ŞİRVAN AŞIQ MUHİTİNİN ÇAGDAŞ V0ZİYY0Tİ the Contemporary Situation of Shirvan As Hug Sphere
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
HA LKBILIMI DERGiSi ŞİRVAN AŞIQ MUHİTİNİN ÇAGDAŞ V0ZİYY0Tİ The Contemporary Situation Of Shirvan As hug Sphere Galib SA YILov* Özet: Şirvan aşiq muhiti coğrafi yapısı bakımından geniş bir alanı: Şamahı, Aksu, Kurdemir, Gokcay, İsmayıllı, Akdaş, Ucar, Salyan, Deveci, Guba, Derbend kimi arazileri ihata etmekte olub, buralarda yaşamış aşıklar tarafından meydana getirilmiştir. Cağdaş Şirvan aşıkları Dede Aliaskerin vasiyetine sadık kalarak, aklı, ahlak ve marifeti her zaman davranış tarzına cevirerek surekli sanatın amacına sadakat gostermişlerdir. Mirza Bilal'in, Aşiq Şamil'in, Aşiq Şakir'in, Aşiq Penah'ın, Aşiq Beyler'in, Aşiq Ahmet'in ve nice çağdaş Şirvan aşığının fealiyetinde bunları gormek mumkundur. Anahtar sözcükler: Azerbaycan, Şirvan, Aşik, Mühit, Sanat, Çağdaş Durum Abstract: According to its geography the Shirvan ashug sp here occupies the large area. The areas such as Shamakhi, Agsu, Kurdemir, Goychay, Jsmayilli, Agdash, Ujar, Salyan, Devechi, Guba, Derbend many ashugs were registered Th e contemporary Shirvan ashugs were devoted to the will of Dede Alesger, turned the intelligence, good manners and courtesy to their behavior manners, and they always showed their fa ithfulness to the main ideal of the an. it is possible to see it in the activity of the contemporary Shirvan ashuds such as Mirze Bilal, Ashug Shamil, Ashug Shakir, Ashug Panah, Ashug Beyler, Ashug Ahmed and others. Keywords: Azerbaijan, Shirvan, Ashik, Environment, Art, Mo dern Situation Şirvan aşıq ;:ın;:ın;:ısi z;:ıngin şeir v;:ı musiqi qaynaqlarına malikdir. Buraya h;:ım ;:ın;:ın;:ıvi aşıq yaradıcılığına xas olan s;:ın;:ıt nümun;:ıl;:ıri, h;:ım d;:ı dig;:ır s;:ın;:ıtl;:ırd;:ın alınan öm;:ıkl;:ır daxildir. T;:ıdqiq etdiyimiz mühitin tarixi m;:ıd;:ıni s;:ıciyy;:ısini araşdırark;:ın müşahid;:ı etdik ki, bölg;:ı kifay;:ıt q;:ıd;:ır m;:ıd;:ıni resurslara malikdir. Dig;:ır t;:ır;:ıfd;:ın d;:ı s;:ın;:ıtl;:ırarası inteqrasiya prosesl;:ıri aşıq s;:ın;:ıtin;:ı öz t;:ısirl;:ırini göst;:ırmişdir. Şirvan aşığını diqq;:ıtl;:ı t;:ıhlil etdiyimiz zaman onun ;:ıski t;:ıbi;:ıtind;:ın qalan izl;:ıri, y;:ıni "h;:ım aşıq, h;:ım d;:ırviş, h;:ım d;:ıd;:ıli" olduğunu gör;:ı bilirik. R;:ıqs elementi t;:ıkc;:ı Şirvan aşıq mühitind;:ı qorunmuşdur. Vaxtil;:ı bunun sufi ayin zamanı icra olunan ritmik h;:ır;:ıbtl;:ır olduğu diqq;:ıtd;:ın qaçırılmamalıdır. Burada daha ;:ıski ritual elementl;:ıri d;:ı aşkarlana bil;:ır. Bu element d;:ı Şirvan aşığının sufı m;:ınş;:ıli olmasına işarn edir. Ona gör;:ı d;:ı hesab edirik ki, h;:ım ritualistfar, h;:ım d;:ı Dr.-, Azerbaycan Milli Bilimler Akademisi. 163 r;lq& va pyııq araşpmçlhm maııal;:ıya �hqqat �tmafüfülar. aıı tipli aski elem\:lntl;:ırin Şirv�mmf.Hl iHn«;:ı yaşıınmııı çp� q;ldim :ııımmnların va orta aıırl?r t;ıriq;ıt qpn�minin, b.!lşga sil:i!l;:ı, sarı;ıtin yarı:ın«ığı m;lrhalalarin rnUhitda, ıı;:ın;:ıtqa V;l &;ln::ı*ar ş;;ıxsinda ifadaııid em;;ık.dir. Şirvan aşığınırı r�ertı.mn da klaııııik ııanatd;:ınv a Ya ııan<ltin 1'lassik n4rnım?larindan qaynaqlıınır. Şirvan aşıq milhiti cQğrafiyasma gpra geniş arazini ahata edir. Şarrınxı, l\ğsıı, K�rdamir, Qöyçay, İ&ffi!lyılb, i\ğMş1 