56e jaargang nr. 2 Colofon Zomer 2016

Rondom Schokland is het verenigingsorgaan van de Vrienden van Schokland, ingeschreven bij de Kamer van Koophandel In dit nummer: te Lelystad onder nr. 40059053. Vereniging Bestuur Vrienden van Schokland Beste Vrienden...... 2 Voorzitter Redactie Harrie Scholtmeijer; tel. 0527 620490 Jaarrede van de voorzitter...... 3 Secretaris Corry Hendrix-Mocking; tel. 0527 652771 Harrie Scholtmeijer Oud Emmeloorderweg 18, 8308 PK Nagele E-mail: [email protected] Bergingsofficier Zwanenburg overleden...... 6 Hans Hollestelle Penningmeester David Roemers; tel. 06 14 57 82 36 Oud-bestuurslid Lenny Wijnbelt overleden...... 7 Ledenadministratie Evert de Boer Theo Hersevoort; tel. 0527 613 740 Orionstraat 15, 8303 AT Emmeloord De Van der Lijnonderscheiding 2016...... 8 E-mail: [email protected] Hans Hollestelle Adviseur Henk Kloosterman; Museum Schokland, Themadag Luchtoorlog in Museum Schokland.... 9 Telefoon: 0527 251396 Hans Hollestelle redactie Rondom Schokland Activiteiten van Het Flevo-landschap...... 14 Redactie-adres Hans Hollestelle; tel. 038 3329944 Tim Beldman Scheerling 199; 8265 GG Kampen E-mail: [email protected] Hoofdartikelen Overige leden Trilobieten uit de Ardennen, Eifel en Marokko... 16 Leen van Duivenboden, Leo Kaan; Allart van Viersen Harrie Scholtmeijer. Knipmeijers Onderduikersparadijs...... 19 contactpersonen Aaldert Pol R. Rijs, Stichting Het Flevo-landschap B. van Tilburg, RCE Lelystad Vliegtuigspuiten en een obelisk in de contactadres: Nieuw Land Erfgoedcentrum Berend Jan Grotenhuis Noordoostpolder...... 27 Evert de Boer Cultuurhistorische informatie www.vriendenvanschokland.nl Beschutte vaart...... 33 www.museumschokland.nl Floor Koedam www.nieuwlanderfgoedcentrum.nl www.flevolandbovenwater.nl Derde aflevering: Uit de oertijd van de Lange Nering www.flevo-landschap.nl www.nopinoorlogstijd.nl Uit de geschiedenis van www.schoklanddoordeeeuwenheen.nl de krant ˮDe Noordoostpolderˮ...... 34 Henk Hoekstra contributie

Volwassenen € 15,–; huisgenootleden € 5,–; ISSN 2214-2215 jeugdleden 3,75. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen of vermenigvuldigd zonder voorafgaande € toestemming van de redactie. ING-Bank: NL30INGB0001179970 of Rabobank: NL75RABO034 65 56 813 De redactie heeft ernaar gestreefd de auteursrechten voor de illustraties en foto’s te regelen t.n.v. Penningmeester VvS te Emmeloord. volgens de wettelijke bepalingen. Degenen die desondanks menen rechten te kunnen doen gelden, Beëindiging lidmaatschap schriftelijk vóór kunnen zich alsnog tot de redactie wenden. R o n d o m S c h o k l a n d | 1 1 september van het lopende jaar. Artikelen voor het herfstnummer dienen uiterlijk op 1 augustus 2016 bij de redactie binnen te zijn. ZOMER 2016

Beste Vrienden

Op 22 april 2016 is oud-bergingsofficier Gerrit Zwanenburg overleden. Hij is 88 jaar oud geworden. Hij heeft in de periode van 1967 tot 1987 talloze vliegtuigwrakken geborgen die in de Tweede Wereldoorlog, maar ook erna in Nederland zijn neergekomen. Onze gedachten gaan uit naar zijn vrouw Lettie.

Op 16 mei jongstleden overleed oud bestuurslid van de Vrienden van Schokland Lenny Wijnbelt. Ze heeft twaalf jaar lang (1995-2005) de ledenadministratie gedaan voor onze vereniging.

Op zaterdag 2 april werd de Van der Lijnonderscheiding voor het jaar 2016 uitgereikt aan Allart Philip van Viersen (1980) uit Born. Hij ontving de prijs voor zijn jarenlange zoektocht naar uitgestorven Trilobieten in Noord-West Europa. In deze editie staat een kort artikel van zijn hand.

Op zondag 29 mei werd er op Schokland een themadag Luchtoorlog georganiseerd. In dit nummer het verslag van deze dag waarop ook de herdenkingspaal werd onthuld voor de sinds 1940 vermiste bemanning van de Canadese RAF-piloot Bill Tudhope, de laatste drenkeling van Schokland.

Aaldert Pol heeft een verhaal geschreven over Bert Knipmeijer. Deze man nam in De oorkonde horende de Tweede Wereldoorloog veel mensen aan om in de Noordoostpolder te helpen bij de Van der met de ontginning. Een werkvergunning voor de Noordoostpolder betekende dat Lijnonderschieding iemand niet naar Duitsland hoefde voor dwangarbeid. 2016 Evert de Boer schreef een verhaal over de sproeivliegtuigen die voor de landbouw in de Noordoostpolder werden ingezet. Daar was ook een in Nederland ontwikkelde helikopter bij: de Kolibrie.

Henk Hoekstra vertelt over de begintijd van de krant De Noordoostpolder. De eerste editie van deze polderkrant heette nog De Duikhoek.

Veel leesplezier! Hans Hollestelle

2 | C u l t u u r h i s t o r i s c h T i j d s c h r i f t Jaarrede van de voorzitter Harrie Scholtmeijer

Onderstaand de Jaarrede die werd uitgesproken door Harrie Scholtmeijer, voorzitter van de vereniging Vrienden van Schokland, tijdens de Jaarvergadering op donderdag 14 april jongstleden in de Filmzaal van Museum Schokland. Beste Vrienden et jaar 2016 is voor ons een is leggen we vast, dat bewaren voor Harrie Scholtmeijer lustrumjaar, we bestaan 11 x een in principe onbepaalde tijd. Denk schreef in 1987 het 5 dus 55 jaar, en net als vijf daarbij aan het museum waar we nu te boek Namen in de jaarH geleden kunnen we spreken van gast zijn. Dat bewaart veel voorwerpen Noordoostpolder, een bijzonder jaar, zeker als we het die allang hun functie hebben verloren, waarna er nog eerste deel van ons verenigingsjaar, maar door hun expositie een soort 150 publicaties 2015 dus, erbij nemen. Niet eerder eeuwigheidwaarde hebben gekregen: (boeken, artikelen) heeft de vereniging zowel de landelijke ze zijn voor de generatie van nu de volgden, o.a. Het als de regionale televisie mogen getuigen van een voorbije tijd. Zo Nederlands van de verwelkomen. Ik doel natuurlijk op proberen we als vereniging ook de IJsselmeerpolders 11 augustus, aan het begin van ons luchtoorlog boven de Noordoostpolder en het Woordenboek verenigingsjaar, toen we de 75ste blijvend onder de aandacht van de van de Overijsselse sterfdag van William Frank Tudhope huidige en toekomstige generaties te Dialecten. Sedert herdachten, en met hem al die andere brengen. Daarbij kwam het idee op 2008 is hij voorzitter geallieerde piloten die in dit gebied om de fietspaden rond Schokland, van de Vrienden van hun einde vonden. Daarbij stonden die nog steeds geen naam hadden, te Schokland. we niet alleen stil bij hun leven en vernoemen naar Tudhope en naar de sterven, maar vooral bij wat ze ons vliegtuigen die hier zijn neergestort. Bestuursleden nagelaten hebben: een vrij en in vrede Nadat de Gemeente aanvankelijk Corry Hendrix, levend land, een toestand die nu al haar medewerking toezegde, werd Harrie Scholtmeijer bijna driekwart eeuw voortduurt. die in tweede instantie categorisch en David Roemers. Wethouder Andries Poppe memoreerde dit ook uitgebreid. En dat is naar mijn overtuiging ook de betekenis van een vereniging als de onze: de omgeving waarin wij leven is er niet zomaar, maar is het resultaat van historische processen, van mooie dagen maar ook van trieste dagen, zoals de dag waarop het leven van een jonge RAF-piloot eindigde. De tijd verstrijkt, het vergankelijke gaat voorbij, maar wat van waarde

RRoo n n d d o o m m S Scc h h o o k k l l a a n n d d | | 33 geweigerd. Wij hebben ons daar niet Schokland hun licht lieten schijnen bij neergelegd, maar hebben wel over de historische oorsprong van bezwaar aangetekend, en als gevolg het namenlandschap in de provincie daarvan zijn we in een mediation- Flevoland. proces terechtgekomen. Alle goede dingen zijn in drieën, Na stevig onderhandelen bleek dat een want na de Tudhope-herdenking en Tudhopepad en een Old Hickorypad de onthulling van het naambordje nog steeds onhaalbaar waren, maar Dinah Mightpad zullen we op 29 mei in het geval van het Dinah Mightpad aanstaande ook de paal gaan onthullen bleek de Gemeente Noordoostpolder ter nagedachtenis aan Tudhope en zijn bereid om te onderhandelen. bemanning. Die paal komt te staan op Impressie van de Op 30 oktober kreeg het Dinah de plek aan de zuidpunt van Schokland Jaarvergadering van Mightpad zijn naam: de eerste keer waar ruim vijfenzeventig jaar geleden de vereniging Vrienden voor zover ik kan nagaan, dat de het lichaam van Tudhope, het enig- van Schokland op vereniging Vrienden van Schokland teruggevonden bemanningslid van zijn donderdag 14 april niet alleen de geschiedenis van de toestel, aanspoelde. Na de eenmalige in de filmzaal van Noordoostpolder beschreef, maar ook herdenking op 11 augustus komt er Museum Schokland. geschiedenis schreef, in de vorm van nu dus ook een blijvend eerbetoon. Na de pauze was een tastbare bijdrage aan de omgeving. Ook dat was onderdeel van de er een verhaal van De onthulling door de wethouder uitkomst van de deal met de Gemeente fotograaf Hans en de voorzitter werd live verslagen Noordoostpolder, al is het niet de Veenhuis. door Omroep Flevoland en vormde Gemeente die de paal plaatst, maar Foto: Hans een mooie afsluiting van een week de door de Gemeente gesubsidieerde Hollestelle. waarin dagelijks de Vrienden van Stichting Ongeland.

