Recreatiezonering Noordwest Veluwe

Evaluatie van een pilot

Eindrapport

Theo de Bruin

november 2020

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 2

Inhoudsopgave 1 Aanleiding ...... 4 1.1 Inleiding ...... 4 1.2 Doel en werkwijze ...... 5 1.3 De essentie van de Veluwe ...... 7 1.4 Leeswijzer ...... 7

2 Doel, methodiek en belangen ...... 8 2.1 Doel en methodiek ...... 8 2.2 Deelnemers en hun belangen ...... 9 2.3 Een reconstructie van het proces ...... 11 2.3.1 Start en aanleiding ...... 11 2.3.2 Fase 1: Opstellen recreatiezoneringskaart ...... 12 2.3.3 Fase 2: Operationalisering recreatiezonering ...... 13

3 De evaluatie ...... 15 3.1 Inleiding ...... 15 3.2 Het probleem en het doel ...... 15 3.3 De organisatie en het proces van het project ...... 16 3.4 De methodiek ...... 17 3.5 Communicatie ...... 18 3.6 Overige zaken ...... 18

4 ‘Lessons learned’ ...... 20 4.1 Inleiding ...... 20 4.2 Conclusies ...... 20 4.3 Aanbevelingen ...... 21 4.4 Een ideaaltypisch proces ...... 22

Bijlage 1 Literatuur ...... 25 Bijlage 2 Geïnterviewde personen ...... 28 Bijlage 3 Indeling in vijf zoneringscategorieën ...... 30 Colofon ...... 34

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 3

1 Aanleiding

1.1 Inleiding versnippering van de leefgebieden o.a door aanleg van infrastructuur en de verdroging Daar waar de omgeving aangenaam is om te verblijven, waar de sfeer kwalitatief goed door o.a. drinkwaterwinning en klimaatverandering zijn daar onder meer debet aan. is, waar het prettig voelt, verschijnt de recreant. ‘Aangenaam’ voor de recreant is De achteruitgang is dermate groot dat er een zeer grote urgentie bestaat om te onder meer aantrekkelijk, toegankelijk, afwisselend, veilig en schoon. De recreant is als handelen. zodanig een indicatorsoort van ruimtelijke kwaliteit. De natuurlijke en landschappelijke kwaliteiten van de Veluwe voldoen ruimschoots aan het begrip ruimtelijke kwaliteit. En In het in 2018 vastgestelde Natura 2000 Beheerplan voor de Veluwe is het recreatief dus vormen natuur en recreatie op de Veluwe al decennialang een twee-eenheid. gebruik aangewezen als een van de factoren die een wezenlijke bijdrage heeft aan de Vanzelfsprekend. Een volwaardige economische sector heeft zich ontwikkeld om het verstoring en achteruitgang van de natuur. Daarover wordt het volgende gemeld in het verblijven op de Veluwe mogelijk te maken. In al z’n diversiteit is er voor ieder wat beheerplan: “De bijzondere natuurkwaliteit vormt de basis voor de recreatiesector op wils te vinden op de Veluwe, van natuurkampeerplaatsen tot vijf sterren de Veluwe. Natura 2000 is een Europees keurmerk dat vaak succesvol als “selling- accommodaties, stiltetochten tot cross-evenementen en van struinpaden tot point” wordt ingezet. Het evenwicht tussen recreatief gebruik van de natuur en de hoogwaardige beleefarrangementen en cultuur. instandhouding van de hoge natuurkwaliteit is kwetsbaar. Recreatief gebruik kan leiden tot oppervlakteverlies en verstoring van de natuur. Dat betekent dat initiatieven tot Aldus is er over voornoemde tijdsspanne beleid ontwikkeld en uitgevoerd door de uitbreiding van recreatievoorzieningen of uitbreiding van verblijfsrecreatie snel tegen verschillende overheden en terreineigenaren om beide gebiedsfuncties met elkaar in de grenzen van Natura 2000 oplopen. evenwicht te brengen en te houden. Dat alles tegen de achtergrond van verschillende andere functies die eveneens ruimte vragen op de Veluwe zoals wonen, werken, Natura 2000 staat naast natuurbehoud ook nadrukkelijk voor natuurbeleving. Die verkeer, bos- en landbouw. natuurbeleving mag echter nooit ten koste gaan van de gestelde natuurdoelen. Om enerzijds de Natura 2000-doelen te kunnen halen en anderzijds ruimte te kunnen Terwijl toerisme en recreatie zich voorspoedig ontwikkelde, is de kwaliteit van de bieden aan diverse vormen van natuurbeleving en recreatie is een betere afstemming natuur op de Veluwe maar zeker ook daarbuiten, in rap tempo achteruit gegaan. tussen natuur en recreatie gewenst. Hiervoor wordt op basis van dit beheerplan een Verzuring en vermesting door stikstofdepositie, verstoring door o.a. recreatiedruk,

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 4

recreatiezoneringsplan opgesteld. Dit zoneringsplan kan tevens een kader bieden voor toetsing van initiatieven uit de recreatiesector”.

Een goede zonering bewaakt de balans tussen natuur en recreatie maar is tevens een instrument om gewenste uitbreidingen voor toerisme en recreatie goed af te wegen en mogelijk te maken. Aldus is het proces opgestart om tot recreatiezonering te komen, allereerst als pilot in het N2000 gebied in de gemeenten Nunspeet, Ermelo, Harderwijk, Barneveld en Putten. Deze pilot bestaat in hoofdlijnen uit twee fasen; de ontwikkeling van een recreatiezoneringskaart met een achterliggende methodiek en, als tweede fase in de pilot, de uitwerking van deze kaart in drie deelgebieden (Ermelose heide en Drie, Beekhuizer- en Hulshorster zand en Putten/Schovenhorst). Het gehele proces dat is doorlopen, is beschreven in het volgende hoofdstuk.

Als afronding van deze pilot maar bovenal om lering te trekken uit de opgedane ervaringen, is het pilotproject recreatiezonering Noordwest Veluwe geëvalueerd. De ervaringen worden gebruikt om de methodiek waar nodig verder te verbeteren en het participatieve proces elders op de Veluwe - voor zover nodig - nog beter te organiseren.

Hiernaast staat de definitie van recreatiezonering weergegeven zoals door de provincie is gedefinieerd in het plan van aanpak voor het Veluwe-brede proces.

1.2 Doel en werkwijze Als doel voor de evaluatie is om de ervaringen en lessen van de pilot Recreatiezonering Noordwest Veluwe op te tekenen en te vertalen naar zo concreet mogelijke voorstellen voor het vervolg van de recreatiezonering op de Veluwe.

Om tot een goede evaluatie te komen zijn verschillende stappen gezet. Allereerst zijn de relevante documenten, al dan niet aangereikt, bestudeerd. Vier documenten vormde de kern van de literatuurstudie:

Op basis daarvan is het gehele proces op hoofdlijnen gereconstrueerd en beschreven. Tot slot zijn 42 personen benaderd, 37 geïnterviewd en hebben twee personen schriftelijk gereageerd. Drie gemeentelijk medewerkers vonden zichzelf onvoldoende betrokken bij het proces om hun ervaringen te delen.

Bron: Provincie Gelderland, 2020. Plan van Aanpak Recreatiezonering Veluwe

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 5

De evaluatie is begonnen met een startbespreking met de begeleidingscommissie; Indra Span (Provincie Gelderland) en Floris Gerritsen (Veluwe op 1), om de kaders van het project goed te benoemen. Na ca. 25 gesprekken is een eerste bloemlezing van uitkomsten verzorgd en besproken met de begeleidingscommissie en na het opstellen van het concepteindrapport is dit besproken met achtereenvolgens Evert Leusink, Martin Bons, voornoemde begeleidingscommissie en Hans van Altena (Provincie Gelderland) als opdrachtgever en projectleider Recreatiezonering Veluwe.

De gesprekken werden gevoerd op basis van de lijst met gespreksonderwerpen al dan niet aangevuld met kwesties die door de respondenten zelf werden aangedragen. Van ieder gesprek is een verslag gemaakt en ter beoordeling, aanvulling en goedkeuring toegezonden aan de desbetreffende respondent. In de kwalitatieve interviews/gesprekken zijn de volgende onderwerpen aan de orde gekomen: 1. De essentie van de Veluwe 2. Beschrijving van het belang van de organisatie 3. Het doel van recreatiezonering 4. De waardering van het proces 5. Reflectie op de toepasbaarheid recreatiezonering

De verslagen vormden de basis voor de analyse en het ordenen van de uitkomsten en de weergave daarvan in dit rapport. Zoals gesteld, het betreft een kwalitatief onderzoek. In de gesprekken is ruimte geweest voor eigen noties van de geïnterviewde en uit de analyse zijn geen harde cijfers ter onderbouwing gehaald. De antwoorden en uitkomsten geven wel een duiding van de bevindingen opgedaan in deze pilot.

De uitkomsten van de evaluatie zijn voortdurend gespiegeld aan de Evaluatie Pilot Recreatiezonering Noordwest Veluwe (Naomi van Wijk, 2019) en het werkboekje Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Een methodiek en mogelijke uitwerking gericht op de ontwikkeling van draagvlak (Bureau Peter de Ruyter, 2020, goedgekeurd door het projectteam Operationalisering recreatiezonering NW Veluwe)

Een heerlijke wandeling door de afwisselende natuur van de Veluwe

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 6

De essentie van de Veluwe • Bijzondere, robuuste natuur, een heuvellandschap, randgebieden, dorpen en 1.3 De essentie van de Veluwe IJssel, een status A-gebied waar alles goed moet zijn, met een hoge Ieder natuurgebied heeft zijn eigen kwaliteiten die samengevat kunnen worden in de beleving en kwaliteit. essentie van een gebied1. Het is de sleutel om de natuurgerichte bezoeker te • Recreatie is groene omgeving. Ontdekken van cultuurhistorie, de wijde begeleiden naar het ondergaan van sleutelervaringen om daarmee het bijzondere van natuur zien en daar op een veilige manier mee in aanraking komen. de Veluwe als bestemming te begrijpen en eigen te maken. Daarom is als introductie van het gesprek, aan de geïnterviewden gevraagd naar hun beeld over de essentie van Recreëren bij kwalitatieve voorzieningen. de Veluwe. Dat heeft een rijke bloemlezing aan antwoorden opgegeven. Die zijn op de • De essentie van de Veluwe is de afwisseling van typen landschap; heide, vorige pagina weergegeven. zandverstuivingen en veelsoortige bosgebieden met daartussen kleine dorpjes. Juist die afwisseling en de overgangen tussen de landschapstypen zorgen voor bijzondere natuurwaarden en belevingswaarden. Uitdaging 1.4 Leeswijzer daarbij is om de differentiatie van onder andere de dorpen in hun In de volgende hoofdstukken wordt eerst een korte beschrijving gegeven van het doel, landschappelijke context te vergroten. de gedurende de pilot ontwikkelde methodiek en een korte kenschets van de • Met alle zintuigen te beleven de stilte, de geluiden van de vogels, het verschillende categorieën stakeholders en hun belangen. landschap, de luchten, flora en fauna, onverhard lopen, het zand. • Bossen, heide, hert en zwijn In het derde hoofdstuk worden de verschillende onderwerpen behandeld en de • Het natuurlijk stamkapitaal met haar kernwaarden; het wild, de diversiteit in bespiegelingen daarop zoals in de gesprekken opgetekend. bossen, stuifzanden, wild en de uitspanningen in het groen. • De variatie van open heideterreinen, oude beukenbossen (bijv. rondom In het vierde en laatste hoofdstuk worden de ‘lessons learned’ opgetekend, aangevuld Drie), de vergezichten, (Posbank), geaccidenteerde terreinen. met aanpalende noties. • Het landschap, fauna, flora, landgoederen, stuwwal, landhuizen • Met trefwoorden: rust, beleving, uitzichten, afwisseling, variatie in natuur,