Uı:ıar, Salyan, Davaçi, Quba, P?rband kimi ;lra?:ii:lnla aşıqlı:ır ctaha ço� qeyda ahnmış�:hr. Amma a�ıq milhitinin cpğrı;ı:fiyası geniş olııa da san;:ıt ananaııi, ifaçılıq tarzi, musiqi, şeir va dastan repertıııırı vahiddir. Matiz bu repertı.rnr, tarz va üslub eyniyyati onu vahict bir miihit kimi saciyyalandirmaya imkan verir. Mühiti s;:ıciyyal;lndirnn asas xüsusiyyatlara tarixi köklar, qaynaqlar, sosial-madani şarait, tabii-cpğrafi rnühit, folklor va sanat gerç?kliklari da daxildir. Şirvan ara?:Harinda madani marb?:lar mµsiqinin, şeirin va san;ltin da yüksak inkişafı Uçiin ş;lrait yaratdığından aşıq sanati qa bu markazlardan qaynaqlan mışdır. l'Sanatin süratli inkişafı tıanıişa böypk şaharlar, insarı maskanlari ila alaqali olmuşdur. Şirvanda dövlatçilk anana�arinin qaqimliyi va aski şahar madaniyyatjnin mövcudluğu ciigar sanat sahalari kimi aşıqlığın da rasional inkişafına meydan açmışdır" (10). Amma bu heç da aşığın başqa bir asasda yarandığı manasını !facia etmir. Aşıq aski inımclc:ı.r üzarinda yaranıb, sufi kökü üstünda taşakkül tapıb, sufizrnin iflasından sonra sanatçiliya çevrilmişdir. Şirvan aşıqlarınm formalaşdığı va faaliyyatda olduqlan madani şarait onlara öz tasirlarini göstarmiş va buna göra da Şirvan aşıqları bir sıra özünamaxsus keyfiyyatlarn malik olmuşlar. Şirvan aşıq ananasi eyni zamanda dada şaxsjyyatlarin asasını qoyduqlan '.?angin bir maktabdir. "Şirvan aşıq maktabi bu vilayatin paytaxtı oian Şamaxı mühiti asasında formalaşmışdır. Lakin Şamaxı tez-tez bcış veran tabii falakatlar üzündan dayişmiş, buradakı ahaki macburi miqrasiyalara düçar olaraq atraf yaşayış masbnlarina - indiki Ağsuya, Qubaya, Bakıya va b. aran arazilarina sapalanmişbr. Mühitin ilk yayılma va genişlanma sababi bu macburu miqrasiyalar olmuşdur. Lakin Şamaxıda aşıq mülıitinin intensiv inkişaf tempi, aşıq ocaqlarının, tayfa, irsi keyfiyyatlari asasında daim qorunub saxlanılmış, hamin anana Şixzarli, Cayirli va b. aşıq ocaqları hesabına bu gün da davam etmakdadir" (1 O). Şirvanda aşıq ananasi özünamaxsus keyfiyyatlari ila qorunmuşdur. Tarabma-elat hayatının daha çox saxlandığı mühafızakar kandlarda aşıq ananasi öz tabii macrasında davam etmişdir. "Bu gün Şirvan aşıq maktabinin şacarasi göz önüna çak.ilanda Şamaxıdan Sabrana, Şakidan Darbanda, Muğandan, Mildan Qubayacan geniş arazilarda mövcud olmuş sanatkarların, o sıradan Molla Qasım (XIll), Malik Kurali (XIX), Abbas Bayatlı (XVI), Dostu Şirvanlı (XVII), Aşıq Abdulla (XVII), Saleh Şirvanlı (XVllI), Baba Şirvanlı (XVIII), Dallak Murad, Xaltanlı Tağı, 164 1-/ALk/3/LIMIbt= �t31Si MahattımPd VaHdya111t (XVHl-:XiX), Aşıq Ortıt tuttartlı (XİX), rt:;ıhay�t, Aşıq Ağatnahatiıtnad, Aşıq fbtahım, Aşıtt Bilal, Aşiq Şattilİ; Aşıcj , Qutbanxart, Aşıq Şakir v::ı b. (XXJ yada düşUf; ( 1 O). Bit:darı öric::ıki t::ıdqiqatçılarıh da qeyd etdikl::ıti klrtıi, Şlrvari aşıq anartasinirt özünatnaxstisltığtirıtırt bit c::ili::ıti d::i ohtiti lttsttumetital ansambllaşttıağa trıeylli olmasidit. �u, albatta ki, bit t�tafd::ih şaİfat va satay şaraitirtdarı galah musiqi ::ırtafüıslhirı taslti il� alaq::ılidirsa; dig;}t t::itafd::ıh, üttıumiyyatla, madarıiyy::itlh, o sıtadarı musiql sarı::itlrılh, lfaçılığırt; sah::Jt:;ı olan estetik talabatın v::i zövqürı inkişafi