4 | C u l t u u r h i s t o r i s c h T i j d s c h r i f t Waarom licht ik nu die piloten­ Op donderdag 14 herdenkingen eruit? Hebben we april 2016 tijdens niet meer gedaan in het afgelopen de Jaarvergadering verenigingsjaar? O zeker, Corry van de Vrienden memoreerde het al1: de lezingen, van Schokland in de bijvoorbeeld die van Anton de Wit, in filmzaal van Museum een uitverkochte zaal van de Nieuw Schokland vertelde Jeruzalemkerk. Ons tijdschrift, Rondom Polderfotograaf Hans Schokland, dat steeds dikker wordt en Veenhuis allerlei toch niet in staat is alle aangeboden anekdotes over de kopij te herbergen. De winnende Noordoostpolder. bijdrage van de Van der Heideprijs (er Foto: Hans Hollestelle viel dit jaar weer wat te kiezen) moest verhuizen naar de website. En ook die website is een van de verworvenheden van het afgelopen jaar waar we met veel plezier en trots naar kijken. Waarom dan toch hier vooral de focus op de vliegtuigen geplaatst? Ik zei het al: de nalatenschap van Omdat het laat zien dat we midden in de geallieerde strijders is dat we de samenleving staan, samenwerkend al zeventig jaar in een vrij en met verschillende partners. Ik noemde democratisch land leven. Ongekend in ze al, Gemeente Noordoostpolder, de geschiedenis, ongekend in de wereld Omroep Flevoland, Stichting – wie zich voor de historie interesseert Ongeland. Omdat we de geschiedenis weet dat. Democratie is niet alleen niet voor onszelf houden, maar delen eens in de vier jaar verkiezingen en, met de samenleving: met de inwoners vooruit, af en toe een referendum, maar en toeristen van de Noordoostpolder, ook het recht dat burgers en groepen die Schokland bezoeken en over de van burgers hebben om het besluit van fietspaden rijden. Met de luisteraars een democratisch gekozen overheid van Omroep Flevoland en de kunnen aanvechten. Wij hebben dat kijkers van SBS6. Met iedereen gedaan, in de overtuiging dat we die weet dat Schokland niet alleen daarmee recht deden aan de erflaters. de oertijd is, de romantiek van de Een fietspad voor Tudhope is er niet Zuiderzee, en dat de geschiedenis gekomen, wel een herdenkingspaal, en van Schokland niet ophoudt bij de hopelijk zal mevrouw Smith, de nicht ontruiming, zo min als de geschiedenis van William Frank Tudhope, bereid van de Noordoostpolder niet pas zijn deze te onthullen. Wij zijn hoe dan in 1942 begint. Schokland en de ook verheugd en vereerd dat zij en haar Noordoostpolder zijn getuigen geweest man wederom naar Nederland willen van de luchtoorlog boven West-Europa, komen. Voor ons is die onthulling de van kogels en vliegtuigbenzine, van bekroning op een bijzonder jaar, het bommen en neerstortende vliegende jaar van de vliegtuigen; maar vooral forten. Ook dat is de Schokker het jaar waarin we de ruimte die de geschiedenis. vrije samenleving ons bood hebben benut om hen die ze ons hebben geschonken te eren. 1. Corry Hendrix: Jaarverslag vereniging Vrienden van Schokland. Rondom Schokland # # # 56 nr. 1, p. 23-25.

R o n d o m S c h o k l a n d | 5 “Want vermist is erger dan dood” Hans Hollestelle

Op vrijdag 22 april 2016 is Gerrit Zwanenburg (1928-2016) in zijn woonplaats Baarn overleden. Hij is 88 jaar geworden. De meeste mensen kennen Gerrit Zwanenburg als de bergingsofficier van de Koninklijke Luchtmacht. Bij het droogvallen van Flevoland kwamen talloze vliegtuigwrakken boven water die allemaal door bergingsofficier Zwanenburg zijn geborgen. Vaak werden er ook resten aangetroffen van bemanningsleden.

et credo waarmee Zwanenburg In 1973 werden er bij het aanleggen zijn werk deed was ˮVermist is van elektriciteitskabels iets ten noorden erger dan doodˮ. van Marknesse resten aangetroffen van VoorH nabestaanden geldt dat zeker. de Britse Lancaster (JA702) van de Zolang er geen zekerheid is over het Nieuw Zeelandse piloot Jack Rule. lot van een familielid blijft het de Gerrit Zwanenburg werd er nabestaanden bezig houden. Pas als er bijgeroepen om te helpen. Het grootste bevestiging is van hun dood is er rust. gedeelte van het toestel bleek in de oorlog al geborgen. Vijf van de zeven Gerrit Zwanenburg werd in 1928 in bemanningsleden liggen in Vollenhove Friesland geboren. Hij groeide op in begraven. Twee overleefden dankzij Harlingen en bracht daar als jongeman hun parachute. de oorlog door. In 1976 groef Zwanenburg in In 1967 werd hij van de Landmacht polder De Pieper iets ten zuiden van Op 19 november 2009 naar de Luchtmacht overgeplaatst Genemuiden de Focke Wulf Fw-190 gaf Gerrit Zwanenburg om vliegtuigen te gaan bergen die in van Karl Heinz ˮCharlyˮ Willius op. een lezing over de de Tweede Wereldoorlog en erna in Deze piloot van de Duitse Luftwaffe Luchtoorlog in het Nederland waren neergekomen. werd op 8 april 1944 uit de lucht kerkje van Schokland. Hij heeft zijn bergingswerk tot aan zijn geschoten door een Amerikaanse Foto: Hans Hollestelle pensionering in 1987 gedaan. escortejager vlak nadat Willius de Amerikaanse B-24 Liberator (42- 73495) van piloot Joe Buland had neergeschoten. De Liberator stortte neer bij Schokland. Er kwamen drie bemanningsleden bij om. De andere zes konden zich allemaal met hun parachute redden maar werden allen krijgsgevangen gemaakt.

# # #

6 | C u l t u u r h i s t o r i s c h T i j d s c h r i f t Lenny Wijnbelt- Van Vessem overleden Evert de Boer

Op 16 mei jongstleden is oud-bestuurslid van de Vrienden van Lenny Wijnbelt en Wiebe Schokland Lenny Wijnbelt-Van Vessem overleden. Een jaar geleden Wijnbelt tijdens hun overleed haar man Wiebe Wijnbelt, zoon van een Elburger visser (EB 50-jaarlijks huwelijks­ feest in 't Voorhuijs in 19). Haar crematie vond op 21 mei jongstleden plaats in Lelystad. Emmeloord op 8 oktober 2005

enny Wijnbelt werd op 7 april 1932 geboren in Den Haag. In 1955 trad ze in het huwelijk metL Wiebe Wijnbelt, zoon van een Elburger visser van de EB 19.

Wiebe zou aanvankelijk ook visser worden maar daar staken de aanleg van de Afsluitdijk en de inpoldering een stokje voor. Lenny & Wiebe hebben wel altijd een boot gehad. Varen zat hen in het bloed.

Lenny Wijnbelt werd op 20 april 1995 bestuurslid van de Vrienden van Schokland. Ze deed 12 jaar lang

de Ledenadministratie voor onze vereniging. Op 14 april 2005 nam ze afscheid van het bestuur.

Zoals elk bestuurslid dat na veel dienstjaren het bestuur verlaat, ontving zij bij haar afscheid een handgeschilderd bord van Workumer aardewerk.

Lenny & Wiebe vierden in 2005 hun 50-jarig huwelijksfeest.

# # #

R o n d o m S c h o k l a n d | 7 Van der Lijnonderscheiding 2016 voor

Zaterdag 2 april 2016. Allart van Viersen Burgemeester Aucke van der Werff reikt de Van der Lijnonderscheiding uit aan Hans Hollestelle Allart Philip van Viersen.

llart van Viersen (1980) is in het dagelijks leven werkzaam in de IT-sector. Naast zijn werkA is hij amateur-paleontoloog gespecialiseerd in de periode van het Devoon in onder andere de Eifel in Duitsland.

Van Viersen heeft zich ontwikkeld tot een expert van Trilobieten, uitgestorven diersoorten die vergelijkbaar zijn met de nog levende degenkrabben.

Van Viersen werkte mee aan internationale publicaties over de trilobieten. Als enige in Nederland heeft hij in Arcen in Limburg ook fossielen van trilobieten gevonden.

Naast zijn eigen onderzoek is hij als vrijwilliger werkzaam in het Natuurhistorisch Museum in Maastricht (NHMM).

In 2011 was hij initiatiefnemer van de succesvolle expositie in het NHMM met als titel “Mini-monsters uit de oerzee: Trilobieten”.

Verderop in deze editie van Rondom Schokland staat een artikel van zijn hand over Trilobieten.

# # #

8 | C u l t u u r h i s t o r i s c h T i j d s c h r i f t Themadag Luchtoorlog in Museum Schokland Hans Hollestelle

Op zondag 29 mei werd er in en rond Museum Schokland de themadag Luchtoorlog georganiseerd. De dag werd georganiseerd door de Stichting Ongeland. Deze organisatie zet herdenkingspalen neer bij de plekken in Flevoland waar vliegtuigwrakken zijn aangetroffen in de bodem.

ij de Zuidpunt van Schokland werd voorafgaand aan de themadag Luchtoorlog om 10:30B uur een herdenkingspaal onthuld voor de vermiste bemanningsleden van het toestel van de Canadese RAF-piloot Bill Tudhope, de laatste drenkeling van Schokland. Impressie van de onthullingsceremonie De onthulling werd gedaan door bij de Zuidpunt van nabestaanden van één van de Schokland (Foto: Harrie bemanningsleden, David MacKay. Scholtmeijer)

R o n d o m S c h o k l a n d | 9 Niet weggooien! Vanaf 12:00 uur werden er in het museumkerkje door Jean Kreunen allerlei spullen uit de Tweede Wereldoorlog gedetermineerd. Er was door het publiek flink gehoor gegeven aan de oproep om spullen mee te nemen waarvan ze het vermoeden hadden dat deze uit de Tweede Wereldoorlog kwamen. Expert Jean Kreunen is de voormalige eigenaar van het Achterhoeks Museum 1940-1945. Tegenwoordig is hij bestuurslid van het Oorlogsmuseum in Overloon.

Lezingen in de filmzaal In de filmzaal van het museum waren meerdere lezingen. Thierry van den Berg vertelde over de luchtfotografie die tijdens de Tweede Wereldoorlog een sterke ontwikkeling doormaakte. De luchtfoto's werden gemaakt voor militaire verkenning Het informatie Hij is de zoon van de oudere broer maar ook voor het achteraf vaststellen bord dat aan de van radio operator/boordschutter van de schade na nachtelijke herdenkingspaal Duncan MacKay. In het jaar 2000 is bombardementen. bevestigd is. David uit Schotland verhuisd naar Bert Wijs van de Stichting Ongeland Sittard in Limburg en woont daar zijn en auteur van het boek "Geborgen in levensgezel Carla van Gestel. de Polderklei" vertelde het verhaal van het luchtgevecht op 29 november 1943 tussen de Messerschmitt Bf-110-G nachtjager van de Duitse Luftwaffe- piloot August Geiger tegen piloot Bob Braham in zijn Bristol Beaufighter van In het plaatsje de Britse Royal Air Force (RAF). Rogart in Schotland De Duitse piloot Geiger delfde het staat in een onderspit en kwam om na 53 (!) herdenkingssteen overwinningen. De wrakstukken van de familie van het vliegtuig kwamen neer in MacKay. het IJsselmeer. Na de inpolderingen De bovenste naam kwamen de resten van het vliegtuig is van Duncan in Zuidelijk Flevoland boven water MacKay die in waarna ze door bergingsofficier 1940 op 20-jarige Zwanenburg werden geborgen.. leeftijd omkwam als Er zijn filmbeelden van een paar radio-operator in seconden bewaard gebleven, gemaakt het vliegtuig van Bill vanuit de aanvallende Beaufightervan Tudhope RAF-piloot Bob Braham, waarop te

10 | C u l t u u r h i s t o r i s c h T i j d s c h r i f t zien is hoe in het donker er opeens een explosie is als de nachtjager van piloot Geiger in de lucht ontploft.