open plekken, rust

• (voor MTB-ers) Van de natuur genieten, goede routes, afwisselend, aantrekkelijk, bereikbaar, vindbaar (digitaal), parkeerplaats met goede af- en aanrijroutes. Graag ook vrij fietsen over paden benoemen. • De Veluwe is een landschap dat je raakt; grootschalig, uitgestrekt, bijzonder met de mogelijkheid om stilte te ervaren en je helemaal alleen te weten en te zijn. • Natuur, genieten, rust, verschillende landschappen; bossen, heide, zandverstuivingen, water, cultuurhistorie, • Als wandelaar: op een rustige manier door de natuur lopen, zien, ruiken, de dieren en de flora en fauna. • Op zoek naar natuur, bossen en heide. Het groen als decor voor fietsactiviteiten. 1 Dit komt uit de leer van de interpretatie zoals onder meer door Steve van Matre is ontwikkeld: • Herten en zwijnen, dassen, bossen en heidevelden, natuur, bijbehorende http://www.ieetree.org/interpretation-tree/interpretive-design grafheuvels, coulisselandschappen, stuwwallen, flora en fauna. • Rust en veiligheid (geen spoorwegen, geen snelwegen) en weg van de meute.

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 7

2 Doel, methodiek en belangen

2.1 Doel en methodiek Veluwe. Om te komen tot een goede recreatiezonering bleek aanvankelijk iedere Het aanvankelijke doel voor de pilot Recreatiezonering Noordwest Veluwe is niet terreinbeherende organisatie zijn eigen methodiek te hanteren. In een interactief helder omschreven. Daarover wordt in een bespreekvoorstel Veluwe-op-1 voor de proces en in samenspraak met elkaar is gekozen voor de zoneringsindeling van VeluweBoard (d.d. 21 05 ’19) gemeld: ‘Deze pilot moet ons leren hoe we de Staatsbosbeheer voor het natuurgebied de Pelen. Deze methodiek is doorontwikkeld recreatiezonering het beste vorm kunnen geven in een gebied met de complexiteit en en getest in het pilotgebied Noordwest Veluwe. schaalgrootte van de Veluwe. Bovendien moet deze pilot ons leren hoe we het proces moeten inrichten om voldoende draagvlak te realiseren’. Ruim een jaar later is door de Het resultaat is een recreatiezoneringskaart waarop de ruimtelijke toedeling en provincie Gelderland een nieuwe definitie voor de recreatiezonering (provincie geleiding van de diverse vormen van dagrecreatie op de Noordwest Veluwe is Gelderland, 2020) gegeven: De recreatieve zonering is gericht op het realiseren van ingetekend. In deze kaart worden vijf zones onderscheiden: een duurzaam evenwicht tussen het behouden en/of bereiken van natuurdoelen in 1. Zone A: Recreatiezone Natura2000-gebied Veluwe en de behoefte aan beleving van de natuur (recreatie). 2. Zone B: Recreatief medegebruik 3. Zone C en C*: Rustig gebied met extensief recreatief medegebruik Het proces om te komen tot een recreatiezonering kende twee fasen, te weten: 4. Zone D, D* en D**: Afgesloten gebied ten behoeve van fauna of kwetsbare vegetaties 1. De ontwikkeling en definitie van de methodiek van zonering en het opstellen van de 5. Zone E: Historisch landgoed recreatiezoneringskaart 2. Uitwerking van de kaart en de voorgestelde gebiedsindeling in 3 deelgebieden met In de derde bijlage is een uitgebreide toelichting op deze recreatiezones gegeven. mede als doel het vinden van een manier om draagvlak en betrokkenheid in te Voor de ruimtelijke afweging en ecologische onderbouwing is gebruik gemaakt van de brengen. zoneringskaart die Sovon heeft gemaakt op basis van 10 vogelsoorten waarvan er 7 onder hun instandhoudingsdoel zitten zoals geformuleerd in het Natura 2000 In de eerste fase van de pilot hebben Veluweteam, natuur- en bosbeheerders, Beheerplan Veluwe. Deze kaart is in de loop van het proces aangevuld met een gemeenten en provincie gezamenlijk verkend wat de vereisten zijn voor een reptielenkaart (Ravon) en de huidige rustgebieden voor het groot wild. realistische recreatieve zonering die toepasbaar is voor alle terreineigenaren op de

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 8

Het recreatief gebruik is in beeld gebracht door de huidige situatie van recreatieve routes, hotspots, bebouwde kommen, etc. goed te beschrijven op basis van topografische kaarten en expert judgment. Naast de huidige situatie is er daarbij ook gekeken naar de visie en ambities op het vlak van recreatie en toerisme. In de tweede fase van het proces zijn middels werkateliers drie deelgebieden (Ermelose heide en Drie, Beekhuizer- en Hulshorster zand en Putten/Schovenhorst) uitgewerkt naar concrete maatregelen.

De werkateliers zijn eveneens gebruikt om te onderzoeken of de participatieve werkvorm geschikt is voor het vertalen van de recreatiezoneringskaart naar een concreet uitvoeringsprogramma en de wijze waarop stakeholders meegenomen kunnen worden in dit proces.

Zoals in de aangehaalde notitie gemeld, de recreatiezoneringskaart gaat niet over verblijfsrecreatie in vakantieparken, op (natuur)campings, in hotels etc. De kaart doet ook geen uitspraken over niet-recreatieve ontwikkelingen en activiteiten op de Veluwe zoals landbouw, woningbouw, energieopwekking etc. Het bij de kaart horende recreatiezoneringsplan met daarin maatregelen voor de effectuering van de zonering heeft geen ruimtelijk sturende werking in de zin dat er planologische ruimte wordt gecreëerd voor nieuwe functies. Voor bijvoorbeeld de uitbreiding van een toeristische attractie blijft de Wnb-vergunningplicht onverminderd van kracht.

2.2 Deelnemers en hun belangen De Veluwe is een naar eigendom bijzonder divers gebied. Het N2000-gebied is ongeveer 90.000 ha groot en kent zo ongeveer 9.000 eigenaren, groot en klein, publiek en privaat. De particuliere grondeigenaren vormen de grootste categorie naast Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten, Kroondomein het Loo, Het Geldersch Landschap en Kastelen, Defensie, recreatiebedrijven zoals Leisureland en enkele gemeenten. Iedere terreineigenaar heeft zo zijn beleid over het recreatief gebruik van de eigen terreinen.

Naar gebruik is de sociale diversiteit zo mogelijk nog groter. Lokale bewoners, natuurliefhebbers, sportievelingen, verblijfsrecreanten, etc., allemaal trekken ze met een eigen motief en activiteit de natuur van de Veluwe in. Zoveel mensen, zoveel voorkeuren en daarmee ook belangen in het behouden en doorontwikkelen van de mogelijkheden.

Zwerven over de Veluwe

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 9

Op hoofdlijnen kunnen twee categorieën bezoekers worden onderscheiden: 1. De mensen wonend op of aan de rand van de Veluwe. Voor hen is de Veluwe de dagelijkse voor- en achtertuin voor het maken van een ommetje, te spelen, te sporten en/of de hond uit te laten. 2. De Veluwse gasten; dagjesmensen of verblijfsrecreanten. De gasten komen incidenteel of regelmatig naar de Veluwe voor een aangenaam verblijf en/of bezoek aan een speciale bestemming, evenement of attractie.

Aan de pilot hebben verschillende categorieën organisaties deelgenomen met een korte toelichting van hun belangen. – Terreinbeherende organisaties; beheer, behoud, beschermen en doorontwikkelen van de Veluwse natuur. (Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten, Geldersch Landschap en Kasteelen (GLK), Rijksvastgoed (Defensie), Kroondomeinen, particuliere landgoedeigenaren) – Gebruikersorganisaties; behouden en doorontwikkelen van recreatieve mogelijkheden, aantrekkelijk en toegankelijk (Wandelnet, Fietsplatform, NTFU, KNHS) – Producenten van het recreatieve aanbod: behouden en ontwikkelen van het aanbod (Wandelnet, Fietsplatform, NTFU, KNHS, Landschapsbeheer Gelderland, Routebureau Veluwe, recreatieondernemers (verblijfsrecreatie, evenementenorganisaties) – Overheden; Toezien op de juiste balans tussen in dit geval natuur en recreatieve waarden Veluwe vanuit de bredere beleidscontext (wonen, verkeer, milieu, landbouw, economie) – Overig: VisitVeluwe, GNMF, Vitens

De meeste organisaties c.q. hun vertegenwoordigers staan tamelijk eenduidig voor hun belang. Onderscheid kan worden gemaakt in producenten en gebruikers van het recreatieve aanbod. Het is geen scherpe indeling. Afgeleid effect van het werk van particuliere en publieke terreinbeherende organisaties is een aantrekkelijke omgeving, doel en decor, voor recreatieve activiteit. Daarnaast verzorgen ze recreatieve dienstverlening en bieden bijvoorbeeld routes aan. Gebruikersorganisaties faciliteren hun achterban ook met zelf-ontwikkelde routes en websites met overzichten van routes. Verblijfsrecreatieve ondernemers zitten hier redelijk helder in. Zij bieden overnachtingsplaatsen en hebben belang bij een aantrekkelijke, toegankelijke natuurlijke omgeving met voorzieningen waar hun gasten gebruik van kunnen maken. Een belangrijk argument om voor de Veluwe te kiezen.

