;}rin ür;}k açan ah;}ngini insan göz;}lliyi il;} nisb;}td;} m;}nalandırırdı.

171 Mot/F AKADEMi

t;füiat::ı hassas rt1Uttasibat aşılaması ınahiyYatca insanın özüh<) olan xeyitxah milttasibatih ifadasi idi ( 11; 5). Muasit Şirvah aşıq poeziyasıttih hıarkazi ptoblemi yeha d::; irtsan olataq qallr. Artıma müasir dövrdı:l şeirlarin mazmunuhu Urfan talimi deyil, daha ı;ox hikrhat va axlaq kıbliği taşkil edit. "Bu baxımdah aşıq şeitihih estetik rttahiyy::ıti özühil rnilxtalif hadisalar-keyflyy::ıtlar vasit::ısifo t::ızahilt etdirit. Aştq poeziyasıhın estetik mazmununu öyrnnmak Uçlin onun bir çox keyfiyyatlarini ayrılıqda t::ıhlil etmak lazım galit. "İnsan va onun rnan<)vi dünyasırtırı estetik tacassilmü bel::ı keyfıyyatlardan biridir. Aşıq poeziyasında estetik duyğunun qaynağı insan, onun tabiata va insanlara milnasibatidir. İnsanın dünyada yeri, insanlıq vazifasi aşıq poeziyasında sanatın başqa sahalarihda olduğu kimi lllarkazi yer tutur. Ham tabiat, ham insan estetik gözallik baxımından aşıq şeirinda özünamaxsus şakilda m::ınalandirılır. elbatta, aşıq poeziyası getçak alama daha yaxından t:)mas etdiyi üçün ilk növbada tabiatirt, insanın xarici gözalliyi şeira-söz::ı gatirilir. Xarici gözaİlik ahangdat biçilmiş, insan qamatinin, tabiatinin, ranginirt, ahanginiri; musiqisinin gözal1iyi kimi taqdim edilir. Ancaq xarici gözaltiyin tarannümü başqa sanat sahalarind::ı olduğu kimi, aşıq san::ıtinda da mazmun gözalliyinin açılmasına körpildür. Ela mazmun gözalliyinin özü insan varlığına tatbiq edildikda manavi gözalliklarin, yilksak ::ıxlaqi keyfiyyatlarin macmusu kimi özünü göstarir" ( 4, l l ). Şirvan aşığının repertuarı poetik baxımdan çox zangindir. "Tabii ki, poeziyada manav! dayarlar sanatkar subyektinin gerçakliya falsafi-estetik tnilnasibatinda doğan kateqorial bir hadisa olduğundan, mahz hamin dayarlarin mazmunu onu ifada etmak üçün istifada olunan elemehtl::ır::ıla bağlıdır. Azarbaycan aşıq poeziyasının Uzarinda müşahidalar apardığimız zangin materialı (16; 17; 18; 25; 26; 28; 39; 51; 116; 118), onda aks olunan manavi dayarlar arsenalını aşağıdakı ş::ıkilda tasnifetmay::ı imkan vetir: 1. Etnik-milli dayarlar; 2. Tasavvüfi-Urfani dayarlar; 3. Dini dayarlar; 4. Dünyavi dayarlar" ( 1 ). Bunlardan birincisi sanatin tamalini, asaslarını taşkil edir. Çünki aşıq milli day::ırlarin ifadaçisidir. Bu başlanğıcda da bela olub, bütün inkişaf marhal::ılarinda d::ı bu asas keyfıyyat onu tatk etmayib, müasit aşıq yaradıcıİığında da ::ın mühüm cahat budur. "Aşıq poeziyasının matk::ız xattini, asas ideya yükünü etnik-milli-manavi dayarlar taşkil edir. eski tilrk alpliğı, yağma (yağmalatma - öz var-dövlatini paylama), toy (acları doyurmaq), şülan ( qonalıq) va s. kimi dayarlar milasir aştq poeziyasında mardlik, qahramanlıq, sadaq::ıt, vafa, etibar, saxavat, l::ıyaqat, ırtatifüt,

