PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BRUSY NA LATA 2016-2019

BRUSY 2015

SPIS TRE ŚCI STRONA 1 WST ĘP 4 2 PODSTAWA PRAWNA OPRACOWANIA GMINNEGO PROGRAMU OPIEKI NAD 5 ZABYTKAMI 3 UWARUNKOWANIA PRAWNE OCHRONY I OPIEKI NAD ZABYTKAMI W POLSCE 6 4 UWARUNKOWANIA ZEWN ĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO 9 4.1. Strategiczne cele polityki pa ństwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami 9 4.1.1. Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014 – 2017 (2014) 9 4.1.2. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004 – 2020 11 4.2. Strategiczne cele polityki pa ństwa w zakresie rozwoju i ich relacje z ochron ą zabytków i opiek ą 12 nad zabytkami 4.2.1. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (2011) 12 4.2.2. Raport Polska 2030 (2009) 14 4.2.3. Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego 2020 (2013) 14 4.3. Strategiczne cele polityki województwa pomorskiego i powiatu chojnickiego w zakresie 15 ochrony zabytków i opieki nad zabytkami 4.3.1. Program Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2011 – 2014 (2011) 15 4.3.2. Program Opieki nad Zabytkami dla Powiatu Chojnickiego na lata 2014 – 2018 (2014) 18 4.4. Strategiczne cele polityki województwa pomorskiego i powiatu chojnickiego w zakresie 18 rozwoju i ich relacje z ochron ą zabytków i opiek ą nad zabytkami 4.4.1. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Pomorskiego (2009) 19 4.4.2. Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2020 (2012) 20 4.4.3. Regionalny Program Operacyjny Województwa Pomorskiego na lata 2014 – 2020 (2015) 21 4.4.4. Regionalne Programy Strategiczne (2013) 21 4.4.5. Strategia Rozwoju Gospodarczego Ziemi Ko ściersko – Zaborskiej (2000) 24 4.4.6. Strategia Ekorozwoju Powiatu Chojnickiego zgodnie z zało żeniami Agendy 21. 24 5 UWARUNKOWANIA WEWN ĘTRZNE OCHRONY DZIEDZICTWA KULTUROWEGO 25 5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie 25 gminy 5.1.1. Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Brusy (1999) 25 5.1.2. Strategia rozwi ązywania problemów społecznych gminy Brusy na lata 2008 – 2013 (2008) 25 5.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy 26 5.2.1. Ogólna charakterystyka gminy 26 5.2.2. Zarys historii obszaru gminy 26 5.2.3. Krajobraz kulturowy 29 5.2.3.1. Ochrona lokalnych warto ści krajobrazu kulturowego 29 5.2.3.2. Krajobraz kulturowy gminy Brusy 29

5.2.4. Zabytki nieruchome 31 5.2.4.1. Układ urbanistyczny miasta Brusy 31 5.2.4.2. Układy ruralistyczne 32

2

5.2.4.3. Ko ścioły 32 5.2.4.4. Pałace i dwory 37 5.2.4.5. Kamienice i miejskie budynki rezydencjonalne 40 5.2.4.6. Budownictwo wiejskie 41 5.2.4.7. Obiekty u żyteczno ści publicznej 42 5.2.4.8. Obiekty techniki i obiekty przemysłowe 43 5.2.4.9. Mała architektura 44 5.2.5. Zabytki ruchome 44 5.2.6. Zabytki archeologiczne 45 5.2.7. Zabytki w zbiorach muzealnych i innych 46 5.2.8. Dziedzictwo niematerialne 46 6 OCENA STANU DZIEDZICTWA KULTUROWEGO GMINY. ANALIZA SZANS I 48 ZAGRO ŻEŃ 7 ZAŁO ŻENIA PROGRAMOWE 51 8 INSTRUMENTARIUM REALIZACJI PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI 54 9 ZASADY OCENY REALIZACJI PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI 55 10 ŹRÓDŁA FINANSOWANIA PROGRAMU OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY BRUSY 58 10.1. Źródła krajowe 58 10.2. Źródła zagraniczne 63 10.2.1. Fundusze strukturalne Unii Europejskiej (okres finansowania 2014 – 2020) 63 10.2.2. Mechanizm Norweski i Mechanizm Finansowy EOG 69 11 CZ ĘŚĆ GRAFICZNA 71 12 ANEKSY 100 12.1. Gminna ewidencja zabytków 100 12.2. Gminna ewidencja stanowisk archeologicznych 106 12.3. Rejestr zabytków nieruchomych 119 12.4. Rejestr zabytków archeologicznych 119

3

1. Wst ęp

Zabytki stanowi ące najcenniejsz ą cz ęść krajobrazu kulturowego s ą nie tylko materialnym śladem działania pokole ń przodków, lecz równie ż wa żnym elementem wpływaj ącym na odbiór przestrzeni, w której funkcjonuje współczesny człowiek. Ich bogactwo i ró żnorodno ść ma znaczenie dla jako ści życia mieszka ńców, przyczynia si ę tak że do rozwoju społeczno – gospodarczego obszaru, pozytywnie go wyró żnia, przes ądza o atrakcyjno ści. Wpływ dziedzictwa kultury na społeczno ść lokaln ą jest równie ż nie do przecenienia. Obecno ść dobrze zachowanych zabytków kształtuje w śród mieszka ńców poczucie przynale żno ści do wspólnoty, a działania na rzecz ochrony lokalnego dziedzictwa podejmowane razem buduj ą odpowiedzialno ść za wspólne dobro, pozytywnie wpływaj ą na ochron ę wspólnej pami ęci, ucz ą szacunku dla ró żnorodno ści i tradycji, wpływaj ą na rozwijanie poczucia estetyki. Dziedzictwo kulturowe pozytywnie oddziałuje na ró żnorodne bran że gospodarki: bran żę kreatywn ą, turystyk ę kulturow ą, bran żę nieruchomo ści zabytkowych, bran żę ochrony dziedzictwa kulturowego, bran żę rynku sztuki i antyków, bran żę popularyzacji i edukacji dziedzictwa oraz bran żę tradycyjnego rzemiosła i upraw. Samorz ąd gminy poprzez zapisy ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. 2114 poz. 1446, tekst jednolity), w art. 87 Ustawy został zobowi ązany do opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami. Program sporz ądzany jest z my ślą o społeczno ści lokalnej, wła ścicielach zabytków, ich u żytkownikach i zarz ądcach. Z zało żenia w jego realizacj ę powinna zosta ć wł ączona cała społeczno ść lokalna, a w popularyzacj ę realizowanych działa ń - równie ż lokalne media. Istotne jest, by mieszka ńcy gminy byli informowani o przebiegu wdra żania programu ochrony zabytków, jak równie ż o aktualnym ich stanie. Gminny program ochrony zabytków przyj ęty i zaakceptowany przez Rad ę Gminy w formie uchwały staje si ę na kolejne lata elementem lokalnej polityki. Ma przede wszystkim inicjowa ć działania, których celem jest ochrona zabytków, wspiera ć ich wła ścicieli i u żytkowników, powinien zach ęca ć do wszelkich działa ń słu żą cych ochronie materialnego dziedzictwa kultury. Program ma słu żyć rozwojowi gminy na jednej z płaszczyzn gospodarki, jak ą jest szeroko poj ęta kultura. Ochrona dziedzictwa kultury lokalnej mo że przynie ść wymierne korzy ści polegaj ące nie tylko na poprawie jako ści przestrzeni, na zwi ększeniu mo żliwo ści zaspokajania potrzeb kulturalnych i edukacyjnych, ale mo że mie ć równie ż wpływ na rozwój lokalnej przedsi ębiorczo ści oraz na zwi ększenie atrakcyjno ści miejsca w oczach inwestorów. Gminny program opieki nad zabytkami stanowi dokument o charakterze uzupełniaj ącym w stosunku do innych aktów prawa miejscowego (miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego, studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy). Program nie stanowi aktu prawa miejscowego, lecz jest dokumentem polityki administracyjnej gminy w zakresie inicjowania, wspierania, koordynowania prac z dziedziny ochrony zabytków i krajobrazu kulturowego oraz upowszechniania i promowania dziedzictwa kulturowego. Program stanowi podstaw ę współpracy pomi ędzy samorz ądem gminy, wła ścicielami zabytków i konserwatorem zabytków.

2. Podstawa prawna opracowania gminnego programu opieki nad zabytkami

Obowi ązek opracowania przez samorz ąd gminy programu opieki nad zabytkami wynika w sposób bezpo średni z zapisów ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. 2114 poz. 1446, tekst jednolity), w której art. 87. ust.1 ustawy nakłada obowi ązek sporz ądzenia programu odpowiednio na zarz ąd województwa, powiatu lub wójta (burmistrza, prezydenta miasta). Ustawa wskazuje jednocze śnie okres czteroletni, na jaki program będzie opracowany. Ustawodawca nakłada na samorz ąd obowi ązek sporz ądzenia co 2 lata sprawozdania z jego realizacji, które przedstawiane jest Radzie Gminy. Sprawozdanie to jest przekazywane przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) i powiat do województwa, a tak że wła ściwemu konserwatorowi zabytków w celu jego wykorzystania przy opracowywaniu, aktualizacji i realizacji krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami.

Zgodnie z intencj ą ustawy zawart ą w art. 87 ust. 2, sporz ądzenie przez gmin ę programu ma na celu przede wszystkim: 1) wł ączenie problemów ochrony zabytków do systemu zada ń strategicznych, wynikaj ących z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju; 2) uwzgl ędnianie uwarunkowa ń ochrony zabytków, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, ł ącznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i równowagi ekologicznej; 3) zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4) wyeksponowanie poszczególnych zabytków oraz walorów krajobrazu kulturowego; 5) podejmowanie działa ń zwi ększaj ących atrakcyjno ść zabytków dla potrzeb społecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjaj ących wzrostowi środków finansowych na opiek ę nad zabytkami; 6) okre ślenie warunków współpracy z wła ścicielami zabytków, eliminuj ących sytuacje konfliktowe zwi ązane z wykorzystaniem tych zabytków; 7) podejmowanie przedsi ęwzi ęć umo żliwiaj ących tworzenie miejsc pracy zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami. Zgodnie z art. 87 ust 3. gminny program opieki nad zabytkami przyjmuje Rada Gminy, po uzyskaniu opinii wojewódzkiego konserwatora zabytków. Nast ępnym krokiem jest jego ogłoszenie w wojewódzkim dzienniku urz ędowym (art. 87 ust 4 cytowanej ustawy).

5

3. Uwarunkowania prawne ochrony i opieki nad zabytkami w Polsce

Ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz. U. 2114 poz. 1446, tekst jednolity) okre śla przedmiot, zakres i formy ochrony zabytków oraz opieki nad nimi, zasady tworzenia krajowego programu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami oraz finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach, a tak że organizacj ę organów ochrony zabytków. Definiuje podstawowe pojęcia zwi ązane z zabytkiem rozró żniaj ąc takie poj ęcia jak: zabytek nieruchomy, zabytek ruchomy, zabytek archeologiczny. Ustawa wskazuje obowi ązki administracji publicznej, której działania maj ą na celu: 1) zapewnienie warunków prawnych, organizacyjnych i finansowych umo żliwiaj ących trwałe zachowanie zabytków oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; 2) zapobieganie zagro żeniom mog ącym spowodowa ć uszczerbek dla warto ści zabytków; 3) udaremnianie niszczenia i niewła ściwego korzystania z zabytków; 4) przeciwdziałanie kradzie ży, zagini ęciu lub nielegalnemu wywozowi zabytków za granic ę; 5) kontrol ę stanu zachowania i przeznaczenia zabytków; 6) uwzgl ędnianie zada ń ochronnych w planowaniu i zagospodarowaniu przestrzennym oraz przy kształtowaniu środowiska. W artykule 5. ustawodawca okre śla obowi ązki wła ściciela lub u żytkownika zabytku – rola ta polega przede wszystkim na zapewnieniu warunków: 1) naukowego badania i dokumentowania zabytku; 2) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku; 3) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; 4) korzystania z zabytku w sposób zapewniaj ący trwałe zachowanie jego warto ści; 5) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz jego znaczeniu dla historii i kultury.

Ustawa okre śla równie ż (art. 6) zakres ochrony, wyra źnie wskazuj ąc elementy które jej podlegaj ą, bez wzgl ędu na stan zachowania.

Ustawa okre śla rodzaje zabytków. W pierwszej kolejno ści definiuje zabytki nieruchome będące w szczególno ści: a) krajobrazami kulturowymi, b) układami urbanistycznymi, ruralistycznymi i zespołami budowlanymi, c) dziełami architektury i budownictwa, d) dziełami budownictwa obronnego, e) obiektami techniki, a zwłaszcza kopalniami, hutami, elektrowniami i innymi zakładami przemysłowymi, f) cmentarzami, g) parkami, ogrodami i innymi formami zaprojektowanej zieleni, h) miejscami upami ętniaj ącymi wydarzenia historyczne b ądź działalno ść wybitnych osobisto ści lub instytucji;

zabytki ruchome będące w szczególno ści: a) dziełami sztuk plastycznych, rzemiosła artystycznego i sztuki u żytkowej, b) kolekcjami stanowi ącymi zbiory przedmiotów zgromadzonych i uporz ądkowanych według koncepcji osób, które tworzyły te kolekcje, 6

c) numizmatami oraz pami ątkami historycznymi, a zwłaszcza militariami, sztandarami, piecz ęciami, odznakami, medalami i orderami, d) wytworami techniki, a zwłaszcza urz ądzeniami, środkami transportu oraz maszynami i narz ędziami świadcz ącymi o kulturze materialnej, charakterystycznymi dla dawnych i nowych form gospodarki, dokumentuj ącymi poziom nauki i rozwoju cywilizacyjnego, e) materiałami bibliotecznymi, o których mowa w art. 5 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz. U. z 2012 r. poz. 642 i 908 oraz z 2013 r. poz. 829), f) instrumentami muzycznymi, g) wytworami sztuki ludowej i r ękodzieła oraz innymi obiektami etnograficznymi, h) przedmiotami upami ętniaj ącymi wydarzenia historyczne b ądź działalno ść wybitnych osobisto ści lub instytucji;

a tak że zabytki archeologiczne będące w szczególno ści: a) pozostało ściami terenowymi pradziejowego i historycznego osadnictwa, b) cmentarzyskami, c) kurhanami, d) reliktami działalno ści gospodarczej, religijnej i artystycznej.

Ponadto ustawodawca wskazuje, że: ochronie mog ą podlega ć nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej (art. 6.2). Ustawa wyszczególnia ró żne formy ochrony zabytków ( art.7). S ą to : 1) wpis do rejestru zabytków; 2) uznanie za pomnik historii; 3) utworzenie parku kulturowego; 4) ustalenia ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego albo w decyzji o ustaleniu lokalizacji inwestycji celu publicznego, decyzji o warunkach zabudowy, decyzji o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji drogowej, decyzji o ustaleniu lokalizacji linii kolejowej lub decyzji o zezwoleniu na realizacj ę inwestycji w zakresie lotniska u żytku publicznego. Ustawa stanowi ponadto, że ewidencja zabytków jest podstaw ą do sporz ądzania programów opieki nad zabytkami przez województwa, powiaty i gminy (art. 21). Gminna ewidencja zabytków powinna otrzyma ć form ę zbioru kart adresowych zabytków nieruchomych z terenu gminy, w której powinny by ć uj ęte: 1) zabytki nieruchome wpisane do rejestru; 2) inne zabytki nieruchome znajduj ące si ę w wojewódzkiej ewidencji zabytków; 3) inne zabytki nieruchome wyznaczone przez wójta (burmistrza, prezydenta miasta) w porozumieniu z wojewódzkim konserwatorem zabytków.

W zakresie zasad ochrony zabytków na terenie Rzeczpospolitej Polskiej obowi ązuj ą: − zasada trwałego zachowania formy architektonicznej i substancji zabytkowej obiektu wpisanego do rejestru zabytków w granicach wpisu do rejestru, − zasada utrzymania otoczenia zabytku (ewentualna rewaloryzacja) zgodnie z historycznym zagospodarowaniem, − zasada opracowania rozwi ąza ń inwestycyjnych w oparciu o wydane zalecenia konserwatorskie (zgodnie z art. 36 pkt. 1 ustawy), 7

− w momencie opracowania studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy obiekty nieruchome wpisane do rejestru zabytków nale ży nanie ść na zał ącznik graficzny w granicach nieruchomo ści wpisanych do rejestru oraz wymieni ć je w cz ęś ci tekstowej studium (zgodnie z art. 19 ust. 1 ustawy). W studium uwzgl ędnia si ę ponadto strefy ochrony konserwatorskiej.

8

4. Uwarunkowania zewn ętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego

4.1. Strategiczne cele polityki pa ństwa w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami

Strategiczne cele polityki pa ństwa i uwarunkowania formalnoprawne w sferze ochrony zabytków zawarte s ą przede wszystkim w dwóch dokumentach: Krajowym Programie Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014 – 2017 oraz w Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004 – 2020.

4.1.1. Krajowy Program Ochrony Zabytków i Opieki nad Zabytkami na lata 2014 – 2017 (2014)

Dokument ten stanowi zał ącznik do uchwały nr 125/2014 Rady Ministrów z dnia 24 czerwca 2014 r. Jest on powi ązany z innymi dokumentami strategicznymi pa ństwa, m.in. jest spójny z Koncepcj ą Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 oraz bezpo średnio powi ązany ze Strategi ą Rozwoju Kapitału Społecznego 2020. Program jest realizowany przez Głównego Konserwatora Zabytków we współpracy z innymi instytucjami nale żą cymi do resortu kultury. Program jest wdra żany i finansowany na poziomie centralnym i tylko niektóre działania (edukacyjne, promocyjne i animacyjne) s ą przewidziane do realizacji we współpracy z beneficjentami na poziomie lokalnym. W ramach takich właśnie działa ń b ędą realizowane Europejskie Dni Dziedzictwa oraz program „Wolontariat dla dziedzictwa”, finansowanie wydarze ń na poziomie gminy przez instytucj ę wdra żaj ącą nie jest jednak przewidziane. Program wymienia mo żliwo ść przekazania niektórych kompetencji przez administracj ę pa ństwow ą samorz ądowym konserwatorom zabytków (w województwie pomorskim jest 12 takich konserwatorów, m.in. Konserwator Zabytków Miasta Chojnice i działaj ący na terenie gminy Bytów - Konserwator Zabytków Bytowa). Cz ęść działa ń uj ętych w Programie ma na celu merytoryczne wsparcie samorz ądów, społeczno ści lokalnych i organizacji pozarz ądowych (jest to mi ędzy innymi opracowanie Kodeksu Dobrych Praktyk, prowadzenie portalu informacyjnego, przeprowadzenie cyklu szkole ń dotycz ących zarz ądzania dziedzictwem w samorz ądzie). Program jako cel główny wskazuje wzmocnienie roli dziedzictwa kulturowego i ochrony zabytków w rozwoju potencjału kulturowego i kreatywnego Polaków. Główne wyzwanie okre ślone zostało nast ępuj ąco: Dziedzictwo kulturowe stanowi naturalny kapitał dla rozwoju potencjału kulturowego i kreatywnego Polaków, stanowi tak że naturaln ą podstaw ę wzmacniania to żsamo ści społecznej – cel główny Krajowego programu zakłada, poprzez zaplanowane w celach szczegółowych działania, wzmocnienie roli dziedzictwa w życiu społecznym oraz wzmocnienie świadomo ści roli dziedzictwa dla rozwoju społecznego . Cele szczegółowe, które odnosz ą si ę do mo żliwej działalno ści jednostek samorz ądu terytorialnego s ą nast ępuj ące: − Wspieranie rozwi ąza ń systemowych na rzecz ochrony zabytków w Polsce. Wyzwanie 2 – wzmocnienie instrumentów ochrony krajobrazu kulturowego wpływaj ące na kompleksowo ść działa ń ochronnych i ich integracj ę z ochron ą przyrody, − Wzmocnienie synergii działania organów ochrony zabytków. Wyzwanie 1 –

9

Podniesienie jako ści zarz ądzania zabytkami i zarz ądzania procesami ochrony zabytków wraz z podniesieniem jako ści procesów decyzyjnych w administracji dotycz ących ochrony zabytków, − Tworzenie warunków do aktywnego uczestnictwa w kulturze, edukacji na rzecz dziedzictwa kulturowego oraz jego promocji i reinterpretacji. Wyzwanie 1 – zwi ększanie dost ępu do dziedzictwa i jego aktywna promocja. Działania horyzontalne b ędą polega ć na: zwi ększeniu uspołecznienia ochrony zabytków i opieki nad zabytkami; budowaniu przez organy ochrony zabytków partnerskich relacji z obywatelami, jak i na propagowaniu postaw współodpowiedzialno ści społecznej za zachowanie zabytków (współpraca z mediami, wykorzystywanie mediów elektronicznych, konkursy) oraz na zwi ększeniu zaanga żowania samorz ądów, ze szczególnym uwzgl ędnieniem gmin, w ochron ę i opiek ę nad zabytkami oraz wzmocnieniu zaanga żowania społecznego na rzecz ochrony zabytków, w tym propagowanie parków kulturowych, jako skutecznej formy ochrony krajobrazu kulturowego. Rola jednostek samorz ądu terytorialnego w zakresie prawnej ochrony zabytków została w Krajowym Programie uznana za uzupełniaj ącą w stosunku do roli pa ństwa, a kompetencje gmin zaw ęż one do zakresu: ustanowienie parku kulturowego, prowadzenie gminnych ewidencji zabytków oraz wprowadzanie stref ochrony konserwatorskiej w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego (art. 16–20 u.o.z.), a tak że opracowywanie programów opieki nad zabytkami na poziomie powiatu i gminy.