Indrukwekkende pracht, ook van exoten

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 10

In de werkateliers (tweede fase van de pilot) is het gelukt om ook verschillende lokale 2.3 Een reconstructie van het proces vertegenwoordigers c.q. gebruikers aan tafel te krijgen. Met het verschijnen van de Navolgend een puntsgewijze weergave van het proces van recreatiezonering lokale stakeholders is het pallet van belanghebbenden nog meer divers geworden, van Noordwest Veluwe in verschillende fasen lokale gebruikers (ommetjesmakers, sporters, spelende kinderen. etc.), dorpsvereniging, lokale recreatie, vogelwerkgroep en de archeoloog. 2.3.1 Start en aanleiding 2018 Daarnaast bleef de vertegenwoordiging door een regionaal of nationaal Vaststelling N2000 Beheerplan voor de Veluwe door GS Gelderland en de Ministers belangenbehartiger in stand. Sommige gebruikersorganisaties hebben bewust de keuze van LNV, I&W en Defensie. Een plan dat opgesteld is onder begeleiding van de Task gemaakt om er vanuit de landelijke organisatie bij betrokken te blijven. Dit proces van Force Veluwe waarin een breed scala aan stakeholders was vertegenwoordigd. zonering heeft in hun ogen een landelijke uitstraling en zal – naar verwachting – vervolg krijgen elders in Nederland. In 2018 kwam in een overleg van het Veluweteam de urgentie aan de orde om voor de Veluwe een recreatiezonering te ontwikkelen. Deze urgentie vloeide voort uit het De provinciale en gemeentelijke overheden hebben vergelijkbare belangen maar vastgestelde N2000 Beheerplan voor de Veluwe en was nog niet concreet opgepakt. nemen daarbinnen een enigszins andere positie in. Het belang van de provinciale en Voor het Veluweteam was dit aanleiding om hiermee samen met de provincie aan de gemeentelijke overheid is om een goede en duurzame balans te behouden in de slag te gaan. Een pilot op de Noordwest Veluwe om uit te vinden hoe deze opgave te verschillende functies die de Veluwe vervult als woon-, werk en vrijetijdsomgeving. realiseren werd gestart. Natuur en landschap op de Veluwe zijn daarbij belangrijke waarden in de dagelijkse leefomgeving van de inwoners in iedere gemeente. Dit wordt weerspiegeld in de Afwijzing door Raad van State van vergunning tot uitbreiding Hotel Van der Valk aanwezigheid van de beleidsdisciplines ‘groen/ecologie’ en ‘R&T’ in de pilot. De Harderwijk om reden van onvoldoende compensatie voor achteruitgang habitat zwarte provincie Gelderland, als bevoegd gezag in het N2000-dossier, heeft het instrument specht. van recreatiezonering ingezet om de balans tussen recreatie en natuur beter te bewaken. Een ander belangrijk onderwerp waarvoor gemeenten zich geplaatst zien, is Provincie Gelderland als bevoegd gezag heeft in 2018 via een aanbesteding Sovon de de het waarborgen en deels verzorgen van een goede communicatie van en naar opdracht gegeven een onderzoek uit te voeren naar de stand van de, voor de Veluwe betrokken en bezorgde inwoners. aangewezen vogelrichtlijnsoorten die op of onder hun doel verkeerden. Er zijn 10 vogelsoorten aangewezen en daarvan zijn er 7 onderzocht (Sierdsema, H. et.al., 2020, VisitVeluwe zat aan tafel vanwege de verbinding met de belevingsgebieden, het huidige hierna genoemd ‘het Sovon rapport of Sovon onderzoek’). Uitkomst van deze studie corona-gerelateerde druktemeting en de noodzaak van marketing/communicatie was een onderbouwing van de noodzaak om recreatiezonering daadwerkelijk op te gestuurd vanuit de zonering. Met de ontwikkeling van de toeristische drukte monitor pakken. Deze Sovon studie heeft aan de basis gestaan van de ontwikkeling van de heeft VisitVeluwe ook een instrument voor bezoekersmanagement in handen. zoneringmethodiek en het opstellen van de zoneringskaart.

Hetzelfde geldt voor GNMF. Zij zijn een belangenbehartiger van natuur en milieu maar Het was ook in 2018 dat de VeluweAlliantie daadwerkelijk ging functioneren met geen beheerder/eigenaar op de Veluwe noch een kennisinstituut die kan bijdrage aan onder meer vertegenwoordigers van Veluwse gemeenten, provincie Gelderland en een geslaagde zonering. terreinbeherende organisaties. Natuur en toerisme waren en zijn voor deze samenwerking belangrijke onderwerpen. In het opstellen van een strategische agenda Waterleidingbedrijf Vitens is als stakeholder voorgedragen vanuit enkele gemeenten. voor de alliantie was recreatiezonering een van de onderwerpen.

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 11

Aldus hebben eerste verkennende en initiërende besprekingen plaatsgevonden tussen De pilot draaide reeds enige tijd toen, na afloop van het Veluwe Congres 2018, in een provincie, de VeluweAlliantie en Staatsbosbeheer. Deze gesprekken hebben geleid tot interview als voorbeeld het MTB gebruik werd genoemd. Dat veroorzaakte toch de een pilot op de Noordwest Veluwe met als doel een methode voor de nodige reuring in de Veluwse kringen, in dit geval in die van de mountainbikers in het recreatiezonering op de Veluwe te ontwikkelen. Afgesproken is om als provincie en bijzonder. Daarnaast roerde ook een behoorlijk aantal inwoners van de gemeente VeluweAlliantie samen het proces te trekken waarbij de formele bevoegdheden en het Nunspeet zich over de voorgenomen recreatiezonering. Via het gemeentebestuur projectleiderschap bij de provincie bleven. Vanuit de lokale betrokkenheid bij dit kwam deze zorg ook bij de provincie terecht. De andere gemeenten, in elk geval de onderwerp en de aanwezigheid van de verschillende Veluwse landschapstypen, is de Colleges B&W waren overwegend positief. In de Veluwe Alliantie werd er Noordwest Veluwe met gemeenten Nunspeet, Harderwijk, Ermelo Putten en (later) bijvoorbeeld, tijdens de eerste presentatie van de pilot, een stevig pleidooi gehouden een deel van Barneveld tot pilotgebied verkozen. door de aanwezige wethouder van Ermelo.

De noodzaak om te komen tot een recreatiezonering op de Veluwe is indertijd In aanvang zijn Kroondomein en het Ministerie van Defensie niet meegenomen maar bevestigd vanuit het Grondeigenaren Overleg Veluwe (GOV). dat is in de loop van het proces aangepast.

2.3.2 Fase 1: Opstellen recreatiezoneringskaart In de loop van 2019 zijn er individueel en in groepsverband verschillende gesprekken Vanuit het besef dat het opstellen van een recreatiezoneringsplan een complex gevoerd met de recreatiestakeholders en/of min of meer aanverwante organisaties; onderwerp is met talloze belanghebbende organisaties kent, is gekozen voor een Wandelnet, MTB, Fietsplatform, NTFU, Fietsersbond, Ruiters en Mennen, KHNS, verkennende aanpak in de eerste fase van de pilot. Het is een bewuste keuze geweest RECRON/HISWA, Koninklijke Horeca Nederland (KHN), Routebureau, Gelderse om de natuuropgave leidend te laten zijn voor het opstellen van de Natuur en Milieufederatie (GNMF), Landschapsbeheer Gelderland. Begin 2020 is de recreatiezoneringskaart. Vanwege de complexiteit van het vraagstuk en de beperkte concept-recreatiezoneringskaart voorgelegd aan vertegenwoordigers van deze mate van samenwerking, is gekozen voor een start van het proces met de lokale organisaties. boswachters en terreinbeheerders in dit gebied. In het proces van zonering zijn de functies verblijfsrecreatie in vakantieparken, op Bij de volgende bijeenkomsten waren daarnaast de beheerders van gemeente (natuur)campings, in hotels etc. buiten beschouwing gelaten. De kaart doet ook geen Nunspeet, Harderwijk en Ermelo en die van Gelders Landschap en uitspraken over niet-recreatieve ontwikkelingen en activiteiten op de Veluwe zoals Natuurmonumenten vertegenwoordigd. Vervolgens zijn door de provincie de landbouw, woningbouw, energieopwekking. De particuliere landgoederen zijn VeluweBoard en stap voor stap de Veluwse gemeentebesturen geïnformeerd. Het aanvankelijk vertegenwoordigd door de Bosgroep waar de meesten lid van zijn. Voor besef van de noodzaak tot het nemen maatregelen bleek in het algemeen maar beperkt het moment was dat praktisch maar voor het proces niet. Om die reden zijn later ook aanwezig. Dit was een argument om naast de film ‘Wild’ over de romantische kant van een vertegenwoordiger van de particuliere landgoederen uitgenodigd. In de andere de natuur op de Veluwe een tweede film te maken met het werkelijke en deelgebieden op de Veluwe zijn de particuliere eigenaren van meet af aan ontnuchterende beeld. Dat heeft gewerkt tot op de dag van vandaag. meegenomen.

In februari 2019 zijn boswachters en medewerkers ecologie en groen van Gedurende het opstellen van de recreatiezoneringskaart en de uitwerking in drie terreinbeherende organisaties en gemeenten bij elkaar gekomen om stappen te zetten voorbeeld-projecten, zijn de Colleges van B&W van de participerende gemeenten om te komen tot een recreatiezoneringskaart. Dit geschiedde in eerste instantie vanuit meegenomen op excursie om buiten de stand van zaken te kunnen aanschouwen. individuele invalshoek waarna de noodzaak duidelijk werd om een gezamenlijke Daarnaast is de pilot recreatiezonering enkele malen in het GOV besproken. methodiek te hanteren. Deze is gevonden in de door Staatsbosbeheer zoneringsmethode die in en om het NP De Groote Peel is gebruikt.

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 12

In mei 2019 is de pilot op de Noordwest Veluwe afgerond met een akkoord van de VeluweAlliantie op de voorgestelde methodiek voor de recreatiezonering en de ambitie om hiervoor met de Veluwse partners een soort van Greendeal te sluiten. Vervolgens is onder leiding van Hans van Altena de provincie gestart met de uitrol van deze methodiek over de rest van de Veluwe.

Zomer 2019. Uitspraak van de rechter inzake de PAS-regelgeving.

2.3.3 Fase 2: Operationalisering recreatiezonering Najaar 2019 Start van de tweede fase in de pilot Recreatiezonering op de Noordwest Veluwe, gericht op het operationaliseren van de recreatiezonering. In deze pilot werd de methodiek getest en een methode ontwikkeld om de zonering met draagvlak en betrokkenheid te realiseren. Ook deze vervolgstap in de pilot hebben provincie en VeluweAlliantie gezamenlijk opgepakt.

Met de concept-recreatiezoneringskaart is in drie deelgebieden (Ermelose heide en Drie, Beekhuizer- en Hulshorster zand en Putten/Schovenhorst) aan de slag gegaan om tot een mee gedetailleerde uitwerking te komen. Daaraan hebben voornoemde partijen meegedaan in werkateliers en veldbezoek. Per deelgebied is een atelier georganiseerd waarvoor ongeveer 30 mensen zijn uitgenodigd. Eindrapportage in de vorm van een ‘Werkboekje’ (de Ruyter, 2020, geaccordeerd door het projectteam) met aanbevelingen op werkwijze (creëren draagvlak) en generieke inhoudelijke maatregelen zijn in de loop van september opgeleverd.

Gepoogd wordt om de inbreng en het draagvlak van recreatieve gebruikers- en andere organisaties op te nemen in een convenant. Daarin zou vastgelegd moeten worden dat deze organisaties ook verantwoordelijkheid willen nemen in de realisatie van de gestelde natuurdoelen. De provincie heeft besloten dit proces over te laten aan de VeluweAlliantie.

Maart 2020 COVID-19 pandemie De coronapandemie heeft er voor gezorgd dat in de pilot later werd afgerond dan gepland. In de oorspronkelijk planning was het de bedoeling om de pilot in juni af te ronden. Er is gewacht met het organiseren van fysieke bijeenkomsten (werkateliers) Bron: Verslag VeluweAlliantie 20 06 19

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 13

totdat dit onder de coronamaatregelen weer mogelijk was. Naar verluidt heeft het de output en draagvlakontwikkeling niet gehinderd.

De uitwerking in drie deelgebieden, als vervolgstap op de ontwikkelingen van de recreatiezoneringskaart, dient als voorbeeld voor de wijze waarop de zoneringskaarten kunnen worden geoperationaliseerd met draagvlak voor de andere delen van de Veluwe.