Memories in Mud In de filmzaal werd meermaals de film “Memories in Mud” vertoond. Deze documentairefilm­ uit 2010 handelt over de berging in 2006 van een tweemotorige Handley Page Hampden van de Britse Royal Air Force die in 1941 neerkwam bij de Noord- Hollandse plaats Berkhout. Het toestel werd uit de lucht geschoten door de Duitse nachtjager van Siegfried Ney die vloog vanaf Fliegerhorst Leeuwarden. Twee bemanningsleden hebben nog geprobeerd om met hun parachute uit het toestel te komen, maar het vloog opgegraven om te worden herbegraven De documentairefilm te laag dat hun parachutes nog hebben in een graf op een fatsoenlijke Memories in Mud is kunnen werken. Twee bemannings­ begraafplaats in plaats van in een in 2010 gemaakt door leden, Kehoe en Mullenger zaten nog "aardappelveld". Arthur van der Starre in het toestel dat diep in de modder was De burgemeester van de Gemeente en Raoul de Zwart. De neergekomen. Koggenland gaf aanvankelijk geen film handelt over de toestemming voor de opgraving, berging van een Britse Margareth Walsh-Kehoe, de zus maar later kwam ze daar op terug. Handley Page Hampden van de omgekomen boordschutter De opgraving kon worden uitgevoerd in het Noord-Hollandse John Kehoe, wilde graag dat de dankzij een tegemoetkoming van het Berkhout bij Bergen. overblijfselen van haar broer uit het Rijk. veldgraf bij Berkhout zouden worden

David MacKay en Carla van Gestel onthulden de herdenkingspaal bij de Zuidpunt van het voormalige eiland Schokland.

R o n d o m S c h o k l a n d | 11 Nederland waren organisaties naar Schokland gekomen om zich te presenteren. In elke kraam was informatiemateriaal verkrijgbaar. Er werden boeken verkocht en materialen getoond.

De organisaties die zich presenteerden met een marktkraam waren: De Aircraft Recovery Group 1940-1945, het Museum Vliegveld Deelen. Flevoland Erfgoed, Stichting De kraam van De voorstellingen in de filmzaal van Ongeland, Engelen Militaria en Fortress Books met het museum werden ingeleid door één Fortress Books. allelei boeken over van de makers van de film, regisseur de Luchtoorlog Raoul de Zwart. De Vrienden van Schokland hadden tijdens de Tweede ook een marktkraam. Er lagen Wereldoorlog. De film is in zijn geheel op YouTube boeken ter inzage over de Tweede te bekijken door te zoeken op de titel Wereldoorlog in de Noordoostpolder. "Memories in Mud". Luchtoorlog-onderzoeker John Nijenhuis uit Lemmer had een flink Marktkramen aantal wrakstukken van vliegtuigen uit Op het museumterrein rondom de Tweede Wereldoorlog meegenomen Museum Schokland waren allerlei die in de kraam lagen tentoongesteld. marktkramen ingericht. Uit heel

Er waren demonstraties met modelvliegtuigen. Op de foto een replica van een Amerikaanse P-51 Mustang.

advertentie

12 | C u l t u u r h i s t o r i s c h T i j d s c h r i f t De kraam van de Aircraft Recovery Group uit Heemskerk. Zij beheren het Luchtoorlogmuseum in Fort Veldhuis.

Ongeland zijn identiteitsplaatje en kon zo worden De Stichting Ongeland is sinds geïdentificeerd. 2012 bezig om herdenkingspalen te plaatsen op plekken in Flevoland Het vliegtuig en de drie bemannings­ waar vliegtuigen zijn neergekomen. leden van piloot Tudhope zijn nooit Eén toestel, een Duitse Gotha gevonden en zijn tot op heden vermist. dubbeldekker, kwam tijdens de Eerste Wereldoorlog neer in de Zuiderzee. Op 13 december 1940 werd de De meeste van de neergekomen ringdijk van de Noordoostpolder bij vliegtuigen dateren uit de Tweede Schokkerhaven gesloten. Daarna is het Wereldoorlog. eiland Schokland op het droge komen In de Noordoostpolder kwamen in de liggen en zijn er geen drenkelingen Tweede Wereldoorlog de vliegtuigen meer geweest. De laatste drenkeling niet in het water van het IJsselmeer van Schokland was geen visser maar terecht, maar in de blubber van de pas een vlieger. drooggevallen polder. De themadag Luchtoorlog werd Er zijn tijdens de Tweede Wereldoorlog goed bezocht. Er word nagedacht De kraam van langs de kust van het IJsselmeer om volgend jaar weer een themadag de Vrienden van tientallen omgekomen vliegeniers Luchtoorlog te organiseren. Schokland werd de aangespoeld. Vaak kon de identiteit niet gehele dag goed worden vestgesteld. Bemanningsleden # # # bezocht. van Geallieerde vliegtuigen die op missie naar Duitsland vlogen, kregen de opdracht om hun identiteits- kenmerken achter te laten. Zo kon door de vijand niet worden herleid van welk vliegveld ze waren opgestegen.

Het dode lichaam van Bill Tudhope, de Canadese piloot bij de Britse Royal Air Force, spoelde op 23 augustus 1940 aan de westkant van de Zuidpunt van Schokland aan. Tudhope droeg wel

R o n d o m S c h o k l a n d | 13 ACTIVITEIT Bijzondere excursies tijdens feestjaar Het Flevo-landschap Tim Beldman

Bijna halverwege het jaar, met de langste dag in het vooruitzicht. Het Flevo-landschap bestaat dit jaar 30 jaar en binnenkort vieren we ook het 40-jarig bestaan van Natuurpark Lelystad. Afgelopen jaar bestond Schokland als werelderfgoed 20 jaar. Er valt dus wat te vieren. De Nederlandse Geologische Vereniging bestaat 70 jaar en heeft een bijzondere excursie.

p Schokland valt de komende de Zuiderzee. Wat aten de Schokkers? maanden genoeg te beleven. Wat deden ze in hun spaarzame vrije Zo staat de historische tijd? Zijn Schokkers altijd vissers wandelingO op het programma. Op geweest? Op al deze vragen en nog zaterdag 11 juni en zaterdag 9 juli veel meer krijgt u antwoord tijdens Het bezoekerscentrum kan er van 15.00 tot 17.00 uur vanaf deze boeiende wandeling over van De Gesteentetuin De Gesteentetuin worden gewandeld. het voormalige eiland Schokland. in het Schokkerbos. Tijdens deze tocht komt u alles te Begunstigers mogen gratis deelnemen. Bron: Flevo- weten over het leven van de Schokkers Niet-begunstigers €3,50/ kinderen landschap. toen Schokland nog een eiland was in €2,50.

Bijzonder excursie In het Urkerbos bevindt zich een voor Nederland uniek gebied: het geologisch reservaat P. van der Lijn. Toen de Noordoostpolder droogviel,

EN bleek er ten noorden van Urk een uniek morenelandschap te liggen. Een stukje hiervan wordt door Het Flevo- landschap ’bewaard’ in dit reservaat, genoemd naar de nestor van de amateurgeologie Pieter van der Lijn. Schrijver van het bekende Keienboek en medeoprichter en eerste voorzitter van de Nederlandse Geologische Vereniging (NGV). Deze vereniging bestaat dit jaar 70 jaar, dus extra reden

14 | c ultuuRhiStoRiSch t i j d S c h R i f t om aandacht te schenken aan het Excursies en activiteiten reservaat. De Gesteentetuin van Het Het bezoekerscentrum dient Flevo-landschap op Schokland, waar als startpunt voor verschillende veel zwerfstenen uit het Urkerbos excursies, zoals een wandeling door naartoe zijn gebracht en waar een De Gesteentetuin, stenen zagen, een ’miniatuur’ Van der Lijn-reservaat is historische tocht met pannenkoeken of ingericht, vormt het ontvangstpunt van vollemaanwandeling. Elke eerste en de excursies onder leiding van Paul derde zondag van de maand is er in De van Olm. Een bezoek staat gepland Gesteentetuin een Doe-middag met tal op zaterdag 23 juli, ontvangst om van activiteiten voor jong en oud. 11.00 uur in De Gesteentetuin. Kosten € 9,50, begunstigers van Het Flevo- Op Schokland is altijd wat te doen! landschap € 7,50 incl. lunch, excl. Er zijn heel veel leuke activiteiten op vervoer en consumpties café Urk. Schokland. Voor het actuele aanbod De wandeling en de excursies zijn te kan het beste de website worden reserveren via: geraadpleegd: www.flevo-landschap.nl www.flevo-landschap.nl/activiteiten. of www.schokland.nl

Een bezoekje brengen aan het Adres: Het geologisch reservaat bezoekerscentrum De Gesteentetuin De Gesteentetun P van der Lijn bij Urk. kan tot en met oktober in het weekend Keileemweg 1 Er liggen veel zwerfstenen van 12.00 tot 17.00 uur. Elke 8319 AC Schokland uit de laatste ijstijden, schoolvakantie is het centrum elke dag Telefoon: 0527 - 652 210 of eindmorene van een geopend. 0320 - 286 111 gletscher.

RRoo n n d d o o m m S Scc h h o o k k l l a a n n d d | | 1515 HOOFDartikelen

Trilobieten uit de Ardennen, Eifel en Marokko Allart van Viersen

Trilobieten zijn een uitgestorven groep zeedieren die behoren tot de geleedpotigen. Je kunt ze het beste vergelijken met de hedendaagse degenkrab. De eerste trilobieten verschenen zo’n 521 miljoen jaar geleden aan het begin van het Midden-Cambrium en verdwenen zo’n 250 miljoen jaar geleden aan het einde van het Perm. We kennen trilobieten vrijwel uitsluitend van hun pantser, dat een ongekende variëteit vertoont.

Allart van Viersen r zijn wereldwijd meer dan werd aangetroffen. Technisch gezien (1980) uit Born in 20.000 verschillende soorten is dit de enige echte Nederlandse Limburg is amateur beschreven waaronder vrije trilobiet. paleontoloog. Hij zwemmers,E bodemkruipers en – heeft zich ontwikkeld gravers. In Nederland dagzomen er In de Belgische Ardennen worden tot een expert in geen mariene sedimentgesteenten trilobieten in gesteenten uit het de uitgestorven die oud genoeg zijn om trilobieten Ordovicium tot het Carboon gevonden Trilobieten. Hij te bevatten. Wel komen zij voor in (488 tot 299 miljoen jaar geleden). is werkzaam als zwerfstenen in de oostelijke helft van Deze zijn eigenlijk allemaal goed vrijwilliger bij het Nederland. In de jaren ’80 van de beschreven behalve de trilobieten Natuurhistorisch vorige eeuw is een boring gedaan in uit het Devoon (416-359 miljoen Museum in Maastricht. Maastricht waar per toeval een staartje jaar geleden). Hoewel er aardig wat

16 | C u l t u u r h i s t o r i s c h T i j d s c h r i f t Gerastos snellingsi, een sprekend voorbeeld van hoe fraai trilobieten uit de Ardennen kunnen zijn. Dit exemplaar werd in de jaren ’70 gevonden in een steengroeve bij Wellin, door Jules Snellings die het ter beschikking stelde voor onderzoek. 20 mm lang. Gewit met ammoniumchloride voor fotografie. meldingen in publicaties uit de 19de bijvoorbeeld naar een trilobiet die Ceratarges cognatus, en vroeg 20ste eeuw te vinden zijn, heel typisch in de betreffende laag een van de zeldzamere gaat het vaak om lijsten met ernstig voorkomt (bijvoorbeeld “Ceratarges trilobietensoorten die te gedateerde soortnamen die gekoppeld couche” of “Drotops couche”). Een vinden was bij de “Mur werden aan vaag omschreven opvallend feit is dat trilobieten in des douaniers”, een vindplaatsen. Toen ik in 2003 mijn de Marokkaanse couches vaak als vindplaats bij het Noord- eerste trilobiet in de Ardennen vond complete exemplaren gevonden Franse Vireux-Molhain die wilde ik weten om welke soort het worden. Dat is erg uitzonderlijk omdat in de jaren ’70 en ’80 van ging. Het werd al snel duidelijk dat ik trilobieten net als andere geleedpotigen de vorige eeuw populair geen naam zou gaan vinden voor dit kort na hun dood uit elkaar vielen. was bij verzamelaars. In of andere beestjes, simpelweg omdat De zachte verbindingen tussen 2006 beschreef ik deze deze nooit beschreven waren. Twee pantserdelen ontbonden of werden nieuwe soort die vaak jaar later ben ik zelf maar begonnen verbroken door aaseters. Maar meestal verward is met Ceratarges met een systematische beschrijving van is er sprake van vervellingsresten. armatus uit de Duitse Eifel. Devoontrilobieten uit de Ardennen. In Als fossielen worden trilobieten 30 mm lang. Gewit met het daarop volgende decennium zijn er daarom meestal in de vorm van losse ammoniumchloride voor meer dan 30 nieuwe trilobietensoorten pantserdelen gevonden. In Marokko fotografie. uit de Ardennen beschreven. Dat is drie keer zo veel als er in de voorafgaande twee eeuwen beschreven waren.