Warunkiem odpowiedniego wykorzystania dziedzictwa dla rozwoju lokalnych społeczno ści jest upowszechnienie wiedzy na temat lokalnych zabytków i ich warto ści oraz zwi ększenie udziału mieszka ńców w procesie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami (s. 39). Wa żne jest równie ż podj ęcie działa ń, których celem b ędzie jednoczesne zwi ększanie dost ępu do zasobu dziedzictwa i ułatwienie jego odbioru społecznego. Za najwi ększe szanse dla ochrony zabytków Krajowy Program uznaje m.in.: rosn ącą wiedz ę i świadomo ść władz lokalnych o warto ści dziedzictwa kulturowego, uporz ądkowanie polityki planistycznej zgodnie z zało żeniami Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, wzrost roli inicjatyw lokalnych i organizacji pozarz ądowych w ochronie zabytków. Jako najwi ększe zagro żenia ochrony zabytków zostały natomiast okre ślone: niedostateczne zaanga żowanie społeczne w opiek ę nad zabytkami, niedostatecznie rozwini ęta edukacja na rzecz dziedzictwa kulturowego, presja inwestycyjna na tereny o walorach kulturowych i przyrodniczo-kulturowych, niewystarczaj ąca promocja działa ń na rzecz ochrony, konserwacji i rewaloryzacji zabytków, brak powszechnego zrozumienia potencjału społeczno-ekonomicznego dziedzictwa kulturowego.

10

4.1.2. Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004 – 2020

Obowi ązuj ący dokument jest nieaktualny w warstwie wykonawczej – przywołane dane i analizy pochodz ą z lat 2000, natomiast zawarte w strategii narz ędzia realizacji nie s ą zgodne z aktualnie obowi ązuj ącymi programami Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Jednocze śnie dokument wskazuje główne zjawiska, które determinuj ą kierunki rozwoju kultury w Polsce, s ą to mi ędzy innymi: − zwi ększone zainteresowanie turystyk ą kulturaln ą, − rosn ąca rola kultury jako czynnika zwi ększaj ącego atrakcyjno ść regionów w śród mieszka ńców i inwestorów, − rosn ąca rola kultury jako sektora gospodarki, − wiod ąca rola kultury jako źródła to żsamo ści.

Narodowa Strategia Rozwoju Kultury podkre śla wiod ącą rol ę regionów oraz społeczno ści lokalnych w jej wdra żaniu (w przeciwie ństwie do Krajowego Programu Ochrony Zabytków, który prezentuje stanowisko centralistyczne). Narodowa Strategia Rozwoju Kultury ma swoje bezpo średnie przeło żenie na Regionalne Programy Operacyjne oraz Program Rozwoju Obszarów Wiejskich, st ąd realizacja wskazanych przez ni ą celów jest mo żliwa równie ż dzi ęki tym narz ędziom finansowym funkcjonuj ącym na poziomie województw. Rol ą Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz jednostek samorz ądu terytorialnego pozostaje motywowanie społeczno ści do partycypacji w funkcjonowaniu sfery kultury (mi ędzy innymi poprzez wspólne kampanie promocyjne, powstawanie społecznych paneli eksperckich i ciał doradczych zwi ązanych z mo żliwo ści ą pozyskania dodatkowych funduszy na kultur ę w regionach). W dokumencie podkre ślono szczególn ą rol ę lokalnych instytucji kultury, przede wszystkim bibliotek (w tym bibliotek wiejskich), muzeów, galerii oraz domów i o środków kultury. W Strategii okre ślono równie ż 5 strategicznych obszarów kultury. Podstawowymi narz ędziami wdra żania strategii s ą Narodowe Programy Kultury – w tym NPK Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Narodowego. Główne cele rozwoju kultury okre ślone w Strategii s ą nast ępuj ące: zwi ększenie udziału kultury w PKB, radykalna poprawa podstawowej infrastruktury kultury i stanu zabytków, stworzenie markowych produktów turystyki kulturowej, wykształcenie wi ęzi pomi ędzy kultur ą, edukacj ą i nauk ą w kształtowaniu kapitału społecznego. Kierunki działa ń w odniesieniu do ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego są nast ępuj ące: − kompleksowa rewaloryzacja zabytków oraz obiektów poprzemysłowych i powojskowych oraz ich adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne rekreacyjne, a tak że inne cele społeczne, − zwi ększenie roli zabytków w rozwoju turystyki i przedsiębiorczo ści, − budowa i rozbudowa sieci informatycznych w celu promocji potencjału kulturowego regionów, − inwentaryzacja i digitalizacja zabytków dziedzictwa ruchomego i nieruchomego oraz jego promocja, − organizacja imprez o mi ędzynarodowym charakterze, tworzenie warunków dla rozwoju i ochrony dziedzictwa kultury ludowej, − zachowanie i ochrona krajobrazu kulturowego wsi, − rewitalizacja zdegradowanych obszarów miejskich. 11

Narodowa Strategia Rozwoju Kultury na lata 2004 – 2020 zawiera odniesienia do nieaktualnego ju ż Narodowego Programu Kultury „Ochrona Zabytków i Dziedzictwa Kulturowego na lata 2004–2013”.

4.2. Strategiczne cele polityki pa ństwa w zakresie rozwoju i ich relacje z ochron ą zabytków i opiek ą nad zabytkami

Dokumentami strategicznymi okre ślaj ącymi przyszłe kierunki rozwoju kraju, które zawieraj ą odniesienia do ochrony zabytków i opieki nad zabytkami s ą przede wszystkim Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030, Raport Polska 2030 oraz Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego 2020.

4.2.1. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 2030 (2011)

Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju (dalej: KPZK) odpowiada na wyzwania polityczne, gospodarcze (budowa konkurencyjno ści), środowiskowe (zachowanie bioró żnorodno ści), demograficzne, społeczne (budowa kapitału społecznego), kulturowe (zmiana wzorców zachowa ń) w rozwoju kraju. Aktualne wyzwania stoj ące przed planowaniem przestrzennym w Polsce wynikaj ą z przyspieszonego rozwoju i modernizacji. Główn ą tendencj ą rozwoju przestrzennego przy zało żeniach, że zaludnienie kraju w najbli ższych latach pozostanie stabilne, b ędzie koncentracja ludno ści w o środkach rozwijaj ących si ę i jednoczesny odpływ ludno ści z pewnych obszarów obejmuj ących zarówno niektóre tereny wiejskie, jak i małe ośrodki miejskie. Dokument wspiera jednocze śnie wzrost konkurencyjno ści regionów oraz spójno ści kraju, kład ąc nacisk na. polityk ę regionaln ą, jako ść kapitału ludzkiego i społecznego oraz dobrze zorganizowan ą przestrze ń lokaln ą, która zapewnia społeczno ściom lokalnym wysok ą jako ść życia. Dokument wymienia najwa żniejsze problemy polskiej przestrzeni – nale żą do nich mi ędzy innymi niski poziom rozwoju infrastruktury obszarów wiejskich oraz bezład przestrzenny, oba zjawiska obserwowane równie ż na terenie gminy Brusy. Dokument okre śla wizj ę rozwoju społeczno-gospodarczego Polski w roku 2030: Polska w roku 2030 to kraj o ugruntowanych warunkach trwałego i zrównowa żonego rozwoju, dobrze zagospodarowany, sprawnie zarz ądzany i bezpieczny (...) Cech ą Polski w 2030 roku jest spójno ść społeczno-gospodarcza i terytorialna. Silne regiony, których rozwój oparty jest na endogenicznym potencjale i przewagach konkurencyjnych, kreuj ą ogólnokrajowe impulsy rozwojowe, przyczyniaj ąc si ę do osi ągania celów ogólnych polityki regionalnej i przestrzennej . W odniesieniu do zasobów dziedzictwa kulturowego sformułowano rekomendacj ę, by zabytek i jego otoczenie traktowa ć w planach zagospodarowania przestrzennego jako cało ść . Autorzy dokumentu kład ą nacisk na rol ę ochrony zabytków w rozwoju kraju: Odziedziczone obiekty musz ą pełni ć funkcje u żytkowe współcze śnie nadane, zgodne z ich potencjałem i wymogami ochrony. W przeciwnym wypadku niszczej ą, gin ą, trac ą warto ść , nieodwracalnie zubo żaj ąc potencjał rozwojowy i obraz dziedzictwa narodowego. W perspektywie najbli ższych dwudziestu lat rola dziedzictwa kulturowego w procesach rozwoju b ędzie rosła – zwi ększanie si ę zamo żno ści społecze ństwa oraz przekształcenia o charakterze kulturowym b ędą powodowały wzrost znaczenia rozwojowego zarówno materialnych jak i niematerialnych składników dziedzictwa kulturowego. Ich lokalizacja i umiej ętno ść wykorzystania w procesach rozwoju b ędzie wpływała pozytywnie na tok koncentracji gospodarczej, ludno ściowej i rang ę kultury i turystyki . 12

W aktualnej KPZK pokre ślono, że dziedzictwo kulturowe i walory środowiska przyrodniczego stanowi ą o potencjale rozwojowym obszarów wiejskich, a wykorzystanie unikalnych zasobów krajobrazu kulturowego i budowanie specjalizacji terytorialnej sprzyja rozwojowi lokalnych rynków pracy . Dokument odnosi si ę równie ż do procesu odnowy wsi, rozumianego jako proces kształtowania warunków życia ludzi na obszarach wiejskich (…), równie ż oddziaływanie na standard życia, jego jako ść , źródła utrzymania mieszka ńców przy jednoczesnym zachowaniu to żsamo ści wsi wyra żaj ącej si ę warto ściami życia wiejskiego, wzmacnianiem i rozwojem dziedzictwa kulturowego i materialnego wsi. Animatorem i podmiotem procesu jest społeczno ść lokalna . Wizja rozwoju przestrzennego kraju obejmuje dobrze zachowany krajobraz kulturowy, skutecznie chroniony w ramach sprz ęż onych ze sob ą sieci parków kulturowych, parków krajobrazowych oraz pomników historii. Przestrzeganie zasady ładu przestrzennego pomogło natomiast zahamowa ć utrat ę tradycyjnych siedlisk i krajobrazów wiejskich, wyrastaj ących nie tylko z miejscowej przyrody, ale równie ż z lokalnej tradycji i kultury. Jednym z czynników rozwoju społeczno-gospodarczego stało si ę dziedzictwo kulturowe, w tym cenne krajobrazy kulturowe i zabytki. Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju okre śla procesy zagra żaj ące ładowi przestrzennemu jako wynikaj ące ze zmiany stylu życia Polaków i wymagaj ące interwencji zintegrowanego planowania przestrzennego. Koncepcja formułuje główne cele rozwoju przestrzeni kraju, w śród nich znajduj ą si ę cele odnosz ące si ę do ochrony dziedzictwa kultury materialnej i niematerialnej: Cel 2.: Szans ą dla rozwoju wielu obszarów wiejskich jest osi ąganie specjalizacji dzi ęki wykorzystaniu ich dziedzictwa kulturowego, zasobów przyrodniczych i krajobrazowych Cel 4. Kształtowanie struktur przestrzennych wspieraj ących osi ągni ęcie i utrzymanie wysokiej jako ści środowiska przyrodniczego i walorów krajobrazowych Polski; jeden z kierunków działa ń to zabezpieczenie mo żliwo ści dalszego rozwoju społeczno-gospodarczego w oparciu o zachowane w dobrym stanie zasoby naturalne, kulturowe i lokalne walory środowiska. Podkre ślono konieczno ść wprowadzenia gospodarowania krajobrazem zgodnie z zapisami Europejskiej Konwencji Krajobrazowej ratyfikowanej przez Polsk ę w 2004 roku. Aktualna KPZK korzysta z definicji krajobrazu jako zasobu gospodarczego przyczyniaj ącego si ę do wzrostu zatrudnienia, wpływaj ącego na jako ść życia codziennego, a zarazem na dziedzictwo kultury. KPZK podkre śla konieczno ść rozpoznania zasobów, wła ściwego gospodarowania nimi oraz edukacji, przy zachowaniu zasad zrównowa żonego rozwoju oraz ochronie panoram i widoków. Cel 6. Przywrócenie i utrwalenie ładu przestrzennego: jest to takie ukształtowanie przestrzeni, które tworzy harmonijn ą cało ść oraz uwzgl ędnia w uporz ądkowanych relacjach wszelkie uwarunkowania i wymagania funkcjonalne, społeczno-gospodarcze, środowiskowe, kulturowe oraz kompozycyjno-estetyczne. Ład przestrzenny pozwala okre śli ć sprawno ść procesów społeczno-gospodarczych oraz jako ść życia (np. społeczne, ekonomiczne i ekologiczne skutki rozpraszania zabudowy). Symptomami braku ładu przestrzennego w Polsce s ą m.in. degradacja krajobrazów kulturowych, rozpraszanie zabudowy wiejskiej i brak koordynacji zabudowy terenów wzdłu ż głównych dróg, niska jako ść przestrzeni publicznej, chaos w formach zabudowy i architekturze zespołów urbanistycznych. Najwa żniejszy problem planowania przestrzennego to brak skuteczno ści działa ń planistycznych – niedobór miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego, niski poziom świadomo ści społecznej, pozorna partycypacja społeczna w procesach planistycznych. Poprawa skuteczno ści planowania przestrzennego zale żeć b ędzie od prowadzenia edukacji obywatelskiej, rozwoju partycypacji społecznej, rozwijania narz ędzi 13

ekonomicznych, które b ędą stanowi ć zach ętę do realizowania zasad ładu przestrzennego.

4.2.2. Raport Polska 2030 (2009)

Raport Polska 2030 zawiera rekomendacje działa ń koniecznych do osi ągni ęcia wzrostu kapitału społecznego. Obejmuj ą one m.in. nast ępuj ące działania powi ązane z ochron ą dziedzictwa kultury: − wspieranie kształtowania przestrzeni publicznej za po średnictwem odpowiednich planów zagospodarowania przestrzennego maj ących na uwadze tworzenie wspólnej, przyjaznej przestrzeni, − opracowanie kompleksowej strategii rozwoju kultury traktuj ącej kultur ę jako wa żny zasób rozwojowy (nie jako autonomiczn ą sfer ę o minimalnym znaczeniu gospodarczym), − zagwarantowanie dost ępno ści dziedzictwa kulturowego jako wa żnego elementu wspólnej to żsamo ści oraz cennego zasobu kreatywnego (cel: cyfryzacja całego narodowego dziedzictwa kulturowego), − wykorzystanie potencjału kulturowego jako czynnika rozwoju regionów i metropolii (czynnik wzrostu, przyci ąganie inwestycji, podniesienie jako ści życia i atrakcyjno ści turystycznej). Jednym z celów strategicznych sformułowanych w raporcie jest zwi ększenie udziału sektora kultury w PKB i maksymalne zwi ększenie dost ępu do zasobów dziedzictwa kulturowego dzi ęki ich digitalizacji i udost ępnieniu.

4.2.3. Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego 2020 (2013)

Strategia Rozwoju Kapitału Społecznego 2020 (dalej: SRKS) została przyj ęta uchwał ą Rady Ministrów w 2013 roku, w cz ęś ci dotycz ącej kultury jej wdra żanie nale ży do Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Strategia odpowiada na wyzwania rozwoju zidentyfikowane w ramach Długookresowej Strategii Rozwoju Kraju, wdra ża kierunki działa ń, które maj ą na celu wzrost społecznego kapitału rozwoju, w tym jeden odnosz ący si ę równie ż do zasobów dziedzictwa kultury: zwi ększenie obecno ści kultury w życiu codziennym ludzi przez stałe zwi ększanie dost ępno ści zasobów kultury i kształcenie nawyków kulturowych . Dwa spo śród pozostałych kierunków działa ń mog ą dotyczy ć wł ączania społeczno ści lokalnych w ochron ę i opiek ę nad zabytkami – są to: promowanie działa ń szkół i innych podmiotów w zakresie realizacji projektów społecznych oraz promocja partycypacji społecznej i obywatelskiej .

Strategia wymienia konkretne działania, które maj ą przyczyni ć si ę do realizacji jej poszczególnych celów. Cel szczegółowy 4. Rozwój i efektywne wykorzystanie potencjału kulturowego i kreatywnego Priorytet 4.1: Wzmocnienie roli kultury w budowaniu spójno ści społecznej Wybrane działania: 4.1.1: Tworzenie warunków wzmacniania to żsamo ści i uczestnictwa w kulturze na poziomie lokalnym, regionalnym i krajowym 4.1.2: Ochrona dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego oraz krajobrazu Dokument podkre śla rol ę pa ństwa we wzmacnianiu i promowaniu partycypacji społecznej w procesie ochrony zabytków i opieki nad nimi (potrzebna współpraca mi ędzysektorowa oraz wła ściwe wykorzystanie potencjału organizacji pozarz ądowych, 14

promowanie udziału w ochronie dziedzictwa osób prywatnych i przedsi ębiorstw) , jak równie ż rol ę obiektów zabytkowych i ich otoczenia w ochronie krajobrazu kulturowego, konieczno ść zintegrowanego podej ścia ł ącz ącego ochron ę zasobów kulturowych z ochron ą środowiska przyrodniczego (zapewnia je odpowiednio prowadzone planowanie przestrzenne). Strategia podkre śla równie ż konieczno ść reformy systemu ochrony zabytków w Polsce oraz potrzeb ę uzupełniaj ącej edukacji urz ędników w zakresie wykorzystania zasobów dziedzictwa kulturowego do rozwoju na poziomie regionalnym i lokalnym.

4.3. Strategiczne cele polityki województwa pomorskiego i powiatu chojnickiego w zakresie ochrony zabytków i opieki nad zabytkami

Dokumentami, które reguluj ą priorytety i kierunki ochrony zabytków na poziomie regionalnym oraz powiatowym s ą odpowiednio Program Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2011 – 2014 oraz Program Opieki nad Zabytkami dla Powiatu Chojnickiego na lata 2014 – 2018.

4.3.1. Program Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2011 – 2014 (2011)

W Programie podkre ślono, że prowadzenie działa ń ochronnych wymaga przede wszystkim dobrego rozpoznania zasobów – stanu zachowania zabytków, struktury ich własno ści. Zawarte w programie analizy maj ą na celu okre ślenie działa ń w zakresie ochrony zabytków oraz w zakresie wykorzystania potencjału dziedzictwa kultury do rozwoju regionu. Program zawiera dane na temat dziedzictwa kulturowego regionu w przekroju powiatowym. W skali województwa powiat chojnicki charakteryzuje si ę niewielk ą liczb ą zabytków wpisanych do wojewódzkiego rejestru: na terenie powiatu znajduje si ę jedynie 2,5% zabytków nieruchomych wpisanych do rejestru zabytków województwa pomorskiego, 1,4% zabytków ruchomych oraz 0,5% zabytków archeologicznych (stan na 2010 rok). Program wymienia planowane do utworzenia na terenie województwa pomorskiego parki kulturowe , w śród nich dwa cenne fragmenty krajobrazu kulturowego z terenu gminy Brusy: - Le śno : najwi ększe w Polsce cmentarzysko kurhanowe z kr ęgami kamiennymi kultury wielbarskiej, - Zespół Osiedle ńczy: Przymuszewo – Wysoka Zaborska – Windorp – Parzyn . Spo śród najcenniejszych zabytków województwa pomorskiego wymienionych w Programie na obszarze gminy Brusy znajduj ą si ę nast ępuj ące obiekty: - zabytek o randze europejskiej: rezerwat archeologiczny Kr ęgi Kamienne w Le śnie (znajduje si ę na „Szlaku W ędrówki Gotów”, który mo że by ć rozwini ęty w ramach tworzenia produktów turystycznych w skali regionalnej), - zabytki o randze krajowej: regionalne budownictwo wiejskie, układy ruralistyczne, układ urbanistyczny Brus, - zabytek o randze wojewódzkiej: ko ściół w Brusach (jeden z wyró żnionych ko ściołów neostylowych).

Cel strategiczny opieki nad zabytkami województwa pomorskiego jest nast ępuj ący: Wzmocnienie poziomu ochrony i opieki nad dziedzictwem kulturowym województwa pomorskiego słu żą ce zachowaniu zabytków, budowaniu to żsamo ści regionalnej oraz promocji 15

turystycznej regionu.

Realizacji celu strategicznego słu żyć b ędą 3 priorytety i sprecyzowane w ich obr ębie działania:

Priorytet 1: Zachowanie dziedzictwa kulturowego miast i wsi Kierunki działa ń istotnych dla ochrony dziedzictwa kultury gminy Brusy: 1. Zachowanie dziedzictwa kulturowego miast i wsi regionu słu żą ce budowaniu to żsamo ści mieszka ńców oraz promocji turystycznej 2. Ochrona charakterystycznych elementów krajobrazu kulturowego, w tym zachowanie wyró żniaj ących si ę krajobrazowo terenów z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej 3. Zachowanie krajobrazu kulturowego wsi pomorskiej 4. Ożywienie obszarów zabytkowych zespołów ruralistycznych oraz urbanistycznych 5. Zachowanie dziedzictwa architektury obronnej oraz przemysłu i techniki 6. Poprawa stanu ochrony i opieki nad zbiorami muzealnymi i archiwalnymi 7. Trwałe zachowanie i bezpiecze ństwo obiektów zabytkowych 8. Ekspozycja najcenniejszych zabytków dziedzictwa kulturowego miast i wsi.

Wsparcie udzielane b ędzie nast ępuj ącym typom działa ń: 1. Działania uwzgl ędniaj ące w szczególno ści konserwacj ę, renowacj ę, rewaloryzacj ę, popraw ę stanu zachowania obiektów sakralnych, obiektów mieszkalnych miast i wsi, obiektów użyteczno ści publicznej, architektury drewnianej, obiektów budownictwa obronnego, obiektów przemysłu i techniki, obiektów gospodarczych, parków, ogrodów, zieleni komponowanej 2. Rewitalizacja zabytkowych zespołów ruralistycznych i urbanistycznych 3. Rewitalizacja zespołów zabytkowej zieleni i małej architektury 4. Rewaloryzacja, adaptacja na cele kulturalne, edukacyjne, turystyczne obszarów i obiektów poprzemysłowych i powojskowych, pokolejowych 5. Konserwacja i rewaloryzacja zabytków nieruchomych i ruchomych (w tym archeologicznych) 6. Monta ż w obiektach zabytkowych niezb ędnych urz ądze ń technicznych, instalacji dla zapewnienia wła ściwych warunków przechowywania i eksponowania zabytków ruchomych, muzealiów oraz trwałego zachowania i u żytkowania tych budowli 7. Zabezpieczenie obiektów zabytkowych przed po żarem, zniszczeniem i kradzie żą (monta ż instalacji przeciwpo żarowej i alarmowej, zabezpiecze ń przeciw włamaniom, znakowanie i ewidencjonowanie zabytków ruchomych itp.) 8. Iluminacja najcenniejszych zabytków dziedzictwa kulturowego miast i wsi.