Volgende, nog te nemen stap is implementatie van de aanbevelingen uit de pilot operationalisering Noordwest Veluwe in de processtappen van provincie en VeluweAlliantie.

De recreant als indicatorsoort van ruimtelijke kwaliteit

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 14

3 De evaluatie

3.1 Inleiding Het streven in deze pilot is er vanaf de start op gericht om samen (red. overheden, Met de stakeholders die hebben deelgenomen aan de verschillende fasen in de pilot gebruikers- en terreinbeherende organisaties) verantwoordelijkheid te nemen voor de Recreatiezonering Noordwest Veluwe, is in deze evaluatie uitgebreid gesproken over uitvoering. de verschillende fasen en aspecten van de pilot alsook is gereflecteerd op het perspectief om recreatiezonering daadwerkelijk toe te passen. Daarover zijn Iedere geïnterviewde respondent, ongeacht de organisatie waarvan hij of zij spreekbuis behartenswaardige uitspraken gedaan die navolgend worden weergegeven. is, onderschrijft de noodzaak om maatregelen te nemen die de kwaliteit van natuur en Achtereenvolgens worden het probleem, het doel, het proces in al zijn facetten en tot het landschap van de Veluwe in stand houden en verbeteren. Dit begrip is breder dan slot het perspectief van daadwerkelijk gebruik van het instrument van het soortenherstel van de 7 doelsoorten uit het Sovon onderzoek. Klaarblijkelijk is het recreatiezonering beschreven. besef alom aanwezig dat de biodiversiteit in en de kwaliteit van de natuur op de Veluwe achteruit gaat. Sommige respondenten, niet alleen de natuurbeheerders, Aan het einde van ieder onderwerp dan wel paragraaf wordt een korte samenvatting zeggen dit ook zelf te kunnen zien. Natuur en landschap van de Veluwe wordt ook (blauw) gegeven. door de recreatief belanghebbenden, gebruikers als ook ondernemers, als een belangrijke waarde en kwaliteit gezien voor het toerisme op de Veluwe.

3.2 Het probleem en het doel De terreinbeherende organisaties, behoudens het GLK, kunnen zich vinden in het voor Het doel van de recreatiezonering is omschreven in het vorige hoofdstuk, paragraaf de pilot recreatiezonering geformuleerde doel en hebben daar verder geen 2.1 en was verkennend van aard om een zoneringsmethodiek te ontwikkelen en de commentaar of aanvullingen op. participatie van belanghebbenden daarin een plaats te geven. In 2020, in de uitrol over de rest van de Veluwe, is de doelstelling opnieuw geformuleerd en drukt de noodzaak Verschillende gebruikersorganisaties en het GLK hebben in aanvulling de nodige uit tot het vinden van een goede en duurzame balans tussen natuur en recreatie kritiek, niet zozeer op de doelstelling als wel op de probleemverkenning en vervolgens conform de vereisten in het N2000 beheerplan voor de Veluwe. de uitwerking naar de zoneringsmethodiek. De probleemverkenning wordt niet onderschreven omdat onvoldoende rekening is gehouden met de bestaande en lokale

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 15

kwaliteiten van terreinen en het wel of niet voorkomen van recreatieve problemen in Gegeven alle belangen op het vlak van recreatiezonering is de keuze voor intensieve relatie tot behoud van natuur en landschap. Bovendien dient, aldus de verschillende samenwerking tussen provincie en de VeluweAlliantie vanzelfsprekend en goed partijen, met veel meer waarden van natuur, landschap, historie en gebruik rekening te geweest. Dat heeft recht gedaan aan de posities die verschillende partijen hebben worden gehouden. Deze mening sluit aan op de ervaringen opgedaan tijdens de ingenomen. Dat is door respondenten die daar zicht op hebben, bevestigd. tweede fase van de pilot en de aanbevelingen uit de werkateliers (Bureau Peter de Ruyter, 2020). Er is alom waardering voor de drive en de passie die aan de dag is gelegd bij aanvang, ontwikkeling en begeleiding van het project. Dat geldt voor beide fasen van het Vertegenwoordigers van verschillende terreinbeherende organisaties project. Er is uitgebreid en intensief gecommuniceerd met stakeholders, in het (Staatsbosbeheer, GLK) als ook de gebruikersorganisaties en medewerkers en bijzonder de terreinbeherende en gemeentelijke organisaties. Daarbij zijn veel registers bestuurders uiten hun zorgen over het uitblijven van een degelijke, feitelijke opengegaan en met succes. De urgentie en de noodzaak tot handelen, is goed voor het onderbouwing over de toegenomen recreatiedrukte en de effecten daarvan op de voetlicht gebracht met verschillende presentaties en de film die is gemaakt. Veluwse flora en fauna. Dit wordt in de eerder uitgevoerde evaluatie, het rapport van van Wijk (2019), ook gesteld: “Hoewel de ecologische monitoring op orde is en steeds Sommige geïnterviewde vertegenwoordigers van terreinbeherende organisaties meer via vaste systematiek verloopt, ontbreekt het aan een vaste systematiek voor onderschrijven de noodzaak om vanuit een niet strak omlijnde aanpak te beginnen in recreatieve monitoring. Meerdere organisaties geven aan dat het belangrijk is om de eerste fase. Het was waardevol om de inbreng van de terreinbeherende bezoekersaantallen, bezoekersstromen, verblijfsduur en ervaringen te monitoren”. organisaties te verzamelen en te gebruiken om tot een gedragen methode van zonering te komen. Keerzijde was tegelijkertijd dat bijeenkomsten niet altijd efficiënt In relatie met bovenstaande uiten verschillende gebruikersorganisaties hun twijfel of de verliepen in de ogen van verschillende deelnemers. achteruitgang van de onderzochte, bedreigde vogelsoorten wel voor 30% te wijten is aan het recreatief gebruik zoals in het Sovon rapport wordt gesteld. De onderbouwing Het is een bewuste keuze geweest om het project te starten vanuit het natuurbelang daarvan in het Sovon rapport, voor zover meegekregen, wordt niet voldoende en noodzaak tot handelen. De recreatiezoneringskaart is aldus ook louter vanuit gevonden. natuurbelangen opgesteld en pas als eindconcept voor de eerste maal voorgelegd aan andere, recreatieve belangengroepen. Door deze start hebben recreatieve Samenvattend kan worden gesteld dat er een breed gedeeld besef is dat de natuur op gebruikersorganisaties geen inbreng gehad in de organisatie en aanpak van het project. de Veluwe, met de bedreigde vogelsoorten als ‘boegbeeld’, in kwaliteit sterk achteruit Ook in de besluitvorming over de resultaten en uitkomsten hebben deze organisaties is gegaan en nog steeds achteruit gaat. Dat het recreatief gebruik invloed heeft, wordt geen positie. Daarmee zijn ze op een proces- en kennisachterstand gezet. Blijkens de niet betwist maar over de mate waarin bestaat twijfel. Het doel voor recreatiezonering reacties van deze gebruikersorganisaties is deze achterstand nog niet ingelopen, ook vraagt in de ogen van verschillende gebruikersorganisaties en het GLK om een betere niet na de tweede fase van de pilot. onderbouwing en definiëring waarbij zonering en de te nemen maatregelen ‘breed worden aangevlogen’, vanuit een integrale benadering en gebaseerd op goede cijfers. In de constructie van het pilot project, zeker in de eerste fase, ontbrak een helder plan van aanpak voor de eerste fase. Deze lag er pas in mei 2020. Daarmee hebben tal van deelnemers, uit alle geledingen, de ervaring dat er regelmatig een herhaling van zetten 3.3 De organisatie en het proces van het project plaatsvond, De doelen van bijeenkomsten waren niet altijd duidelijk en de Vanuit het N2000 Beheerplan Veluwe is de provincie Gelderland bevoegd gezag over verslaglegging was evenmin goed georganiseerd. Het ontbreken van duidelijk plan van dit dossier en daarmee de ontwikkeling van een recreatiezoneringskaart en uitvoering aanpak gaf zeker de gebruikersorganisaties geen helder beeld op welke momenten daarvan voor de gehele Veluwe. welke inbreng werd verwacht en welke besluiten genomen gingen worden. Evenmin was het mogelijk om tijd te reserveren om de achterban te betrekken of te

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 16

informeren. In de tweede fase is er meer structuur en helderheid in de aanpak Een centrale dimensie in de methodiek is het begrip maaswijdte als norm voor de gekomen. dichtheid van het padenstelsel. De aanwezigheid van (beheers)wegen in een natuurgebied ligt aan de basis voor de toegankelijkheid van het gebied. Deze wegen en Verschillende gebruikersorganisaties hebben bij herhaling, al in de eerste fase van de paden dienen een bosbeheerdoel en zijn nimmer aangelegd voor recreatieve pilot, de wens geuit om een recreatieruimtekaart op te stellen en om de regionale en belevingsdoeleinden. De maaswijdte van deze wegen volgt dus ook niet het feitelijk lange afstandsroutes integraal op te nemen als laag in de zoneringskaart. De data is ook gedrag en gebruik van recreanten dat van intensief naar extensief loopt vanaf een gewoon beschikbaar. Daar is in die fase geen gehoor aan gegeven. In de uitwerkingen entree (lees: poort, parkeerplaats of Veluwetransferium). Ingrijpen in het stelsel van tijdens de werkateliers, de tweede fase van de pilot, zijn de routes wel toegevoegd. wegen en paden beïnvloedt direct de mate van toegankelijkheid.

