Twente en de Tweede Wereldoorlog Anneke Koers 1 Woord vooraf U leest verhalen uit ver vervlogen tijden. U hoort de stem van de droom die u vertelt over het verleden. Vroeger gebeurde niets zomaar, alle activiteiten hadden een reden. Mensen geloofden dat onwetendheid de gehoorzaamheid van vrouwen en armen garandeert. De geschiedenis is lang en ze begint ver voor mijn geboorte. Er is geduld voor nodig om haar te vertellen, en meer nog om ernaar te luisteren. Als ik niet naar mijn tantes was gegaan om de duistere hoeken van mijn verleden te belichten, en al die foto’s die in mijn huis verzameld zijn er niet waren geweest, hoe had ik dan dit verhaal kunnen vertellen? Ik zou het met de verbeelding hebben moeten smeden, met als enig materiaal de vage lijnen van vele andere levens en enkele denkbeeldige herinneringen. Het geheugen is fictie. We kiezen er het stralendste en duisterste uit, negeren datgene waarvoor we ons schamen, en borduren zo het brede tapijt van ons leven. Middels de fotografie en het geschreven woord probeer ik de vluchtige aard van het bestaan te snel af te zijn, de momenten te vangen voordat ze vervagen, de verwarring rond het verleden op te helderen. Elk ogenblik verdwijnt in een zucht en wordt direct verleden tijd, de realiteit is kortstondig en vertrekt, louter nostalgie. Met de foto’s en de pagina’s houd ik de herinneringen levend; zij zijn mijn greep op een vergankelijke waarheid, die niettemin een waarheid is. Zij bewijzen dat de gebeurtenissen hebben plaatsgevonden en dat de personages mijn levenspad hebben gekruist. Dankzij die getuigenissen kan ik de oorlogstijd laten herleven. Verhalen die krachtig genoeg zijn om generaties te overbruggen. Ik schrijf om de oude geheimen uit de oorlogstijd op te helderen, mijn identiteit vast te stellen, mijn eigen legende te creëren. Uiteindelijk zijn de herinneringen die we hebben geweven het enige wat we helemaal hebben. Ieder kiest zijn eigen toon om zijn verhaal te vertellen; ik zou willen kiezen voor de duurzame helderheid van een landschap in de ondergaande zon, maar niets in mijn levensreis heeft de lumineuze scherpte. Ik leef tussen diffuse tinten, omfloerste mysteries, onzekerheden; de toon om dit leven te vertellen komt meer overeen met die van een portret in zwart-wit. En op de helling van de Markelose berg staat het Overijsselse verzetsmonument 1940-1945 van de hand Titus Leeser uit Ommen. Op het monument staat het volgende gedicht: Toen ’t land werd onderdrukt, geplunderd, uitgemoord. Hebben ze allen maar, de innerlijke stem gehoord. Hoezeer bedreigd, gejaagd, bekneld in wreedste nood, volgen zij slechts een weg hun trouw tot in den dood. Victor E. van Friesland 2 Inleiding In 1933 kwam in Duitsland Adolf Hitler aan de macht. Hij was de leider van de NSDAP, die Jodenhaat propageerde. De partij profiteerde van de rancune van veel Duitsers over de vernederende manier waarop Duitsland behandeld was na de Eerste Wereldoorlog. Hitler wilde van Duitsland het machtigste land van Europa maken. Eerst richtte hij zijn aanvallen op Oostenrijk, Tsjecho-Slowakije en Polen, vervolgens wilde hij Duitslands grote tegenstander in West-Europa uitschakelen: Frankrijk. In de aanval op Frankrijk zouden ook Nederland en België worden bezet. Hitler zuiverde na de machtsovername ook zijn eigen partij. In de ‘Nacht van de lange messen’ werden 85 prominente SA-leden vermoord. De SS onder leiding van Heinrich Himmler profiteerde het meest van deze afrekening. Tijdens de ‘Nacht van de lange messen’, op 30 juni 1934, werd de top van de SA (Sturmabteilung) op bevel van Hitler vermoord. De SA was ooit begonnen als de knokploeg van de NSDAP en groeide onder leiding van Ernst Röhm uit tot een paramilitaire organisatie met vier miljoen leden. Het overgrote deel van hen had als militair in de Eerste Wereldoorlog gediend. In de straatgevechten van begin jaren dertig had de SA Hitler goede diensten bewezen. Maar na de machtsovername van 1933 werd de SA steeds meer een probleem. De linkse sympathieën binnen de SA en de wens om het bestaande leger te vervangen kwamen Hitler niet van pas. Ook de leiding van de Wehrmacht, het officiële Duitse leger, stond zeer sceptisch tegenover de SA en Hitler had de steun van het leger nodig. Na lang twijfelen gaf hij de SS (Schutzstaffel) onder leiding van Heinrich Himmler de opdracht tot een moordpartij. De SS was in 1925 opgericht als het persoonlijke lijfwachtkorps van de Führer. Het was een elite-eenheid binnen de SA. Onder de ambitieuze leiding van Himmler zou de SS uitgroeien tot een van de meest gevreesde organisaties van het Derde Rijk. In de nacht van 30 juni 1934 werden 85 prominente SA-leden zonder proces afgeslacht. Daarnaast werden een aantal andere oude rekeningen vereffend. Zo werden ook voormalig generaal en rijkskanselier Kurt von Schleicher en enkele naaste medewerkers van Von Papen vermoord. Naar de buitenwereld toe werd gedaan alsof de vermeende homoseksualiteit van bepaalde SA‘ers en plannen binnen die organisatie voor een staatsgreep de aanleiding waren voor de moordpartij. Na de