Priorytet 2: Zachowanie kulturowego dziedzictwa morskiego i rzecznego Kierunki działa ń istotnych dla ochrony dziedzictwa kultury gminy Brusy: 1. Zachowanie dziedzictwa morskiego i rzecznego słu żą ce budowaniu tożsamo ści mieszka ńców oraz promocji turystycznej 2. Ochrona krajobrazu kulturowego strefy przybrze żnej 3. Zachowanie i ochrona charakterystycznych obiektów hydrotechnicznych, zwi ązanych z zagospodarowaniem wód śródl ądowych regionu

16

Wsparcie udzielane b ędzie nast ępuj ącym typom działa ń: Działania uwzgl ędniaj ące w szczególno ści konserwacj ę, renowacj ę, rewaloryzacj ę, popraw ę stanu zachowania urz ądze ń hydrotechnicznych (cennym obiektem hydrotechnicznym na terenie gminy Brusy jest system nawadniaj ący znajduj ący si ę w dolinie rzeki Kulawy).

Priorytet 3: Badanie, dokumentacja i promocja dziedzictwa kulturowego. Kierunki działa ń istotnych dla ochrony dziedzictwa kultury gminy Brusy: 1. Specjalistyczne rozpoznanie badawcze poszczególnych obiektów, zespołów oraz obszarów zabytkowych zwi ązane z przygotowywanym lub realizowanym procesem inwestycyjnym 2. Rozpoznanie zasobów i specyfiki regionalnego dziedzictwa kulturowego 3. Promowanie tradycyjnych form i cech regionalnej architektury (w zakresie bryły, detalu architektonicznego, materiału, kolorystyki, rozwi ąza ń konstrukcyjnych) 4. Edukacja i popularyzacja wiedzy o regionalnym dziedzictwie kulturowym 5. Promocja regionalnego dziedzictwa kulturowego słu żą ca kreacji produktów turystyki kulturowej 6. Szeroki dost ęp do informacji o dorobku kultury regionalnej.

Wsparcie udzielane b ędzie nast ępuj ącym typom działa ń: 1. Specjalistyczne opracowania badawczo-dokumentacyjne obiektów, zespołów oraz obszarów zabytkowych zwi ązane z przygotowywanym lub realizowanym procesem inwestycyjnym obejmuj ące: ekspertyzy techniczne i konserwatorskie, badania konserwatorskie i architektoniczne, programy prac konserwatorskich i restauratorskich, dokumentacje projektowe, inwentaryzacje architektoniczno-konserwatorskie 2. Współpraca z instytucjami kultury w zakresie rozpoznania regionalnego dziedzictwa kulturowego oraz wymiany informacji o jego zasobach 3. Rozpoznanie i promocja najcenniejszych zabytków, w szczególno ści obejmuj ąca charakterystyczne zabytki świadcz ące o odr ębno ści i specyfice regionu: dziedzictwa morskiego i rzecznego, dziedzictwa budownictwa ceglanego (przede wszystkim najstarsze ko ścioły i zało żenia klasztorne, zamki krzy żackie) i drewnianego (przede wszystkim dziedzictwo kulturowe Ziemi Słupskiej, Żuław, Kaszub i Kociewia) 4. Wspieranie działa ń edukacyjnych i promocyjnych oraz popularyzuj ących wiedz ę o dziedzictwie kulturowym województwa pomorskiego – w szczególno ści: przygotowanie i organizacja konferencji naukowych, publikacje ksi ąż kowe i foldery, organizacja konkursów, popularyzacja dobrych realizacji konserwatorskich i budowlanych przy zabytkach, popularyzacja dobrych praktyk projektowych przy zabytkach, a tak że zagospodarowania obszarów oraz terenów cennych kulturowo, przyrodniczo i krajobrazowo, udost ępnianie w Internecie baz danych o zabytkach 5. Wspieranie tworzenia oraz promocji produktów markowych i turystycznych województwa opartych na zasobach dziedzictwa kulturowego i krajobrazowego, w tym działa ń polegaj ących na oznakowaniu cennych i ciekawych zabytków umo żliwiaj ące ich lokalizacj ę w terenie i identyfikacj ę (tablice, oznakowania szlaków, mapy w terenie, szlaki tematyczne) 6. Uczestniczenie w wojewódzkich, krajowych i europejskich programach ochrony zabytków oraz tworzenie własnych tematycznych programów ochrony zabytków 7. Upowszechnianie informacji o mo żliwo ściach pozyskiwania środków finansowych na prowadzenie prac przy zabytkach 17

8. Rozbudowa warstwy dziedzictwa kulturowego w ramach Systemu Informacji Przestrzennej.

4.3.2. Program Opieki nad Zabytkami dla Powiatu Chojnickiego na lata 2014 – 2018 (2014)

Program ten jest spójny z Programem Opieki nad Zabytkami Województwa Pomorskiego na lata 2011 – 2014. Dokument zawiera analiz ę mocnych i słabych stron oraz szans i zagro żeń, które odnosz ą si ę do zabytków znajduj ących si ę na terenie powiatu chojnickiego. Dokument w śród mocnych stron, które odnosz ą si ę do zabytków z obszaru gminy Brusy, wymienia wybitne walory krajobrazowe (poło żenie w śród Borów Tucholskich, jeziora, górny bieg Brdy). Słab ą stron ę stanowi zbyt mała wiedza o walorach przyrodniczych i kulturowych powiatu w śród potencjalnych turystów. Szanse dla ochrony zabytków w powiecie s ą nast ępuj ące: wykorzystanie zasobów dziedzictwa kulturowego dla rozwoju turystyki, zwi ększenie wiedzy o walorach powiatu w śród potencjalnych turystów, promowanie tworzenia gospodarstw agroturystycznych, kontynuowanie działa ń na rzecz wł ączenia dziedzictwa kulturowego w budowanie to żsamo ści społeczno ści lokalnej oraz rozwój turystyki wodnej. Zagro żenia stanowi ą: potencjalna gro źba utraty cz ęś ci obiektów zabytkowych zagro żonych dewastacj ą i popadni ęciem w ruin ę oraz tendencja do modernizacji obiektów zabytkowych bez liczenia si ę z warto ści ą oryginalnej substancji zabytkowej.

Cele i priorytety Programu Opieki nad Zabytkami dla Powiatu Chojnickiego s ą nast ępuj ące:

Priorytet 1. Zahamowanie procesów degradacji zabytków i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania Cel strategiczny 1. Wykorzystanie środków prawnych i organizacyjnych dla zabezpieczenia obiektów zabytkowych Cel strategiczny 2. Dbało ść o stan zachowania zabytków b ędących własno ści ą powiatu Cel strategiczny 3. Wspieranie inicjatyw sprzyjaj ących wzrostowi środków finansowych przeznaczonych na opiek ę nad zabytkami

Priorytet 2. Wzmacnianie to żsamo ści kulturowej oraz upowszechnianie wiedzy o dziedzictwie kulturowym i walorach turystycznych powiatu Cel strategiczny 4. Wł ączenie społeczno ści lokalnej w działania na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego Cel strategiczny 5. Wyeksponowanie oraz promowanie dziedzictwa kulturowego powiatu

4.4. Strategiczne cele polityki województwa pomorskiego i powiatu chojnickiego w zakresie rozwoju i ich relacje z ochron ą zabytków i opiek ą nad zabytkami

Obowi ązuj ące dokumenty strategiczne, w których zawarto wizj ę oraz cele i kierunki rozwoju województwa pomorskiego oraz powiatu chojnickiego i gminy Brusy to: Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Pomorskiego, Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2020, Regionalny Program Operacyjny Województwa Pomorskiego na lata 2014 – 2020, Regionalne Programy Strategiczne – w tym Regionalny Program Strategiczny w zakresie rozwoju gospodarczego Pomorski Port Kreatywno ści, Regionalny Program Strategiczny w zakresie aktywno ści zawodowej i społecznej Aktywni Pomorzanie i Regionalny Program Strategiczny 18

w zakresie atrakcyjno ści kulturalnej i turystycznej Pomorska Podró ż, a tak że Strategia Rozwoju Gospodarczego Ziemi Ko ściersko – Zaborskiej, Strategia Ekorozwoju Powiatu Chojnickiego, nieaktualne Studium Uwarunkowa ń i Kierunków Zagospodarowania Przestrzennego Gminy Brusy, Strategia Ekorozwoju Miasta i Gminy Brusy oraz Strategia Rozwi ązywania Problemów Społecznych Gminy Brusy na lata 2008 – 2013.

4.4.1. Plan Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Pomorskiego (2009)

Dokument ten w odniesieniu do dziedzictwa kultury regionu nie formułuje osobnych kierunków działa ń (priorytetami s ą konkurencyjno ść , spójno ść i dost ępno ść regionu). Zasoby dziedzictwa kultury traktowane s ą w tym opracowaniu jako czynnik decyduj ący o rozwoju gospodarczym i budowaniu kapitału społecznego. Jednocze śnie czynniki kulturowe i krajobrazowe (ochrona zasobów i ograniczenia dla inwestycji, które z niej wynikaj ą) zostały okre ślone jako jedna z grup barier rozwoju społeczno – gospodarczego województwa (s. 126). Pomimo takiego podej ścia, do unikatowych zasobów dziedzictwa kulturowego regionu, stanowi ących podstawy rozwoju turystyki krajoznawczej i kulturowej autorzy tego dokumentu zaliczyli specyficzne dziedzictwo archeologiczne pradziejowe i wczesno średniowieczne – mi ędzy innymi cmentarzyska kurhanowe w Le śnie (gm. Brusy) i kamienne kr ęgi w Odrach (gm. Czersk) i w W ęsiorach (gm. Sul ęczyno). Cmentarzysko w Le śnie zostało zaliczone do zabytków archeologicznych regionu, które maj ą rang ę europejsk ą. Jako elementy o du żym znaczeniu dla rozwoju turystyki (w tym jej aktywnych form) okre ślono szlak wodny Brdy, sie ć szlaków rowerowych i pieszych, k ąpieliska oraz baz ę kwater agroturystycznych. Wśród problemów przestrzennych regionu autorzy dokumentu wymieniaj ą degradacj ę fizjonomii i estetyki krajobrazu, negatywne zmiany środowiska kulturowego dokonuj ące si ę pod wpływem rozwijaj ącej si ę gospodarki, degradacj ę obiektów zabytkowych wynikaj ącą mi ędzy innymi z niedostatecznej ilo ści środków finansowych, niski poziom zrozumienia i poszanowania dla historycznych wzorców kształtowania przestrzeni, zanik rzemiosł zwi ązanych z tradycyjnymi dla regionu sposobami budowy. W krajobrazie wiejskim szczególnie dotkliwe jest niedocenianie warto ści budownictwa regionalnego oraz zmiany pierwotnej struktury agrarnej i chaos przestrzenny. Wśród działa ń kluczowych dla rozwoju Pomorza wymieniono tworzenie warunków dla budowania społecze ństwa otwartego, aktywnego i ucz ącego si ę, przezwyci ęż anie marginalizacji obszarów wiejskich oraz popraw ę atrakcyjno ści regionu, m.in. turystycznej i inwestycyjnej. Autorzy dokumentu zwracaj ą uwag ę na fakt, że zabytki decyduj ą o to żsamo ści regionu, i że ze wzgl ędu na swoje walory historyczne i artystyczne s ą one cz ęsto uznawane za obiekty presti żowe. Miejsca historyczne posiadaj ą szczególny potencjał dla rozwoju województwa , np. zabytkowe obiekty przemysłowe i gospodarcze mogą uzyska ć funkcj ę kulturow ą lub turystyczn ą (hotele, sale bankietowe), zabytkowe układy ruralistyczne mog ą sta ć si ę obszarami rozwoju agroturystyki, sylwetki zabytkowych ko ściołów s ą charakterystycznym elementem widoków i panoram.

19

4.4.2. Strategia Rozwoju Województwa Pomorskiego 2020 (2012)

Pomorskie charakteryzuje si ę unikalnym środowiskiem przyrodniczym i bogactwem krajobrazów kulturowych (dziedzictwo Kaszub, Kociewia, Żuław, Powi śla i innych), tradycji morskich i historycznych. Strategia uznaje walory przyrodniczo-krajobrazowe, unikatowe dziedzictwo kulturowe oraz ró żnorodno ść kulturow ą za mocne strony regionu oraz podkre śla znaczenie dziedzictwa jako czynnika rozwoju, mog ącego przyczyni ć si ę do aktywizacji gospodarczej, tworzenia nowych miejsc pracy, tworzenia pozytywnego wizerunku regionu. Szanse na rozwój regionu autorzy strategii upatruj ą m.in. w rozwoju gospodarki opartej na wiedzy oraz na wzro ście aktywno ści mieszka ńców regionu. Województwo pomorskie wyró żnia si ę w śród innych województw wysokim poziomem i jako ści ą życia mieszka ńców. Dodatkowo region prezentuje bogat ą ofert ę turystyczn ą i daje du że mo żliwo ści uczestniczenia w wydarzeniach kulturalnych. Problemem jest niedostateczna spójno ść promocji oraz kompleksowo ść produktów turystycznych. Strategia przedstawia wizj ę regionu w roku 2020, b ędzie to wówczas region cechuj ący si ę m.in.: − aktywnymi mieszka ńcami umacniaj ącymi to żsamo ść regionaln ą w oparciu o bogate i ró żnorodne dziedzictwo, − atrakcyjn ą przestrzeni ą, tworz ącą trwałe podstawy rozwoju poprzez m.in. racjonalne wykorzystanie zasobów i walorów przyrodniczych, kulturowych i krajobrazowych, a tak że poprzez ograniczanie i efektywne rozwi ązywanie konfliktów przestrzennych oraz tworzenie wysokiej jako ści przestrzeni. Jedn ą z zasad realizacji strategii jest zasada racjonalnego gospodarowania przestrzeni ą – gospodarowanie z uwzgl ędnieniem wymogów ładu przestrzennego, powstrzymywanie presji inwestycyjnej na tereny cenne pod wzgl ędem przyrodniczym i krajobrazowym. Kolejn ą jest zasada promowania postaw obywatelskich – realizacja sprzyja ć b ędzie tworzeniu warunków dla wysokiej aktywno ści mieszka ńców. Niektóre z wyzwa ń strategicznych obecnych w regionie: − kapitał społeczny i to żsamo ść regionalna – budowanie regionalnej wspólnoty obywatelskiej ma by ć oparte m.in. na wielokulturowym dziedzictwie, − zarz ądzanie przestrzeni ą – polegaj ące m.in. na zmniejszeniu presji na środowisko i optymalnym wykorzystaniu potencjałów: przyrodniczego, krajobrazowego, kulturowego, gospodarczego. Strategia wskazuje 3 cele strategiczne: nowoczesna gospodarka (w tym: unikatowa oferta turystyczna i kulturalna), aktywni mieszka ńcy (w tym: wysoki poziom kapitału społecznego) i atrakcyjna przestrze ń. Stworzenie unikatowej oferty turystycznej i kulturalnej zakłada m.in. rozwój sieciowych i kompleksowych produktów turystycznych, równie ż dzi ęki współpracy mi ędzysektorowej pomi ędzy jednostkami samorz ądu terytorialnego, organizacjami turystycznymi, instytucjami kultury, konserwatorami zabytków i Narodowym Instytutem Dziedzictwa. Jako obszary współpracy ponadregionalnej i mi ędzynarodowej w tym zakresie strategia wskazuje m.in. szlak kulturowy budowli hydrotechnicznych, Rezerwat Biosfery Bory Tucholskie, Europejsk ą Sie ć Regionalnego Dziedzictwa Kulinarnego, mi ędzynarodowe i mi ędzyregionalne trasy rowerowe. Zapewnienie wysokiego poziomu kapitału społecznego zakłada natomiast wzmocnienie regionalnej wspólnoty kulturowej i obywatelskiej oraz wł ączenie szerokiego grona partnerów w realizacj ę polityki rozwoju regionu.

20

4.4.3. Regionalny Program Operacyjny Województwa Pomorskiego na lata 2014 – 2020 (2015)

Program formułuje priorytety oraz cele działa ń odnosz ące si ę do ró żnorodnych sfer rozwoju regionu. Priorytet inwestycyjny 6c: Ochrona, promocja i rozwój dziedzictwa kulturalnego i naturalnego formułuje nast ępuj ący cel szczegółowy: zwi ększenie atrakcyjno ści turystycznej miejsc o szczególnych walorach kulturowych i przyrodniczych . W ramach programu wsparcie finansowe uzyskaj ą przedsi ęwzi ęcia takie, jak: − ratowanie, przywracanie warto ści i ochrona charakterystycznych zabytków lub ich zespołów wraz z otaczaj ącym krajobrazem (prace rehabilitacyjne, modernizacje wraz z nadaniem nowych funkcji, tworzenie parków kulturowych), − działania podnosz ące jako ść przestrzeni publicznej (podnoszenie estetyki miejsc i podkre ślanie ich walorów kulturowych w ramach układów urbanistycznych i ruralistycznych wpisanych do rejestru zabytków), − projekty umo żliwiaj ące bezpieczn ą eksploatacj ę zasobów materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego regionu (dokumentowanie, inwentaryzacje, popularyzacja i udost ępnianie zasobów kultury), − działania słu żą ce podniesieniu atrakcyjno ści walorów dziedzictwa naturalnego (rozwój infrastruktury turystycznej, w tym infrastruktury żeglarskiej, szlaków rowerowych i kajakowych oraz tras turystycznych o charakterze regionalnym i ponadregionalnym – sieciowe produkty turystyczne). Wszystkie projekty realizowane w ramach tego priorytetu powinny przyczynia ć si ę do poprawy jako ści przestrzeni, powinny równie ż by ć zgodne z ustaleniami Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Pomorskiego.

4.4.4. Regionalne Programy Strategiczne (2013)

Regionalny Program Strategiczny w zakresie rozwoju gospodarczego Pomorski Port Kreatywno ści

Głównym celem tego programu strategicznego jest unowocze śnienie gospodarki regionu przy zrównowa żonym wykorzystaniu specyficznych cech jego potencjału gospodarczego, społecznego i kulturowego. Znaczenie dziedzictwa kultury dla rozwoju gospodarczego regionu jest nast ępuj ące: Pomorskie nale ży gospodarczo, historycznie i kulturowo do Regionu Morza Bałtyckiego, zaliczanego do najbardziej konkurencyjnych gospodarek na świecie. W regionie wyst ępuje znacz ący potencjał kapitału społecznego, silne poczucie to żsamo ści w śród społeczno ści lokalnych, świadomo ść korzy ści wynikaj ących ze współpracy.

Regionalny Program Strategiczny w zakresie aktywno ści zawodowej i społecznej Aktywni Pomorzanie

W RPS Aktywni Pomorzanie du żą wag ę przywi ązano do zagadnie ń zwi ązanych z materialnym i niematerialnym dziedzictwem kulturowym oraz wpływem dziedzictwa na rozwój kapitału społecznego. I tak, do mocnych stron województwa zaliczone zostały: ró żnorodno ść kulturowa i du że nasycenie miejscami i obiektami dziedzictwa kulturowego i historycznego, a tak że 21

zró żnicowana oferta kulturalna, do słabych stron natomiast: niska świadomo ść i aktywno ść obywatelska oraz społeczna, niewystarczaj ąca oferta edukacji kulturalnej, niewykorzystane mo żliwo ści szkół w zakresie postaw partycypacyjnych, świadomego uczestnictwa w kulturze i życiu społecznym. Szans ę na rozwój regionu upatruje si ę mi ędzy innymi we wzro ście świadomo ści i wiedzy dotycz ących warto ści regionalnego dziedzictwa kulturowego i mo żliwo ści wykorzystania jego zasobów , natomiast zjawiskiem zagra żaj ącym wła ściwemu rozwojowi Pomorza jest niewielkie zaanga żowanie społeczno ści lokalnych w kwestie zwi ązane z zarz ądzaniem przestrzeni ą publiczn ą. Autorzy dokumentu zwracaj ą uwag ę na niski poziom aktywno ści społecznej mieszka ńców regionu, ich ograniczony udział w wolontariacie. Jednocze śnie na wysokim poziomie znajduje si ę popularyzacja dziedzictwa niematerialnego niektórych regionów kulturowych, mi ędzy innymi Kaszub (imprezy kulturalne, nauczanie j ęzyka kaszubskiego). W dokumencie wiele miejsca po świ ęcono przestrzeniom publicznym. Sformułowano nast ępuj ącą diagnoz ę: w o środkach historycznych przestrze ń publiczna jest niejednokrotnie zaniedbana lub poddawana rewitalizacji bez wcze śniejszych konsultacji z lokaln ą społeczno ści ą – w efekcie obu zjawisk mieszka ńcy nie uto żsamiaj ą si ę z przestrzeni ą publiczn ą. Dostrze żono działalno ść nielicznych organizacji pozarz ądowych, których celem jest zwi ększenie udziału społecznego w podejmowaniu decyzji o kształcie przestrzeni publicznych, cz ęść tych działa ń wspierana jest przez jednostki samorz ądu terytorialnego. Dokument zawiera cele i kierunki działa ń, które nale ży zrealizowa ć, by osi ągn ąć zamierzony stopie ń rozwoju województwa. Cel operacyjny Wysoki poziom kapitału społecznego obejmuje takie kierunki działa ń, jak: 1) systemowe wzmacnianie potencjału organizacji pozarz ądowych, 2) podnoszenie poziomu to żsamo ści regionalnej i lokalnej oraz integracja społeczno ści lokalnych, 3) aktywne uczestnictwo w kulturze, sporcie i rekreacji, 4) kompleksowa rewitalizacja i rozwój przestrzeni publicznych. Realizacja tego celu b ędzie mo żliwa mi ędzy innymi dzi ęki programom edukacyjnym słu żą cym budowaniu to żsamo ści regionalnej i lokalnej, wspieraniu inicjatyw społeczno ści lokalnych oraz rozwojowi konsultacji społecznych, rozwojowi społecznych funkcji bibliotek. Promowane b ędą inicjatywy realizowane w partnerstwie oraz przy udziale społecznym, a tak że przedsi ęwzi ęcia promuj ące ide ę aktywnego udziału w kulturze i życiu społecznym i oparte na dziedzictwie historycznym i kulturowym regionu. Wspieraniu rozwoju i rewitalizacji przestrzeni publicznych słu żą działania: 2.3.1. Miasto przyjazne dla mieszka ńców – obejmuje ono mi ędzy innymi działania zwi ązane z ochron ą zabytków, w tym prace konserwatorskie i restauratorskie; 2.3.2. Przestrze ń przyjazna dla mieszka ńców – obejmuje mi ędzy innym budow ę i modernizacj ę infrastruktury społecznej i elementów zagospodarowania przestrzeni.