Naast de ervaringen uit het verleden is het zeker wenselijk om de maatregelen die in Het is voor de terreinbeherende organisaties nog geen uitgemaakte zaak of ze het verleden zijn genomen en uitgevoerd, zoals het afsluiten van zandwegen, de beheerswegen kunnen of willen sluiten in hun terreinen. ontwikkeling van Veluwetransferia en van P-Veluwe, te beschouwen en mee te nemen in het kaderen en construeren van dit recreatiezoneringsproject. De definities, maas- en reikwijdte van de verschillende zones zijn niet helder voor verschillende organisaties. Het is onvoldoende duidelijk wat de toekenning van een De provincie als bevoegd gezag had de ontwikkeling en organisatie van dit project in zone betekent en welke (beleids)ruimte is er om deze aan te passen en te verfijnen. beide fasen een duidelijk doel, mandaat en kader mee moeten geven. Kortgezegd is de Dit hangt samen met onduidelijkheid en verontrusting over de juridische status van het pilot in de eerste fase slordig verlopen. Gebruikersorganisaties hebben in de zoneringsinstrument (zie par. 3.6). organisatie als ook in besluitvorming over de resultaten geen positie. Mede daardoor is het draagvlak en daarmee perspectief op resultaat voor het pilotproject In de tweede fase van het project is de kaart doorontwikkeld naar een uitvoerend recreatiezonering in het geheel niet zeker. niveau door drie ateliers in drie verschillende gebieden. Daarbij is eveneens gewerkt met de inbreng van lokale belanghebbenden. Deze werkateliers – ondanks de beperkende COVID-19 maatregelen – zijn naar opzet en organisatie zeer gewaardeerd 3.4 De methodiek door nagenoeg alle deelnemers. Het wordt waardevol en informatief gevonden om Na de constatering dat iedere terreinbeherende organisatie zijn eigen zoneringsaanpak met verschillende stakeholders om tafel te zitten, de belangen begripvol te kunnen had, is in overleg gekozen voor de zoneringsmethodiek die Staatsbosbeheer heeft delen en met elkaar naar oplossingen te zoeken. ontwikkeld voor het natuurgebied de Pelen. Door de terreinbeherende organisaties is deze methode uitgewerkt en omgevormd naar een voor de Veluwe hanteerbare Het N2000 plangebied in de vier deelnemende gemeenten vormde de begrenzing voor methodiek (zie bijlage 3). In het definiëren en toekennen van de verschillende zones de pilot recreatiezonering. Net als het recreatief gebruik kent zonering verschillende zijn de kwaliteiten en wensen vanuit flora en fauna de basis geweest. schalen en verbanden waarbinnen naar oplossingen kan worden gezocht. Beleving van de schaal en maat van de Veluwe maar ook de bijzondere locaties, vragen om routes, De methodiek voortgebracht in de eerste fase van de pilot, is niet gestoeld op de locaties en arrangementen die op een logische wijze over de gehele Veluwe lopen of (cultuur)historische en de narratieve waarden van het gebied noch die van het liggen. Ofschoon een groot deel van de oplossing voor knelpunten in het pilotgebied toeristisch-recreatief gebruik en beleving mee. Daardoor mist een goede basis voor gevonden konden worden, was dit niet met alles het geval. De landbouwenclaves als een goede integrale afweging. Het is ook een van de aanbevelingen uit het werkboek ook de randen van de Veluwe horen ook bij de Veluwe en bieden bovendien de van Peter de Ruyter (Bureau Peter de Ruyter et. al., 2020) om de landschappelijke ruimte voor het vinden van oplossingen die niet in het N2000 deel van de Veluwe rijkdom te laten zien in kaartlagen en beelden als start van het gebiedsproces. gevonden kunnen worden. Aanbieders van langeafstandswandel- en fietsroutes als ook

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 17

het routebureau vragen om inbreng van een Veluwe-brede benadering om lokaal de goed en langdurig te communiceren naar verschillende doelgroepen met telkens de juiste keuzes te kunnen maken. juiste boodschap, het juiste moment via de juiste kanalen. Ook in de rapportage over de werkateliers (Bureau Peter de Ruyter, 2020) wordt hiertoe opgeroepen. Daarbij is Voor vertegenwoordigers van gemeenten als ook gebruikersorganisaties is het niet het van belang om het gehele verhaal ook te benoemen. Verstoring door recreatie is duidelijk hoe de methodiek van zonering zich verhoudt tot projecten die door Veluwe een van de oorzaken van de achteruitgang van flora en fauna, naast onder meer de op 1 worden voorbereid en een duidelijk link hebben met de zonering. Een voorbeeld stikstof, het natuurbeheer, het wegverkeer en de oefeningen van Defensie. is het Veluwse Poorten project en de activiteiten van het Routebureau Veluwe. Door nagenoeg alle respondenten wordt gevraagd om veel meer helderheid en meer Door de terreinbeherende organisaties, uitgezonderd GLK, wordt de ontwikkelde communicatie teneinde draagvlak te ontwikkelen en te voeden voor de maatregelen methodiek voor recreatiezonering omarmd en werkbaar geacht. Door de overige die nodig zijn om de natuur en daarbinnen de zeven bedreigde vogelsoorten te organisaties wordt een integrale benadering gewenst. Voor gebruikersorganisaties als behouden. Recreatiezonering is een van de onderwerpen daarin. ook de deelnemende overheden zijn de implicaties en de (juridische) status van de methodiek niet duidelijk. Men heeft geen zicht op de flexibiliteit ervan en of de gehanteerde begrippen ruimte bieden voor goede oplossingen. Bovendien is er de 3.6 Overige zaken wens om op het juiste schaalniveau naar oplossingen te kunnen kijken. Handhaving In lijn met het Sovon rapport is door verschillende terreinbeherende organisaties het handhaven als belangrijk onderwerp naar voren gebracht. Op dit moment is er 3.5 Communicatie simpelweg te weinig capaciteit om goed op te kunnen treden. Daar zou wat aan Er is waardering voor de wijze waarop de initiatiefnemers vanaf de eerste fase hebben gedaan moeten worden. gecommuniceerd met de deelnemende gemeenten; colleges van B&W en de betrokken medewerkers. Dat is bijzonder goed ontvangen en heeft zeker tot betrokkenheid Verleiding geleid als ook tot meer en beter begrip voor de noodzaak tot het nemen van Een tweede door velen (niet iedereen) aangedragen suggesties is om te zoneren door maatregelen. Wat nog niet is gebeurd, is het direct meenemen van de gemeenteraden verleiding en niet door ‘bestrijding’. Het wordt veel zinvoller geacht om recreanten op in dit proces. Dit is een keuze geweest in het proces om dat via de bestuurders te de Veluwe goed te informeren en aantrekkelijke alternatieven aan te bieden dan om laten lopen. Sommige bestuurders hebben hun raad goed geïnformeerd maar dat is gebieden af te sluiten. Deze alternatieven moeten wel aansluiten bij de beleefwereld zeker niet in iedere gemeente het geval. Sommige leden van het projectteam van de desbetreffende doelgroep. benoemen dit ook als een risico en punt van aandacht. Bezoekersmanagement Om de ‘broedende kip niet te verstoren’, is gekozen voor relatief weinig Zonering is, als instrument, een onderdeel van een nog te ontwikkelen communicatie naar stakeholders, uitgezonderd de gemeentebestuurders. De bezoekersmanagementprogramma voor de Veluwe, Dat programma zou gericht gebruikersorganisaties zouden meer communicatie in de eerste fase; de methodiek moeten zijn op een goede ontvangst, begeleiding en laten beleven van de natuur op de ontwikkeling, hebben gewaardeerd. Veluwe. Verschillende partijen adviseren om voor de Veluwe een dergelijk alomvattend programma op te stellen. Naast zonering zouden daar bijvoorbeeld de In de eerste twee fasen van ontwikkeling van de zoneringskaart en het uitvoeringsplan onderwerpen als ontwikkeling van poorten, routes, beleeflocaties maar ook in drie deelgebieden, was er nog geen directe aanleiding lokaal betrokkenen gericht uit (dagelijkse) monitoring van gebruik en drukte, en daar vervolgens op (kunnen) sturen, te nodigen. Wel zijn enkele representanten van lokale organisaties aanwezig geweest. een onderdeel van moeten zijn. Enkele respondenten stelde dat er dan ook een Uit de gesprekken komt nagenoeg unaniem de wens en noodzaak naar voren om veel,

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 18

geëquipeerde organisatie moet komen – met mandaat – die namens alle partijen het bezoekersmanagement ook kan uitvoeren.

Convenant Door Veluwe op 1 wordt een convenant ‘recreatiezonering’ met stakeholders voorbereid met als intentie om de verantwoordelijkheid voor de uitvoering gezamenlijk ten uitvoer te brengen. De onzekerheden over status van de methodiek, evenredige inbreng, zeggenschap in het proces en financiering zijn ten tijde van het vraaggesprek nog onduidelijk. De spreekwoordelijke kaarten worden vooralsnog tegen de borst gehouden.

Zorgen om samenwerking 1. Er is serieuze en grote zorg over de juridische borging en houdbaarheid van de zoneringskaart. Gevreesd wordt dat de beloofde horizon van maatregelen en doorontwikkeling geen standhoudt bij een serieuze juridische toetsing. Deze zorg wordt geuit door enkele gemeenten als ook door sommige gebruikersorganisaties. 2. Gemeenten zijn bereid om mee te werken aan realisatie van de zonering maar wensen duidelijke afspraken onder contract met de Provincie Gelderland. Ervaringen uit het verleden hebben geleerd dat het proces van geven en nemen in bijvoorbeeld het Groei- & Krimp project op dit vlak niet goed is gegaan. Er is wel gegeven maar het heeft heel lang geduurd voordat er iets werd teruggekregen. 3. Het is niet duidelijk op welke wijze de financiering wordt geregeld. Daarover heeft niemand helderheid op dit moment. Deze zorg komt uit verschillende hoeken van belanghebbende organisaties

Beleving in beeldentuin Kröller-Müller museum

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 19

4 ‘Lessons learned’

4.1 Inleiding Om voor recreatiezonering tot een gezamenlijke en gedragen verantwoordelijkheid te In het voorgaande hoofdstuk zijn de verschillende opvattingen en meningen over het komen, is een aanpak nodig waarbij de belangen van natuur en recreatie naar proces doel, de organisatie van het project en het proces weergegeven. Hieronder volgen de en inhoud gelijkwaardig worden meegenomen. Het is een bewuste keuze geweest om voornaamste conclusies gevolgd door de aanbevelingen voor he vervolg van de de concept-zoneringskaart over het recreatief gebruik primair in te kleuren van het recreatiezonering elders op de Veluwe. natuurbelang, hoe begrijpelijk ook gezien de achteruitgang in aantal van de 7 onderzochte vogelsoorten als graadmeter voor de toestand van de flora en fauna op Onderstaande lessen en bevindingen komen voor een belangrijk deel overeen met de de Veluwe. Gelijkwaardigheid is ook het fundament geweest voor veel ervaringen en ‘opbrengsten’ uit de werkateliers, de tweede fase van de pilot (Bureau maatschappelijke participatieprocessen en daarmee ook jarenlange provinciale ervaring Peter de Ruyter, 2020). Het zijn lessen die eveneens aansluiten bij ervaringen opgedaan in Gelderse gebiedsprocessen waar onder meer recreatiezonering een van de door provinciale medewerkers opgedaan in decennia van gebiedsprocessen (J.W. onderwerpen was. Deze kennis en ervaring zijn niet gebruikt in het gezamenlijk Callicher, 1981 en C. Stork, 1996) organiseren van deze pilot, het goed definiëren van de doelen en het uitdenken van een strategie, een aanpak, een planning en een plaats in de besluitvorming. Het niet voldoen aan deze voorwaarden trekt een zware wissel op een gedragen resultaat voor 4.2 Conclusies recreatiezonering. Zeker onder gebruikersorganisaties leeft er argwaan en mist het De slechte staat van de natuur op de Veluwe is, blijkens de geuite reacties door vertrouwen dat de uitkomsten van de zonering hun belangen in voldoende mate gaan respondenten, een zorg die iedereen erkent. Men is doordrongen van de noodzaak om dienen. te handelen. Er is een goede basis aanwezig om te handelen vanuit een ervaren en beleden urgentie. Binnen de kaders van het de zonering wordt door niemand weerlegd Vanuit voornoemd vertrekpunt is gekozen voor een verkennende benadering. Daar dat recreatief gebruik een effect heeft op flora en fauna. Over de mate waarin is nog waren goede argumenten voor maar het mandaat en de kaders daarvoor zijn niet goed veel meer onderbouwing gewenst. vastgelegd. Dat heeft tot een zekere slordigheid in planning, verslaglegging en het niet meenemen van suggesties door gebruikersorganisaties geleid. Dat heeft voornoemde

