AMSTERDAM BINNEN DE SINGELGRACHT Gemeente Amsterdam
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
AMSTERDAM BINNEN DE SINGELGRACHT gemeente Amsterdam BESCHERMDE STADS- EN DORPSGEZICHTEN BESCHERMDE STADS. EN DORPSGEZICHTEN INGEVOLGE ARTIKEL 20 VAN DE MONUMENTENWET AMSTERDAM BINNEN DE SINGELGRAGHT gemeente Amsterdam Toelichting bij het besluit tot aanwij- zing van Amsterdam binnen de Singelgracht als beschermd stadsge- zicht. Het beschermde stadsgezicht omvat het op bijgevoegde kaart (Rijksdienst voor de Monumentenzorg, tekening- nummer 2721 door een stiPPellijn omgrensde gebied. Publikatie van de Riiksdienst voor de Monumentenzorg. Oktober 1988 INHOUD Paqina 5 lnleiding 5 Ontstaan en ontwikkeling in de 16de eeuw' 5 De stad tot 6 De stedelijke economie tot circa 170O' Nieuwmarktbuurt en het n"¡Ãi"f ùrä ãntwikkelingen 1578-- de tot in de 19de-1600; eeuw' 6 middeleeuws centrum 8 en de Westelijke Eilanden' óã-Hãartemmerbuurt 9 De westelijke grachtengordel en de. Jordaan' 1 0 De Oostelijke Eilanden en het Kadijksejland- u"n íoso tot in het eerste kwart van de i;";;;i;;ñ ãnt*ir.t"rinj"n 11 19de eeuw. De stad rond 1820' ontwikkelingen in de 19de en het begin van de Våøere ruimtelijke 12 2oste eeuw. 14 De stad binnen de Singelgracht na 1945' karakter 14 Huidig ruimteliik 14 'niãããtJAlgemeen te beschermen waarden 18 ¡""chriiving 18 Het Centrum 18 De Nieuwmarktbuurt 19 e.o. De WaterlooPleinbuurt 20 De Haarlemmerbuurt 20 Eilanden De Westelijke 21 De Grachtengordel 21 De Jordaan 22 De Oostelijke Eilanden 23 Het Kadijkseiland 23 De Plantage 23 1 7de-eeuwse vestingzone De Voormãlige 24 Stationseilanden en Prins Hendrikkade gebied 25 Te beschermen 25 Rechtsgevolg aanwiizing 25 Geraadpleegde literatuur 25 Golofon 26 Fotob¡¡¡age 3 lnleiding eeuw een aantal riviermondingen ln 1333 werd de buitendijkse afgedamd. Bij de dammen moesten uitbreiding systematisch ter hand Het beschermde stadsgezicht voortaan de in- en uitgaande goederen genomen, de aanPlemPing bij de punt Amsterdam omvat vrijwel de gehele overgeladen worden, zodat knooP- Nieuwendijk bereikte het verste historische binnenstad, ofwel het punten van handel en scheePvaart ter plaatse van de huidige westzijde gebied omsloten door het lJ en de ontstonden. Aldus kwamen rond van het Damrak. De erven aan de Singelgracht. 130O de 'dam-steden' op. buitendijkse kant van de Warmoes- Binñendit gebied liggen zowel de straat werden gedeeltelijk tot aan het middeleeuwse kern van Amsterdam Vermoedelijk vestigden zich vlak water volgebouwd met Pak- en als de 16de- en 17de-eeuwse na 1 2O0 de eerste bewoners, woonhuizen. De overblijvende en stadsuitbreidingen. De latere, 19de voornamelijk handwerkslieden en ruimten werden benut als opslag- verdere en 2Oste-eeuwse uitbreidingen vallen kooplieden, aan de oevers van de werkplaatsen. Spoedig vond buiten het thans aangewezen gebied. Amstel bij de uitmonding in het lJ. stadsuitbreiding Plaats aan de De historisch-ruimtelijke structuur Bij deze vestiging op een laaggelegen, landzijde van de dijken. Evenwijdig van het stadscentrum wordt bepaald ogenschijnlijk ongunstige plaats heeft aan de Nieuwendijk en de Warmoes- grachten door een aantal voor een deel aan de de uitbreiding van de Zuiderzee, ten straat