172 HA l-KBlt..IMI DERGiSi

zarifldk, pakhq, manavi bütövlük kimi keyflyyatlarin ifadasi şaklinda özünü göstarir. Poeziyada bunlar qorxaqlıq, xayan3t, vafasızlıq bu kimi oeqativ tazahürlara qarşı qoyulur. Bela qarşıdurma qoşahğı matıiyyatca idealın tasdiqina xidmat edir" ( 1 ). Müasir Şirvan aşığı Şirvan folklor mühitinin da canlı yadclaşıdır. Folklorda yaşayan malumatların aksar nüm,unasi aşığın hafızasinda olur va aşıq öz yaradıcılığında va ifasında bu ehtiyatlardan yerina uyğun şakilda istifada edir. "Aşıq bir sanatkar subyekti olaraq takca estetik informasiyanı yaratmır, ham özündan önca yaradılanları, ham da öz yaradıcıhğını yaddaşında qoruyur va onu yaddaşlara ötürür, yayır, ona sosial mahiyyat qazandırır. Bu manada aşıq funksional bir sanatçi subyektidir. O, bütövlükda aşıq poeziyasının ümumi informasiyasını daşıyır va onu komnıunikativ sferaya inteqrasiya edir. İstar şeir söylayanda, istarsa da onu sazın müşayfati ila oxuyanda "aşıq xeyirxah idealların daşıyıcılarını ucaldır, onlara rağbat duyğuları oyadır, dinlayicilarina sevdirirdi. Dastan danışığı aşıq sanatinin estetik qanununa - sazın, sözün, sasin vahdatina tabe edilirdi. Saz havaları üstünda oxunan qoşmalarla müşayiat edilan dastan ahagdar bir axarla danışılırdı. Musiqinin, şeirin, danışığın, hamahangliyi özü estetik gözallik yaradır, dinlayicilara badii tasiri güclandirirdi" (1 1, 5). Müasir Şirvan aşıq poeziyasında gerçak gözallikla aski manavi irsin alaqasi şeirlarin mazmununda xüsusi keyfıyyat kimi seçilir. "Aşıq poeziyasında tasvir olunan gözallik hayatda mövcud olan adi va ya tasadüfi gözalliklarin badii aksi deyi!, mayyan qanunauyğunluqlardan doğan, darin manaların ifadasi olan kamil va harmonik alamin mahiyyatini açan, eybacar hayat tarzinin mazmunsuzluğunu, qeyri-kamilliyini qabardan bir proses kimi meydana galir" (4, 77). Tasadüfi deyi! ki, maşhur alman filosofu Hegel "gözallikda ruhun (mütlaq ideyanın) ümümdünya harakatının marhalalarindan birini görürdü. Ruh öz inkişafında maddi forma ila harmonik vahdat alda edir, ideya formada özünün tab adekvat ifadasini tapır - ela bu da gözallik demakdir" (2, 37). Müasir Şirvan aşıq yaradıcılığında aşığın gerçakliya estetik münasibati aktivdir. Bu aktivlik gerçakliyi dayişmak, onu sözda, şeirda, sanatda gözallaşdirmak istayinda müşahida olunur. Ona göra da müasir Şirvan şeir ananasinda insan, onun manavi dünyası va gerçalik münasibatlari xüsusi yer tutur. "Müasir aşıq poeziyasındakı gözallik, tabii ki, ilk önca fikrin va sanatin gözalliyinin vahdatidir, yani forma va mazmun harmoniyasıdır. Bu harmonik ifada estetik idealın tacassümüna xidmat edir. Burada gözallik geniş konteksti ahata edir: vatanin gözalliyi, insanın gözalliyi, camiyyatin gözalliyi. Tabii ki, bunların arasında bu gözalliyi dark edan, qiymatlandiran, dayarlandiran insan dayanır. Aşıq poeziyasında