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 20

argwaan nog verder gevoed. In de tweede fase van de pilot zijn de belangen en wensen zoomen naar grotere verbanden. Bovendien dienen de grenzen van het plangebied niet van gebruikersorganisaties meer en beter meegenomen. Dat is positief geweest. te hard te zijn. Voor de hand liggende ruimtelijke oplossingen kunnen ook buiten Het doel van de recreatiezonering dient beter geformuleerd te worden zodat het N2000 plangebied liggen. proces van de zonering in kan gaan op het volledige spectrum van kwaliteiten en onderwerpen die in de zonering thuishoren. In het verlengde daarvan dient de De methodiek heeft een basis in de ruimtelijke oplossingen en verdeling van zones. verkozen methodiek doorontwikkeld te worden naar inhoud en proces om tot een Daarnaast kunnen voorlichting, educatie als de nieuwe discipline van goed onderbouwde afweging te komen. gedragsverandering soelaas bieden. Die zijn op dit moment nog niet in beeld. Sowieso is een wetenschappelijke reflectie op de methodiek dan wel ondersteuning in het De maaswijdte als maat voor de toegankelijkheid van een natuurgebied is een goed proces geen sinecure om tot een nog betere aanpak te komen. instrument maar moet met de nodige flexibiliteit worden toegepast. Bestaand recreatief gebruik vanuit een woonplaats of een verblijfsrecreatief centrum moet zeker Voor alle keuzes die worden gemaakt in het kader van de recreatiezonering is het meegewogen worden in het toedelen van zones en benoemen van de maaswijdte. belangrijk onderscheid te maken tussen lokale bewoners (vaste gasten) en de bezoekers van de Veluwe. De laatste categorie is relatief onbekend met de Veluwe en Voor een concrete bijdrage aan het verbeteren van de balans tussen natuur en laat zich makkelijk(er) sturen via routes en arrangementen. Lokale bewoners kennen recreatie door recreatiezonering, zien geïnterviewden het nodige perspectief. Enkele de directe leefomgeving op hun duimpje, weten de bijzondere plekken te vinden en belangrijke voorwaarden voor succes zijn een goede en doorlopende communicatie, laten zich ook niet makkelijk naar andere locaties dirigeren. maatregelen die zijn gebaseerd op verleiding en niet op het afsluiten van gebieden en een goede juridische borging. Door terreinbeherende organisaties is ook de Voor veel geïnterviewden is het niet duidelijk wat de juridische status van de handhaving als belangrijke voorwaarde genoemd. recreatiezoneringskaart gaat worden. Daarover dient beter en uitgebreider gecommuniceerd te worden. En dan nog blijft de zorg of dit instrument een gerechtelijke toets voor de Raad van State overleefd. 4.3 Aanbevelingen ‘Samen verantwoordelijkheid nemen’ Feiten en data over het recreatief gebruik door de jaren heen zijn nagenoeg niet Recreatiezonering vraagt om een zorgvuldige, participatieve benadering waarbij alle beschikbaar. Enkel algemene beschouwingen over sommige recreatieve trends en belangen gelijkwaardig worden meegenomen en gewogen als ook een volledig persoonlijke waarnemingen zijn aangedragen in de argumentatie over de noodzaak van instrumentarium kan worden ingezet. Zoals ook benoemd in het ‘werkboekje’ van de recreatieve zonering. Dat verhoudt zich niet met de nauwkeurigheid waarmee ateliers (Bureau Peter de Ruyter, 2020) en het Sovon rapport is het van ‘essentieel bijvoorbeeld stikstofdepositie kan worden geduid. Goed onderzoek is noodzakelijk belang om met elkaar het goede gesprek te voeren’. Voor een goede afweging is het voor een betere onderbouwing van de recreatie-zoneringsmaatregelen. van belang een gebiedsproces dusdanig in te richten dat alle partijen hun inbreng kunnen leveren en dat accuraat is in de aanpak, planning en verslaglegging. De eerste, Communicatie praktische stap die gezet dient te worden, is het terugwinnen van het vertrouwen van Specifiek uitgelicht is de communicatie. Het is van belang om tijdens het lopende gebruikersorganisaties door ze een gelijkwaardige positie in het ontwikkelproces van proces daar reeds mee te beginnen en daarmee het maatschappelijk draagvlak verder de zonering te geven. te ontwikkelen en te motiveren. Voornaamste doelgroepen zijn de bewoners van de Veluwe. Het tijdig informeren over dit zoneringsproces voorkomt dat de gemiddelde Methodiek burger zich straks overvallen voelt door de maatregelen en/of de voorbereidende Voor het maken van keuzes in zonering in kleine(re) deelgebieden, liggen kaders over discussies daarover. de gehele Veluwe. Het is in een dergelijk proces van belang om in- en uit te kunnen

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 21

Een aspect van de communicatie is ook de marketing-boodschap waarmee VisitVeluwe Recreanten en bezoekers verspreiden zich over de Veluwe op basis van GPS- en naar buiten treedt. Het spotten van de ‘Big Five’ dient plaats te maken voor een veel route-apps die arrangementen aanbieden over toegankelijke paden. Waar deze paden genuanceerdere, exclusieve boodschap. voorheen rustig waren, worden ze vaker gevonden en gebruikt door fietsen of wandelaars. Dit vraagt om een actieve communicatie met aanbieders van deze apps om Nagenoeg iedere recreërende bezoeker van de Veluwe streeft een duurzaam gebruik er voor te zorgen dat ook langs deze weg bezoekers goed begeleid worden naar die en instandhouding van die ‘mooie en dierbare’ Veluwe na. Vanuit dat motief is er veel paden die vanuit zoneringsgedachte gewenst zijn. bereidheid tot aanpassing van gedrag. Een cruciaal onderdeel van de motivatie is het vernemen van andere maatregelen die de aantasting van de natuur tegengaan zoals concrete stappen in de stikstof reductie en vermindering van de Defensie-oefeningen. 4.4 Een ideaaltypisch proces Gegeven het doel om te komen tot een duurzame balans tussen natuur en recreatie, Bij de ontwikkeling van het Veluwetransferium ’t Leesten, ten zuiden van Apeldoorn, mede gebaseerd op de bevindingen uit deze pilot, kan een ideaaltypisch proces worden was een van de pijlers onder het programma een actieve promotie van de transferia en geschetst, in verschillende stappen. andere p-voorzieningen. Daar is hoegenaamd geen uitvoering aan gegeven. De ontwikkelde voorzieningen (Veluwetransferia (Nunspeet, Rheden, ’t Leesten), p- De eerste stap in een proces is die van een zorgvuldige scan van het maatschappelijke Veluwe, etc.) hebben daardoor niet hun volle rendement als zonerende voorziening veld en alle belanghebbende actoren die op dat veld een positie innemen. Daarbij heeft gekregen ofschoon het gebruik wel goed is. Aan deze belangrijke randvoorwaarde iedere fase van dit proces zijn eigen inbreng. Daarvoor zijn verschillende methodes dient invulling te worden gegeven, zo is ook de conclusie na de tweede fase van het beschikbaar (H. Zingstra, www.eurosite.org, www.sociocratie.nl). Recreatief gebruik project (Bureau Peter de Ruyter, 2020). heeft als nadeel dat betrokkenheid heel veel organisaties kent die op verschillende niveaus wel of niet in beeld komen. Dat is een serieuze zoektocht, zeker wanneer op Bezoekersmanagement het lokale niveau naar belanghebbenden moet worden gezocht. Het ontvangen van bezoekers en hen de Veluwe laten beleven, vraagt om een goed bezoekersmanagement. Het aanwijzen van gebieden voor intensief dan wel meer Van belang is het onderwerp vanuit alle relevante aspecten te beschouwen waaronder extensief gebruik is daarin een stap. Daarnaast dienen bezoekers te worden gestuurd de beleidshistorie van desbetreffende project. in lijn met zowel de gestelde natuurdoelen als met het hedendaags gebruik, de verhaallijnen en de essentie van beleving van de Veluwe. Daarvoor kunnen de volgende De volgende stap is een overlegsituatie creëren met alle stakeholders om het maatregelen worden benoemd: planproces uit te lijnen en de kaders te schetsen waarbinnen naar een oplossing gaat – Goede communicatie en voorlichting; worden gezocht. Gelijkwaardigheid en respect voor ieders positie is basisvoorwaarde. – Poorten, transferia, parkeerplaatsen en voorzieningen zoals horeca-gelegenheden, Het ontkennen van een belang is funest in dit proces. uitkijktorens, wildschermen, etc.; – Eenduidige bebording over de gehele Veluwe. Wanneer de aanpak met elkaar is afgesproken, worden de belangen en wensen zo – Goede padenstructuur met daaroverheen interessante routes; gedetailleerd mogelijk en goed beargumenteerd c.q. onderzocht op tafel gebracht. De – Marketing met de juiste boodschap die waargemaakt kan worden (VisitVeluwe); mate van detaillering is afhankelijk het niveau waarop de zonering is gericht. Dit niveau – Vergunningen (ruiters, MTB-ers); is ook bepalend wie uit wordt genodigd. Niet iedere gebruiker kan of heeft de kennis – Afsluiting van gebieden (zoneren in tijd); om boven het lokale gebruik uit te stijgen en wensen te benoemen. Dit vraagt om een Om deze maatregelen gecoördineerd uit te voeren, dient er ook op het zorgvuldige benadering. organisatorische vlak een steviger samenwerking te komen.

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 22

Iedere fase van ontwikkeling kent z’n eigen inbreng van vertegenwoordigers. Op conceptueel niveau zijn dit andere vertegenwoordigers dan op lokaal niveau. Zeker zodra maatregelen in uitvoering worden genomen, komen de lokale stakeholders in beeld. Om deze aan tafel te krijgen, is geen eenvoudige opgave. Het vraagt doorgaans het vinden van lokale sleutelpersonen, informele leiders en anderszins personen in een dergelijke positie.

Voor het vinden van een oplossing kan het wenselijk zijn om externe deskundigheid ‘in te vliegen’ teneinde extra suggesties of ruimte te creëren binnen het plandomein.

Openheid en transparantie staan aan de basis van het gehele proces. Geen geheime agenda’s of wat dan ook maar bovenal de bereidheid om naar elkaar te luisteren en door te vragen wanneer er iets niet wordt gesnapt. Onderdeel van het luisteren kan daarbij zijn dat eerste conceptkaarten van tafel moeten omdat nieuwe inzichten en argumenten daar aanleiding toe geven.

‘Doe meer met ongeveer’; een bekende sociocratische uitspraak om het nastreven van doelen of het bij elkaar brengen van belangen, ruimte te scheppen om gedragen oplossingen te vinden. Het is wel belangrijk om daarbij goede bandbreedtes of kaders te definiëren.

In een iteratief proces worden vervolgens de wensen en mogelijkheden genoteerd en een plaats gegeven op een kaart. De werkateliers in de tweede fase van de pilot hebben op deze wijze gefunctioneerd en als zodanig gewaardeerd. Enkel de achterdocht was in de eerste fase al gezaaid onder de recreatieve gebruikers.

Een dergelijk proces vraagt ook om een goede inrichting van de besluitvorming. De meerderheid mag in dergelijke processen nooit over de minderheid regeren. Het is een gezamenlijke verantwoordelijkheid om tot een gedragen oplossing te komen dan wel om in gezamenlijkheid te besluiten het oordeel bij een Raad van Wijsheid neer te leggen.