werden enkele nieuwe Amstel evenwijdig lopende lengte- koste van vooral de dichtbevolkte en gegraven en een omwalling aange- de assen (de oorspronkelijke rivierdijken, intensief gebruikte Noordhollandse tegi, in het westelijk stadsdeel de burgwallen en de grachten) en veengebieden, vermoedelijk een Nieuwezijds Voorburgwal, waarvan een aantal dwars-assen. die voor een belangrijke rol gespeeld. Een deel de gracht van oorsprong een groot deel de lijnen van de prestede- van de bewoners van de veengebieden natuurlijke waterloop was. en in het lijke verkaveling volgen. Binnen deze werd gedwongen uit te wijken naar oostelijk deel de Oudezijds Voorburg- 'Oude structuur wordt een afwijkende nieuwe woonplaatsen en nieuwe wal. (De aanduidingen Zijde' positie ingenomen door de Plantage, middelen van bestaan te vinden: en'Nieuwe Zijde', sinds begin 15de die dwars op de hoofdlijnen van de handwerk, visserij, maar ook handel eeuw gangbaar, slaan dus niet oP de tot dan toe gerealiseerde uitleg ligt en scheepvaart, in verband met de al - vermeende - ouderdom van beide en door de oostelijke en westelijke genoemde overschakeling van stadsdelen, maar oP de in die eilanden. die in oorsPronkelijk akkerbouw op veeteelt. De lokatie stadsdelen gelegen 'oude' en buitendijks land zijn aangelegd. Als aan de monding van de Amstel bleek 'nieuwe' parochiekerk). geheel is de Amsterdamse binnen- voldoende mogelijkheden voor ðtad, zowel in structureel opzicht, als vestiging te bieden: in het begin van De zuidelijke gracht en omwalling wat betreft historische en monumen- de 13de eeuw was de nederzetting werden aangelegd ter plaatse van het tale bebouwing van grote betekenis. het eerste verzorgingscentrum van Spui en de Grimburgwal. ln 1982 werd de Nieuwmarktbuurt de regio. Handel over grotere Nieuwe uitbreiding volgde reeds in als beschermd stadsgezicht aangewe- afstand, via het lJ en de Zuiderzee, 1 369 toen de stad in het oosten zen. Voor de Jordaan is in 1986 de werd vermoedelijk in een later werd uitgelegd tùt aan de Oudezijds aanwijzingsprocedu-re gestart. Om de stadium van belang. de overzeese Achterburgwal. terwijl aan de structurele eenheid van de binnenstad handel kwam pas in de 14de eeuw westzijde in 1380 uitbreiding plaats te benadrukken is er thans voor goed op gang. vond tot aan de Nieuwezijds Achter- gekozen de aanwijzing van afzonder- Perceelsgewijze ophoging van de burgwal (de huidige SPuistraat). lijke deelgebieden niet voort te oorspronkelijke huisplaatsen (huister- Daarmee werd in vergelijking met de zetten, en het gehele stadscentrum pen) langs de beide Amsteloevers vorige uitleg, een opmerkelijk smalle. aan te wijzen als beschermd stadsge- resulteerde in het ontstaan van twee stroók grond aan de stad toegevoegd zicht, waarbinnen de eerder aangewe- lange lintvormige terpen. ln het begin (zie kaartbijlage met de groeifasen zen gebieden zijn oPgenomen' van de 13de eeuw werd de rivier van de stad). Beide nieuwe grachten bedijkt. vóo¡ 1270 was een samen- werden in het noorden oP de eerdere Ontstaan en ontwikkeling hangend stelsel van dijken langs lJ grachten (de Voorburgwallen) en Amstel met een afdamming ter aangesloten zodat men geen nieuwe De stad tot in de l6de eeuw hoogte van de huidige Dam