Regionalny Program Strategiczny w zakresie atrakcyjno ści kulturalnej i turystycznej Pomorska Podró ż

Kierunki działania: 1) Rozwój sieciowych i kompleksowych produktów turystycznych, 2) Stworzenie rozpoznawalnej, wysokiej jako ści oferty kulturalnej. Zły stan du żej cz ęś ci zasobów dziedzictwa kulturalnego regionu nie pozwala na odpowiednie ich wykorzystanie do celów turystycznych. Autorzy programu zauwa żaj ą problemy: − niewystarczaj ącej ochrony cennego pod wzgl ędem historycznym i artystycznym wyposa żenia 22

ko ściołów, − niewystarczaj ącej ochrony budownictwa drewnianego niektórych regionów, w tym Kaszub, − niewystarczaj ącej ochrony obiektów poprzemysłowych oraz obiektów dziedzictwa techniki, − brak współpracy pomi ędzy jednostkami samorz ądu terytorialnego a bran żą turystyczn ą, − brak sieciowych, kompleksowych produktów turystycznych. Do rozwoju regionu mo że przyczyni ć si ę budowanie jego wizerunku w oparciu o dziedzictwo kultury – tradycyjne wzornictwo powinno by ć szerzej wykorzystywane w przemy śle i wzornictwie (etno-design), zagospodarowaniu przestrzeni publicznych, architekturze i budownictwie. Konieczne jest wykorzystanie technologii informatycznych w promocji turystycznej (dobrym przykładem jest portal pomorskie.travel – je żeli chodzi o atrakcje turystyczne z gminy Brusy znajduje si ę tu jedynie informacja o Chacie Kaszubskiej z miejscowo ści Brusy- Jaglie oraz o Zaborskim Parku Krajobrazowym i Szlaku Kajakowym Brdy). Region posiada doskonałe warunki do rozwoju turystyki aktywnej (potencjał dla rozwoju mi ędzyregionalnych szlaków rowerowych i szlaków wodnych). Wyzwania, jakie formułuje strategia rozwoju województwa w obszarze kultury i turystyki s ą nast ępuj ące: − zachowanie dziedzictwa kulturowego i naturalnego, − całoroczna, sieciowa i kompleksowa oferta turystyczna i kulturalna, − wizerunek regionu (to żsamo ść kulturowa i jako ść usług turystycznych). Cel szczegółowy 1. Zachowanie i turystyczne wykorzystanie potencjału dziedzictwa kulturowego i naturalnego Priorytet 1.1. Opieka i ochrona dziedzictwa kulturowego W ramach priorytetu przewiduje si ę wzmocnienie systemowego wsparcia dla działa ń konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych oraz kompleksowych renowacji obiektów zabytkowych. Celem działa ń ma by ć poprawa stanu zachowania i trwałe zachowanie zabytków, zwi ększenie dost ępno ści zabytków dla mieszka ńców, turystów, inwestorów. Działania obejm ą ratowanie i ochron ę zało żeń parkowych, cennych układów urbanistycznych i ruralistycznych, tworzenie parków kulturowych, kompleksow ą rewitalizacj ę obiektów zabytkowych i ich zespołów. Cel szczegółowy 2. Całoroczna, sieciowa, kompleksowa oferta, wzmacniaj ąca wizerunek regionu Priorytet 2.1. Nowoczesne rozwi ązania infrastrukturalne i przestrzenne W ramach priorytetu realizowane b ędą inwestycje w infrastruktur ę, których celem b ędzie poprawa dost ępno ści turystycznej regionu oraz rozwój turystyki aktywnej (atrakcyjne i funkcjonalne zagospodarowanie ogólnodost ępnej przestrzeni miejskiej, terenów pozamiejskich, tras turystycznych o charakterze regionalnym i ponadregionalnym). Działania obejm ą w szczególno ści obszary do tej pory mniej rozwini ęte pod wzgl ędem zagospodarowania turystycznego. Inwestycje te maj ą na celu mi ędzy innymi ograniczenie negatywnego wpływu na środowisko turystyki masowej. Priorytet 2.2. Oferta czasu wolnego W ramach priorytetu zostanie rozwini ęta oferta produktów turystycznych, wydarze ń kulturalnych i sportowych, oparta na tożsamo ści kulturowej regionu. Priorytet 2.3. Rozpoznawalny turystyczny wizerunek regionu W ramach tego priorytetu b ędzie prowadzona promocja dziedzictwa kulturowego Pomorza (materialnego i niematerialnego). Lokalne dziedzictwo b ędzie podstaw ą tworzenia markowych produktów turystycznych. Strategia przewiduje rozwój wzornictwa opartego na lokalnym dziedzictwie, dokumentowanie i popularyzacj ę dziedzictwa, inwentaryzacj ę i udost ępnianie 23

zasobów kultury z wykorzystaniem nowoczesnych technologii, a tak że wspieranie współpracy w zakresie tworzenia produktów turystycznych w regionie.

4.4.5. Strategia Rozwoju Gospodarczego Ziemi Ko ściersko – Zaborskiej (2000)

W dokumencie tym lokalne dziedzictwo kulturowe zostało uznane za fundament rozwoju obszaru b ędącego przedmiotem opracowania. Sformułowana misja rozwoju jest nast ępuj ąca: Ziemia Ko ściersko – Zaborska sercem Kaszub. Region czystych lasów i jezior, niepowtarzalnej i wci ąż żywej tradycji i kultury Kaszubów, zapewniaj ący rozwój przedsi ębiorczo ści w oparciu o wykorzystane w sposób zrównowa żony zasoby, stwarzaj ący jego mieszka ńcom i turystom wysok ą jako ść życia. Warto ści, na których oparto strategi ę rozwoju obszaru s ą nast ępuj ące: tradycja i kultura, ekologia, przedsi ębiorczo ść , nowoczesna gospodarka, wysoka jako ść życia. Za najwa żniejsze obszary problemowe uznano: rozwój turystyki i rekreacji uwzgl ędniaj ący potrzeb ę ochrony środowiska naturalnego, wspieranie i rozwój przedsi ębiorczo ści, dost ępno ść komunikacyjn ą regionu, rozwój zasobów ludzkich. Autorzy dokumentu sformułowali cele operacyjne i szczegółowe, których realizacja przyczyni si ę do realizacji okre ślonej misji, wśród nich jeden cel, którego realizacja wi ąż e si ę z ochron ą b ądź wykorzystaniem zasobów dziedzictwa kulturowego: wzbogacenie i urozmaicenie oferty turystycznej w Regionie umo żliwiaj ące jego wypromowanie jako miejsca aktywnego wypoczynku w okresie całego roku.

4.4.6. Strategia Ekorozwoju Powiatu Chojnickiego zgodnie z zało żeniami Agendy 21.

W dokumencie okre ślona została wizja rozwoju powiatu zgodna z zasadami rozwoju zrównowa żonego: Powiat Chojnicki - wa żny dla Pomorza obszar rozwoju społeczno- gospodarczego i serce Światowego Rezerwatu Biosfery „Bory Tucholskie”, w pełni wykorzystuj ący cenne walory przyrodnicze Borów Tucholskich i unikalne tradycje Kaszubów, Kociewiaków i Borowiaków do rozwoju turystyki, obszar nowoczesnej ale przyjaznej dla środowiska gospodarki rolnej i le śnej oraz dynamicznego rozwoju małych i średnich przedsi ębiorstw. Cele nadrz ędne: − sfera społeczna: jako ść życia mieszka ńców na poziomie standardów Unii Europejskiej i wzmocnienie to żsamo ści kulturowej; − sfera gospodarcza: systematyczny wzrost gospodarczy oparty o nowoczesne rolnictwo i produkcj ę żywno ści ekologicznej, turystyk ę oraz nieuci ąż liwe dla środowiska usługi i produkcj ę; − sfera przyrodnicza: wysoka jako ść światowego dziedzictwa przyrodniczego jako baza rozwoju dla obecnego i przyszłych pokole ń. W strategii znajduj ą si ę odniesienia do zasobów kulturowych powiatu, w tym do cennych zabytków archeologicznych zwi ązanych z migracjami Gotów. Wskazane kierunki rozwoju gospodarczego opieraj ą si ę równie ż na zasobach kulturowych powiatu (rozwój turystyki oparty o zasoby kultury materialnej i niematerialnej). Autorzy dokumentu dostrzegli problem rozpraszania nowej zabudowy kosztem zasobów przyrodniczych, jak równie ż podkre ślili szczególn ą warto ść tradycyjnego krajobrazu kulturowego, który współtworzy to żsamo ść kulturow ą obszaru oraz rol ę terenów zieleni w mie ście i w wioskach.

24

5. Uwarunkowania wewn ętrzne ochrony dziedzictwa kulturowego

5.1. Relacje gminnego programu opieki nad zabytkami z dokumentami wykonanymi na poziomie gminy

5.1.1. Studium uwarunkowa ń i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy Brusy (1999)

W 2015 roku trwały prace nad aktualizacj ą Studium. Poprzednio uchwalony dokument okre śla główne funkcje jakie maj ą pełni ć poszczególne cz ęś ci gminy, a tak że wskazuje główne kierunki rozwoju nowych funkcji w obr ębie tej przestrzeni. Studium zawiera informacj ę o obecnych na terenie gminy zasobach kultury niematerialnej (język kaszubski, literatura, r ękodzieło artystyczne, muzyka ludowa) oraz kultury materialnej (zabytki architektury, zabytki archeologiczne, parki podworskie oraz zespoły osadnicze, budownictwo regionalne). Dokument zawiera informacje na temat stref ochrony konserwatorskiej funkcjonuj ących na obszarze gminy w 1999 roku: cenniejsze zespoły obj ęte były strefami ochrony pełnej („A”), cz ęś ciowej („B”), ochrony ekspozycji („C”) oraz ochrony archeologicznej („W”), przy czym wi ększo ść wsi w centralnej cz ęś ci osad obj ęta była strefami ochrony cz ęś ciowej („B”) ze wzgl ędu na potrzeb ę zachowania oryginalnych średniowiecznych układów ruralistycznych. Dokument podaje informacj ę o liczbie zabytków w gminie (153 zabytki, z czego 57 zabytków znajdowało si ę w mie ście Brusy). Autorzy studium zwracaj ą szczególn ą uwag ę na warto ść budownictwa regionalnego – najbardziej podstawowej dziedziny ludowej kultury materialnej. Budownictwo w regionie powinno czerpa ć z miejscowych tradycji, tymczasem jest ono masowo i w sposób ra żą cy zast ępowane nowoczesnymi formami zabudowy, obcymi w rodzimym krajobrazie. Studium okre śla kierunki rozwoju przestrzennego gminy oraz precyzuje główne zadania, których realizacja pozwoli osi ągn ąć po żą dany stopie ń rozwoju gminy. W zakresie dóbr kultury są to: zwi ększenie ilo ści remontów zachowawczych w obiektach podlegaj ących ochronie w porozumieniu z Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków oraz obj ęcie szczególn ą ochron ą istniej ących obiektów zabytkowych – dworów, parków podworskich i zespołów folwarcznych. Dokument nie wi ąż e ochrony dóbr kultury z rozwojem gospodarczym (tj. rozwojem przedsi ębiorczo ści, rozwojem turystyki) ani z rozwojem kapitału społecznego.

5.1.2. Strategia rozwi ązywania problemów społecznych gminy Brusy na lata 2008 – 2013 (2008)

Dokument nie odnosi si ę do zasobów dziedzictwa kulturowego gminy, zawiera informacje dotycz ące problemów społecznych (bezrobocie, ubóstwo, niepełnosprawno ść , uzale żnienia, przest ępczo ść ) oraz aktywno ści społecznej (działaj ące organizacje pozarz ądowe). W śród celów operacyjnych zawartych w dokumencie znajduj ą si ę: promocja przedsi ębiorczo ści i samozatrudnienia, organizacja czasu wolnego dzieci, młodzie ży i osób starszych, zwi ększenie dost ępno ści budynków u żyteczno ści publicznej dla osób starszych i niepełnosprawnych – niektóre z nich maj ą wi ęc punkty wspólne z programem opieki nad zabytkami. Zarówno dane statystyczne, jak i wyniki ankiet przeprowadzonych w śród mieszka ńców pochodz ą sprzed 2008 roku, strategia nie jest ju ż aktualna (w 2015 roku trwały prace nad aktualnym dokumentem). 25

5.2. Charakterystyka zasobów i analiza stanu dziedzictwa i krajobrazu kulturowego gminy

5.2.1. Ogólna charakterystyka gminy

Gmina Brusy znajduje si ę w południowo – zachodniej cz ęś ci województwa pomorskiego, w powiecie chojnickim. W podziale fizyczno – geograficznym kraju według Kondrackiego obszar ten le ży na pograniczu mezoregionów Równina Charzykowska i Bory Tucholskie, stanowi ących cz ęść Pojezierza Południowopomorskiego, w podprowincji Pojezierza Południowobałtyckie, prowincja Ni ż Środkowoeuropejski. W skład gminy wchodz ą 23 sołectwa, siedzib ą jest miasto Brusy. W 2014 roku obszar zamieszkiwało 14 171 osób, w tym miasto Brusy – 5 051 osób.

5.2.2.Zarys historii obszaru gminy

Teren obecnej gminy Brusy od dawna przyci ągał osadników korzystnymi warunkami środowiska przyrodniczego oraz dostarczanymi przez przyrod ę surowcami niezb ędnymi do życia. Przybysze znajdowali tu drewno, kamie ń, glin ę, i wapie ń wykorzystywane w budownictwie, rudy żelaza wykorzystywane w produkcji metalurgicznej oraz bursztyn, którym handlowali. Bogata sie ć hydrograficzna zapewniała stały dost ęp do po żywienia i korzystnie wpływała na wilgotno ść otaczaj ących j ą gleb. Sie ć t ę tworz ą jeziora poł ączone z rzek ą Brd ą: Kosobudno i Trzemeszno oraz pozostałe: od północy jeziora Du że Głuche, Małe Głuche, Kruszy ńskie i Parzyn, od zachodu jeziora Milachowo i Zmarłe, Czarne i Nawionek; w środkowej cz ęś ci jeziora Le śno Górne i Le śno Dolne, a pomi ędzy nimi rzeki: Niechwaszcz, Młosina, Kulawa i Zbrzyca.

Pocz ątki osadnictwa na tych terenach według badaczy si ęgaj ą okresu neolitu, natomiast pierwsze stanowiska osiadłych grup nale żały do kultury iwie ńskiej. Rozwój osadnictwa nast ąpił w epoce br ązu - tereny Pomorza zasiedlane były wówczas przez ludno ść nale żą cą do kultury łu życkiej, zajmuj ącą si ę upraw ą roli i hodowl ą. Najwi ęcej odnalezionych do dzi ś pozostało ści z tego okresu zlokalizowano w obr ębie Le śna i okolic, a tak że w obr ębie Główczewic i wokół jeziora Le śno Dolne. Osadnictwo kolejnej fazy dziejowej nale żało do kultury pomorskiej. Znaleziska na terenie dzisiejszych miejscowo ści Orlik, Małe Gli śno, Le śno, Czarnowo są potwierdzeniem bytowania przedstawicieli tej kultury na omawianym obszarze. (III- II w p.n.e.). Kolejni osadnicy pojawili si ę na terenach dzisiejszych Zaborów w pierwszej połowie naszej ery i byli przedstawicielami kultury wielbarskiej, zwi ązanej z migracj ą Gockich plemion przybyłych z Półwyspu Skandynawskiego. Dowodem na obecno ść tych plemion na obszarze dzisiejszej gminy Brusy s ą pozostało ści osad i cmentarzysk na terenie Le śna - odnalezione tu cmentarzyska kurhanowe u żytkowane były do ok. III - IV w n.e. Ślady osadnictwa gockiego odnaleziono równie ż w okolicach Kosobud, Wielkich Chełmów i Brus. Zgodnie z kolejnymi badaniami prowadzonymi w obr ębie grodziska w Le śnie, znajdował si ę tu wczesno średniowieczny gród (XII – XIII w.), który w okresie pó źniejszym został wykorzystany przez ród Leisteinów do budowy ich siedziby. Obszar Brus wraz z Pomorzem został wł ączony w obr ęb pa ństwa Piastów prawdopodobnie w drugiej i trzeciej dekadzie XII w. Władz ę w regionie pełnili w zast ępstwie polskich ksi ążą t namiestnicy. Jeden z nich, M ściwoj II, zawarł tzw. układ w K ępnie, który doprowadził do zjednoczenia wszystkich ziem Pomorza Gda ńskiego, co pozytywnie wpłyn ęło na rozwój osadnictwa i zwi ązany z nim rozwój administracji. Najmniejsz ą jednostk ą administracyjn ą były 26

w tym czasie kasztelanie, których o środkami były obronne grody z kasztelanem stoj ącym na czele administracji danego obszaru i b ędącym jednocze śnie dowódc ą załogi grodu. W wyniku dalszego rozwoju osadnictwa w rejonie Chojnic i Tucholi zmieniały si ę granice jednostek administracyjnych, a od 1290 przez cały wiek nast ępny zakładane były liczne wsie – pocz ątkowo na prawie polskim, a pó źniej na prawie magdeburskim. Według zachowanych dokumentów obszar Brus nale żał w tamtym czasie do diecezji włocławskiej. W latach 1308 -1309 teren Pomorza Gda ńskiego został opanowany przez Zakon Krzy żacki. Obszar dzisiejszej gminy Brusy znalazł si ę wówczas w obr ębie komturstwa człuchowskiego, a nast ępnie tucholskiego. Panowanie Zakonu Krzy żackiego na Pomorzu Gda ńskim zako ńczyło si ę w pocz ątkach lutego 1454 r., kiedy Zwi ązek Pruski wypowiedział posłusze ństwo Krzy żakom i poddał si ę władzy króla Polski. Powstanie zbrojne rozpocz ęło wojn ę trzynastoletni ą, która doprowadziła do zniszczenia rejonu Chojnic. Wojna zako ńczyła si ę traktatem pokojowym podpisanym w 1466 roku w Toruniu. Ziemie dawnego Państwa Krzy żackiego przył ączono do ziem polskich jako Prusy Królewskie. Szlachta i mieszczanie zachowali maj ątki i przywileje, natomiast maj ątki Zakonu stały si ę królewszczyznami. System administracyjny opierał si ę na podziale terytorialnym wprowadzonym przez Zakon Krzy żacki. Władz ę w o środkach administracji przej ęli urz ędnicy królewscy – wojewodowie, kasztelanowie i podkomorzowie. Komturstwo tucholskie przemianowano na powiat tucholski, w którym powołano tylko jedno starostwo, podzielone na dwa klucze: polny, skupiaj ący wsie z okolic Tucholi i zaborski, zwany kosobudzkim. Koniec XV wieku przyniósł stabilizacj ę polityczn ą ziem polskich, która stwarzała dogodne warunki do rozwoju Ziemi Zaborskiej. Odnotowano wówczas dalszy rozwój osadnictwa i wzrost demograficzny. Lata dobrobytu zako ńczył potop szwedzki (1655-60) oraz zwi ązane z nim wyniszczenie i wyludnienie terenu. Równie wyniszczaj ące skutki dla okolic Brus przyniosły działania wojsk zwi ązane z wielk ą wojn ą północn ą (1700 – 1721). Zniszczenia spowodowane walk ą i grabie żami spot ęgowała przyniesiona na Pomorze epidemia d żumy. Walki na tych terenach toczyły si ę równie ż w 1734 r. oraz w okresie wojny siedmioletniej (1756-1763). Ten okres braku stabilno ści politycznej i zniszcze ń wojennych zako ńczył pierwszy rozbiór Polski, na mocy którego Pomorze Gda ńskie przył ączono do Prus. Z faktem tym wi ąż e si ę opracowanie katastru kontrybucyjnego Prus Królewskich, czyli tzw. katastru fryderycja ńskiego (lata 1772 – 1773). Przeprowadzona wówczas reforma administracji doprowadziła do utworzenia mi ędzy innymi powiatu chojnickiego, który obejmował starostwa człuchowskie, tucholskie i świeckie. W 1818 r. wyodr ębniono z niego powiat człuchowski i świecki, a w 1875 r. powiat tucholski. Do administrowania dobrami pa ństwowymi utworzono urz ędy domenalne, których zadaniem było zarz ądzanie folwarkami oraz powinno ściami chłopskimi. Przył ączenie Pomorza Gda ńskiego do Prus wi ązało si ę z wł ączeniem tych terenów w okr ąg reform dokonywanych przez Fryderyka II. Dotyczyły one mi ędzy innymi powinno ści chłopów z dóbr pa ństwowych, porz ądkowania dóbr szlacheckich oraz własno ści chłopskich poprzez zało żenie ksi ąg hipotecznych i wykonanie szczegółowych inwentaryzacji maj ątków, a z czasem równie ż uwłaszczenia chłopów. Jednocze śnie w XIX wieku na terenach Prus odnotowywano intensywne i bezwzgl ędne działania zaborcy maj ące na celu germanizacj ę zamieszkałej tu ludno ści polskiej, co umocniło poczucie świadomo ści narodowej Polaków i działalno ść polskich patriotów przeciwstawiaj ących si ę germanizacji. Na terenie Zaborów aktywno ści ą społeczn ą i działalno ści ą patriotyczn ą wyró żniali si ę mi ędzy innymi Stanisław Sikorski z Wielkich Chełmów oraz ksi ądz Feliks Bolt z Brus. 27

Brusy stały si ę pod koniec XIX wieku o środkiem intensywnego rozwoju gospodarczego, inspirowanego przede wszystkim ide ą umocnienia polsko ści na Pomorzu. Zakładanie polskich spółdzielni, banków oraz rozwijanie przemysłu i nowoczesnego rolnictwa było na Zaborach, jak i na całym Pomorzu, przejawem oporu wobec prób wynaradawiania. Impulsem do rozwoju obszarów wiejskich na tym obszarze stała si ę równie ż budowa drogi na trasie Ko ścierzyna – Chojnice, a nast ępnie budowa linii kolejowej z Chojnic do Brus (w 1902 roku). Brusy otrzymały wówczas sie ć energetyczn ą. Odzyskanie niepodległo ści przez Polsk ę w 1918 nie oznaczało powrotu do Polski wszystkich cz ęś ci Pomorza Gda ńskiego. Mieszka ńcy regionu nie czekali biernie na rozstrzygni ęcie, które miała przynie ść konferencja w Wersalu, poprzedziły j ą liczne propolskie demonstracje. W 1919 r. konferencja w Wersalu przyznała znaczn ą cz ęść Kaszub Polsce. Władz ę na odzyskanych ziemiach obj ęło Ministerstwo Byłej Dzielnicy Pruskiej. Pruskie tradycje administracji i podział administracyjny obowi ązywały na tych terenach do ko ńca 1933 roku.