173 MOTiF AKADEMi

başlıca estetik problem gözal insan idealıdır" ( 4, 181). Müasir aşıq öz dövrünün sanat adamıdır. Onun gerçakliya münasibati sanatkarın dünyaya baxışını aks etdirir. Bu manada gerçak alam aşıq dünyagörüşünda yenidan manalanır va sanat faktına çevrilir. İkincisi, tasavvüfı-ürfani dayarlardir ki, bu, ümumiyyatla, aşıq poeziyasının mövcudluğunun asası, tamali demakdir. Bu sanat yaranışında sufı falsafa, inam, sufı davranış-ürfanüzarinda yarandı. Aşıq sanatinin zaruri atributu da budur. Onu ondan ayırsalar yerda galan sadaca el şairi olacaqdır. Sufi aşıq, yani indiki sanatin tamalinda dayanan şaxsiyyatlar tamamila tasavvüf dayarlarina sadiq olmuşlar. Bu anana sanat marhalasina keçdikdan sonra tasavvüf-ürfan dayarlari onu yaşadan asas mana qaynağına çevrilmişdir. Bela ki, anana olaraq tasavvüf aşıq kriteriyalarını müayyanlaşdirir va onun "norma"sı kimi çıxış edir, ona ölmamak va yaşa maq üçün impuls verir, yeni dayarlarin onun qaliblarinda könüllara va qalblarn daha yaxşı yatması üçün imkanlar yaradır. Yaşar Qarayevin tabirinca desak, bu sanatin "sonuncu peyğambari" sanat yeni dünya düzanina giranda bir daha aşıqlıq ölçülarini dila gatirdi va bunu bundan sonra faaliyyat göstaracak sanatin va sanatkarın qarşısında "norma" kimi qoydu: Aşıq olub tarki-vatan olanın, azal başdan pürkamalı garnkdir. Oturub duranda adabin bila, Marifatelmi ndan halı garakdir. Müasir Şirvan aşıqları Dada C>lasgarin vasiyyatina sadiq qalmış, kamalı, adabi va marifati hamişa öz davranış tarzina çevirmiş, daim sanatin asas qayasina sadaqat nümayiş etdirmişlar. Bunu biz Mirza Bilalın, Aşıq Şamilin, Aşıq Şakirin, Aşıq Panahın, Aşıq Baylarin, Aşıq 8hmadin va onlarla başqa müasir Şirvan aşığının faaliyyatinda müşahida etmişik. Üçüncüsü, dini dayarlardir. Başlanğıcda aşıq tariqat hadisasi olsa da onun şariat dayarlarina da münasibati çox aktivdir. Din ham sanatin asasındakı manavi mazmunu güclandirir, adi anlayışları ilahi dayarlari ifada edan vahidlarla alaqalandirir va ona sakral mana qazandırır, ham da obrazlar, simvollar, motivlar olaraq sanat saviyyasina mövzu verarak onu zanginlaşdirir. Burada ayalar, dini blamlar, hadislar va ravayatlar xüsusi yer tutmaqdadır. Aşıq dini ham ilahiyyat elmi kimi, ham da sanata daxil olan malumat va onu bazayan mana, sanat kimi mükammal bilir. Bu sababdan da aşıq sınaqlarının, deyişmalarinin asas malumat yükü dini biliklarin üzarina düşür. Dördüncüsü, dünyavi dayarlardir. Müasir Şirvan aşığı müasir dünyanın adamıdır. O, atrafında baş vernn hadisalarn bigana deyil va hatta aksina, daha da hassasdır. Ona göm da çağdaş gerçaklik Şirvan aşığının şeirlarinda öz badii ifadasini tapır. Amma, albatta ki, bu zaman aşıq ananavi

174 HA LKBILIMI DERGiSi

formullardan istifadd edir. Aşığın qoşması V;) g;)raylısı, xalq şeiri Ş;)killdri onun forma S;)rhddldrini mü;)yydnldşdirdiyi kimi, klassik m;)zmun da yeni mövzunu öz m;)nalaraldminin sintezindd t;)qdim edir. Beldlikld, müasir Şirvan aşığı çağdaş gerçdkliyi klassik S;)n;)t kriteriyaları Ç;)rçivdsindd t;)qdim ed;) bildn aktiv bir S;)n;)tkardır. Aşıq şeiri ;)Ski formalarını saxlayır, amma m;)zmun planında b;)Z;)n klassik ddydrl;)rld qarışıq, b;)z;)n dd ayrıca olaraq gerçdk hdyat m;)nzdrdldri öz ifaddsini tapır. Bu halda da aşıq şeiri yen;) dd m;)rkdzi mövzusuna - insan problemin;) sadiq qalır.

Kaynaklar: 1. Bahadurqızı Y. Aşıq 8hmddin yaradıcılığı: Bakı: 2007 2. Borev Y. Estetika. Bakı: 1980 3. C;)farli Y. Qarabağ şik;)Sİ;)Sİ. Bakı: 1995 4. afandiyev O. Aşıq poeziyasının estetik probleml;)ri. Bakı: 1983 5. Hacıbdyov Ü. Seçilmiş ;)S;)rl;)rİ. Bakı: 1985 6. İsmayılov H. Aşıq yaradıcılığı: mdnşdyi V;) inkişaf m;)rhdldldri. Bakı: 2002 7. Qarayev Y. Göyçdyd qayıdan yol folklordan keçir. AFA III cild. Bakı: 2001 8. Qdniyev S. Şirvanlı Aşıq Mirz;) Bilal. Bakı: 2003 9. Mirz;) A. Şirvan aşıq şeirindd qoşmanın poetik xüsusiyydtldri. Az;)rbaycan şifahi xalq dddbiyyatına dair t::ıdqiqldr. Bakı: 2004 l O. Mirz;) A. Şirvan aşıq yaradıcılığı. Bakı : 2007 11. Mustafayev C. Sdndtin milli kökl::ıri. Bakı: 1983 12. Yusifli V. Yolun düşsd Şirvana. Bakı: 1993 13. Zdrdabi H. Seçilmiş ;)S;)rl::ıri. Bakı: 1960

175