Onderdeel van een goed ingericht en georganiseerd proces is zorgvuldigheid in de aanpak, de planning, de communicatie en berichtgeving naar stakeholders waaronder de regionale bestuurlijk-politieke vertegenwoordiging. Ook dat vraagt een precieze planning in lijn met planproces.

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 23

Bezoekers in Julianatoren Apeldoorn. Een niet natuurgerichte vorm van toerisme op de Veluwe tegen een groen decor

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 24

Bijlage 1 Literatuur

Anonymus, 2020. Pilot uitwerking concept zoneringskaart Noordwest Veluwe Krijgsveld, K.L., R.R. Smits, J. van der Winden, 2008. Verstoringsgevoeligheid van vogels. Update literatuurstudie naar de reacties van vogels op recreatie. Bureau Anonymus, ?. Soortenherstel & Recreatiezonering. Wat gebeurt er op dat vlak? Waardenburg bv.

Bureau Peter de Ruyter, 2020. Operationalisering recreatiezonering Noordwest Nijenhuis-Vesseur, B., 2019. Veluwe-op-1, presentatie aan medewerkers Natuur en Veluwe - 'een integrale en beeldende methodiek, gebaseerd op draagvlak'. Offerte Landschap Veluwse Gemeenten. Haarlem Nijssen, M. et.al., 2019. Soortenherstelprogramma beheerplan Natura 2000 Veluwe Bureau Peter de Ruyter et.al., 2020. Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Een Ecologisch profiel en analyse knelpunten vogelsoorten. Sovon-rapport 2019/76 methodiek en mogelijke uitwerking gericht op de ontwikkeling van draagvlak. Pouwels, R., 2019. A bird’s-eye view of recreation: improving the application of Evenhuis, A.J., J. van Dijk, J. Plageman, 2002. Een goede Raad voor de Veluwe. scientific knowledge and tools in collaborative decision-making processes. Wageningen. Eindrapport van het Adviescollege Grenzeloze Veluwe. Provincie Gelderland, 2000. Veluwe2010 een kwaliteitsimpuls! Vastgesteld door Calicher, J.W., 1981. Proefgebied Nationaal Landschap Veluwe. Interimrapport. Gedeputeerde Staten van Gelderland. Gedeputeerde Staten van Gelderland. Provincie Gelderland Arnhem Provincie Gelderland, 2018. Beheerplan Natura 2000 Veluwe (057). Vastgesteld door Groffen, B., et.al., 2010. Beleidsevaluatie nationale landschappen. Ministerie van VROM. Gedeputeerde Staten van Gelderland.

Henkens, R.J.H.G. et.al., 2012. Recreatie en Natuur. Kennis over effecten, Provincie Gelderland, 2018. Realisatie Natura 2000-doelen op de Veluwe. Interviews kwetsbaarheid, handelingsperspectieven en monitoring van recreatie in Natura 2000- bij leden van het Grondeigenarenoverleg Veluwe. gebieden. Alterra-rapport 2334

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 25

Provincie Gelderland, 2019. Driejaarsgemiddelden CVO Gelderland. Stork, C., J.W. Calicher, 1996. Van Parkgebied van Nationale Betekenis in 1966 tot Waardevol Cultuurlandschap in 1995. Evaluatie van een denk- en werkproces in de Provincie Gelderland, 2020. Werkverslag werkateliers pilot NW Veluwe, versie 16-07- provincie Gelderland. Arnhem. 2019 Veluwe op 1, 2018. Agenda 8 februari 2018. Brainstorm Recreatiezonering. Provincie Gelderland, 2020. Plan van Aanpak Recreatiezonering Veluwe. Organisatie van het gebiedsproces om te komen tot een recreatiezoneringsplan in samenspraak Veluwe op 1, 2019. Leidraad Veluwse ontvangstlocaties plus oplegnotitie met terreineigenaren, gemeenten, ondernemers en recreatieve gebruikers van de VeluweAlliantie. Veluwenatuur Veluwe op 1, 2019. Bespreekvoorstel Veluwe-op-1. Stand van zaken soortenherstel & Provincie Gelderland, 2020. Inhoudelijke en procesmatige toelichting op methodiek recreatiezonering. recreatiezonering Veluwe. Concept: Versie 5 en 6 Veluwe op 1, 2020. Recreatiezonering op de Noordwest Veluwe. Recreatiezonering Provincie Gelderland, 2020. Verslag projectgroep Pilot operationalisering op de Veluwe: Om de natuur op zijn best te beleven en te beschermen. recreatiezonering NW Veluwe. 12 mei 2020, via videobellen VeluweAlliantie, 2017. Gebiedsopgave Veluwe. Uitvoeringsprogramma 2018-2021. Provincie Gelderland, 2020. Agenda projectgroep Pilot operationalisering VeluweAlliantie, 2018. Gebiedsopgave Veluwe. Uitvoeringsprogramma 2018-2021. recreatiezonering Noordwest Veluwe. 26 mei 2020, via videobellen Voortgangsrapportage.

Provincie Gelderland, 2020. Concept verslag Workshop Natuurmaatregelen Pilot VeluweAlliantie, 2019. Verslag 20 juni 2019 – VeluweAlliantie. Noordwest Veluwe VeluweAlliantie, 2019. Gebiedsopgave Veluwe. Concept Uitvoeringsprogramma 2020- Provincie Gelderland, 2020. Gespreksverslag 2 juli 2020. Recreatiezonering NW 2022. Versie 0.8 Veluwe: locatie Houtdorperveld. VeluweBoard, 2019. Agenda VeluweBoard. Rijken, M., G. Hoogveld, 2010. Evaluatie Veluwe 2010. Provincie Gelderland. Visitveluwe, 2018. Kerncijfers Toerisme Veluwe 2016 en 2017. To Share. Sierdsema, H. et.al., 2020. Natuurbeheer- en zoneringsmaatregelen voor zeven aangewezen vogelsoorten in Natura 2000-gebied Veluwe. Bouwstenen Soortenherstel Wijk, N. van, 2019. Evaluatie Pilot Recreatiezonering Noordwest Veluwe Beheerplan Natura 2000 Veluwe. Hoofdrapport Sovon-rapport 2020/29 Provincie Gelderland, 2020. Inhoudelijke en procesmatige toelichting op methodiek recreatiezonering Veluwe. Concept: Versie 6, 3 juli 2020 Sierdsema, H. et.al., 2020. Natuurbeheer- en zoneringsmaatregelen voor zeven aangewezen vogelsoorten in Natura 2000-gebied Veluwe. Bouwstenen Soortenherstel Winsum-Westra, M. van, T.A. de Boer, 2004. Checklist rust, ruimte en stilte. De Beheerplan Natura 2000 Veluwe. Achtergrondrapport Sovon-rapport 2020/32 begrippen rust, ruimte en stilte toepasbaar gemaakt voor inventarisaties in bos- en natuurgebieden. Alterra-rapport 940.

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 26

Zingstra, H., ?. Stakeholder involvement. A Eurosite Management Planning Expert Group document.

Zingstra, H., ?. The Principles of Adaptive Management and the Project Cycle. A Eurosite Management Planning Expert Group document.

Excel-bestanden – Provincie Gelderland, 2020. Groepsindeling werkatelier Ermelose Heide en Drie – Openbare lijst werkatelier Beekhuizerzand-Hulshorsterzand – Uitnodigingslijst Werkatelier Putten (openbaar)

Verschillende kaartbeelden: – Recreatieve zonering – Noordwest Veluwe (totaalkaart, themakaarten dode reptielen, landschap, cultuurhistorie, recreatieve voorzieningen, recreatie zonering) – Uitwerkingslocatie Krachtighuizerheid – Putten (plus inventarisatiekaart) – Uitwerkingslocatie Ermelose Heide + Drie – Uitwerkingslocatie Hulshorsterzand/Beekhuizerzand

Presentaties – Bureau Peter de Ruyter, 2020. Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Werkatelier Puttenerpoort 13 juli 2020 – Provincie Gelderland, 2019. N2000 beheerplan Veluwe – Provincie Gelderland, 2019. Recreatiezonering op de Veluwe. Duurzame balans tussen natuurbeleving en natuurbehoud. – Veluwe op 1, ?. Recreatiezonering. Bijpraten over de pilot op de Noordwest Veluwe. Ernst Boere, Ernst Jan Peters.

Websites – www.sociocratie.nl

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 27

Bijlage 2 Geïnterviewde personen

Provincie & Veluweteam Gemeenten Provincie Gelderland: Martin Bons Gemeente Putten: Maarten van der Sluijs Provincie Gelderland: Martijn Goedvolk Gemeente Harderwijk; Gerjan van Boven Provincie Gelderland: Ernst Boere Gemeente Ermelo; Henk Jan Zwart Projectleider poorten Veluwe op 1: Lout van der Hoeven Gemeente Nunspeet; Mark Karsemeijer Provincie Gelderland: Debbie Meijer Gemeente Barneveld: Bea Meijboom Provincie Gelderland: Agnes Holtjer Gemeente Putten: Sandra Neven Oud-medewerker provincie Gelderland: Gerard Nijenhuis Gemeente Harderwijk: Irina Faber Oud-medewerker provincie Gelderland: Jan Willem Calicher Gemeente Nunspeet: Karin Mazier Veluwe Team: Evert Leusink Gemeente Ermelo: Robert van Vliet Samenwerkende gemeenten Noord Veluwe: Melissa Zegers

Terreinbeherende organisaties Gelders Landschap en Kasteelen: Theo Meeuwissen Bestuurders Gelders Landschap en Kasteelen: Gerard Jonker Gemeente Nunspeet: Marije Storteboom Staatsbosbeheer: Lennard Jasper Gemeente Ermelo: Hans de Haan Staatsbosbeheer: Rianne Roeters Gemeente Putten: Roelof Koekkoek Rijksvastgoedbedrijf/Defensie: Steven van der Meulen Gelders Particulier Grondbezit: Sander Wurfbain Natuurmonumenten: Machiel Bosch Gebruikers Fietsplatform: Eric Nijland Wandelnet: Bert Boetse

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 28

NTFU/MTB: Myron ter Haar Fietsersbond: Jaap Kamminga Ruiters en Mennen: Jaap van den Ende KNHS: Bob van Asselt KNHS: Marleen Ras

Aanbieders Koninklijke Horeca Nederland (KHN): Richard Dijkgat RECRON/HISWA: Ivo Gelsing Routebureau Veluwe: Han van den Heuvel Landschapsbeheer Gelderland: Dagmar Kroezen

Overig VisitVeluwe: Sam Janssen Landschaparchitect / opdrachtnemer pilot operationalisering: Peter de Ruyter