W okresie mi ędzywojennym Brusy i całe Zabory zachowały specyfik ę gospodarcz ą ukształtowan ą w II połowie XIX w., jednak w wyniku zaistnienia nowych granic pa ństwowych na terenie dawnego powiatu chojnickiego gospodarcza, a przede wszystkim handlowa ranga Brus znacznie wzrosła. Do II wojny światowej działało tu około 20 sklepów, sze ść restauracji i cukiernia, co na miejscowo ść o charakterze i statusie wiejskim było liczb ą znacz ącą. Rozwojowi handlu towarzyszył wzrost liczby warsztatów rzemie ślniczych. Rozwojowi handlu sprzyjała organizacja targów i jarmarków, rozwijał si ę przemysł (młyny, cegielnie, tartaki, zakłady przetwórstwa runa le śnego). W 1930 roku podj ęto działania na rzecz nadania Brusom statusu miasta. Drewniana zabudowa Brus ju ż wcze śniej została niemal zupełnie zast ąpiona murowan ą zabudow ą o charakterze miejskim. Ostatecznie prawa miejskie nadano Brusom dopiero w 1988 roku. Pozostałe miejscowo ści regionu utrzymały wiejski charakter, z tradycyjną dla Zaborów zabudow ą drewnian ą w stylu regionalnym, któr ą dopiero w latach 70-tych XX wieku zacz ęły zast ępowa ć budynki murowane w typie wyst ępuj ącym w całym kraju. Lata 1939 – 1945 i II wojna światowa były dla mieszka ńców Zaborów okresem zniszcze ń i eksterminacji ludno ści polskiej i żydowskiej przez niemieckich okupantów. Pomimo panującego terroru w regionie działała Tajna Organizacja Wojskowa Gryf Pomorski . Do walki z miejscowymi partyzantami skierowano dodatkowe oddziały SS oraz Wehrmachtu, które stacjonowały mi ędzy innymi na terenie maj ątku Sikorskich w Małych i Wielkich Chełmach. Lata powojenne przyniosły kolejne zmiany, w tym rozparcelowanie oraz upa ństwowienie dawnych maj ątków szlacheckich, a tak że wielu bruskich przedsi ębiorstw utworzonych od XIX wieku.

28

5.2.3. Krajobraz kulturowy

5.2.3.1. Ochrona lokalnych warto ści krajobrazu kulturowego

Europejska Konwencja Krajobrazowa okre śla krajobraz jako obszar postrzegany przez ludzi, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich . Dominuj ącym w Polsce typem krajobrazu jest krajobraz ukształtowany przez działania człowieka (przekształcenie rze źby terenu, naturalnej szaty ro ślinnej i stosunków wodnych oraz wprowadzenie zabudowy), czyli krajobraz kulturowy. Do jego elementów zaliczamy tereny rolnicze - łąki, pola uprawne i lasy gospodarcze, sieci komunikacyjne i układy osadnicze wraz z ogrodami, parkami i alejami. Ochrona krajobrazu kulturowego od urz ędników i planistów wymaga kompleksowego podej ścia, które mo że by ć zapewnione jedynie przy prawidłowym funkcjonowaniu systemu planowania przestrzennego. W praktyce wła ściwe gospodarowanie zasobami krajobrazu jest mo żliwe tylko na obszarach, dla których uchwalono miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Ich zapisy, skonsultowane z lokalnymi społeczno ściami, powinny stanowi ć z jednej strony motor rozwoju gminy, a z drugiej powinny by ć sposobem na ochron ę krajobrazu kulturowego, przy czym oba te cele mog ą by ć ze sob ą zgodne. Ochron ę wybitnych walorów krajobrazu kulturowego na obszarach takich jak park krajobrazowy czy park kulturowy umo żliwia dodatkowo uchwalenie i realizacja studium warto ści kulturowych oraz specjalnego planu ochrony. Ochron ę warto ści krajobrazu kulturowego umo żliwia równie ż powszechne kierowanie si ę zasad ą ładu przestrzennego, która obejmuje mi ędzy innymi nast ępuj ące sposoby działania: − szanowanie zasady historycznych podziałów własno ściowych i historycznych siedlisk, − czytelne rozdzielanie obszarów zabudowanych od niezabudowanych, − wykluczenie zabudowy rozproszonej oraz samowoli budowlanych, − lokalizowanie nowej zabudowy mieszkalnej w tradycyjnych ci ągach ulic wsi i miast jako ich kontynuacja, − wykluczenie zabudowy z bezpo średniego s ąsiedztwa granic lasów, pól, przestrzeni poło żonej bezpo średnio przy rzekach i jeziorach, − stosowanie ogrodze ń z tradycyjnego materiału, od setek lat u żywanego do budowy w gminie i dost ępnego jakim jest drewno i ceramika oraz kamie ń polny, szczególnie cenny do utwardze ń śródle śnych i wiejskich dróg, − zachowanie istniej ących i odtwarzanie zniszczonych zadrzewie ń śródpolnych, historycznych alej, a tak że szpalerów wysokich drzew osłaniaj ących zabudow ę przemysłow ą.

5.2.3.2.Krajobraz kulturowy gminy Brusy

Na obszarze gminy Brusy dominuje krajobraz le śny (z przewag ą lasów gospodarczych), przy czym pomi ędzy ekosystemami le śnymi odnajdziemy naturalne jeziora i malownicze doliny rzeczne, budowle hydrotechniczne, kolejowe i przemysłowe, dawne trakty z tradycyjn ą nawierzchni ą z kamieni polnych, wsie i osady le śne. Krajobraz rolniczy towarzysz ący wsiom oraz znaczna cz ęść układu osadniczego skupia si ę w centralnej cz ęś ci obszaru. Centralnym punktem gminnej sieci dróg jest miasto Brusy, którego typowo miejska zabudowa powstała na dobrze widocznym zarysie dawnej wsi w typie owalnicy. Współtworz ące krajobraz kulturowy układy przestrzenne miasta Brusy oraz wsi, a tak że zabytki nieruchome, opisano w kolejnych rozdziałach. 29

Najcenniejsze i najbardziej charakterystyczne fragmenty krajobrazu kulturowego gminy Brusy zostały uj ęte w Planie Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Pomorskiego jako dwa planowane parki kulturowe, których utworzenie jest oczywi ście w pełni zale żne od woli mieszka ńców danego obszaru oraz władz gminy: a. Cmentarzysko w Le śnie - najwi ększe w Polsce cmentarzysko kurhanowe z kr ęgami kamiennymi kultury wielbarskiej, b. Zespół Osiedle ńczy: Przymuszewo – Wysoka Zaborska – Windorp – Parzyn. Istotnymi elementami krajobrazu kulturowego gminy są trakty historyczne, rozłogi pól, zabytkowe zało żenia parkowe oraz aleje i cmentarze.

Trakty historyczne . W gminie Brusy krzy żuj ą si ę u żytkowane po dzi ś dzie ń historyczne szlaki komunikacyjne. Geneza wi ększo ści z nich si ęga X-XII w. Ochrona tych zabytkowych traktów jest trudna, gdy ż nie wszystkie pozostaj ą w gestii lokalnej społeczno ści. S ą w śród nich drogi krajowe, wojewódzkie, powiatowe i gminne. Drogi te s ą czytelnymi elementami orientacyjnymi w przestrzeni i krajobrazie. Mog ą stanowi ć potencjalne szlaki turystyczne (drogowe, kolejowe, wodne). O wyj ątkowej warto ści cz ęś ci z nich stanowi fakt, że zachowały oryginaln ą tradycyjn ą nawierzchni ę, jak na przykład ulica Gda ńska w Brusach z nawierzchni ą z bruku kamiennego, le śna droga z kamieni polnych w Kruszynie i droga prowadząca na stacj ę kolejow ą w M ęcikale. Poza drogami kołowymi na obszarze gminy wyst ępuj ą linie kolejowe zbudowane w wi ększo ści jeszcze w XIX wieku oraz sie ć rzeczna słu żą ca jako sie ć komunikacji wodnej, obejmuj ąca mi ędzy innymi szlaki kajakowe na Brdzie i Zbrzycy. W zwi ązku z utrzymaniem ładu przestrzennego wzdłu ż szlaków oraz ochron ą samych traktów najcz ęś ciej wyst ępuj ą nast ępuj ące problemy: wycinka alej i szpalerów przydro żnych (cz ęsto pozbawiona podstaw), lokalizacja w pasach przydro żnych i ich bezpo średnim s ąsiedztwie niekontrolowanej zabudowy oraz tablic reklamowych, zanik cz ęś ci poł ącze ń komunikacyjnych (kolejowych i drogowych), brak spławno ści rzek oraz ich regulacja.

Ogrody i parki podworskie stanowi ą obszary zwi ązane funkcjonalnie z dawn ą rezydencj ą (dworem), pokryte drzewostanem ukształtowanym w celowy i przemy ślany sposób. Parki podworskie w wiejskim krajobrazie kulturowym wyró żniaj ą si ę nie tylko swoimi warto ściami historycznymi i kompozycyjnymi, ale równie ż ró żnorodno ści ą przyrodnicz ą i pełnion ą funkcj ą ekologiczn ą. Elementami parków podworskich s ą: zakomponowana szata ro ślinna, w śród której cz ęsto odnajdziemy stare okazy drzew i krzewów, cieki lub/i zbiorniki wodne, rze źba terenu oraz elementy architektury. Parki te bez wzgl ędu na stan zachowania i fakt, czy zostały wpisane do rejestru zabytków stanowi ą ogromn ą warto ść dziedzictwa kultury. Na terenie gminy Brusy parki podworskie znajduj ą si ę we wsiach: Wielkie Chełmy, Żabno, Le śno i Laska. Wymieniany w niektórych dokumentach park w Kaszubie zachował si ę w szcz ątkowej formie.

Aleje, zadrzewienia śródpolne. W krajobrazie gminy Brusy dominuj ą obszary le śne, st ąd na obszarach zagospodarowanych rolniczo niewiele jest zadrzewie ń śródpolnych i szpalerów drzew. Na wyj ątkow ą uwag ę zasługuje aleja lipowa rozci ągaj ąca si ę na odcinku około 1500 metrów wzdłu ż drogi z Wielkich Chełmów do Czyczkowych, cz ęś ciowo zachowana.

Cmentarze, mogiły i miejsca pami ęci. Najcenniejsze pod wzgl ędem historycznym nekropolie gminy Brusy to cmentarzyska w Le śnie i Główczewicach zwi ązane z kultur ą Gotów osiadłych 30

na tym terenie w pierwszych wiekach naszej ery. Cmentarzyska te zostały opisane w rozdziale dotycz ącym zabytków archeologicznych. Pozostałe cmentarze o charakterze historycznym znajduj ą si ę na terenie parafii w: a. Brusach - otoczony zabytkowym (koniec XIX wieku i pocz ątek XX wieku) murem, z pochodz ącą z tego samego okresu bram ą wjazdow ą – oba zabytki zostały uj ęte w Gminnej Ewidencji Zabytków, b. Kosobudach, c. Le śnie.

Są to miejsca pochówku administrowane przez wymienione parafie rzymskokatolickie. Wszystkie cmentarze wymagaj ą opracowania szczegółowej inwentaryzacji, która stanowiłaby podstaw ę szczegółowych programów rewitalizacji, gospodarki drzewostanem oraz konserwacji najcenniejszych nagrobków. Na terenie gminy Brusy znajduje si ę ponadto nieczynny cmentarz ewangelicki z XIX wieku oraz 2 cmentarze z pochówkami z okresu II wojny światowej: a. cmentarz w okolicy wsi Żabno, pochodz ący z 2 poł. XIX w., o lokalnej nazwie „Ritinek”, pierwotnie ewangelicki; najstarszy nagrobek pochodzący z lat 70-tych XIX w., szcz ątkowy, układ cmentarza nieczytelny, cmentarz niemal zupełnie wchłoni ęty przez las, nie ogrodzony, b. cmentarz ofiar terroru niemieckiego w Brusach, z pochówkami z lat 1939-1945, c. cmentarz wojenny żołnierzy Armii Sowieckiej w Żabnie, z pochówkami z 1945 roku.

W M ęcikale znajduje si ę pomnik upami ętniaj ący partyzantów nale żą cych do walcz ącej z niemieckim okupantem Tajnej Organizacji Wojskowej „Gryf Pomorski”, którzy zgin ęli nieopodal wsi M ęcikał w dniu 21.03.1944 roku. Na ścianie dworu w Le śnie znajduje si ę tablica upami ętniaj ąca Jana Kłopotka – Główczewskiego, wójta gminy Le śno, który poległ 24.09.1946 roku z r ąk bandy Łupaszko .

5.2.4. Zabytki nieruchome

5.2.4.1. Układ urbanistyczny miasta Brusy

Brusy uzyskały prawa miejskie w 1988 roku. Jednak układ drogowy oraz struktura placów publicznych w centralnej cz ęś ci miasta świadcz ą o średniowiecznej genezie miejscowo ści oraz o fakcie, że rozwin ęła si ę ona na układzie przestrzennym dawnej wsi, typowej owalnicy, na której w pó źniejszych wiekach nadbudowano geometryczn ą siatk ę prostopadłych do siebie ulic. Najwa żniejsze obiekty w mie ście skupiaj ą si ę przy głównych ulicach, b ędących cz ęś ci ą najdawniejszego układu ruralistycznego – są to ulica Chełmowska, 2 Lutego, Pocztowa oraz Dworcowa, a tak że prostopadła do nich ulica Gda ńska. W centrum wsi znajduje si ę budynek neoroma ńskiego ko ścioła, a po przeciwnej stronie osi o przebiegu południkowym znajduje si ę Plac Jana Pawła II z figur ą Chrystusa. Wiejski charakter Brusy utraciły w XIX wieku, okresie intensywnego rozwoju handlu, przemysłu i transportu. Wtedy te ż powstały obiekty zabytkowej architektury, z neoroma ńskim ko ściołem p.w. Wszystkich Świ ętych, budynkami Banku Ludowego i kilku spółek handlowych, wi ększo ść kamienic oraz typowo miejskie reprezentacyjne wille, jak np. dom rodziny Austenów lub willa przy ulicy Chełmowskiej 17. Doskonale zachowanym zabytkiem jest dworzec kolejowy 31

z kompleksem budynków dworcowych pochodz ący z około 1904 roku. Po II wojnie światowej w krajobrazie miasta pojawiły si ę budynki pozbawione cech indywidualnych, jak typowe dla całego kraju budynki spółdzielni handlowo-produkcyjnych, urz ędy i szkoły. W latach 70-tych XX wieku na obrze żach Brus wzniesiono du że osiedla domów jednorodzinnych.

5.2.4.2. Układy ruralistyczne

Układ przestrzenny wsi składa si ę z układu komunikacyjnego oraz z układu przestrzeni publicznych: placów, skwerów, parków. Znaczna wi ększo ść wsi gminy Brusy ma swoje korzenie w osadnictwie, którego pocz ątki si ęgaj ą średniowiecza (XII- XIV wieku). Ukształtowane zostały na prawie polskim i chełmi ńskim. Przetrwały do chwili obecnej i maj ą wysok ą warto ść kulturow ą. W gminie Brusy wyst ępuj ą ró żnorodne typy rozplanowania wsi: − owalnica – typ wsi licznie reprezentowany w gminie. Owalnice powstawały poprzez wydzielenie z niwy jednego, du żego centralnego placu, na którym mógł znajdowa ć si ę staw, z czasem zabudowywany bywał obiektami o charakterze publicznym (ko ściół, szkoła). Trakt prowadz ący do wsi przed tym placem rozwidlał si ę na dwie drogi, jednakowe parcele osadników wytyczano wokół placu. Od frontu parceli wydzielano zagrody, składaj ące si ę z zabudowa ń mieszkalnych i gospodarczych (przykład wsi z obszaru gminy Brusy: Czapiewice), − ulicówka - typ wsi ukształtowany w XVI i XVII w. w zwi ązku z rozwojem kolonizacji w obr ębie obszarów puszcza ńskich. Do drogi, na przestrzeni 1-2 kilometrów, przylegały wąskie zagrody osadników z domem mieszkalnym zbudowanym od frontu (przykład wsi z obszaru gminy Brusy: Małe Chełmy), − odmiana ulicówki - wsie poło żone nad jeziorem, działki lokacyjne znajdowały si ę tylko z jednej strony drogi, z drugiej granic ę stanowiło jezioro (przykład wsi z obszaru gminy Brusy: Le śno), − wielodro żnice - typ wsi powstały z rozbudowy ulicówek i owalnic , składaj ący si ę z kilku regularnych lub chaotycznych ulic (przykłady z obszaru gminy Brusy: Czarni ż, Kinice), − przysiółki – osiedla o rodowodzie średniowiecznym (przykład wsi z obszaru gminy Brusy: Czarnowo), − kolonie - liczniejsze przysiółki o genealogii dziewi ętnastowiecznej (przykład wsi z obszaru gminy Brusy: Antoniewo, Małe Chełmy - Wybudowanie), − wsie folwarczne – w których dominant ę stanowił dwór lub pałac, zwi ązany z folwarczn ą zabudow ą wsi (przykład wsi z obszaru gminy Brusy: Wielkie Chełmy).

5.2.4.3. Ko ścioły

Ko ściół parafialny p.w. Wszystkich Świ ętych w Brusach

Pierwsza parafia w Brusach powstała przed 1584 r. – istnieje opis istniej ącego wówczas drewnianego ko ścioła p.w. Wszystkich Świ ętych. Kolejn ą świ ątyni ę, równie ż z drewna, zbudowano w latach 1767 – 1769. Ko ściół ten około połowy XIX w. okazał si ę zbyt mały dla licz ącej 7000 dusz parafii, st ąd decyzja o wzniesieniu nowego murowanego ko ścioła. W roku 1876 wmurowano kamie ń w ęgielny pod nowy obecnie istniej ący ko ściół. Świ ątyni ę, według projektu Adolpha 32

Dankerta z Brandenburga, wzniesiono w latach 1876 - 1879. Ko ściół drewniany rozebrano i przeniesiono na cmentarz parafialny, by ostatecznie przekaza ć drewno z jego konstrukcji gospodarzom z Kosobud. Ko ściół parafialny p.w. Wszystkich Świ ętych zlokalizowany jest w centrum miasta na prostok ątnej działce o nr ewidencyjnym 668, ograniczonej ulicami Szkoln ą i Ko ścieln ą. Zabytek stanowi własno ść parafii pod tym samym wezwaniem z adresem przy ul. Ko ścielnej 3 w Brusach. Ko ściół jest orientowany, zbudowany na rzucie wydłu żonego prostok ąta (60,9 m długo ści i 26 m szeroko ści) z prezbiterium zamkni ętym absyd ą i niewielk ą krucht ą od frontu. Budynek z wył ączeniem fundamentów i cokołu wykonanych z kamienia polnego, w cało ści murowany z cegły. Ceglane s ą wszystkie elementy wystroju elewacji: fryzy kostkowe, gzymsy: wie ńcz ący, kordonowy, portal w obr ębie fasady, opaski okienne, maswerki w obr ębie prezbiterium. Korpus ko ścioła bazylikowy, trójnawowy i o śmioprz ęsłowy, z dwiema zblokowanymi wie żami od strony zachodniej. Prezbiterium krótkie, zamkni ęte absyd ą z dodanymi po bokach dwiema przybudówkami mieszcz ącymi zakrystie. Na osi wie ż od strony zachodniej zlokalizowano wej ście główne, uzupełnione wej ściami bocznymi umieszczonymi symetrycznie w prz ęś le środkowym naw bocznych od strony południowej i północnej. Nad obiektem dominuje forma wysokich pi ęciokondygnacyjnych zblokowanych wie ż, zwie ńczonych krzy żami umieszczonymi na kulach. Elewacje wykonane z cegły, nietynkowane, ozdobione zostały detalem w postaci gzymsów, fryzów i lizen. Elewacje boczne posiadaj ą podziały wertykalne, utworzone przez lizeny, odpowiadaj ące układowi prz ęseł nad nawami we wn ętrzu. Lizeny tworz ą tak że podziały na ostatniej kondygnacji wie ż. Naw ę główn ą, boczne, prezbiterium i wie że wie ńczy schodkowy fryz z kształtek ceramicznych, wspieraj ący pas fryzu podokapowego, zblokowanego z lizenami. Prezbiterium dodatkowo obiega fryz dekoracyjny z kształtek romboidalnych, podkre ślony prostym, uskokowym gzymsem. Otwory okienne prostok ątne, zamkni ęte od góry półkoli ście, osadzono w dwustopniowych, uskokowych wn ękach, po trzy w prz ęś le nawy głównej i po dwa w prz ęsłach naw bocznych; okna przeszkolono witra żami. Fasada obiektu zdominowana została przez dwie zblokowane pi ęciokondygnacyjne wie że. W jej przyziemiu, na osi ko ścioła, w gł ębokim pi ęciouskokowym portalu osadzono drzwi główne. Równie ż w przyziemiu nad portalem i w obu osiach bocznych fasady umieszczono gł ęboko osadzone okna. Elewacje wie ż analogicznie jak pozostałe, posiadaj ą dekoracje z gzymsów, podkre ślonych fryzem kostkowym, z wprowadzonymi dodatkowo zaślepionymi otworami w kształcie krzy ża i fryzem arkadowym. W czwartej kondygnacji wie ż wprowadzono dwie pary okien, uj ętych skrajnymi lizenami. Na osi obu wie ż umieszczono tarcze zegara. Ko ściół parafialny p.w. Wszystkich Świ ętych w Brusach jest obiektem obj ętym ochron ą poprzez wpis do rejestru zabytków wraz z działk ą w obr ębie muru ko ścielnego nr 1725.