Recentelijk heeft het werkveld zich langzaam verlegd naar het zuiden van Marokko. Daar is het zoeken en verkopen van fossielen al enkele decennia een belangrijke vorm van inkomsten voor de lokale bevolking. De trilobieten uit het Marokkaanse Devoon zijn vaak erg goed bewaard gebleven. Zij worden gevonden in zogenaamde “couches” (Frans voor “lagen”). Er zijn heel veel van zulke couches die elk een informele naam dragen. Vaak verwijst die naam

RRoo n n d d o o m m S Scc h h o o k k l l a a n n d d | | 1717 driedimensionaal bewaard. Bovendien kregen aaseters geen kans om de bedolven overblijfselen te bereiken.

Wat hebben de Ardennen en Marokko nou met elkaar te maken? Tijdens het Devoon lagen zij allebei onder water, in de zogenaamde Rheïsche Oceaan. De Ardennen lagen aan de noordrand van de oceaan en Marokko aan de zuidrand. We vinden daardoor nauw verwante trilobieten in beide gebieden ook al lijken zij tegenwoordig weinig gemeen te hebben. De voormalige Rheïsche Oceaan die overigens aan het Op zaterdag 4 april moet dus iets bijzonders aan de hand einde van het Devoon verdween, heeft 2016 ontving Allart zijn geweest. De couches daar zijn haar geheimen nog lang niet allemaal van Viersen de Van der afgezet in diep water aan de rand prijs gegeven. Ik hoop het onderzoek Lijnonderscheiding van het continentaal plat. Van tijd tot nog heel veel jaren te kunnen uit handen van tijd ontstonden er hogerop de helling voortzetten. burgemeester modderlawines die de dieper levende Aucke van der Werff trilobieten en andere macrofauna # # # van de Gemeente overvielen en levend begroeven. In Noordoostpolder. de fijne modder bleven vervolgens zelfs dunne fragiele stekeltjes

Kettneraspis prescheri, een trilobiet uit de “couche rouge” (“rode laag”) bij Jbel Issoumour in Marokko. Dit dier had lange stekels die prachtig bewaard zijn gebleven en draagt ook een dikke gebogen stekel midden op zijn kop. De functie van deze stekel is onbekend. 30 mm lang.

18 | C u l t u u r h i s t o r i s c h T i j d s c h r i f t Knipmeijers Onderduikersparadijs Aaldert Pol

In een van de laatst verschenen nummers van Rondom Schokland1 Aaldert Pol was schrijft Herman Broers over zijn voornemen een boek te schrijven over jarenlang docent Bert Knipmeijer, een “Laat eerbetoon aan een vergeten verzetsman”. geschiedenis in Emmeloord. Dat voornemen is zonder meer toe te juichen. Ook in de Noordoostpolder Thans is hij verdient Knipmeijer meer aandacht. Voor de generatie van na 1940 geef freelance publicist ik een kort overzicht van zijn werk tijdens de oorlog en over wat er in de en historicus. Noordoostpolder is ondernomen als herinnering aan hem. Misschien vindt auteur Broers ook nog iets van zijn gading in het volgende artikel.

1. Herman Broers, Rondom Schokland, Cultuurhistorisch tijdschrift, nr.3, pag.36-45

ndergetekende is van 1932, op het terrein van de strijd tegen het nog erg jong toen de bezetting water. En ... uiteraard was er vooral begon. Toch herinnert hij het belang van de Duitsers voor de zichO nog veel uit die tijd. Blijkbaar toekomstige voedselvoorziening. gebeurden er toen dingen die niet uit je Al in januari 1941 werd de garantie geheugen verdwijnen. gegeven dat er faciliteiten zouden zijn om arbeiders aan te trekken voor Knipmeijers werk Op 15 mei 1940 capituleerde Nederland voor de Duitse overmacht. Voorafgaand aan de capitulatie waren koningin Wilhelmina en de regering uitgeweken naar Engeland en voor de burgers in Nederland was het afwachten geblazen. Ze moesten zich voegen naar de nieuwe orde en zich aanpassen. In de literatuur spreekt men thans van accommodatie, zich schikken naar de omstandigheden.

De uitvoerders van de inpolderings- plannen verkeerden extra in spanning. Kon het ‘grote werk’ nu wel doorgaan? Bezoek autoriteiten Er was enige hoop, want bekend aan de inpolderings- was dat de Duitse autoriteiten met werkzaamheden. belangstelling keken naar wat die Krantenartikel uit Nederlanders allemaal presteerden Algemeen Handelsblad.

R o n d o m S c h o k l a n d | 19 Een vervalst Ausweis het werken met de schop. Zo werd later gemakshalve Noordoostpolder op naam van in september 1942 in Kampen een genoemd. J. Dubois, Opzichter distributiekantoor geopend voor het bij Waterstaat. verstrekken van schaars wordende 25.000 arbeiders naar de polder Het was de schuilnaam artikelen als schoeisel, werkkleding, Knipmeijer schreef na de oorlog dat hij van verzetsman Wiebe rijwielbanden etc. Die voorziening was circa 25.000 arbeiders aan werk had Soetendal. wenselijk omdat er een schreeuwend geholpen. Mogelijk is dat aantal iets Bron: persoonlijk tekort aan arbeiders dreigde voor aan de hoge kant ingeschat, maar een archief Wiebe de nieuwe polder. Uitsluitend jonge feit is dat hij vele duizenden mensen Soetendal. boeren, hopend op een boerderij, zagen in de Noordoostpolder heeft kunnen wel brood in het gaan naar het nieuwe plaatsen. land. Die volksverhuizing kwam niet meteen op gang. Naarmate de druk Met de toestemming van de bezetter van de bezetter toenam nam de animo legden de Duitsers in feite de eerste om naar de kale polder te trekken steen van het onderduikersparadijs.2 toe. Dat begon toen veel studenten Knipmeijer moest er voor zorgen dat de zogenoemde loyaliteitsverklaring er voldoende werkkrachten naar de weigerden te ondertekenen en zich polder kwamen en dat de toestroom in Kampen meldden voor werk in ordelijk verliep. Hij had al ervaring de polder. De druk van de bezetter opgedaan in de in cultuur gebrachte werd steeds groter. Op 29 april 1943 Wieringermeerpolder en kon nu vanuit moesten alle mannen van leger en vloot Kampen aan de slag voor de toen zich melden voor krijgsgevangenschap. nog geheten Noord Oostelijke polder, Het was het sein tot de bekende april/ meistakingen, door de bezetter wreed 2. C. C. van Baalen, Paradijs in oorlogstijd? onderdrukt. Daarop volgde op 7 mei Onderduikers in de Noordoostpolder 1942-1945. Uitgeverij Waanders, p.192. 1943 de order dat alle mannen van

20 | C u l t u u r h i s t o r i s c h T i j d s c h r i f t 18 tot 35 jaar zich moesten melden A.J. Knipmeijer, bij de Gewestelijke Arbeidsbureaus circa 1970. voor tewerkstelling in Duitsland. Familiealbum. Opmerkelijk was dat de arbeiders in dienst van de Directie Wieringermeer (Noordoostpolderwerken) vrijgesteld werden. Daarop geraakte de intocht naar de polder in een stroomversnelling. De polder werd een soort vrijstaat. Knipmeijer kreeg het druk en hielp de stroom arbeiders aan geldige papieren. Het via hem verkregen Ausweis werd een begerenswaardig document. Voor de Joden kwam de polder te laat: ze waren in Kampen al geregistreerd en op transport gezet naar Westerbork. Knipmeijer waarschuwde de nieuwkomers dat ze niet moesten denken dat ze in luilekkerland terecht waren gekomen. Die waarschuwing moesten zijn voor razzia’s. Overdag was zeer ter zake, want het werken met kon je de Grüne Polizei en/of de de schop van ’s morgens vroeg tot ’s Landwacht nog zien aankomen, maar avonds laat bleek zwaar voor hen die ’s nachts was dat moeilijker. Vandaar niet wisten hoe zij ermee om moesten dat ze in een hol in een naburig bos gaan. sliepen. Dat lijkt avontuurlijk maar was Naarmate de druk van de Duitsers onder de wisselende klimatologische toenam groeide het landelijke omstandigheden een ware kwelling. verzet. Zo werd eind 1942 de Wiebe Soetendal, een van de naaste Landelijke Organisatie voor hulp aan medewerkers van Knipmeijer en een onderduikers opgericht. In Kampen van de verzetsleiders in de polder, nam notarisklerk I. van der Horst vertelde later over de situatie van contact op met Knipmeijer en vroeg de onderduikers in de polder. Vanaf hem of hij niet een aantal onderduikers 1942 was hij nauw betrokken bij de aan geldige papieren kon helpen. verlofregelingen, reisgelden en het Knipmeijer beloofde dat hij zijn best organiseren van het transport voor de zou doen, al wilde hij niet zelf als werknemers. De werkers in de polder lid toetreden. Hij meende dat hij als hadden één keer per maand recht op niet-lid meer kon doen. Zo kwam een lang weekend van vrijdagmiddag gaandeweg het onderduikersparadijs tot maandagavond. Vanuit Marknesse tot stand. organiseerde hij het vervoer naar Zwolle, waar de mensen in de Ik was acht jaar oud toen de Duitsers Buitensociёteit werden opgevangen, het land bezetten, had twee oudere in afwachting van de eerstvolgende broers, die in de categorie van 18-35 verbinding. Zij konden de tijd daar jaar vielen. Zij stonden voor de keuze korten met lezen en (kaart)spelletjes. om naar Duitsland te vertrekken of Ook werd er meestal een film vertoond. onder te duiken. Dat laatste betekende Dat kon allemaal, omdat de werkers in dat ze voortdurend op hun qui vive de polder over een Ausweis beschikten.