il::; bağlıdır. Satıh balabanla qoşalığı, bir zamanlar sufı ayirtl:;ıtirıd::i istifada oiurıan rıeyin davamı kitni d::ı dayarlandirila bilar. Ehtirtıal ki, balabart sazın yox, saz balal:lahıh yanıtta galmişdir. Sazm sufı ptaktikasıha daxii blması rıisb::it::in sohrakı hadlsadir. Ora qadar saz da otta asrl::irmusiqi arısarrtbllatıhda istifadaolunan alatlardan biri olmuşdur. Sufılar orta sonralat miltaciat etttıişl::ıt. Saza qadat sufıl::ırln rıeyi va ya balabanı var idi. Balabarı çox q::ıditrıva rtıilliırt usiqi al::ıtidir. Şirvan aştq ansatrtblıiiın t:;ırkibihd::ıki nağara da sufı t:;ıcrüb::id:;ıki dafın, davulun yerini tutmaqdadır. Şirvanda buhlar qortırıub qalmışdır. '1Aşiq ansambllarında "yarıçt iışığın" - tnUğ:;ırınin da yer alması meydart tamaşaçısırıa, ayl::ıncaya söybhah Şirvan rhadislai'ihih artahavi struktururıdan irali galir. tamaşaçiların tarkibirıa göra yekcirıs olmayan bela maclislarda talab va taklif da nazara alıtiır, aşıq san::iti ila muğamın, aşıqla xanandarıin yarışması, sanat milbarizasi t::ısiri bağışlayirdı. Görkatnli maarifçi H.Zardabi aşıq ansambllarının doğutduğu t::iassilratın sada xalq, xüstıs:;ın uşaqlar tarafından uztin ttıüddat yaşandığını, hatta ifaçılatın taqlid olunduğunu yada saldı'; (i3, 240). Şirvan Azatbaycan mtısiqi sarıatinlrı z::inglh, inkişaf etmiş bir bölgasidir. Burada musiqi sanjtihin çeşidli tiplari mövcuddur. Eyni zamanda Şirvanda ifaçilıq saMtinin d::i zarıgin an::lrtasi vardır. Aşığın artsamblda ifaçılığı bar::ida Ü.l-İacıbayovun da fıkirlari olduqca maraqlıdıt. O, Şirvan Şamaxi toylarıtıda iştirak etmiş kimi ansattibldakı aşıq, xananda, balaban, nağara (d::ıf), qoşa nağara ifaçılarırıın blitada yeri va funksiyasi harada konkret malumat verir, bu strı..iktururı kartokliyini göstarir: "Aşıq dastasi d:;ıxi aksarah Uç nafardan ibarat ohıb, bunlardan biri ham oxuyar, hatrt da saz çalar, iki yerda qalanı isa alati nağmadan olan balaban çalar, balabançırıın ikincisina "zil" tutan, yaxud "d::itnkeş" deyarlat ki, bunun v::izifasi hava çahnaq olmayıb, yalnız bir sadanı uzatmaqdarı ibatatdir. Balaban çalanlar tUtak va zurna daxi çalarlar, bu halda bunların xart::ındasi daf (tabii) çalrrtalıdıt . " (5, 280) Şirvan ıişıq ifaçılığırıın musiqi aspektlari sall::itşünaslar t::ırnfından araşdırılmaİıdır. ÇUnki ohun tarkibihda çoxlu tadqiq olunmalı elementlat var. l3unlarırı m::irtŞayi, alaqabi'i, saciyyavi xüsusiyY:;ıtl�ri va fols�fas!n:;ı 165 MOTiF AKADEMi q;;ıd;;ır çeşidli aspektl;;ıri vardır. "Klassik poeziya ;;ın;;ın;;ıl;;ırinin, muğam s;;ın;;ıtinin beşiyi olan Şirvan, o cüml;;ıd:m aşıq yaradıcılığında ;;ın müt;;ırnqqi ;;ın;;ın;;ıl;;ırin inkişafına meydan açan mühit olmuşdur. Şirvanda Molla Qasımla (XIII) başlayan aşıq şeiri ;;ın;;ın;;ısinin h;;ıl;;ı bir neç;;ı yüz il ;;ıvv;;ıll;;ırd;;ı d;;ı mövcud olduğuna höyük inam var. Amma bu varislik ;;ın;;ın;;ısi sonrakı inkişaf m;;ırh;;ıl;;ıl;;ırind;;ı unudulmuş, t;;ıxmin;;ın XVII ;;ısrd;;ı yaşamış Dostu Çirvaniy;;ı kimi Şamaxı v;;ı onun ;;ıtrafında yazıb-yaradan, çalıb-çağıran aşıqların taleyi öyr;;ınilm;;ımişdir. ;;ıslind;;ı Molla Qasımdan sonra bu gün;;ı kimi yarımçıq qalan bu çevr;;ıni D;;ıd;;ı K;;ırnmin (1290-1355), D;;ıd;;ı Yedigarın (1310-1370), Mövlan;;ı Şirvaninin S;;ıdi Şirvaninin, Ağah;;ıs;;ın Pirsaatlının,