Ko ściół p.w. Podwy ższenia Krzy ża Świ ętego w Le śnie

Ko ściół wznosi si ę po południowej stronie głównej drogi przebiegaj ącej przez Le śno – na tym odcinku jest to ulica Królowej Marii Ludwiki, na działce nr 292, nad jeziorem, na wzniesieniu otoczonym murem z kamieni polnych. Od strony zachodniej ko ściół otacza mur ceglany pełny. W murze od strony północnej umieszczono bram ę z dwiema furtkami po bokach, a tak że furtk ę od strony zachodniej i kolejn ą od strony wschodniej, które osadzono w ceglanych słupach na rzucie krzy ża przykrytych daszkami ostrosłupowymi. Ko ściół otacza chodnik oraz 33

zespół budynków powi ązanych funkcjonalnie ze świ ątyni ą. W cz ęś ci terenu opadaj ącej w stron ę jeziora rozci ąga si ę sad. Pierwszy ko ściół wzniesiony dla parafii w Le śnie został zbudowany podobnie jak ko ściół bruski według ówcze śnie funkcjonuj ącego wzorca architektonicznego obowi ązuj ącego na Pomorzu Gda ńskim dla ko ściołów wiejskich. Ko ściół spłon ął w 1634 roku. Zgodnie z tym, co wiadomo o tym wzorze, była to prawdopodobnie budowla dwuczłonowa - ko ściół składał si ę z szerokiej, prostok ątnej lub kwadratowej nawy oraz w ęż szego i ni ższego od niej prezbiterium. Obie cz ęś ci przykryte były odr ębnymi dachami gontowymi. Do nawy przylegała kruchta, a do prezbiterium zakrystia. Nad naw ą górowała sygnaturka, natomiast wysoka wie ża – dzwonnica była obiektem stoj ącym odr ębnie. W aktach wizytacyjnych z 1686 r. potwierdzono dobry stan ko ścioła i dzwonnicy, jednak ju ż około 1700 r. uznano, że ko ściół le śnie ński jest w złym stanie i wymaga napraw, przy czym rozpatrywano równie ż pomysł budowy nowej świ ątyni. Ostatecznie wzniesiono nowy ko ściół. Stan ął on w 1720 r., i według bada ń przeprowadzonych przez T. Sadkowskiego, ko ściół ten został dostawiony do opisanej wy żej dzwonnicy. W tym kształcie budynek ko ścioła przetrwał do dnia dzisiejszego. Wie ża dzwonna licz ąca 32 m wysoko ści zaliczana jest do najwy ższych tego typu obiektów w Polsce. Ko ściół jest obiektem orientowanym, zbudowanym równolegle do drogi, z wej ściem przez krucht ę i przedsionek wie ży usytuowanym od zachodu. Fundamenty ko ścioła kamienne, zbudowane z du żych głazów granitowych, obetonowane. Ściany posiadaj ą konstrukcj ę zr ębow ą, od zewn ątrz s ą oszalowane pionowymi deskami poł ączonymi listwowaniem. Ko ściół posiada trójnawowy korpus oraz drewnian ą wie żę od strony zachodniej. Nawa o rzucie zbli żonym do kwadratu, podzielona słupami na trzy prz ęsła z wydzielonym prz ęsłem chóru muzycznego od zachodu. Nawy boczne wydzielone z korpusu dwoma rz ędami kolumn o wysokich ośmiobocznych bazach i głowicach w formie spłaszczonej kostki z szerok ą profilowan ą płyt ą. Nawa środkowa wy ższa od bocznych, kryta stropem o profilu łuku odcinkowego, w nawach bocznych strop płaski. Mi ędzy naw ą i prezbiterium belka t ęczowa, profilowana, wsparta na konsolkach. Strop ko ścioła belkowy z podsufitk ą z desek o profilowanym listwowaniu. Stolarka okienna w nawie drewniana, dwuskrzydłowa ze ślemieniem, skrzydła okien o śmiokwaterowe, od góry w cz ęś ci ślemienia zamkni ęte łukiem pełnym o promienistym podziale. Prezbiterium zamkni ęte trójbocznie z przylegaj ącymi do niego dwiema zakrystiami. Korpus kryty dachem dwuspadowym. Prezbiterium równe wysokości ą z naw ą kryte dachem dwuspadowym, zamkni ętym trójpołaciowo. Zakrystie przykryte dachami pulpitowymi, kruchta daszkiem dwuspadowym. Na osi elewacji frontowej umieszczono otwart ą krucht ę z otworem wej ściowym zamkni ętym w cz ęś ci górnej łukiem odcinkowym; kruchta została zwie ńczona trójk ątnym szczytem. Od zachodu w przedłu żeniu nawy środkowej znajduje si ę wie ża poprzedzona krucht ą. Wie ża posiada konstrukcj ę słupowo - ramow ą, z pochyłymi słupami i usztywnieniem zastrzałami uko śnymi w formie litery X. Od zewn ątrz została oszalowana pionowymi deskami i obita gontem. Wie żę przykrywa wysoki dach namiotowy kryty gontem, z odgi ętym okapem, zwie ńczony iglic ą z kul ą i prostym krzy żem oraz wiatrowskazem - kogutkiem. Stolarka okienna w wie ży w formie prostok ątów o podziałach dziewi ęciokwaterowych. W zakrystii okna dwunastokwaterowe z krat ą wewn ętrzn ą i zadziorami. Otwory zamkni ęte ryglem drewnianym w formie łuku pełnego nadwieszonego, nad wej ściem głównym do wie ży umieszczono płaskie nadpro że. Główne drzwi zewn ętrzne o pełnej konstrukcji, deskowe, dwuskrzydłowe, zamkni ęte w cz ęś ci górnej pełnym łukiem nadwieszonym, z wypełnieniem od wewn ątrz w postaci uko śnych 34

desek nabijanych ćwiekami, pochodz ą prawdopodobnie z poprzedniego ko ścioła z 1642 roku. Drzwi do zakrystii jednoskrzydłowe deskowe, zamkni ęte w cz ęś ci górnej łukiem nadwieszonym, niskie. Na zachód od ko ścioła ulokowano organistówk ę, zbudowan ą z cegły w 1893 roku. Organistówka jest parterowa i przykryta dachem dwuspadowym z elewacjami o ceglanym detalu. Równie ż murowana plebania wzniesiona została w 1904 r. po stronie wschodniej ko ścioła. Do kompleksu ko ścielnego nale ży równie ż budynek dawnej szkoły pochodz ący z około połowy XIX w. Wznosi si ę on po północnej stronie drogi, naprzeciw plebani. Jest to obiekt drewniany o konstrukcji ryglowej, wypełnionej cegł ą, parterowy, przykryty dachem dwuspadowym. Wyposa żenie ko ścioła pochodzi z XVIII wieku, w tym grupa ukrzy żowania pochodz ąca z XVII w. Ko ściół parafialny p.w. Podwy ższenia Krzy ża Świ ętego w Le śnie przy ul. Królowej Marii Ludwiki 1, obj ęto ochron ą poprzez wpis do rejestru zabytków województwa pomorskiego nr 4 (dawny rejestr zabytków woj. bydgoskiego - nr 29, dawna sygnatura I.E.25178/29).

Ko ściół p.w. Naj świ ętszego Serca Pana Jezusa w Kosobudach

Neogotycki ko ściół w Kosobudach zlokalizowany jest w stosunkowo niedawno wykształconej, południowej cz ęś ci wsi, na działce nr 541, przy ulicy Ko ścielnej. Usytuowanie ko ścioła wskazuje na fakt, że parafia kosobudzka powstała du żo pó źniej ni ż wie ś zało żona na planie owalnicy, i o ewidentnie średniowiecznej genezie. Historia parafii w Kosobudach jest trudna do odtworzenia ze wzgl ędu na fakt, że wszystkie dokumenty wraz z kronik ą parafii znajduj ą si ę w Berlinie. Po ewakuacji Niemców w 1945 roku ko ściół przej ęła administracyjnie parafia w Brusach. Samodzielna parafia w Kosobudach została ustanowiona w 1975 roku. Ko ściół został wzniesiony w 1871 roku dla istniej ącej od 1863 roku parafii ewangelicko – augsburskiej. Cz ęść wyposa żenia pochodzi z innych parafii z regionu (m.in. organy z 1771 roku pocz ątkowo nale żały do parafii w Elbl ągu, sygnaturka z pocz ątku XIX wieku). Budynek murowany z cegły, na fundamencie z kamienia polnego, nieotynkowany. Z kamienia polnego wykonano poza fundamentem dolny pas cokołu budynku. Budynek wzniesiony na rzucie prostok ąta, jednonawowy, o osi przebiegaj ącej południkowo, z prezbiterium znajduj ącym si ę od południa na przedłu żeniu nawy i wie żą znajduj ącą si ę od północy, zbudowan ą na rzucie kwadratu, wie ńczącą krucht ę i główne wej ście do świ ątyni. Prezbiterium znacznie ni ższe od nawy, trójbocznie zamkni ęte, jednoprz ęsłowe. Od strony wschodniej prezbiterium zało żono zakrystie na planie kwadratu i analogiczne pomieszczenie gospodarcze od strony zachodniej. Nawa ko ścioła czteroprz ęsłowa; w ostatnim prz ęś le na całej szeroko ści nawy chór muzyczny. Boczne wej ście do ko ścioła umieszczono w elewacji zachodniej, poprzez pomieszczenie dobudowane do zachodniej ściany prezbiterium. Elewacje ozdobione fryzami kostkowymi, oraz gzymsami wie ńcz ącym; kordonowym (w obr ębie wie ży) i wie ńcz ącym tympanonu portalu głównego – wykonanych w tynku. Otynkowano ponadto szeroki pas fryzu podokapowego w elewacji południowej. Na osi elewacji frontowej wysoka pi ęciokondygnacyjna wie ża. W jej przyziemiu umieszczono wej ście główne do ko ścioła, osadzone w płytkim trójuskokowym portalu, wyodr ębnionym z lica muru w ąskimi, pionowymi wn ękami. W zwie ńczeniu portalu umieszczono niewydzielony pionowym gzymsem, trójk ątny tympanon, o kraw ędziach podkre ślonych tynkowanym, profilowanym gzymsem, opartym na ceglanym fryzie uskokowym. W zwie ńczeniu 35

tympanonu umieszczono żeliwny krzy ż. Powy żej na osi portalu wprowadzono półkoli ście domkni ęty otwór okienny, a ponad nim za ślepion ą, okr ągł ą wn ękę tarczy zegarowej. Analogiczne wn ęki umieszczono w pozostałych elewacjach wie ży, za wyj ątkiem elewacji wschodniej, gdzie w uskokowej wn ęce osadzono okulus. Naro żniki wie ży uj ęte ceglanymi lizenami zlicowanymi w górnej partii z ceglanym kostkowym fryzem mi ędzykondygnacyjnym, zwie ńczonym profilowanym gzymsem. Górna kondygnacja wie ży – kondygnacja dzwonów rozwi ązana analogicznie we wszystkich elewacjach) trójosiowa, jednokondygnacyjna. Osie wydzielone lizenami, zlicowanymi w górnej cz ęś ci z płaszczyzn ą fryzu kostkowego, zwie ńczonego tynkowanym gzymsem podokapowym. W osiach skrajnych pola mi ędzy lizenami za ślepione. O ś centralna wyniesiona ponad okap dachu wie ży w postaci wysokiego trójk ątnego szczytu. Pola mi ędzy lizenami całkowicie wypełnione półkoli ście zamkni ętym smukłym otworem osadzonym w uskokowej wn ęce, wypełnione żaluzjami. W ścianie nawy po ka żdej stronie wie ży umieszczono po jednym otworze okiennym. Elewacje wschodnia i zachodnia rozwi ązane analogicznie. Nawa przykryta została dachem dwuspadowym, zakrystie dachami pulpitowymi. Wie ża zwie ńczona dachem czterospadowym z trójk ątnymi szczytami w ka żdej połaci; ka żdy ze szczytów kryty odr ębnym stromym daszkiem dwuspadowym. Na skrzy żowaniu kalenic osadzono smukły hełm w formie ostrosłupa, wykonanego z uło żonych uskokowo cegieł, zwie ńczony kul ą z krzy żem. Krzy że umieszczono ponadto w zwie ńczeniu ka żdego ze szczytów wie ży. Dach obiektu przykryty blach ą miedzian ą. Okna smukłe, prostok ątne, zamkni ęte od góry półkoli ście, podwójne: wewn ętrzne witra żowe z lat 70-tych XX w. zewn ętrzne stalowe; okna wie ży drewniane, wypełnione żaluzjami. Drzwi frontowe dwuskrzydłowe, płycinowe, obwiedzione listw ą przymykow ą w formie pilasterka, dźwigaj ącego szeroki, profilowany gzyms wie ńcz ący. Ponad gzymsem półkoli ście zamkni ęte nad świetle o wypełnieniu witra żowym, z motywem rozety w centralnej cz ęś ci kompozycji. Drzwi do kruchty dwuskrzydłowe, płycinowe z półkolistym, płycinowym, za ślepionym nad świetlem; na osi nad świetla drewniana kolumienka. Drzwi do zakrystii jednoskrzydłowe, płycinowe; we wszystkich drzwiach zachowane klamki i okucia; schody frontowe kamienne. Wyposa żenie: w wie ży znajduj ą si ę dwa dzwony z 1980 roku oraz sygnaturka pochodz ąca z pocz ątku XIX wieku. Obiekt zlokalizowany na działce w kształcie czworoboku, ogrodzonej współczesnym ogrodzeniem drewnianym (sztachety na murowanym cokole), a w cz ęś ci z kamieni polnych - bloków. Słupki ogrodzenia czworoboczne, od frontu i wschodu licowane cegł ą klinkierow ą. Brama frontowa z 1960 r. z pionowych płaskowników zako ńczonych od góry form ą grotu włóczni. Stan zabytku: dobry. Ko ściół parafialny p.w. Naj świ ętszego Serca Pana Jezusa w Kosobudach wraz z dawn ą pastorówk ą, obecnym przedszkolem przy ul. Okr ęż nej 22, został obj ęty ochron ą prawn ą poprzez wpis do rejestru zabytków województwa pomorskiego nr 1714 (dawny 1213) z dn. 12.09.2000 r.

36

5.2.4.4. Pałace i dwory

Wielkie Chełmy

Maj ątek w Wielkich Chełmach znajdował si ę w r ękach zasłu żonych dla regionu rodzin szlacheckich Lewald – Jezierskich oraz Sikorskich. Budynek dworu usytuowany jest na ko ńcu wsi Wielkie Chełmy, w rozwidleniu drogi z Czyczkowych i Brus do Małych Chełmów i Drzewicza. Budynek z elementami neogotyckimi został zbudowany w latach 1852-53, w miejscu drewnianego dworu nale żą cego do Jezierskich, pochodz ącego z ko ńca XVIII wieku. Współczesny wygl ąd dworu (nazywanego równie ż pałacem) stanowi rezultat rozbudowy, która miała miejsce w latach 1908 - 1909. Do rozkwitu maj ątek doprowadził Stanisław Sikorski, polski patriota i propagator idei pracy u podstaw. Współuczestniczył w tworzeniu polskich towarzystw kupieckich, był pr ęż nym handlowcem i ziemianinem. Obiekt zbudowany został z cegły na rzucie prostok ąta (z dobudówk ą w kształcie litery L) otynkowany. Bryła obiektu prostopadło ścienna, zwarta, z urozmaicon ą stref ą dachu: dwuspadowego po środku i namiotowego po bokach z kalenicami pod k ątem prostym, zło żona z korpusu głównego, flankowanego dwoma ryzalitami przykrytymi dachami namiotowymi. Budynek podpiwniczony, z piwnicami przesklepionymi kolebkowo. Elewacje symetryczne, dwukondygnacyjne, osadzone na niewysokim cokole, rozczłonkowane szkarpami z kranela żami o ośmiobocznym przekroju. W cokole ulokowano prostok ątne twory okienne piwnic. Na osi fasady wej ście główne do budynku poprzedzone o śmiostopniowymi schodami. Drzwi wej ściowe prostok ątne, flankowane przez dwa w ąskie okna, od gór zamkni ęte łukiem odcinkowym; pozostałe otwory okienne prostok ątne zamkni ęte w cz ęś ci górnej odcinkowo, okna skrajne zamkni ęte półkoli ście. Nad korpusem głównym zlokalizowano wysokie kominy. W chwili obecnej budynek użytkowany jest przez Szkoł ę Podstawow ą, znajduje si ę w stanie dobrym.

Le śno

Maj ątek w Le śnie, obejmuj ący wie ś i otaczaj ące ziemie oraz jezioro Le śno Dolne, w połowie XIV wieku na mocy nadania przez Wielkiego Mistrza Zakonu Krzy żackiego znalazł si ę w rękach rodziny von Leysten. W połowie XVI wieku maj ątek przeszedł w posiadanie rodziny Kalinów, w drugiej połowie XVII wieku – rodziny Lewald – Jezierskich, a w połowie XIX wieku na mocy testamentu bezdzietnego Antoniego Lewald – Jezierskiego stał si ę własno ścią Anny z Getzendorf - Grabowskich Sikorskiej, żony Władysława z Wielkich Chełmów. Po śmierci matki wła ścicielem maj ątku w Le śnie został Paweł Sikorski. Cz ęść maj ątku została rozparcelowana w latach dwudziestych XX wieku, a całkowita parcelacja nast ąpiła w 1945 roku. O tego czasu dwór w Le śnie pełnił mi ędzy innymi funkcje poczty, obecnie znajduj ą si ę w nim mieszkania komunalne. Dwór w Le śnie został zbudowany w pierwszej połowie XIX wieku, a jego rozbudowa przypadła na przełom XIX i XX wieku. Budynek wymurowany z cegły, podpiwniczony. Oryginalna bryła dworu prostopadło ścienna, zwarta, w formie parterowego dwutraktowego budynku z wysokim dachem naczółkowym, z szerokim oknem mansardowym na osi dworu i mniejsz ą facjatk ą na południowo - wschodnim skraju kalenicy. Elewacja południowa symetryczna, siedmioosiowa, zwie ńczona gzymsem. Dobudowana do budynku od strony południowo - wschodniej oficyna posiada dwie kondygnacje wzniesione nad piwnic ą, oddzielone gzymsem, pokryte prostym dwuspadowym dachem. Budynek jest poło żony w dobrze zachowanym, poddanym rewitalizacji parku o genezie 37

XIX-wiecznej. Stan zachowania budynku: dobry.

Żabno

Dwór pochodz ący z ok. 1859 r. Budynek jest usytuowany kalenicowo do drogi Chojnice - Brusy, zlokalizowany w obr ębie dawnego zało żenia folwarcznego. Budynek wymurowany z cegły, z kamienn ą podmurówk ą, cz ęś ciowo podpiwniczony, dwukondygnacyjny, zało żony na planie prostok ąta z niewielk ą przybudówk ą od strony zachodniej. To obiekt dwutraktowy z umieszczon ą na osi sieni ą; w cz ęś ci zachodniej trakty oddzielono korytarzem. Elewacja północna: 11-osiowa, symetryczna; jej środkowa cz ęść z prostok ątnym szczytem facjatki została wysuni ęta przed lico elewacji. Flankuj ą j ą pilastry o prostych głowicach; na nich wspiera si ę gzyms wie ńcz ący. Obiekt nieu żytkowany, w trakcie rozpocz ętego i niekontynuowanego remontu elewacji. Stan zachowania: zły.

Orlik

Wła ścicielem maj ątku od ok. 1570 r. był wymieniony w pó źniejszych dokumentach Orlikowski. Wie ś liczyła w tamtym okresie 137 mieszka ńców, nie ma pewno ści, co do istnienia dworu. W latach 90-tych XIX w. wła ścicielem maj ątku został Jan Czarnowski, który zapewne około 1910 roku wzniósł istniej ący do dzi ś budynek dworu o cechach klasycystycznych. Budynek został rozbudowany w 1940 roku. Po I wojnie światowej obiekt przeszedł w r ęce rodziny Warnke. Dwór usytuowany szczytem do drogi. Fasada obiektu wychodzi na podwórze dworskie, ograniczone budynkami gospodarczymi. Jest to obiekt murowany z cegły, otynkowany, na podmurówce z kamieni polnych. Zbudowany na rzucie prostok ąta, dwutraktowy z sieni ą na osi w trakcie południowym i czterema pomieszczeniami w trakcie północnym. Bryła prostopadło ścienna z przestrzeni ą poddasza, ograniczona połaciami dwuspadowego dachu. Od strony południowej wprowadzono prostopadło ścienn ą brył ę wystawki, przykrytej daszkiem dwuspadowym. Stolarka okienna prostok ątna, zamkni ęta w cz ęś ci górnej łukiem odcinkowym; okna wystawki i werandy zamkni ęte łukiem pełnym. Stolarka drzwiowa prostok ątna. Fasada budynku siedmioosiowa, symetryczna z wystawk ą na osi, zwie ńczona trójk ątnym szczytem. W jej cz ęś ci dolnej ulokowano werand ę ze schodkami prowadz ącymi do wn ętrza. Partia dolna 3-osiowa; pomi ędzy otworami okiennymi pilastry. Ponad profilowanym gzymsem, cz ęść górna wystawki flankowana pilastrami, dwuosiowa, zamkni ęta w cz ęś ci górnej trójk ątnym szczytem z ozdobnymi profilowanymi gzymsami; po środku okr ągły medalion. Elewacja wschodnia pierwotnie czteroosiowa, obecnie trójosiowa, z wprowadzon ą wtórn ą dobudówk ą; w szczycie dwa du że okna i jedno małe. Elewacja północna 5-osiowa, niesymetryczna. Elewacja wschodnia 2-osiowa, z dobudówk ą zasłaniaj ąca pierwotne boczne wej ście. Stolarka okienna: okna krosnowe, ze ślemieniem i ozdobn ą listw ą przymykow ą, czterokwaterowe. W oknach z łukiem pełnym nad ślemi ę z promienistymi szczeblinami. Wokół okien profilowane opaski okienne o zaokr ąglonych górnych naro żnikach. Drzwi główne płycinowo- ramowe z nad świetlem i ozdobn ą listwa przymykow ą w formie kanelowanej kolumienki. Pozostałe drzwi płycinowo- ramowe dwu i jednoskrzydłowe. Stan zachowania zabytku: dobry.