R o n d o m S c h o k l a n d | 21 opgesloten in het Huis van Bewaring in Arnhem. Daar werd hij ondervraagd door de Sicherheitsdienst (SD). Na vier weken kwam hij weer vrij. Dat verraste velen. Invloedrijke personen hadden de onmisbaarheid van Knipmeijer voor de aanleg van de nieuwe polder aangetoond. Ruim een half jaar later, op zaterdag 16 september 1944, werd het opnieuw zeer spannend voor Knipmeijer. Er vond een razziaatje plaats gericht tegen het kantoor in Kampen en Knipmeijer Henk Knipmeijer. Het was een soort paspoort waarmee wordt gearresteerd. Opnieuw wist hij Foto: Aaldert Pol ze zich in bezet Nederland vrij konden met de hulp van invloedrijke relaties, bewegen. waaronder de Kamper wijnhandelaar Onderduiken in de nieuwe polder was Siebrand, binnen 24 uur weer vrij te in vergelijking met de situatie op het komen. oude land toch een enigszins ander verhaal. Daarna houdt Knipmeijer het voor Knipmeijer hielp, zoals we zagen, gezien op zijn kantoor in Kampen, duizenden mensen aan geldige neemt het zekere voor het onzekere en papieren. Hoe velen er clandestien zijn duikt zelf onder. geholpen weten we niet. Knipmeijer De spanning in Nederland nam met heeft zelf nooit, voor zover mij bekend, de dag toe. Er werd gemompeld dat een aantal genoemd. de bevrijding nabij was. Met ‘Dolle Dinsdag’– 5 september 1944 – Knipmeijer in de problemen vluchtten zowaar Duitsers en NSB- De polder werd een ‘geliefde ers naar het oosten. Er werd te vroeg verblijfplaats’ voor velen. Op gejuicht! Het zou nog vele maanden een Amsterdamse schutting werd duren eer Nederland bevrijd werd. zelfs reclame gemaakt: “Meldt Knipmeijer werd tijdens de U aan bij Europa’s grootste onderduikperiode de leider van het duikbootcommandant in Kampen”. verzet in de polder en commandant Knipmeijer en Soetendal maakten van de Nederlandse Binnenlandse overuren en ‘leenden’ op zaterdagen Strijdkrachten (NBS). Zo raakt hij de stempels van het distributiekantoor nauw betrokken bij het organiseren van voor de vele schaarse artikelen in de wapendroppings. Na de grote razzia bezettingstijd zoals laarzen, banden, op 17 november 1944 en de vondst kleding etc. van gedropte wapens in de strobalen Op 2 februari 1944 bleek dat niet ieder van Kamp Zuidvaart werd het steeds met bewondering naar Knipmeijers gevaarlijker. Hij was niet zelf bij de werk keek. In bepaalde Duitse kringen tweede wapendropping aanwezig was bekend dat er in de polder dingen maar op het moment suprême wel in gebeurden die strijdig waren met de de polder. Ternauwernood wist hij het Duitse belangen. In Kampen was dat de vege lijf te redden in de difteriebarak opperluitenant der politie Boesveld die van het Noodziekenhuis in Vollenhove. Knipmeijer voor geen cent vertrouwde. Knipmeijer werd gearresteerd en

22 | C u l t u u r h i s t o r i s c h T i j d s c h r i f t Na de oorlog vergeleek hij het verzet kampen voor de NSB-ers, de van met drijfzand waarin je steeds dieper landverraad verdachte Nederlanders. wegzakt. Knipmeijer verkreeg niet de waardering voor zijn pionierswerk Knipmeijers gezin in de polder. Er was hem van Knipmeijer was – zoals we zagen – alles beloofd maar er kwam niets zelf onderduiker geworden. Op zijn van terecht. Dat heeft hij als zeer hoofd stond een hoge prijs en hij moest frustrerend ervaren; het was ook als onderduiker van het ene naar het belastend voor het gezin dat zwaar had andere adres vluchten. In zijn ‘eigen geleden in het laatste oorlogsjaar. polder’ werd het levensgevaarlijk,want Knipmeijer trad in 1948 in dienst van iedereen kende hem. Via Siebrand de Kamper wijnhandelaar Siebrand. kwam hij tenslotte terecht op het Bij zijn afscheid kreeg hij het boek Kampereiland, waar hij in een eenzaam Van Flevo- tot IJselmeer cadeau. gelegen boerderij met nog meer Interessanter nog dan het boek zijn de onderduikers onderdak vond. handtekeningen van zijn medewerkers Ook de huisgenoten van Knipmeijer en nog interessanter is de omlijsting raakten op drift. De woning in Kampen met fraai uitgevoerde tekeningen (van werd door de Duitse Wehrmacht Henk Rotgans?). gevorderd en ingericht voor militairen. Knipmeijers vrouw werd in de buurt De redding van de polder Voor het tijdelijke opgevangen en de kinderen werden De overstap van Knipmeijer naar raadhuis in Emmeloord ondergebracht bij gastgezinnen. Zo Siebrand leidde tot veel discussies. vond de ceremoniёle kwam zoon Henk terecht bij een Onbegrip vanwege de dubbelrol van overdracht van het gezag notarisfamilie in Vollenhove. Siebrand tijdens de oorlog, maar ook plaats(1945). Op de rug Na “Dolle Dinsdag”duurde de begrip van de zijde van familie en gezien Bert Knipmeijer, bezetting nog tot 17 april 1945. enkele insiders van het verzet. ir. Smeding in lange jas Zoon Henk Knipmeijer – hij zei te met hoed in de hand, Op bevrijdingsdag kon Knipmeijer spreken namens de familie – wist enkele NBS-ers, een als commandant van de NBS het niet precies wanneer de relatie met lid van de Ordedienst gezag overdragen aan landdrost ir. Siebrand was begonnen. Zeker is wel (met witte band), K. van S. Smeding. De laatste stelde bij de dat Siebrand Knipmeijer verschillende Leussen in marechaussee- overdracht voor om het plein voortaan keren uit een benarde positie heeft uniform (tot 1962 te vernoemen naar Knipmeijer. Dat gered. Knipmeijer meende ook dat politiecommandant in de ging echter niet door want de drie Siebrand door zijn goede contacten met polder), rechts van hem leiders van het verzet in de polder de Duitse commandant Jähle (Lemmer) kampbeheerder G. Dokter. A. J. Knipmeijer, W. Soetendal en H. de inundatie van de polder had weten Foto: J.H. Avis. Nijenhuis hadden afgesproken dat ze na de oorlog geen onderscheidingen zouden aannemen. Ze hadden als burgers van Nederland niet meer dan hun plicht gedaan. Knipmeijer stelde voor om het plein naar de dag te voren (16 april) omgekomen politieman en verzetsheld Harmen Visser te vernoemen. Zeer tegen de zin van Knipmeijer werden na de oorlog de arbeiders­ kampen gebruikt als internerings­

R o n d o m S c h o k l a n d | 23 te voorkomen. De Polen, die ook op het schild waren gehesen, hadden volgens hem een ondergeschikte rol gespeeld. De heldenrol van de in Duitse dienst zijnde Polen was door Ir. J. Laan en H. de Lang, twee medewerkers van de Dienst Zuiderzeewerken, verdedigd. De Polen zouden de lont voor de ontsteking hebben verdonkeremaand.3 Carla van Baalen heeft in haar dissertatie afgerekend met die mythe over de redding door de Polen. Maar na de oorlog bleef de naam Siebrand evenwel rondzingen in verband met de redding. Voor- en tegenstanders vochten elkaar de tent uit.

In 1952 probeerde de Stichting 1940-1945 een eind te maken aan de discussie. Het rapport, ondertekend door directeur J. G. Renes, vermeldt dat is komen vast te staan,” dat de substantie van het dijkmateriaal zich niet leende om gaten in de dijk te maken. Ieder gemaakt gat vloeide onmiddellijk weer dicht, omdat de dijk inwendig zogenaamd drijfzand is.”4 In de door mij gelezen versie was in de kantlijn nog door de heer Lindenbergh uit Zwolle bijgeschreven dat dit inderdaad klopte. Je zou uit het rapport van de Stichting 1940-1945 voorzichtig kunnen concluderen dat Jähle, de Duitse commandant in Lemmer, de dijk niet heeft kunnen opblazen ook al had hij dat gewild. Knipmeijer zou dus mogelijk niet goed geïnformeerd zijn. Misschien heeft Herman Broers het laatste woord? 3. Laan, J en H. de Lang, Rapport over de bevrijding van den Noordoostelijken polder, z.j. 4. Rapport Stichting 1940-1945, 19 januari 1952. Stukken betreffende de bezetting door en de bevrijding van de Duitsers van de Noordoostelijke polder, 1945-1965. Dossier 2.07.12.Gemeentehuis Emmeloord.

24 | C u l t u u r h i s t o r i s c h T i j d s c h r i f t Een bankje zonder Knipmeijer De inpolderingwerkzaamheden onder leiding van landdrost ir. S. Smeding, tevens voorzitter van de Directie Wieringermeer, gingen na de oorlog in versneld tempo door. Tijdens de bezetting hadden hij en de zijnen zich verre gehouden van verzetswerk en nu, na de oorlog, hadden zij geen enkel belang bij het op het schild hijsen van Knipmeijer. Smeding had zijn handen vol aan het in cultuur te brengen van de polder en moest ook nog de overgang naar het burgerlijk bestuur voorbereiden.

In 1962 werden de bevoegdheden overgedragen aan de nieuw ingestelde Gemeente Noordoostpolder. Onder pioniers leefde het idee dat er een herinnering aan de onderduikerstijd diende te komen. Namens de ingestelde commissie overhandigde K. R. Wester, een van de oudste polderwerkers, in 1967 een fraai ontworpen pioniersbank aan wethouder F. Polter. Kunstenaar H(enk) H. A. Knipmeijer. Hij vertelde De handtekeningen Wim van Doorschodt had in de hoge het levensverhaal van zijn vader dat van de medewerkers, zijkant van de bank het tafereel van de in een uitgebreid interview in De toegevoegd aan het Duitse adelaar uitgebeeld bovenop een Noordoostpolder werd gepubliceerd afscheidscadeau van in elkaar gedoken menselijke figuur. onder de kop: “A. J. Knipmeijer: de Knipmeijer in 1948 Opvallend was dat de naam Knipmeijer grootste duikbootcommandant van (I en II). niet in de bank gegraveerd werd. Europa.” Het artikel werd paginagroot Bij zijn afscheid in 1948 Pas veel later is er – naast de bank geplaatst in twee edities van de krant.5 werd Knipmeijer het boek – een miniem plaatje toegevoegd Henk Knipmeijer vertelde dat zijn Van Flevo- tot IJselmeer met de tekst: “A. J. Knipmeijer. vader was geboren in het Drentse aangeboden, inleiding Onverbrekelijk met de onderduikers Hoogeveen waar hij opgroeide van Henk Draaisma verbonden 1940-1945.” met het ‘doe maar gewoon, dan en 16 foto's van Fred Het bankje werd in Emmeloord op De doe je al gek genoeg’. Bij de Thomas. Deel geplaatst en zou nog verschillende Grontmij, de maatschappij die bij de Bron: Familiealbum. keren van plaats veranderen en grondverbetering en ontginningen Tekeningen mogelijk van uiteindelijk terecht komen op het in Drenthe betrokken was, leerde H. Rotgans. Harmen Visserplein. zijn vader hoe je een perfecte salarisadministratie kon opzetten. De ontbrekende naam Zijn staat van dienst was dusdanig Toch waren er poldermensen die de dat de oud-directeur van de Grontmij naam Knipmeijer meer prominent in de polder wilden plaatsen. 5. Aaldert Pol, A. J. Knipmeijer, de grootste Ondergetekende was een van hen. duikbootcommandant van Europa, 1 en 15 juli 1993. In: De Noordoostpolder. Uitgave Zo ontstonden er contacten met zoon drukkerij Hoekstra, Emmeloord.