uitschakeling van de SA kreeg de SS steeds meer macht. De SS ontwikkelde zich tot hét ‘veiligheidsapparaat’ van de NSDAP, met bijzondere taken in het leger, bij de politie en in concentratiekampen. Als organisatie was zij verantwoordelijk voor de Holocaust. De Waffen-SS was een paramilitaire organisatie en later ook een volwaardig deel van de Wehrmacht, het leger van nazi-Duitsland. De organisatie was de militaire tak van de SS en werd in 1934 opgericht onder de naam SS-Verfügungstruppe. Zij kreeg in 1940 de naam Waffen-SS. Als onderdeel van de SS stond de Waffen-SS onder de formele leiding van Heinrich Himmler. Tijdens het overgrote deel van de Tweede Wereldoorlog was de Waffen-SS een organisatie met leden uit verschillende landen, met in 1944 900.000 soldaten waarvan 22.000 Nederlanders. In België wordt het aantal Vlaamse Waffen-SS'ers gedurende de oorlog geschat op zo'n 10.000 soldaten en het aantal Waalse Waffen-SS'ers op 6.700 soldaten op een totaal van ca. 42.000 Belgen die tijdens de Tweede Wereldoorlog de wapens opnamen aan de zijde van Duitsland. 3 Om administratieve redenen werden ook de Totenkopfverbände, de bewakers van de concentratiekampen, en de Leibstandarte Adolf Hitler, de persoonlijke lijfwacht van Hitler, tot de Waffen-SS gerekend. In 1945 werd de Waffen-SS, na de Duitse nederlaag, ontbonden. Op 30 september 1946 werd de Waffen-SS door een geallieerde rechtbank tijdens de processen van Neurenberg veroordeeld als misdadige organisatie en verboden. Op vrijdagochtend 10 mei 1940 werden veel Nederlanders wakker van het gebrom van vliegtuigen, ontploffende bommen en het geratel van tanks. Duitse soldaten waren de grens over getrokken. De oorlog was begonnen. Het Nederlandse leger was veel te zwak om de Duitse aanval te kunnen afslaan. Nadat de Duitsers het centrum van Rotterdam hadden gebombardeerd, en dreigden andere steden dezelfde behandeling te geven, besloot de Nederlandse legerleiding te capituleren. De regering en de koningin waren toen al uitgeweken naar Engeland. Aanvankelijk leek de bezetting mee te vallen, maar al snel werd duidelijk wat geen vrijheid hebben betekende. Nederlandse mannen werden gedwongen in Duitse fabrieken te werken. Ook werden mensen zonder vorm van proces opgesloten in gevangenissen en concentratiekampen. Vooral Joden werden vervolgd. De Duitse bezetter transporteerde meer dan honderdduizend joodse mannen, vrouwen en kinderen in goederentreinen vanuit Nederland naar concentratiekampen, waar de meesten werden vermoord. De Duitsers werden bijgestaan door leden van de Nationaal Socialistische Beweging (NSB) die een vergelijkbare ideologie hadden, en door meelopers en profiteurs. Aan de andere kant stond het verzet, dat vooral tegen het einde van de oorlog veel aanhang kreeg. Het grootste deel van de bevolking was anti-Duits maar passief. In het najaar van 1944 werd het zuiden van het land bevrijd door geallieerde militairen. Het gebied boven de grote rivieren (met name de steden in de westelijke provincies) kreeg eerst nog te maken met de hongerwinter. Door extreem voedselgebrek verzwakte de bevolking en kwamen enkele tienduizenden mensen om. In mei 1945 tekende de Duitse commandant de overgave en was heel Nederland bevrijd. Op dat moment was Nederlands-Indië nog in handen van de Japanse bezettingsmacht. Japan capituleerde op 15 augustus 1945. Op 1 september 1939, met de Duitse inval in Polen, begon ´officieel´ de Tweede Wereldoorlog. Duitsland, Italië en Japan streden tegen de ´Geallieerden´ Rusland, Engeland, Frankrijk, Canada en de USA. Pas toen de oorlog op 15 augustus 1945 was afgelopen kon een balans worden opgemaakt: meer dan vijfenvijftig miljoen doden. Vijf miljoen Joden omgebracht in de Vernichtungslager en er waren miljoenen ontheemden. Er is een groeiende belangstelling te bespeuren voor resten en sporen uit de Tweede Wereldoorlog. Archeologisch onderzoek naar dit oorlogserfgoed staat echter nog in de kinderschoenen en vindt vrij zelden plaats in Nederland. Verschillende aspecten maken dergelijk onderzoek tot een specialistische discipline. Resten en sporen uit de Tweede Wereldoorlog komen boven- en ondergronds voor en vragen om een integraal cultuurhistorische aanpak. Er zijn talloze historische bronnen beschikbaar en er zijn diverse praktische problemen te overwinnen bij het veldonderzoek. Denk aan de aanwezigheid van 4 mogelijke explosieven, maar ook aan oorlogsslachtoffers en de hieraan gekoppelde regelgeving in Europa en Nederland. Voor het eerst is actueel overzicht verschenen van de stand van zaken op het gebied van de Archeologie van de Tweede Wereldoorlog. In het rapport, uitgegeven door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed, zijn de kansen en knelpunten in kaart gebracht van dit jonge aandachtsveld in de archeologie. De presentatie ervan vond donderdag 28 juni 2014 plaats in Kasteel Rosendael in Rozendaal. Vijfenzestig jaar na de Tweede Wereldoorlog stuiten archeologen in Overijssel nog regelmatig op gedumpte of afgeworpen bommen, sporen van bominslagen, loopgraven en lanceerinrichtingen.