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 29

Bijlage 3 Indeling in vijf zoneringscategorieën

Er is een indeling in vijf zoneringscategorieën. Het karakter van de zones varieert van Zone B: Recreatief medegebruik druk tot afgesloten. Daarbij moet opgemerkt worden dat de zones toegepast worden – Overgangszone van A naar C op een waardevol Natura 2000-gebied waarin natuurbehoud en natuurbeleving voorop – Vanuit recreatief oogpunt het visitekaartje van de Veluwe: met een behoorlijk staat. Activiteiten die geen relatie met natuurbeleving hebben, zoals motorcross, voorzieningenniveau de plek om ‘veilig’ van de natuur te genieten. drones of modelvliegtuigen, muziek/cultuurevenementen etc. zijn niet of erg moeilijk te – Relatief dicht bij kernen en P-plaatsen verenigen met de doelen van Natura 2000. – Matig intensief padenpatroon – Accent op natuur-gerelateerde recreatie Hieronder worden de vijf categorieën benoemd en heel kort gekenschetst. In de tabel – P-Veluwe onderaan dit document zijn de verschillende recreatiezones verder uitgewerkt in de vorm van een ‘Toolbox recreatiezonering Veluwe’. In de toolbox is gezocht naar door Zone C en C*: Rustig gebied met extensief recreatief medegebruik elke beheerder toepasbare vuistregels om de recreatiedruk te reguleren. Hierbij bleek – Dit is de norm voor het Natura 2000-gebied: de ‘natuurstandaard’: stilte, ruimte en vooral de maaswijdte van het padenpatroon een bruikbaar concept. natuur spelen hier de hoofdrol – Op afstand van kernen en P-plaatsen Zone A: Recreatiezone – Extensief padenpatroon – Poorten en ontvangstplekken van de Veluwe – Extensieve en rustige natuurgerichte recreatie – Vaak in directe omgeving van woonkernen en toeristische hotspots en als uitloop van verblijfsrecreatie Zone D, D* en D**: Afgesloten gebied ten behoeve van fauna of kwetsbare vegetaties – Natuur Transferia – Ten behoeve van rust voor diersoorten of kwetsbaar habitattypen geen vrije toegang. – Grotere parkeerplaats (TOP) – Zone D en D* zijn afgesloten tijdens het broedseizoen. De afsluitingsperiode voor het – Aanbod intensievere “groene” recreatie broedseizoen loopt van 15 maart tot 1 september. Wanneer de laatbroeders zoals – Start van routes duinpiepers of tapuiten afwezig blijken, kan de afgesloten periode worden ingekort tot – Koppeling met horeca 15 juli.

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 30

– Zone D** is jaarrond afgesloten ten behoeve van kwetsbare vegetaties, wild of andere functies zoals militair gebruik of privacy van de eigenaar. – Begeleide excursies beperkt mogelijk – Afwezigheid van recreatieve faciliteiten

Zone E: Historisch landgoed – Landgoederen of buitenplaatsen met een ontworpen park of tuin. Sterrebossen worden hier ook toe gerekend. – Deze zone is specifiek bedoeld voor die plaatsen op de Veluwe waar, naast natuur, het accent ook sterk is gericht op behoud en beleving van cultuurhistorie en landschap. Gezien de aard betreft het hier relatief kleine terreinen. – Recreatieve drukte vergelijkbaar met zone B of C – Ruimte voor parkeerplaats – Padenpatroon ligt vast – Ruimte voor cultuur gerelateerde evenementen

In de tabel hieronder zijn voorbeelden gegeven van typen recreatie en het soort recreatieve faciliteiten dat in een zone passend is. De inhoud van de tabel heeft een toelichtend karakter en is niet bedoeld als limitatieve typering. Het karakter van de verschillende zones is leidend bij de beoordeling van de vraag of een bepaalde vorm van recreatie past in een zone en in welke mate.

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 31

Zone A: Recreatiezone Zone B: Zone C: Zone C* Zone D: Zone D*: Zone D ** Zone E: Zone: Recreatief medegebruik Rustig bos met Rustig heide- en Rustig bos Rustig heide- en Jaarrond Historisch extensief recreatief stuifzandgebied met afgesloten tijdens stuifzandgebied afgesloten gebied landgoed medegebruik extensief recreatief broedseizoen afgesloten tijdens de (tbv flora en fauna medegebruik broedtijd of militair gebruik) Criterium: Karak- Poorten en Visitekaartje van de Natuur met rustige, Natuur met rustige, Afgesloten gebied Afgesloten gebied Afgesloten gebied Historische park- teristiek ontvangstlocaties van de Veluwe. Overgangsgebied extensieve recreatie. extensieve recreatie. tijdens de broedtijd tijdens de broedtijd alleen toegankelijk aanleg, sterren- Veluwe met ruimte voor van de recreatiezone naar Stilte, ruimte en Stilte, ruimte en natuur (maart tot september) (maart tot september) onder begeleiding. bos, etc. Accent recreatieve activiteiten de rustige Veluwe met natuur spelen hier spelen hier de hoofdrol op historische matig intensief recreatief de hoofdrol kwaliteit. medegebruik (N2000)- Algemene soorten als Zwarte specht, Zwarte specht, Roodborst, tapuit, Zwarte specht, Duinpieper, Tapuit, Zwarte specht, Zwarte specht, soorten Grote bonte specht, Boomklever Wespendief, Boomleeuwerik, Wespendief, Boomleeuwerik, Wespendief, IJsvogel, Koolmees, Merel, Draaihals, Nachtzwaluw, Zand- Draaihals, Nachtzwaluw, Orchideeën, Eekhoorn Boommarter, hagedis, Hazelworm, Boommarter, Nachtzwaluw, Zand- Beenbreek, Hazelworm, Dalkruid Klokjesgentiaan, Hazelworm, Dalkruid hagedis, Hazelworm, Edelhert, Wild zwijn Rendiermos Klokjesgentiaan, Rendiermos Motief- Gezelligheid, eropuit, Beweging, sport, Natuurbeleving, Natuurbeleving, interesse, Natuurbeleving Natuurbeleving Natuurkennis Interesse groep beweging, sport, natuurbeleving, interesse, interesse, volledig volledig opgaan in de cultuurhistorie recreatie kinderactiviteiten. eropuit opgaan in de natuur natuur Typen Wandelen, fietsen, Wandelen, fietsen, Wandelen, fietsen, Wandelen, fietsen, Wandelexcursie met Wandelexcursie met Wandelexcursie met Wandelen, recreatie paardrijden, ATB, paardrijden, ATB, paardrijden, ATB paardrijden, ATB beperkt de boswachter de boswachter de boswachter fietsen, hardlopen hardlopen beperkt (alleen (alleen tracks om paardrijden tracks om verbinding verbinding te leggen)). te leggen). Buiten Alleen met toestemming Nee Nee Nee Nee Nee Nee Nee wegen en van beheerder paden

Facili- TOP/Transferium/P- P-Veluwe, parkeerplaats, Wandel, fiets- en Wandel-, fiets- en Geen Geen Geen Parkeerplaats, teiten Veluwe, speelbos, ATB-routes, wandel, fiets- ruiterroutes. ATB- ruiterroutes. Geen nieuwe wandel-, fiets- en kabouterpaden, uitkijk- en ruiterroutes, routes in principe ATB-routes. ruiterroutes. torens, bezoekerscentra, zoekgebied voor niet, maar alleen als zoekgebied voor honden- hondenlosloop. verbinding tussen losloop, startpunt routes zones A en B. en ATB-tracks.

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 32

Zone A: Zone B: Zone C: Zone C* Zone D: Zone D*: Zone D ** Zone E: Zone: Recreatiezone Recreatief medegebruik Rustig bos met Rustig heide- en Rustig bos Rustig heide- en Jaarrond Historisch extensief recreatief stuifzandgebied met afgesloten tijdens stuifzandgebied afgesloten gebied landgoed medegebruik extensief recreatief broedseizoen afgesloten tijdens de (tbv flora en fauna medegebruik broedtijd of militair gebruik) Criterium:

Maas- nvt > 5 ha > 25 ha > 50 ha + 50% van omtrek 100 ha 100 ha nvt nvt wijdte Op NSW- zonder pad. paden landgoederen en Op NSW-landgoederen en kleinschalige natuur- kleinschalige natuur- terreinen kan terreinen kan hiervan hiervan worden worden afgeweken afgeweken.

Activi- Ruimte voor Ruimte voor Alleen beperkt Alleen beperkt ruimte voor Excursies onder Excursies onder Excursies onder Ruimte voor teiten/ ongemotoriseerde ongemotoriseerde ruimte voor onge- ongemotoriseerde begeleiding. begeleiding. begeleiding. kleinschalige Evene- (sport)activiteiten, (sport)activiteiten motoriseerde (sport)activiteiten buiten Ruimte voor onge- Ruimte voor ongemotori- evenementen menten en kleinschalige (sport)activiteiten het broedseizoen motoriseerde (sport)- seerde (sport)activiteiten evenementen buiten het activiteiten buiten het buiten het broedseizoen broedseizoen broedseizoen Open- Tussen zonsopgang Tussen zonsopgang en Bespreekpunt: Bespreekpunt: kunnen we In het broedseizoen In het broedseizoen niet, niet Tussen stelling en zonsondergang. zonsondergang kunnen we hiervan hiervan maken ‘tussen niet, buiten het buiten het broedseizoen als zonsopgang en Beheerder kan maken ‘tussen één één uur na zonsopgang en broedseizoen als zone zone C zonsondergang uitzondering uur na zonsopgang één uur voor C toestaan. en één uur voor zonsondergang zonsondergang

Honden In losloopgebieden Honden aangelijnd (zie Honden aangelijnd Honden aangelijnd, soms Geen toegang in Geen toegang in Geen toegang voor Honden honden vrij ook bespreekpunt bij geen toegang voor broedseizoen, broedseizoen, daarbuiten honden aangelijnd faciliteiten) honden daarbuiten alleen alleen aangelijnd aangelijnd Motor- Bij uitzondering voor Alleen voor beheer en Alleen voor beheer Alleen voor beheer en Alleen voor beheer en Alleen voor beheer en Alleen voor beheer Alleen voor voer- ondersteuning toezicht en toezicht toezicht toezicht toezicht en toezicht beheer en toezicht tuigen Evenementen (spullen brengen) Wet- en Natura 2000 (Wnb), Natura 2000/ Wet Natura 2000/ Wet Natura 2000/ Wet Natura 2000/ Wet Natura 2000/ Wet Natura 2000/ Wet Natura 2000/ Wet regel- gemeentelijke natuurbescherming natuurbescherming natuurbescherming natuurbescherming natuurbescherming natuurbescherming natuurbescher- geving verordeningen. ming Eerste Beheerder Beheerder Beheerder Beheerder Beheerder Beheerder Beheerder Beheerder aanspreek punt

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 33

Colofon

Opdrachtgever Provincie Gelderland

Titel van het project: Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot

Datum November 2020

Begeleiding Mevrouw Indra Span, Provincie Gelderland Vlietberg 6a De heer Floris Gerritsen, Veluwe op 1 NL-6576 JB Ooij (NIJMEGEN) T.: 06 55 85 43 23 Projectteam E.: [email protected] De heer Th. de Bruin W.: www.idbbo.nl

Foto’s IDBBO en bewerkt kaartmateriaal pilotproject © IDBBO Niets uit dit rapport of bijbehorende tekeningen mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt op welke wijze dan ook zonder schriftelijke vermelding van de Provincie Gelderland en IDBBO, noch mag het zonder bronvermelding worden gebruikt voor enig ander doel dan waarvoor het is vervaardigd

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 34

Recreatiezonering Noordwest Veluwe. Evaluatie van de pilot eindrapportage november 2020 35