38

Kaszuba

Obiekt zbudowany został w 1912 r. dla Bronisława Główczewskiego, ówczesnego wła ściciela maj ątku Kaszuba, w miejscu poprzedniego drewnianego dworu z 1815 r. Maj ątek z dworem upa ństwowiono w 1945 r. Budynek dworu usytuowany został na skrzy żowaniu dróg biegn ących z Le śna do Rolbika i z Parzyna do Czapiewic. Obok w obr ębie tej samej nieruchomo ści zlokalizowano kilka obiektów gospodarczych, u żytkowanych przez Nadle śnictwo. Wszystkie posadowione na wzniesieniu, które od strony północnej i zachodniej opada do ść gwałtownie, tworz ąc gł ęboki parów. Budynek dworu zbudowano na rzucie prostok ąta. Obiekt jest jednokondygnacyjny z u żytkowym poddaszem, murowany z cegły, posadowiony na fundamencie z kamieni polnych uło żonych w w ątku opus guadratum , otynkowany, przykryty dachem dwuspadowym z naczółkami; dach przykryto dachówk ą typu karpiówka. Bryła budynku prosta, zwarta. Od strony wschodniej obiektu zlokalizowano taras ze schodami. Elewacje o ró żnej liczbie osi: południowa – sze ścioosiowa, wschodnia – czteroosiowa, północna – ośmioosiowa, zachodnia – czteroosiowa, wszystkie elewacje zwie ńczone prostym gzymsem. Otwory okienne otoczone ozdobn ą opask ą z zaokr ąglonymi naro żnikami, od dołu zamkni ęte murowanymi parapetami. Powy żej ka żdego otworu w ąska podłu żna blenda, nad ni ą gzyms na dwóch konsolkach ozdobionych rautami. Nad ka żdym oknem po dwa niewielkie, kwadratowe otwory wentylacyjne. Otwór drzwiowy prostok ątny z zaokr ąglonymi górnymi naro żnikami, flankowany dwoma w ąskimi, małymi okienkami, zamkni ętymi od góry w formie połowy ostrołuku. Stolarka okienna: okna podwójne, krosnowe, dwudzielne, trójpoziomowe krzy żem i dwiema szczeblinkami w pod ślemieniu. Otwory okienne w poddaszu (szczytach): w ąskie, zdwojone, krosnowe, podwójne. Drzwi główne dwuskrzydłowe z nad świetlem, płycinowo-ramowe; drzwi w elewacji wschodniej jednoskrzydłowe, płycinowe z nad świetlem. Obiekt w stanie dobrym.

Przymuszewo

Wie ś powstała w 1836 r. po sprzeda ży przez Antoniego Jezierskiego ziemi Józefowi Żyndzie. Nowa posiadło ść uzyskała nazw ę Zwangshof - Przymuszewo. W roku 1892 utworzono tu nadle śnictwo. Cz ęść maj ątku rozparcelowano. Stary dwór spłon ął w 1929 r. W 1930 r. w tym samym miejscu wybudowano now ą siedzib ę nadle śnictwa według projektu L. Eysmontta. W bezpo średnim s ąsiedztwie zlokalizowano obiekty zwi ązane z funkcjonowaniem nadle śnictw. Dwór to obiekt wolnostoj ący, zbudowany z cegły na zaprawie wapiennej z dachem wielopołaciowym, przykrytym dachówk ą. Rzut budynku zbli żony do litery L. Bryła budynku nieregularna, zestawiona z wielu prostopadło ścianów, ustawionych wzgl ędem siebie pod k ątem prostym. Budynek cz ęś ciowo podpiwniczony. Budynek został przebudowany na przełomie XX i XXI wieku.

39

5.2.4.5. Kamienice i miejskie budynki rezydencjonalne

Znaczna cz ęść współczesnej zabudowy Brus powstała w XIX i na pocz ątku XX wieku. Budynki w centrum miasta, poło żone przy głównych ulicach: Gda ńskiej, 2 Lutego, Ko ścielnej, Szkolnej, Pocztowej i Dworcowej oraz przy Placu Jana Pawła II, to w wi ększo ści wzniesione w tym okresie kamienice. Do przykładów najcenniejszych z nich nale żą kamienice pochodz ące z XIX wieku: a. Kamienica przy ul. Dworcowej 12, b. Kamienica przy ul. 2 Lutego 1, działka nr 745/1, c. Kamienica przy ul. 2 Lutego 3, działka nr 746, d. Kamienica przy ul. 2 Lutego 7, działka nr 748, e. Kamienica przy ul. 2 Lutego 9, działka nr 749, f. Kamienica przy ul. Gda ńskiej 7, działka nr 650, g. Kamienica przy ul. Ko ścielnej 4, działka nr 667, h. Kamienica przy ul. Szkolnej 4, działka nr 652/1, i. Kamienica przy ul. Szkolnej 8, działka nr 648/1, j. Kamienica przy ul. Szkolnej 6, działka nr 649, k. Kamienica przy ul. Szkolnej 10, działka nr 647/1, l. Kamienica przy ul. Szkolnej 28, działka nr 632/1, oraz kamienice pochodz ące z przełomu XIX i XX wieku: m. Kamienica przy ul. 2 Lutego 5, działka nr 747/1, n. Kamienica przy ul. Gda ńskiej 11, działka nr 645/2 z figur ą św. Rocha z 1958 roku, o. Kamienica przy ul. Pocztowej 6, działka nr 749, p. Kamienica przy ul. Szkolnej 2, działka nr 652/5, q. Kamienica przy Placu Jana Pawła II 10, działka nr 785.

Cennymi przykładami budownictwa miejskiego w Brusach s ą murowane wille: a. Willa przy ul. Chełmowskiej 17, pochodz ąca z około 1900 roku, działka nr 147/19, b. Willa przy ul. Dworcowej 11, wzniesiona ok. 1900 roku, działka nr 455/1, c. Willa przy ul. Dworcowej 20, z około 1900 roku, działka nr 478/2, d. Willa przy ul. Targowej 14, wzniesiona w XX wieku, działka nr 787, a tak że e. okazała drewniana willa przy ul. Nad Dworcem 6, pochodz ąca z pocz ątku wieku XX, działka 554/18. Ponadto w mie ście obserwuje si ę znaczn ą liczb ę murowanych parterowych domów o proporcjach typowych dla stylu regionalnego, mi ędzy innymi zbudowany na pocz ątku XX wieku dom przy ulicy Gda ńskiej 27 na działce nr 86. Uzupełnieniem s ą wspomniane wy żej domy z erklem, w wi ększo ści murowane, takie jak wzniesiony w XIX wieku dom przy ulicy Dworcowej 15, działka nr 463/4.

40

5.2.4.6. Budownictwo wiejskie

Tradycyjne budownictwo wiejskie na obszarze gminy Brusy opierało si ę prawie wył ącznie na drewnie. Równie ż dworki drobnej szlachty do ko ńca XIX w. były najcz ęś ciej zbudowane z drewna i kryte słom ą, od domów gburskich ró żni ąc si ę jedynie wystawkiem , czyli przybudówk ą znajduj ącą si ę przy wej ściu w ścianie frontowej. Domy drobnych chłopów i robotników, równie ż drewniane i potocznie zwane chałupami, były od gburskich mniejsze, z jedn ą izb ą i alkierzem, czasem z osobn ą kuchni ą. Robotnicy wraz z rodzinami mieszkali najcz ęś ciej w podwójnych domach ze wspólnym wej ściem, sieni ą i kominem, zawieraj ących dwa mieszkania składaj ące si ę z izby i komory. Tradycyjny dom kaszubski był niewielki, posiadał centralny system ogniowy i charakterystyczne podcienie - szczytowe lub naro żne. Ściany z belek opierały si ę na fundamencie z polnych kamieni. Domy były proste w formie i charakteryzowała je oszcz ędno ść w wykorzystywaniu elementów ozdobnych. Najwi ększ ą ich dekoracj ę stanowiły pazdury - ozdoby umieszczane w zwie ńczeniach dachu (na ścianie szczytowej), w formie figur geometrycznych, głów zwierz ąt lub krzy ża. Pod koniec XIX wieku na obszarze Zaborów upowszechniło si ę równie ż budownictwo murowane, a nowe budynki drewniane zamiast strzechy otrzymywały pokrycie z papy. Wśród budynków wymurowanych z cegły do dzi ś w krajobrazie gminy wyró żniaj ą si ę le śnictwa i szkoły, które pozostaj ą w kontra ście do pochodz ących z tego samego okresu drewnianych karczem oraz młynów. Koniec XIX stulecia to równie ż okres, w którym upowszechniły si ę na Zaborach tzw. domy z erklem – były to budynki zarówno drewniane, jak i murowane, typ konstrukcji cz ęsto spotykany na obszarze dawnych Prus. Budynek posiadał obni żony szczyt oraz nadbudowan ą nad parterem niewysok ą kondygnacj ę. Ten przykład prostego i taniego budownictwa pozwalał zmniejszy ć poła ć dachu oraz dodatkowo zagospodarowa ć poddasze. Na obszarze Zaborów wznoszono w ten sposób zarówno domy mieszkalne, jak i budynki u żyteczno ści publicznej. Domy budowane na Zaborach były najcz ęś ciej niepodpiwniczone. Piwnic ę zwan ą sklepem budowano oddzielnie, lecz w obr ębie tej samej zagrody. Te formowane były najcz ęś ciej w czworobok, oprócz domu i piwnicy znajdowały si ę tu równie ż budynki inwentarskie – chlew, obory, stajnie, owczarnie, kurniki (czasem pod jednym dachem) oraz stodoły i cz ęsto wolnostoj ące piece chlebowe. Najwi ększe przemiany tradycyjnego wiejskiego krajobrazu Kaszub przyniosły lata po II wojnie światowej. Zanikła wówczas w du żym stopniu zabudowa drewniana, upowszechniły si ę murowane domy pozbawione regionalnego stylu. Nowe budownictwo najbardziej rozwin ęło si ę we wsiach Lubnia, Le śno, Kosobudy, Czyczkowy oraz Wielkie Chełmy – w tej ostatniej wsi w miejscu zabudowa ń folwarcznych zniszczonych w czasie wojny powstał kompleks murowanych domów. Na obszarach wiejskich wzniesiono wówczas równie ż wiele obiektów przemysłowych, handlowych, nowe budynki szkół, tak jak w Lubni, gdzie wybudowano dwa magazyny Pa ństwowych Zakładów Zbo żowych oraz zespół obiektów Zakładu Wyl ęgu i Odchowu Drobiu SKR wraz z domami mieszkalnymi dla rodzin pracowniczych, lub w Le śnie, w którym wybudowano now ą szkoł ę, dom kultury, o środek zdrowia, remiz ę. Wszystkie te budynki otrzymały form ę obc ą w krajobrazie Zaborów. Podobna sytuacja miała miejsce w Le śnie, Zalesiu, Kosobudach, Małych Chełmach, Wielkich Chełmach, M ęcikale, Czyczkowach i Czapiewicach. Utrata tradycyjnych cech krajobrazu dotkn ęła w tamtym okresie równie ż osady le śne: Lask ę, Przymuszewo, Czernic ę oraz Parzyn.

41

5.2.4.7. Obiekty u żyteczno ści publicznej

Szkoły

Wśród zabytkowych budowli z obszaru gminy Brusy odnale źć mo żna liczne budynki użyteczno ści publicznej. Najliczniejsz ą grup ę stanowi ą szkoły wzniesione przez władze pruskie w wi ększo ści zaborskich wiosek na pocz ątku XX wieku. Istniej ący po dzi ś dzie ń budynek dawnej szkoły w Le śnie pochodzi z 1824 roku. Według prawa powszechnego obowi ązuj ącego od 1794 r., szkoły były instytucjami pa ństwowymi. Istniej ąca w zaborze Pruskim świecka władza szkolna wydała w 1787 r. zarz ądzenie dotycz ące podniesienia poziomu kształcenia dzieci chłopskich i mieszcza ńskich, co przyspieszyło budow ę szkół. W roku 1796 sporz ądzono spis miejscowo ści, w których nale żało zało żyć szkoły. Ich budow ę przerwały działania zwi ązane z wojnami napoleo ńskimi. Rozwój i budowa szkół nast ąpiła dopiero po 1815 r. W wi ększo ści powstaj ące ówcze śnie szkoły były budynkami drewnianymi budowanymi na wzór mieszkalnych, w których jedna izba było u żytkowana dla potrzeb szkoły, a pozostała cz ęść obiektu stanowiła mieszkanie nauczyciela. Do lat 70-tych XIX w nauczycielami byli niemal wył ącznie Polacy – miejscowi Kaszubi. Od 1864 r. zacz ęto realizowa ć program germanizacji szkół na ziemiach polskich. W 1872 r. w sejmie pruskim przeforsowano ustaw ę o odsuni ęciu duchowie ństwa katolickiego od nadzoru szkół, co oznaczało ograniczenie polsko ści. Utworzono dwa nowe inspektoraty szkolne w Chojnicach i Brusach, a rol ę inspektorów od tego momentu sprawowali urz ędnicy świeccy. W j ęzyku polskim uczono tylko religii i śpiewu ko ścielnego. Po roku 1886 j ęzyk polski całkowicie usuni ęto ze szkół, co zapocz ątkowało przesyłanie petycji do władz przez miejscową ludno ść , a pó źniej strajki szkolne. Poza prowadzeniem reform merytorycznych ówczesne władze szkolne podj ęły działania zmierzaj ące do poprawy warunków nauczania. Pod koniec XIX w zdecydowano o budowie na koszt pa ństwa nowych obiektów szkolnych, które powstawały sukcesywnie od 1896 r. do 1917 r. Wszystkie szkoły zbudowane w tym okresie (poza Rolbikiem) to budynki z czerwonej cegły, w których poza jedn ą lub dwoma klasami do nauczania w szkole było zlokalizowane mieszkanie nauczyciela (zwykle 3-pokojowe z kuchni ą i dwiema izbami na pi ętrze). Dodatkowo w obr ębie szkoły lokalizowano zaplecze w postaci budynków gospodarczych, umo żliwiaj ących nauczycielowi prowadzenie własnego gospodarstwa. I tak w cz ęś ci miejscowo ści szkoły powstały w I poł. XIX w.: Le śno 1824, Widno - 1830/1840, Windorp -1830, i na pocz ątku II poł. XIX w. M ęcikał - 1856, Główczewice – 1876, Czyczkowy 1884, Lubnia 1897. W pozostałych miejscowo ściach szkoły budowano systematycznie w kolejnych latach: Skoszewo 1885, Małe Chełmy 1890, Brusy 1896 z rozbudow ą w 1911 r., Czyczkowy 1884, Rolbik - 1894, Czapiewice 1901, Małe Gli śno 1902, Czarni ż 1903, Czarnowo 1907, Kosobudy 1914, Kruszyn, Okr ęglik, Przymuszewo - 1908, Orlik 1911, Zalesie 1917. Wi ększo ść wymienionych obiektów istnieje do dzi ś: Czapiewice, Czarni ż, Czarnowo, Czyczkowy, Główczewice, Huta, Kosobudy (otynkowana), Kruszyn, Lubnia (w zespole z budynkiem przedszkola i salk ą katechetyczn ą), Małe Chełmy, Małe Gli śno, M ęcikał, Orlik, Przymuszewo, Rolbik, Zalesie. Niestety nie wszystkie zachowały dawne funkcje.

Budynki nale żą ce do Lasów Pa ństwowych

Gospodarka Zaborów od stuleci oparta jest w du żej mierze na gospodarowaniu zasobami miejscowych lasów, st ąd w krajobrazie gminy Brusy odnajdziemy zabytkowe budynki nale żą ce do nadle śnictw administruj ących lasami. Dobrze zachowane zabytkowe le śniczówki i budynki 42

administracji le śnej znajduj ą si ę w: Asmusie, Czernicy, D ąbrowie, Lasce, Lubni, Młynku, Parzynie, Przymuszewie, Warszynie, Widnie oraz Zbrzycy. Le śniczówki w Czernicy, D ąbrowie, Przymuszewie, Widnie i Zbrzycy oraz budynek administracyjny nadle śnictwa w Przymuszewie to obiekty zmodernizowane.

Pozostałe budynki u żyteczno ści publicznej

Wśród budynków u żyteczno ści publicznej na obszarze gminy Brusy wyst ępuj ą zabytki zwi ązane z rozwojem działalno ści spółdzielczej, przypadaj ącym na drug ą połow ę XIX i pierwsz ą połow ę XX wieku. W gminnej ewidencji zabytków znajduj ą si ę mi ędzy innymi nast ępuj ące budynki b ędące dawniej własno ści ą miejscowych spółdzielni: a. Spółdzielczy Dom Handlowy przy ulicy Ko ścielnej 8 w Brusach, wzniesiony na działkach nr 665 i 1524, b. Spółdzielczy budynek mieszkalno – usługowy przy ul. Pocztowej 4 w Brusach, zbudowany na przełomie XIX i XX wieku na działkach 747/2 i 747/3, c. Budynek mieszkalno - usługowy z wieku XX przy ul. Pocztowej 5 w Brusach (dawna poczta), d. Budynek przychodni zdrowia z 1921 roku, wzniesiony przy ul. Dworcowej 24 w Brusach na działce nr 481/2 (zmodernizowany w latach 2013 – 2014).

5.2.4.8. Obiekty techniki i obiekty przemysłowe

Okres intensywnego rozwoju przemysłu i transportu, który rozpocz ął si ę w drugiej połowie XIX wieku, pozostawił na Zaborach liczne zabytki zwi ązane z transportem kolejowym i przemysłem. Nale żą do nich: α. Zespół młyna w Czernicy, zlokalizowany na działce nr 11 w tej miejscowo ści. Zespół obejmuje nast ępuj ące budynki: młyn w konstrukcji ryglowej z ok. 1903 roku, dom młynarza datowany na wiek XIX, stodoła i 2 budynki inwentarskie datowane na wiek XIX, β. Drewniany młyn w Kaszubie z ok. 1900, zlokalizowany na działce nr 99/2, χ. Zespół budynków dworcowych w Brusach zlokalizowany na działce nr 491/1, zespół obejmuje nast ępuj ące budynki: stacja kolejowa, 2 budynki mieszkalne, 2 budynki gospodarcze – wszystkie z ok. 1904 roku, δ. Zespół budynków kolejowych w M ęcikale, w tym zachowany budynek stacji, budynek mieszkalny i budynki gospodarcze – wraz z drog ą dojazdow ą do stacji o zachowanej oryginalnej nawierzchni z kamieni polnych, ε.ε.ε. Zespół budynków kolejowych w Lubni – zachowane budynki mieszkalne przy stacji kolejowej datowane na XX wiek, zlokalizowane przy ul. Dworzec 6 i Dworzec 8, na działkach nr 249/3 i 249/1.

Oryginalnym i unikalnym zabytkiem techniki harmonijnie powi ązanym z naturalnym krajobrazem Borów Tucholskich jest system nawodnie ń łąk w Dolinie Kulawy. Przepływaj ąca przez zachodni ą cz ęść Zaborskiego Parku Krajobrazowego rzeka Kulawa wyróżnia si ę walorami przyrodniczymi, na dowód czego została wł ączona do europejskiej sieci przyrodniczej Natura 2000. Jednym z elementów nadrzecznego krajobrazu jest pochodz ący z ko ńca XIX wieku, a odrestaurowany w roku 2008 system nawodnie ń. System składa si ę z jazu poł ączonego z mostem,

43

kanału – doprowadzalnika oraz odchodz ących od niego rowów nawadniaj ących, od których z kolei odchodz ą bruzdy nawadniaj ące. Nadmiar wody odprowadzany jest do rzeki. System pozwala utrzyma ć optymaln ą wilgotno ść na poło żonych w dolinie podmokłych ł ąkach z wyst ępuj ącymi na nich unikalnymi gatunkami ro ślin. Jest to tzw. system grzebieniowy.

5.2.4.9. Mała architektura

Wa żną grup ą zabytków z obszaru gminy Brusy pozostaj ą kapliczki i figury przydro żne. Nast ępuj ące zabytki stanowi ą ich najstarsze i najcenniejsze przykłady: a. Antoniewo – kapliczka murowana z ok. 1930 roku, b. Brusy – figura Chrystusa na działce nr 1524, z 1930 roku, c. Czapiewice – kapliczka z 1895 roku, d. Czarni ż – figura Chrystusa z 1938 roku, e. Czernica – kapliczka upami ętniaj ąca wizyty Jana Pawła II na Kaszubach, wzniesiona w 1998 roku, f. Czyczkowy – figura Chrystusa z około 1930 roku, g. Dąbrówka – murowana kapliczka z około 1862 roku, h. Główczewice – kapliczka z XIX wieku, kapliczka z około 1930 roku, kapliczka z figur ą Matki Boskiej z XX wieku, i. Giełdon – murowana kapliczka z około 1924 roku, j. Huta – kapliczka z 1930 roku, k. Kaszuba - figura Chrystusa z około 1930 roku, l. Kinice – kapliczka z 1919 roku, m. Kosobudy – kamienna figura św. Jana Nepomucena z 1925 roku, n. Le śno – grobowiec rodziny Cietrzew – Sikorskich z drugiej połowy XIX wieku, kapliczka neogotycka z 1850 roku, o. Lubnia – ceglana kapliczka z XX wieku, figura Chrystusa na cokole z około 1928 roku, p. Małe Chełmy – ceglana kapliczka z około 1900 roku, figura Chrystusa na cokole z około 1930 roku, q. Małe Gli śno – kapliczka z około 1800 roku, r. Męcikał – figura Matki Boskiej z 1938 roku, s. Peplin – figura Chrystusa z około 1930 roku, t. Wysoka Zaborska – kapliczka z około 1900 roku.

Pozostałymi zabytkami małej architektury z obszaru gminy s ą obiekty towarzysz ące budowlom sakralnym: ogrodzenie ko ścioła i cmentarza w Brusach, ogrodzenie ko ścioła w Le śnie – oba pochodz ące z ko ńca XIX wieku, a tak że unikalny zabytek architektury świeckiej - XIX wieczny wychodek znajduj ący si ę obok dawnego dworu w Lasce.