R o n d o m S c h o k l a n d | 25 Zijaanzicht van de ir. A. Minderhoud hem schriftelijk Onderduikersbank in feliciteerde met zijn successen. Emmeloord. De brief wordt in de familie zorgvuldig bewaard. De contacten met Minderhoud leidden er toe dat Knipmeijer in de jaren dertig gevraagd werd chef de bureau te worden van de Grontmij in de Wieringermeerpolder met als standplaats Hippolytushoef. Daar leerde Knipmeijer zijn vrouw kennen. Op 1 augustus 1932 maakte ir. Minderhoud de overstap van Grontmij naar de Voorlopige Directie Wieringermeer en Knipmeijer zou hem spoedig volgen. Met de aanleg van de Noordoostpolder verhuisde de familie naar Kampen. Henk Knipmeijer en ondergetekende hoopten dat de artikelen in de krant De Noordoostpolder weerklank zouden vinden en dat de Gemeente Noordoostpolder iets zou gaan doen.  A J. Knipmeijerlaan een niet drukke toegangsweg naar in Emmeloord. Succes in 1995 Emmeloord. Foto: Aaldert Pol Maar het krantenartikel had in 1993 In een onderonsje liet Henk weten geen succes. Twee jaar later, in 1995, dat een plaatsje in het centrum van kwam er alsnog schot in de zaak. In Emmeloord nog mooier was geweest. De Noordoostpolder startte ik een serie artikelen in het kader van “50 jaar Knipmeijer is niet oud geworden, Bevrijding”. hij overleed op 59-jarige leeftijd. De Het onderduikersbankje stond op laatste wens was dat zijn as werd dat moment ergens op de dijk bij het verstrooid. sluitgat tussen Schokkerhaven en Urk op een plaats waar vrijwel niemand De Gemeente Noordoostpolder zou – kwam. Dat bankje moest terug naar naast het onderduikersbankje op het Emmeloord en dan liefst op een Harmen Visserplein – alsnog een meer opvallende plaats. Op het gemeente­ opvallende plaats kunnen inruimen aan huis kwam men in beweging en kreeg Knipmeijer, de ‘duikbootcommandant’. ik de vraag of het adres van Henk Het hoeft geen standbeeld te zijn. Knipmeijer mij bekend was. Daarop Een gezellig extra zitje en het op een volgde de toezegging aan Knipmeijer of andere manier in beeld brengen jr dat er in de nieuw aan te leggen van een stukje polderhistorie zou een woonwijk “De Erven”een straat naar aardige geste zijn. Het plein wordt zijn vader vernoemd zou worden. er ook nog eens een stuk gezelliger De onthulling vond plaats op 5 mei van en het promoten van de NOP als 1995. Op die bijeenkomst sprak Henk “paradijs’ is mooi meegenomen. een woord van dank. Het nieuwe bord kreeg een plaats aan de rand van # # #

26 | C u l t u u r h i s t o r i s c h T i j d s c h r i f t Vliegtuigspuiten en een obelisk in de Noordoostpolder Evert de Boer

Als kind van zes jaar kwam ik in 1952 met mijn ouders, broers en zus in de Noordoostpolder wonen. De hele oostkant van de Havenweg bij Nagele stond toen vol met koolzaad. We vonden dit vrij gewoon maar wat voor ons ongewoon was, waren de spuitvliegtuigen die de koolzaadvelden bespoten tegen ongedierte die de planten aantasten. ’s Morgens heel vroeg kwamen ze er al aan. Wie van de oudere bewoners van onze polder zal ze ‘s morgens vroeg niet verwenst hebben of juist uit bed gesprongen zijn om te kijken hoe ze hun kunsten vertoonden? Ras artiesten waren de piloten op deze vliegtuigjes. Rakelings vlogen ze over boomtoppen, schuren en huizen. Dat er ook wel iets fout ging bewijst het artikel over de obelisk aan de Pilotenweg.

n de Noordoostpolder zijn werd bestreden, evenals de Colorado­ Evert de Boer (1945) verschillende vliegtuigjes gecrasht kever die wettelijk bestreden moest werd geboren in waarbij gewonden en doden vielen, worden. Het vliegtuigspuiten vond Pingjum (Gemeente zoalsI onder andere August Willem vooral plaats als het te nat was om met Wonseradeel) in Hamming (Guus) die daarbij de dood een veldspuit het land op te gaan. Friesland. vond. Als zevenjarige De vliegtuigen vlogen met een jongen verhuisde Werd er met gevaarlijke stoffen gemiddelde snelheid van 120 kilometer hij in 1952 naar de gespoten, zoals het zeer giftige per uur. De spuitbreedte was 15 meter Noordoostpolder. Parathion, dan kregen we een briefje in en men kon ongeveer 2.60 hectare per Zijn vader begon de brievenbus met de mededeling dat minuut spuiten. een boerderij bij we van onze groenten uit de tuin tien De spuithoogte was anderhalve meter. Nagele met uitzicht dagen niet mochten eten. Uiteraard een Per hectare gebruikte men ongeveer 30 op Schokland. ergernis als je juist producten, zoals liter spuitvloeistof (middel en water). In 1973 werd hij lid aardbeien had, die aan de oogst en het van de Vrienden van eten toe waren. Wegens vermeende milieuschade Schokland. Vlogen de vliegtuigen over de weg dan werd bij wet van 26 november Tot 2008 was hij kwam er iemand met een rode vlag die 2011 vliegtuigspuiten in Nederland voorzitter van deze aangaf dat je er niet langs mocht. verboden. Bij hoge uitzondering was vereniging. Het spuiten gebeurde vooral in er vrijstelling mogelijk, maar deze is koolzaad, erwten en aardappelen. vrijwel nooit verleend. (Tegenwoordig Vooral de aardappelziekte Fytophtora mag in heel Europa niet meer met

R o n d o m S c h o k l a n d | 27 aan de Karel Doormanweg. Na het opheffen van het vliegveld aan deze weg verhuisde het zweefvliegveld naar de Voorsterweg bij Kraggenburg, waar er nu nog steeds gebruik van gemaakt wordt.

Helikopters. In 1948 verschenen er in het nieuws artikelen over de strijd tegen de Coloradokever. Hierbij werd gebruik Op de obelisk langs vliegtuigen gespoten worden). gemaakt van een Sikorski S-51 de Pilotenweg in de De spuitbedrijven die in Nederland helikopter om de kevers te bestrijden. Noordoostpolder wordt actief waren werden opgeheven of De Nieuwe Leidsche Courant bericht piloot August (Guus) verhuisden naar het buitenland waar met een artikel dat aan de Nederlandse Willem Hamming wel met vliegtuigen gespoten mag kust miljoenen Coloradokevers herdacht. Hij vloog met worden. aanspoelen, afkomstig uit België en sproeivliegtuigen in de Het vliegveld in de Noordoostpolder Frankrijk. Noordoostpolder en waarop de vliegtuigen landden lag Als het insect de kans krijgt, richt kwam om tijdens zijn eerst aan de Karel Doormanweg (dit is het enorme schade aan in land- en werk. het deel dat nu Amsterdamweg heet). tuinbouwgewassen, maar vooral in Bron: Google Maps. Toen dit vliegveld werd opgeheven aardappels. kwam het aan de Banterweg te liggen. Nederland wordt opgeroepen met Iets dat nu ook tot het verleden hoort. vereende krachten de kever te Deze vliegvelden werden ook gebruikt bestrijden. Er verschijnen affiches met door de firma Kuiken uit Emmeloord. wervende teksten. Daarnaast werd ook met zweef­ vliegtuigen gevlogen van het vliegveld

28 | C u l t u u r h i s t o r i s c h T i j d s c h r i f t De eerste Nederlandse helikopter In 1956, 1957 en 1958 verschijnen artikelen over de Kolibri in de Nieuwe Leidsche Courant. De helikopter is in 1956 ontworpen en gebouwd. De ontwerpers waren: Ir. Meyer, Ir. Dreese en Ir. Verhage. Fokker en Kromhout werkten mee aan de ontwikkeling. De gehele helikopter Een monument in de polder De Kolibrie helikopter woog slechts 200 kg. De motor Hoe een Indische jachtvlieger de werd gebruikt als woog negen kilo. De brandstof was landbouwluchtvaart pionierde. sproeivliegtuig. huisbrandpetroleum of desgewenst De stuwstraalmotoren gasolie, kerosine of benzine. Op 4 Aan een eenzame, lange, rechte weg zitten aan de uiteinden maart 1958 was de eerste proefvlucht in de winderige Noordoostpolder van de rotorbladen. in aanwezigheid van Prins Bernhard. staat een betonnen obelisk met een De sproei- en brandstof­ In Nederland werd deze helikopter bronzen plaat erop geschroefd. Het tanks hangen onder de onder andere gebruikt voor het monument is groot genoeg om op vliegmachine. bespuiten van landbouwgewassen.­ te vallen, maar het staat langs een Bron:www.forum. weg waar je zonder goede reden oud16hoven.nl Het bijzondere van deze helikopter was nooit langs komt. Het was dan ook het aandrijfsysteem van de rotorbladen. een klein artikeltje in een oude Avia Dit waren twee stuw-straalmotoren Vliegwereld van 6 november 1952 dat die aan het eind van de rotorbladen ons de tip gaf over het bestaan ervan; waren deze bevestigd. (Het Lucht- en het moest staan tussen Emmeloord ruimtevaartlaboratorium nabij het en Espel. Op de kaart zagen we in Voorsterbos heeft een bijdrage geleverd die buurt een Pilotenweg en dat bleek aan de proeven met de rotors). niet toevallig. Want daar troffen we inderdaad een ca. drie meter hoge zuil In de omgeving waar gespoten moest aan, een monument ter nagedachtenis worden verscheen een aanhangwagen aan August Willem Hamming, met een platform waarop de helikopter landbouwvlieger. Volgens de bronzen kon landen en voorzien worden van plaat die erop is bevestigd viel daar spuitvloeistof en van brandstof. op 5 juli 1950 bij de vervulling van In 1962 werd de productie zijn taak de landbouwvlieger August stopgezet vanwege de tegenvallende Willem Hamming. verkoopcijfers. Dit was mede te wijten aan het enorme lawaai dat deze August (Guus) Willem Hamming was helikopter maakte. op 26 mei 1915 geboren in Klaten, bij Djokjakarta op Midden-Java in het Afbeelding links: In het Aviodrome in Lelystad is nog toenmalig Nederlands Indië. Zijn vader De Kolibrie helikopter een exemplaar te bewonderen. was planter en die carrière koos Guus was van Nederlands ook. Na het doorlopen van de H.B.S. fabrikaat. Het toestel Hierna de transcriptie van het (Hogere Burger School) ging hij naar werd gebruikt om oorspronkelijke artikel: Nederland en voltooide de Tropische riet te zaaien in de Landbouwschool in Deventer. Terug nog droogvallende in Indië duurde zijn carrière op de Flevopolders en als plantage niet lang, want in september sproeivliegtuig. 1938 moest hij voor zijn militaire Bron:www.forum. dienstplicht opkomen bij de infanterie oud16hoven.nl