gereali- sluizen naar het lJ hoefde te maken. Voordat de Westnederlandse seerd. Bij de dam kwam een haven De verbindingen tussen de lengte-as- tot ontwikkeling. Het belangrijkste sen (de burgwallen en de rivierdijken) len gedeelte, de buitenhaven, was werden gelegd oP de lijnen van de n gesitueerd ten noorden van de dam, prestedelijke verkaveling: de oude evenals het economisch zwaartepunt poldersloten en -Paden. tse van de nederzetting: de beide was veengebied vanaf de 1 1 de eeuw en rivierdijken, de huidige Warmoes- De stedelijke bebouwing de verbetering van de waterhuishou- straat, respectievelijk N ieuwendijk. aanvankelijk vrij willekeurig op de ding, waardoor de agrarische Daar vestigden zich bij voorkeur de erven gesitueerd, in het midden van mogelijkheden toenamen, stimuleer- kooplieden, de schiPPers en de de 14de eeuw begon men bij het den het proces van verstedelijking. ambachtslieden. bouwen echter rooilijnen te hanteren, Met de overschakeling van Van meet af aan werd er buitendijks waardoor straten en stegen ontston- akkerbouw naar veeteelt kwam in het a met den. Tevens ging men geleidelijk over gebied de handel in levensmiddelen det van het bouwen in hout oP het op gang. Zuivelprodukten werden o ande bouwen in steen. Na de grote uitgevoerd en graan werd ingevoerd. b waar stadsbrand van 1452 Probeerde het Schippers en handelaren vestigden de Amsteloever geleidelijker afliep stadsbestuur verder gebruik van hout zich bij de nederzettingen, vooral op dan aan de kant van de Warmoes- tegen te gaan. plaatsen waar de strandwal in straat, vond de grootste uitbreiding in de stad verrezen diverse kerken verbinding stond met binnenwaterwe- plaats. en kapellen: de Oude Kerk, waaraan gen. De stedelijke ontwikkeling werd ln 1275 is er voor het eerst in de men rond 1 300 begon te bouwen, de eveneens bevorderd door het bronnen sprake van 'Amestelledam- Olofskapel, begin 1Sde eeuw aan de verlenen van stadsrechten door de me'; rond 1300 werden aan de Zeedijk gebouwd, de kaPel van de landsheer. nederzetting stadsrechten verleend. Heilige Stede, midden 14de eeuw ln verband met de voortgaande Amsterdam telde toen zo'n 25Q gebouwd ter plaatse van de huidige relatieve stijging van het buitenwater huizen met circa 1175 inwoners. Ñieuwezijdskapel, en de Nieuwe Kerk werd tegen het eind van de 13de van circa 1 390. ln de stadsrand ten zuiden van de Dam en ten oosten van de Warmoesstraat. Dit gebied ter verdiepingen. Buiten de stadsmuren de Oudezijds Voorburgwal vestigde weerszijden van de Amstel vormde werd semi-legaal gebouwd, vooral zich vanaf het eind van de 14de met de Plaetse het centrum van de buiten de Haarlemmerpoort en in de eeuw een aantal kloosters. toenmalige stad. Lastage breidde de bebouwing zich Op de Plaetse. zoals de Dam Openbare ruimten van enige uit, zoals op de kaart van Jacob van aanvankelijk genoemd werd, werd omvang ontbreken vrijwel, op het Deventer uit circa 1560 te zien is kort na 1395 een stadhuis gebouwd, Damplein na. dat. zoals de kaart laat (fotobijlage, afb.2l. in de 1 Sde eeuw verrees er een zien, aanzienlijk kleiner was dan ln 1564 werden er zo'n 1000 Waag. tegenwoordig het geval is. De kerken huizen buiten de poorten geteld. ln Een vrij aanzienlijke stadsuítbrei-