R o n d o m S c h o k l a n d | 29 in Bandoeng. Rond die tijd vroeg de Oorlog Militaire Luchtvaart (ML) van het De weinig maanden die restten voor KNIL (Koninklijk Nederlands Indisch de Japanse aanval van december 1941 Leger) leerling-vliegers en dat stond werden besteed aan het opvoeren Guus beter aan. van de gevechtskracht. Er was maar Hij meldde zich in Bandoeng en kwam weinig gelegenheid om ons gedegen te in de opleiding voor kortverband oefenen in de luchtverdediging. Air-to- officiervlieger die op 1 juli 1939 begon. air schieten op sleepdoelen werd maar In juli 1940 kreeg hij het G.M.B. (Groot een paar keer beoefend. Militair Brevet) en werd vaandrig. Op 8 december 1941brak de oorlog Even daarna moet er iets flink zijn uit. De Interceptor afdeling werd misgegaan, want hij werd in augustus opgesplitst en Vaandrig Hamming gedegradeerd tot ‘Europees soldaat vloog naar Andir, waar hij de eerste kort verband vlieger’, wellicht een weken als stand-by doorbracht. unieke rang bij de luchtmacht!! Begin januari 1942 moest de ML Wat het vergrijp ook geweest mag luchtdekking geven voor een aantal zijn, Guus had er niet lang last van. grote konvooien op weg naar Drie maanden later was hij alweer Singapore. Guus Hamming vloog met sergeant. In november haalde hij drie collega’s drie keer naar Sumatra. zijn waarnemersbrevet erbij en werd Tijdens een dergelijke detachering ingedeeld bij de 1e Afdeling Glenn op Palembang was er voor het eerst Martin bommenwerpers op Andir. luchtalarm. Guus ging met zijn In januari 1941 ging hij over naar Interceptor samen met 26 andere jagers de afdeling Curtiss Hawk jagers op de lucht in, het bleek loos alarm. Maospati en in juli was hij weer Vaandrig kort verband vlieger Eind januari 1942 werd de waarnemer. Interceptor afdeling weer verenigd, nu op het marine vliegveld Perak als Jachtvlieger op de Interceptor jager luchtverdediging voor de marine basis Begin 1941 werden voor de ML KNIL Soerabaja. Op 3 februari 1942 kwam 24 nieuwe Curtiss Wright CW-21B de eerste grote luchtaanval op Oost Interceptor jagers afgeleverd. Het Java. De Interceptors moesten de waren slanke toestellen die over een strijd aanbinden met dozijnen Japanse fenomenale snelheid beschikten. Zero-jagers. Guus Hamming was vrij Deze prestaties kwamen door een van dienst en zat bij de kapper toen het lichte constructie en het weglaten luchtalarm klonk. Hij sprong op zijn van bepantsering en zelfdichtende motorfiets, reed naar Perak en ging in tanks. Dit zou zich echter in de oorlog een reserve Interceptor zijn collega’s met Japan wreken, maar niemand achterna. Hij kon zijn afdeling in die daar toen rekening mee hield. de lucht niet vinden en landde met Guus Hamming prees zich gelukkig een beschadigd CW 21. Hij zelf was bij de Interceptors geplaatst te zijn. ongedeerd. De rest van de afdeling Van Andir verhuisde de afdeling kwam er niet zo goed vanaf. Acht naar Somplak bij Batavia, waar deze Interceptors gingen verloren, drie afdeling in tweeën werd gesplitst. vliegers sneuvelden en anderen waren Guus ging mee naar de 2e afdeling zwaar gewond. Twee dagen later was van Vliegtuiggroep IV die in Machoen het weer raak, hierna waren er nog vijf (Oost Java) werd geplaatst. Daar Interceptors over. Hamming ging toen woonden ook zijn ouders. met een aantal van de vliegers naar

30 | C u l t u u r h i s t o r i s c h T i j d s c h r i f t Kali Djati om daar met nieuwe Hawker Op 9 december 1942 viel ook op Java Hurricanes te gaan opereren. Moderne het doek en zaten de ML’ers in de vliegtuigen maar door het ontbreken val. Iedereen moest zich overgeven van de juiste radioapparatuur waren ze voor krijgsgevangenschap, maar amper geschikt voor luchtverdediging. Guus Hamming ging op pad naar huis. Zich steeds verbergend kwam De aanval op Japanners bij Rembang. hij na twee weken bij zijn vrouw. Zijn Op 20 februari 1942 kon Guus aanwezigheid werd bekend en al snel Hamming zijn bevordering als kwamen de Japanners hem ophalen en tweede luitenant vieren tijdens kwam hij in de gevangenis terecht. Met een luchtaanval op Kali Djati. De een mooi verhaal dat hij de Spaanse, en Hurricanes bleven aan de grond dus neutrale, boer Hammingo was, kon omdat de radio’s nog steeds niet Guus zich weer vrij pleiten. Hij wist werkten! Na vergeefse intercepties bij een jaar uit handen van de Japanners Bandoeng ging zeven overgebleven te blijven. Op 23 maart 1943 werd hij Hurricanes weer naar Oost Java, het gepakt en begon een lijdensweg van geheime vliegveld Blimbing (Ngoro) zware uitputtende arbeid in de Japanse waar ook Amerikaanse P-40’s waren kampen. gestationeerd. VJ-Day vond hem in Singapore, het duurde nog tien maanden voor hij op De Slag in de Javazee vond plaats en 13 mei 1946 per motorschip Tegelberg eindigde in een fi asco. Men voelde in Batavia arriveerde en zich weer aan dat het einde snel zou komen. meldde bij de ML. Toch werd op 1 maart 1942 ’s morgens vroeg een scheeraanval gedaan op Landbouwvlieger landende Japanse troepen bij Rembang. Na een maand al verliet hij de militaire Negen Amerikaanse P-40’s vlogen dienst met eervol ontslag ‘wegens voorop, gevolgd door Guus Hamming ongeschiktheid’. Waarschijnlijk had met zes collega’s in Hurricanes, terwijl de ‘ongeschiktheid’ te maken met vijf Brewsters Buffalo’s de formatie zijn gezondheidstoestand. Immers afsloten. De aanval was succesvol tien maanden had hij in Singapore maar was slechts een druppel op doorgebracht, waarschijnlijk een een gloeiende plaat. De Japanners gevolg van de slechte omstandigheden ontdekten de geheime basis en schoten in de Japanse kampen die hem een de boel plat. Weer ging Hamming terug zware klap hadden toegebracht. naar West Java.

Ook de zeer lichtgebouwde Auster werd als sproeivliegtuig ingezet omdat het erg langzaam kon vliegen. Bron: www.austerj4. co.uk

R o n d o m S c h o k l a n d | 31 Hoe dan ook, hij kwam er snel weer leiding van de bekende Eelco Schuller bovenop en vertrok naar Nederland. om een monument op te richten ter Bij het Ministerie van Landbouw ere van deze voorvechter van de kon hij een baan krijgen als landbouwluchtvaart. In oktober 1952 landbouwvlieger. Voor Guus Hamming werd dit onthuld en overgedragen aan een ideale combinatie, zijn liefde voor de Directie van de Noordoostpolder. het vliegen combineren met landbouw. (Directie van de Wieringermeer, Zo werd Guus Hamming de eerste afdeling Noordoostpolderwerken). landbouwvlieger in Nederland! Oorspronkelijk waren op de zuil twee De Noordoostpolder was gedurende bronzen platen aangebracht, de ene de oorlog drooggevallen en die we in de aanhef van dit artikel al moest geheel in cultuur gebracht hebben vermeld, en een tweede met worden. De uitgestrekte vlakten het opschrift ‘Aan de pioniers van de van zware, zuigende klei van het Nederlandse landbouwluchtvaart’. nieuwe land waren ideaal voor de Deze laatste plaat is thans niet meer landbouwvliegerij. Met een Auster aanwezig en het is onbekend waar deze voorzien van een spuitinstallatie voor gebleven is. insecticide maakte Guus Hamming vele vlieguren en vestigde een solide reputatie als vakman bij de agrariërs Het bovenstaande artikel in de polder. Het was de tijd van de komt uit een voor mij (EdB) beruchte Coloradokevers, die met hun onbekende publicatiebron. Het is enorme vraatzucht voor aardappels hoogstwaarschijnlijk geschreven door bijna een nationale obsessie werd. Gerard Casius. Hij is een schrijver Hamming was een man die nadacht die veel over de Indische periode van en innovatie nastreefde en hij had zijn het Nederlandse leger en luchtmacht zinnen gezet op landbouwspuiten met geschreven heeft. een helikopter, dat hem efficiënter en veiliger voorkwam. Dat ideaal heeft hij Het zou goed zijn om de plaat met niet mogen beleven. Landbouwvliegen het opschrift ‘Aan de pioniers van is een bezigheid die weinig marge voor de Nederlandse landbouwluchtvaart’ vergissingen overlaat. Onverwachte opnieuw aan te brengen op de remoustikken vlak bij de grond zie je gedenknaald, omdat het in 2015 niet aankomen, motorstoring betekent vijfenzestig jaar geleden is dat een altijd een crash en dat overkwam ook pionier stierf tijdens zijn werk. Guus Hamming op 5 juli 1950 bij Espel. Veel bewoners van de Noordoostpolder In die tijd waren er nog geen vlieg­ denken dat de Pilotenweg een tuigen speciaal voor dit gevaarlijke eerbetoon is aan de vliegers uit de werk. In een oude Auster had de Tweede Wereldoorlog, dat is dus vlieger weinig kans als de zaak tegen onjuist want daar is de Vliegtuigweg de grond sloeg. Guus Hamming naar genoemd. overleefde het ongeval niet. # # # Hamming had zich in het pioniers­ wereldje van de ‘kleine luchtvaart’ in Nederland veel vrienden verworven en er werd een comité gevormd onder

32 | C u l t u u r h i s t o r i s c h T i j d s c h r i f t Beschutte vaart Floor Koedam

Tegen een open polderlucht getekend Erboven bollen volle zeilen traag voorbij, steken zwart en strak de stalen spaken licht hangend op de staag geblazen bries reikhalzend hoog, de wijde weidsheid in – in altijd hoorbare niet-afl atende winden, gekaderd tot beschermend binnen-sluiten: die straf door strakstaand touwwerk fl uiten. als spanten, tegen vormverlies bestand Een sprekend monument, een baken – die scheepswand houvast moeten bieden; symbool voor varen en beschermen, als kooiconstructie van hardhouten ribben een zich ontfermen over wel en wee die teweer stelt tegen druk van buiten. van wie laveren op stroom en binnenzee.

© fl oor koedam, 17 februari 2016

Koningin Beatrix, schuts vrouwe van de beroeps vereniging van binnenvaartschippers Koninklijke Schuttevaer, onthult op 5 juni 2009 het Nationaal Binnenvaart- monument op de Noord- punt van Schokland. Het kunstwerk is van Ids Willemsma (1948). Foto: Hans Hollestelle

R o n d o m S c h o k l a n d | 33 Voor dat ik (U) het vergeet: Deel 3 Uit de geschiedenis van de krant De Noordoostpolder Henk Hoekstra werd aanvankelijk opgeleid als onderwijzer, koos Henk Hoekstra echter na zijn diensttijd in Indonesië, een andere loopbaan. Hij Van journalistiek pionier Pieter Terpstra werd in de leiding naar regioblad “De Noordoostpolder” van het familiebedrijf Zoals aangekondigd in mijn vorige aflevering (RS 56-1), drukkerij-uitgeverij sluit ik mijn drieluik over de oertijd van de Lange Nering af met de F.D. Hoekstra en Zonen B.V. opgenomen. geboorte­geschiedenis van de krant “De Noordoostpolder”, het blad waar Hij nam de honneurs ik mijn hele werkzame leven met hart en ziel aan heb mogen bijdragen. waar bij haar nieuwe vestiging in de Noordoostpolder. an de tekentafelplannen voor dergelijk onverwacht initiatief. Hij was De schrijver hield de Noordoostpolder was het die buiten de Directie om met het zich vooral bezig met o.m. de opzet, inrichting plan kwam zijn in de oorlog opgezette het streekblad De enV bemensing van de winkels in verzetsblaadje “De Duikhoek” na de Noordoostpolder. In de Lange Nering uiteraard een van oorlog voort te zetten in een streekblad 1993 nam hij op 66 de vele onderdelen. Evenals de in en voor de Noordoostpolder. jarige leeftijd met zijn agrariërs werden ook de ondernemers Pieter was de zoon van een kleine overgebleven jongste in principe geselecteerd door de ondernemer uit het Friese Lemmer, broer afscheid van het Directie van de Wieringermeer aan wie de oorlog niet zonder zakenleven. (Noordoostpolderwerken), die immers kleerscheuren was voorbijgegaan; hij van “Den Haag”carte blanche had verloor zijn moeder bij een beschieting gekregen voor de opbouw van het van Lemmer door de geallieerden. nieuwe gebied. De wind waaide in die opbouwjaren na de bevrijding toch al Nauwelijks hadden de Duitsers de uit de dirigistische hoek... hielen gelicht of de jonge (18?) Maar, zeker als het gaat om onder­ ambitieuze Pieter vroeg drukkerij nemen, wil het bloed nogal eens Koopmans in Lemmer om zijn kruipen waar het niet gaan kan, zijn eertijds illegale “De Duikhoek” bij er soms onverwachte initiatieven en hen, maar nu dus legaal, voort te krachten waardoor zaken soms heel zetten in de vorm van streekblad. anders lopen dan gepland was.... De partijen kwamen echter niet tot overeenstemming. De reden hiervan is Pieter Terpstra, zoals zovele Neder­ onduidelijk. Misschien dat het karakter landse jongemannen onderduiker/ en de wat linkse sympathieën van grondwerker tijdens de bezetting in Pieter de bedaagde Koopmans tegen de Noordoostpolder, later een bekend de borst stuitten. Zeker is dat Terpstra, auteur en journalist, was een man van kort na deze afwijzing, bij ons,

34 | C u l t u u r h i s t o r i s c h T i j d s c h r i f t drukkerij Hoekstra in het iets verderop gelegen Balk, wel gehoor vond voor zijn streekbladplannen.

Mijn grootvader, stichter van deze drukkerij was daar in 1882 met de Balkster Courant van start gegaan. Mijn vader die het bedrijf vanaf 1917 had voortgezet, had wel oren naar de plannen van Pieter Terpstra en haakte er, samen met mijn inmiddels in het bedrijf opgenomen broers Feike Duco en Otto, onmiddellijk op in. Behalve de “Balkster” leverde de firma F.D. Hoekstra en Zonen alle mogelijke handels- en gelegenheidsdrukwerk. Het bedrijf was in de eerste helft van de eeuw uitgegroeid tot een behoorlijke handelsdrukkerij. De bal kwam aan het rollen en zo verscheen op vrijdag 15 juni 1945, nog onder de naam ‘”De Duikhoek”, het eerste nummer van een streekblad voor de Noordoostpolder. Mijn vader claimde daarop de naam “De Noordoostpolder”, waaronder het tweede nummer en alle daarop volgende, tot op de dag van vandaag, verschenen. die bezettingstijd reageerde op de In het boek "De In dit verband is misschien pogingen de polderwerkers te winnen Duikhoek" vertelt vermeldenswaard dat de Duitsers voor de Duitse zaak. Toen het blaadje Pieter Terpstra over tijdens de bezetting met blaadjes als “Het Nieuwe Land”enkele malen was zijn ervaringen “Vreugde en Arbeid”, en “Het Nieuwe verschenen werd dit bijvoorbeeld in als pionier in de Land”, de laatste een uitgave van het “De Duikhoek” aan het slot van een werkkampen tijdens Arbeidsfront, probeerden het volk artikel onder het kopje “Concurrentie” de ontginning van te winnen voor het fascisme. Beide als volgt becommentarieerd: de Noordoostpolder uitgaven gingen door demonstratief “Dus... opvoeding in nationaal tijdens de Tweede gebrek aan medewerking en interesse socialistische geest! Dus... niet Wereldoorlog. van de kant van het in de polder meedoen! De kachel mee aansteken! ondergedoken potentiële lezerspubliek Er voor zorgen dat je naam niet bij de al vrij snel ten onder. gelukkige winnaars van de puzzels In een van de eerste nummers van komt, want je vrienden zouden je er “De Noordoostpolder” verschenen ter met een scheef oog op aankijken”. herinnering aan de bezettingstijd en En verder (het blad van de nazi’s was deze blaadjes nog enkele fragmenten kennelijk pas verschenen): “Sommigen uit die oorspronkelijke (illegale) zenden al berichten in. Dat moet niet “De Duikhoek”. De citaten uit deze weer. We geven “Het Nieuwe Land” krantjes illustreerden hoe men in hetzelfde antwoord als we “Vreugde en

R o n d o m S c h o k l a n d | 35 36 | C u l t u u r h i s t o r i s c h T i j d s c h r i f t Arbeid” hebben gegeven: We willen tijd, geheel buiten de bemoeizucht en De allereerste en niets, maar dan ook niets van jullie selectiecriteria van “Zwolle” om, via ook de enige editie weten. En als de moffen verjaagd zijn andere instanties gemakkelijk in het van de krant zal de heer Ietswaard den dood van zijn bezit komen van een vergunning voor ˮDe Duikhoekˮ van krantje wel hebben te betreuren”. de uitgifte van een tweede krant. vrijdag 8 juni 1945. Welk een ironie toen twintig jaar later En zo kon het dus gebeuren dat in Er wordt in de Tijls Bladen uit Zwolle dezelfde naam een tot op de vierkante centimeter tekst al aangekondigd­ “Het Nieuwe Land”gebruikte voor zijn gecontroleerde gemeenschap het eigen dat de volgende polder-editie van de Zwolse Courant. initiatief toch zegevierde. editie van de krant Het gebruik in de oorlogsjaren was Ter voorkoming van een al te grote ˮDe Noordoostpolderˮ kennelijk al vergeten en verjaard en verrassing voor de heren in Zwolle wist zou gaan heten. stoorde niet meer... mijn vader handig gebruik te maken Bron: archief van de diplomatie van Willem de Fijter, bibliotheek Terugkomend op de journalistieke een bekende pionier uit die tijd die als Emmeloord. activiteiten van Pieter Terpstra oliemannetje fungeerde in de soms in die tijd vlak na de oorlog, stroeve verhouding tussen de polder en bewust of onbewust, ik weet het de Directie. niet, maar met dit initiatief was de ambitieuze Pieter op de stoel Vooral de arbeiderskampen waren in de van de Directie Wieringermeer eerste tijd de leveranciers van nieuws. (Noordoostpolderwerken) gaan Een netwerk van correspondenten van zitten, een in die tijd gewaagd stukje veelal in het gemeenschapsleven een daadkracht, waarmee alle bemoeienis rol spelende bewoners en ambtenaren, van hogerhand werd omzeild. En met waarvan enkele nog uit de voorbije succes! Als uitgever van de Balkster illegaliteit, zorgde voor een min of Courant kon onze drukkerij in die meer gebiedsdekkende nieuwsdienst.

advertentie

R o n d o m S c h o k l a n d | 37 De allereerste editie De krant werd gezet en gedrukt in Ik herinner me nog hoe ik in die tijd van de krant Balk, maar grotendeels samengesteld in als broekie een keer vanuit Balk op pad ˮDe Noordoost­ de polder onder hoofdredactie van mijn gestuurd werd voor een verslag van polderˮ van vrijdag oudste broer, Feike Duco. Vanuit ons in een toneelvoorstelling ergens in een 22 juni 1945. een vorig artikel genoemde pied á terre van de kampen. Wonder boven wonder Bron: archief in Rietstraat 83 in Emmeloord, feitelijk weet ik me de naam van het bewuste bibliotheek vanuit het schuurtje achter dit huis, toneelstuk, “Blanke Ballast”, nog te Emmeloord. net tegenover het inmiddels gesloopte herinneren! Zo’n opdracht was een slachthuis aan de Meldestraat, kwam hele onderneming waarbij ik ‘s avonds echter niet alleen de krant, maar ook laat de kopy nog moest inleveren bij alle mogelijke gelegenheidsdrukwerk mijn jongste broer Otto in Lemmer (geboortekaartjes!) voor de nieuwe die vandaar naar Balk ging en het stuk gemeenschap. klaarmaakte zodat het volgende dag nog in de krant stond.

De krant groeide en het schuurtje aan de Rietstraat no. 83 werd niet alleen te klein, maar werd als bedrijfspand in een woonwijk door de autoriteiten ook niet langer gedoogd. Inmiddels was ondergetekende in de zaak opgenomen als rechterhand van broer Duco in Emmeloord. En zo verhuisden we “noodgedwongen”, als niet geselecteerde, maar inmiddels stevig gevestigde ondernemers, in 1953 naar een nieuw, vele malen ruimer bedrijfspand aan de nog grotendeels in de stijgers staande Lange Nering, op nummer 20 in de jongste winkelstraat in Nederland. Links van ons slagerij Westerhof en rechts rijwielhandel De Munnik, thans drogisterij Het Kruidvat. Van daaruit zagen we de middenstand stapje voor stapje, winkel voor winkel, de nieuwe straat in bezit nemen. Totdat ook uiteindelijk ons bedrijfspand weer moest wijken voor de opmars der etalages; naar een ontwerp van de bekende architect Bonnema verrees aan de Noordzijde waar nu de supermarkt Poiesz is gevestigd onze nieuwe Pieter Terpstra is bedrijfsruimte naar een ontwerp van ook auteur van een de bekende architect Bonnema. Vanaf serie streekromans die tijd werd de krant niet alleen die zich in het geschreven en samengesteld, maar ook verleden afspelen op gedrukt in de polder. het eiland Schokland Maar de tijd ging verder, we groeiden weer groter, de verkeersdrukte nam toe

38 | C u l t u u r h i s t o r i s c h T i j d s c h r i f t R o n d o m S c h o k l a n d | 39 en ook aan de Noordzijde werd het te benauwd.

Het bedrijf is nu gevestigd op het industrieterrein in Emmeloord Zuid en ondanks alle veranderingen en nieuwe ontwikkelingen draagt nog steeds de naam Hoekstra.

Maar de naam van Pieter Terpstra mogen we binnen dit kader zeker niet vergeten.

# # #

Na het overlijden van de schrijver Havank (Hans van Kallen 1904-1964) werd de detective-serie over hoofdpersoon ˮDe Schaduwˮ voortgezet door Pieter Terpstra met in totaal 23 boekjes.

Ook schreef Pieter Terpstra onder het pseudoniem Peter Torenvliet detectives voor de jeugd over rechercheur Argus.

40 | C u l t u u r h i s t o r i s c h T i j d s c h r i f t