5.2.5. Zabytki ruchome

Zabytki ruchome znajduj ące si ę na obszarze gminy Brusy stanowi ą wyposa żenie zabytkowych ko ściołów w Brusach, Kosobudach oraz Le śnie.

44

5.2.6. Zabytki archeologiczne

Pierwsze odkrycia archeologiczne na obszarze dzisiejszej gminy Brusy dokonane w połowie XIX w. towarzyszyły pracom budowlanym. Odkrycia te dotyczyły przede wszystkim szcz ątków ludzkich i wielokulturowych pochówków, które świadczyły o bogatej historii osadniczej tych ziem. Pierwsze regularne wykopaliska prowadził tutaj Gotfryd Ossowski, inwentaryzuj ący groby skrzynkowe znalezione na terenie Brus w 1876 r. W kolejnym roku badania prowadził wspólnie z Ignatzym Praetoriusem w Wielkich Chełmach, Główczewicach i Klocu, w okolicy jeziora Le śno Górne. Do najstarszych znalezisk z terenu gminy nale ży zaliczy ć stanowiska z rejonu M ęcikału i Le śna, ze znalezionymi w ich obr ębie narz ędziami krzemiennymi datowanymi na 9 000 -10 000 lat p.n.e. Wiele stanowisk z tego okresu zlokalizowano ponadto nad jeziorem Trzemeszno, w dolinie Zbrzycy. Pod koniec XIX w. w Kosobudach i Wielkich Chełmach odnaleziono groby z okresu rzymskiego, jednak te znaleziska zostały słabo udokumentowane. Kompleksowe badania prowadzone przez pracowników Uniwersytetu Łódzkiego na pocz ątku lat 80 - tych XX w. zlokalizowały liczne pozostało ści osadnictwa z epoki br ązu, odkryte w okolicach Le śna, zwi ązane z zasiedlaj ącą te terenu ludno ści ą kultury łu życkiej. Badania prowadzone w kolejnych latach uzupełniały obraz osadnictwa kultury łu życkiej, której ślady bytowania odnaleziono w Le śnie Dolnym, Le śnie Cegielniach, Brusach, Główczewicach, Orliku, Małym Gli śnie i Czarnowie. Kolejne znaleziska zaliczone zostały przez badaczy do pozostało ści po osadnikach kultury wielbarskiej. Na terenie mi ędzy innymi dzisiejszych Zaborów według historii opisanej przez Jordanesa, mnicha gockiego pochodzenia żyj ącego w VI w., miała si ę znajdowa ć dawna Gothiscandza, pierwsza siedziba Gotów po opuszczeniu przez nich Skandynawii (Skandzy). Badacze umiejscawiaj ą j ą w rejonie Dolnej Wisły i na Wysoczy źnie Elbl ąskiej, na terenie dzisiejszych Borów Tucholskich, Zaborów i Krajny. Legend ę mnicha Jordanesa i hipotezy archeologów potwierdzaj ą liczne stanowiska archeologiczne odnalezione na terenach Zaborów, mi ędzy innymi w Le śnie. S ą to ślady osadnictwa i odkryte miejsca pochówków charakterystyczne dla kultury wielbarskiej, do których zaliczy ć nale ży zwyczaj budowania kurhanów i wie ńców kamiennych. Oprócz Le śna, groby kultury wielbarskiej odkrywano ju ż wcze śniej w Kosobudach, Wielkich Chełmach i Brusach.

Na terenie gminy Brusy znajduj ą si ę 2 obiekty archeologiczne b ędące zabytkami archeologicznymi o randze europejskiej. Oba zostały wpisane do rejestru zabytków Województwa Pomorskiego:

Le śno, gm. Brusy - decyzj ą nr KL.II-535/5350/15/78 pod nr 140/C zostało wpisane do rejestru zabytków województwa pomorskiego jako cmentarzysko kurhanowe kultury wielbarskiej ( z okresu wpływów rzymskich) w obr ębie działki nr 94a.

Główczewice, gm. Brusy, decyzj ą nr KL.II-535/5350/16/78 pod nr 141/C zostało wpisane do rejestru zabytków województwa pomorskiego jako cmentarzysko kurhanowe kultury wielbarskiej ( z okresu wpływów rzymskich) w obr ębie działki nr 61 m, j.

45

5.2.7. Zabytki w zbiorach muzealnych i innych

Na obszarze gminy Brusy od 2006 funkcjonuje niewielkie muzeum gromadz ące zabytki kultury materialnej Zaborów. Jest to Chata Kaszubska w Brusach - Jagliach . Projekt budynku muzeum opracowany został przez lokalnego architekta Jana Sabiniarza, nawi ązuje do tradycji budownictwa ludowego Zaborów, posiada konstrukcj ę drewnian ą wspart ą na fundamencie z kamieni polnych oraz dach kryty trzcin ą. Konstrukcj ę budynku oraz uzupełniaj ące dekoracje drewniane wykonali rzemie ślnicy z obszaru Zaborów. W muzeum przechowywane s ą eksponaty zwi ązane z kultur ą materialn ą mieszka ńców południowych Kaszub, głównie przedmioty codziennego u żytku, sprz ęty gospodarskie, r ękodzieło itp. Obok Chaty Kaszubskiej znajduje si ę prywatny dom z ogrodem i zabudowaniami nale żą cymi do rodziny Józefa Chełmowskiego (1934 - 2013), lokalnego artysty ludowego, malarza, rze źbiarza i filozofa. W zbiorach pozostawionych przez Józefa Chełmowskiego znajduj ą si ę oryginalne obrazy, rze źby i instalacje przestrzenne bazuj ące w du żej mierze na kulturze duchowej regionu, lecz równie ż jednocze śnie na współczesnej historii Polski i kulturze europejskiej. Twórczo ść Józefa Chełmowskiego jest udost ępniana zwiedzaj ącym przez mieszkaj ącą w tym miejscu żon ę artysty. W zabytkowym budynku szkoły w Przymuszewie, wzniesionym przez władze Prus w 1908 roku, znajduje si ę Izba Pami ęci Anny Łajming , znanej pisarki wywodz ącej si ę z Zaborów, a urodzonej w tej wła śnie miejscowo ści. W szkole udost ępnione s ą zdj ęcia oraz informacje dotycz ące Anny Łajming. W Przymuszewie znajduje si ę równie ż tablica pami ątkowa po świ ęcona pisarce. Popularny zespół ludowy wywodz ący si ę z Zaborów - Kaszubski Zespół Folklorystyczny Krëbane z Brus, poza muzyk ą ludow ą i ta ńcami ludowymi z regionu kultywuje i promuje lokalne stroje. Tradycyjne stroje ludowe Zaboraków b ędące w posiadaniu zespołu zostały w du żej mierze wykonane przez lokalnych twórców, mi ędzy innymi miejscowe hafciarki.

5.2.8. Dziedzictwo niematerialne

Gmina Brusy wyró żnia si ę bogactwem lokalnego dziedzictwa kultury niematerialnej. Jest ona kultywowana i promowana poprzez działalno ść miejscowych szkół, bibliotek i Centrum Kultury i Biblioteki im. Jana Karnowskiego w Brusach, sołectw, organizacji pozarz ądowych, twórców ludowych, a tak że zespołów muzyki ludowej. Dziedzictwo lokalnej kultury jest te ż ci ągle żywe, stale obecne w codzienno ści mieszka ńców tego obszaru. W zakresie kultywowania j ęzyka kaszubskiego w skali całego regionu wyró żnia się działalno ść Kaszubskiego Liceum Ogólnokształc ącego w Brusach ucz ącego j ęzyka kaszubskiego. J ęzyk kaszubski jest równie ż przypominany poprzez umieszczenie nazw geograficznych w tym j ęzyku na znakach znajduj ących si ę przy wje ździe do ka żdej miejscowo ści na obszarze gminy. Promocj ę j ęzyka kaszubskiego maj ą na celu równie ż liczne konkursy skierowane do dzieci i młodzie ży, mi ędzy innymi Konkurs Recytatorski Literatury Kaszubskiej „Rodnô Mòwa” oraz imprezy kulturalne, np. spektakle Teatru Zaboracy, Kaszubskie Jasełka oraz Zaborski Przegl ąd Jasełek. J ęzyk kaszubski promuje równie ż Zrzeszenie Kaszubsko – Pomorskie Oddział w Brusach, główny organizator Konkursu Czytelniczego w J ęzyku Kaszubskim „Czëtanié Remùsa” oraz współorganizator innych konkursów. Lokaln ą muzykę i taniec ludowy zachowuje dla przyszłych pokole ń i udost ępnia 46

mieszka ńcom Zaborów, Polski i wielu innych krajów mi ędzy innymi wywodz ący si ę z Brus popularny Kaszubski Zespół Folklorystyczny Krëbane. Muzyk ę ludow ą oraz taniec promuj ą równie ż liczne imprezy kulturalne organizowane w ci ągu całego roku, mi ędzy innymi zabawy taneczne w centrum kultury, Mi ędzynarodowy Festiwal Folkloru „Kaszubskie Spotkania z Folklorem Świata” oraz Jarmark Kaszubski w Brusach. Wiedza na temat lokalnych obrz ędów jest upowszechniana w trakcie wydarze ń kulturalnych organizowanych przez sołectwa, domy kultury, Urz ąd Miejski (np. noc świ ętoja ńska, jasełka, sianokosy). Szkoły, biblioteki oraz instytucje kultury przypominaj ą i promuj ą twórczo ść lokalnych pisarzy i poetów, mi ędzy innymi Anny Łajming, Stanisława Pestki tworz ącego pod pseudonimem Jan Zbrzyca oraz Jana Karnowskiego. Twórczo ść Józefa Chełmowskiego pozostaj ącą na pograniczu malarstwa, rze źby ludowej oraz filozofii kultywuje mi ędzy innymi rodzina artysty udost ępniaj ąca jego zbiory w otoczeniu domu rodzinnego, a tak że pracownicy znajduj ącej si ę w pobli żu Chaty Kaszubskiej w Brusach – Jagliach. W gminie Brusy kultywowana jest równie ż lokalna historia, głównie poprzez działalno ść lokalnych organizacji pozarz ądowych i pasjonatów przeszło ści. O średniowiecznych tradycjach Zaborów przypomina Stowarzyszenie Grupa Młodych Archeologów z Brus. Pami ęć o bohaterach II wojny światowej kultywuje Stowarzyszenie Miło śników Historii Gryfa Pomorskiego „Cis” Męcikał. Lokalne tradycje gospodarcze, przede wszystkim tradycj ę zbierania i przetwarzania runa le śnego i owoców, wykorzystuj ą festyny ludowe organizowane przez poszczególne sołectwa w gminie, np. Festyn Jagodowy w Wielkich Chełmach, Festyn Grzybowy w M ęcikale, Festyn Jabłkowy w Czyczkowach. Lokalne sołectwa i instytucje promuj ą równie ż dania kuchni lokalnej i tradycje kulinarne Zaborów.

47

6. Ocena stanu dziedzictwa kulturowego gminy. Analiza szans i zagro żeń

MOCNE STRONY SŁABE STRONY I. Stan zachowania lokalnych zasobów dziedzictwa kulturowego - unikalny krajobraz kulturowy powi ązany - niewielka powierzchnia gminy Brusy obj ęta ze zró żnicowanym, bogatym i niezniszczonym miejscowymi planami zagospodarowania krajobrazem naturalnym Równiny przestrzennego, Charzykowskiej i Borów Tucholskich, - zanik to żsamo ści krajobrazu wsi, - dobrze zachowane cmentarzysko kurhanowe przekształconego poprzez now ą zabudow ę w Le śnie zwi ązane z osadnictwem Gotów o formach nienawi ązuj ących do zabudowy na Pomorzu - zabytek o randze europejskiej, regionalnej, planowany park kulturowy Le śno , - przykłady niekorzystnych reklam - dobrze zachowane oryginalne układy wielkoprzestrzennych, przestrzenne miasta Brusy oraz licznych wsi - obiekty zabytkowe nie obj ęte ochron ą (w tym planowany park kulturowy Zespół poprzez wpis do rejestru zabytków, Osiedle ńczy: Przymuszewo – Wysoka Zaborska – - zaniedbania w zakresie stanu technicznego Windorp – Parzyn ), du żej cz ęś ci obiektów wpisanych do gminnej - zachowane trakty historyczne i dawne ci ągi ewidencji zabytków, komunikacyjne, niejednokrotnie razem - samowole budowlane oraz niewła ściwie z oryginaln ą nawierzchni ą z bruku kamiennego, prowadzone remonty cz ęś ci obiektów - obiekty zwi ązane z postaciami wa żnymi zabytkowych, powoduj ące utrat ę dla lokalnej kultury, m.in. dom rodzinny Anny ich historycznych walorów, Łajming w Przymuszewie, dom Józefa - niewystarczaj ące środki w bud żecie gminy Chełmowskiego w Brusach-Jagliach, na wsparcie działa ń z zakresu ochrony - dobrze zachowane zało żenia dworsko - dziedzictwa kulturowego, parkowe i pałacowo - parkowe zwi ązane - brak środków na prowadzenie dokładnych z histori ą rodzin zasłu żonych dla regionu, bada ń archeologicznych, architektonicznych m.in. Lewald – Jezierskich i Sikorskich i historycznych, (Wielkie Chełmy, Le śno), - zła sytuacja finansowa wielu wła ścicieli - dobrze zachowane ko ścioły wpisane do rejestru obiektów zabytkowych, zabytków, - niewyja śnione kwestie własno ści niektórych - liczne i dobrze zachowane obiekty o światowe obiektów zabytkowych zwi ązane z polityk ą germanizacji prowadzon ą przez władze Prus na przełomie XIX i XX wieku, - dobrze zachowane przykłady budownictwa wiejskiego, - istniej ące dobre przykłady reinterpretacji tradycyjnych form budownictwa w postaci nowej zabudowy (m.in. Chata Kaszubska w Brusach- Jagliach, nowa cz ęść budynku szkoły podstawowej w Czyczkowach), - zachowane kapliczki i krzy że przydro żne będące unikalnymi przykładami kultury ludowej, - zachowane w dobrym stanie zespoły zabudowy kolejowej świadcz ące o rozwoju kolejnictwa i przemysłu w regionie, - wyczerpuj ąca ewidencja zabytków wykonana przez gmin ę obejmuj ąca obiekty architektury i małej architektury 48

II. Kultura jako źródło to żsamo ści lokalnej i regionalnej - silnie rozwini ęta i piel ęgnowana - niewielkie zainteresowanie społeczne przez mieszka ńców to żsamo ść kulturowa (j ęzyk problematyk ą ochrony zabytków i materialnego kaszubski, twórczo ść ludowa), dziedzictwa kulturowego, - aktywne instytucje i organizacje pozarz ądowe - niewielka liczba organizacji pozarz ądowych zajmuj ące si ę ochron ą lokalnego dziedzictwa podejmuj ących działania maj ące na celu ochron ę kultury, w tym j ęzyka kaszubskiego, krajobrazu zabytków i dziedzictwa materialnego, kulturowego i twórczo ści ludowej, - niski poziom komunikacji pomi ędzy m.in. Kaszubskie Liceum Ogólnokształc ące wła ścicielami i zarz ądcami obiektów w Brusach, Centrum Kultury i Biblioteki zabytkowych oraz pracownikami instytucji im. Jana Karnowskiego w Brusach, Chata odpowiedzialnych za gospodarowanie Kaszubska w Brusach-Jagliach i zbiory przestrzeni ą i ochron ę zabytków, twórczo ści Józefa Chełmowskiego, Zaborski - brak narz ędzi umo żliwiaj ących mieszka ńcom Park Krajobrazowy, gminy wł ączanie si ę w procesy administracyjne - bogaty kalendarz imprez promuj ących lokaln ą dotycz ące gospodarowania przestrzeni ą kultur ę niematerialn ą oraz twórczo ść o charakterze publicznym, miejscowych pisarzy, poetów i artystów - nieliczne programy edukacyjne popularyzuj ące ludowych wiedz ę z zakresu ochrony krajobrazu kulturowego, ochrony zabytków i dziedzictwa kultury materialnej, - nieliczne programy edukacyjne upowszechniaj ące lokalne dziedzictwo niematerialne.

III. Kultura jako czynnik rozwoju gospodarczego - poło żenie gminy sprzyjaj ące rozwojowi - poło żenie gminy na obrze żach województwa turystyki kulturowej, pomorskiego, słabe skomunikowanie ze stolic ą - rozwini ęta sie ć szlaków turystycznych, regionu, m.in. Szlak Brdy, Szlak Kaszubski im. Juliana - niepełne wykorzystanie walorów kulturowych Rydzkowskiego, Literacki Szlak Turystyczny gminy do promocji regionu i rozwoju turystyki, im. Anny Łajming, Szlak Zaborski, szlak - brak odpowiedniej promocji walorów rowerowy Kaszubska Marszruta, dziedzictwa kulturowego gminy, - rozwini ęta baza noclegowa, - brak markowych produktów turystycznych - niska presja urbanizacyjna, wł ączonych w sieci regionalne - najni ższy w województwie stopie ń i mi ędzyregionalne, opartych na najwi ększych przekształcenia gruntów rolnych w grunty walorach kulturowych gminy przeznaczone pod zabudow ę

49

SZANSE ZAGRO ŻENIA Ι. Stan zachowania lokalnych zasobów dziedzictwa kulturowego - zmiany w prawie na szczeblu krajowym - cz ęste zmiany prawa dotycz ącego ochrony zwi ększaj ące mo żliwo ści ochrony krajobrazu dziedzictwa kulturowego, brak spójno ści kulturowego, przepisów, - opracowanie studium uwarunkowa ń - brak skuteczno ści w egzekwowaniu prawa i kierunków zagospodarowania przestrzennego w zakresie samowoli budowlanych gminy, oraz dewastacji krajobrazu kulturowego, - opracowanie miejscowego planu środowiska i obiektów zabytkowych, zagospodarowania przestrzennego gminy, - wprowadzanie nowej zabudowy, - zwi ększenie środków bud żetowych na działania czego skutkami byłyby dalsze zmiany zwi ązane z ochron ą zabytków, w tym badania, w układach ruralistycznych oraz układzie prace konserwatorskie i rewitalizacj ę przestrzennym Brus, historycznych przestrzeni o charakterze - niewła ściwe działania inwestycyjne publicznym, lub brak odpowiednich działa ń przyczyniaj ące - pozyskiwanie przez uprawnione podmioty si ę do degradacji krajobrazu kulturowego, wsparcia finansowego ze źródeł krajowych środowiska i obiektów zabytkowych, i unijnych, publicznych i prywatnych - zdarzenia losowe oraz akty wandalizmu na działania słu żą ce rewitalizacji przestrzeni powoduj ące degradacj ę krajobrazu kulturowego publicznej oraz prace remontowe i obiektów zabytkowych i konserwatorskie przy zabytkach ΙΙ. Kultura jako źródło to żsamo ści lokalnej i regionalnej - zwi ększenie aktywno ści instytucji i organizacji - brak zainteresowania mieszka ńców gminy pozarz ądowych w zakresie ochrony zasobów problemami ochrony lokalnych zasobów dziedzictwa kultury materialnej gminy, dziedzictwa kulturowego oraz wł ączaniem - zwi ększenie współpracy pomi ędzy si ę w działania dotycz ące historycznej przestrzeni samorz ądem, instytucjami kultury o charakterze publicznym i organizacjami pozarz ądowymi oraz mieszka ńcami w zakresie działa ń na rzecz ochrony zasobów dziedzictwa kultury materialnej gminy ΙΙΙ. Kultura jako czynnik rozwoju gospodarczego - zwi ększona promocja walorów kulturowych, - nadmiernie skoncentrowany ruch turystyczny - rozwój sieciowych produktów turystycznych powoduj ący degradacj ę środowiska naturalnego, w oparciu o lokalne zasoby kulturowe, np. szlaki - niestabilno ść finansów publicznych i przepisów turystyczne o regionalnym i mi ędzyregionalnym z nimi zwi ązanych zasi ęgu, - zwi ększenie współpracy mi ędzyregionalnej i mi ędzyinstytucjonalnej w zakresie rozwoju turystyki opartej na walorach kulturowych

50

7. Zało żenia programowe

Proponowane kierunki działa ń gminy Brusy w zakresie opieki nad zabytkami uwzgl ędniaj ą lokaln ą histori ę, tradycj ę i unikalne warunki przyrodnicze, w których wykształciła si ę lokalna kultura, a tak że s ą spójne z celami samorz ądu okre ślonymi w ustawie o ochronie zabytków oraz priorytetami rozwoju województwa pomorskiego okre ślonymi w Regionalnym Programie Operacyjnym. Proponowane kierunki działa ń gminy Brusy I. Poprawa stanu zachowania zasobów dziedzictwa kulturowego gminy Brusy Priorytet: Działania: 1) Zachowanie spójno ści pomi ędzy a. wł ączenie zagadnie ń dotycz ących zadaniami dotycz ącymi ochrony ochrony dziedzictwa kulturowego zabytków i słu żą cych opiece nad do tre ści dokumentów strategicznych zabytkami a strategi ą rozwoju miasta b. regularne aktualizowanie poszczególnych i gminy, pozostałymi dokumentami dokumentów strategicznymi oraz polityk ą przestrzenn ą gminy

2) Wprowadzenie i egzekwowanie zasad a. opracowanie miejscowego planu ochrony materialnego dziedzictwa zagospodarowania przestrzennego gminy kulturowego w miejscowych planach b. przestrzeganie zasady ładu zagospodarowania przestrzennego przestrzennego i zachowanie zwartej zabudowy w ramach istniej ących jednostek osadniczych c. utrzymanie zabytkowych, brukowych ci ągów komunikacyjnych d. uwzgl ędnienie w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego: - wszystkich obiektów wpisanych do rejestru zabytków, - stref ich ochrony, - obiektów uj ętych w gminnej ewidencji zabytków, - stref ochrony archeologicznej, w obr ębie których wszelkie prace ziemne powinny by ć prowadzone pod nadzorem archeologicznym, - stref ochrony widokowej i ochrony najcenniejszych panoram

3) Przeprowadzanie okresowej aktualizacji a. przeprowadzanie okresowych gminnej ewidencji zabytków inwentaryzacji gminnej ewidencji zabytków 4) Opracowanie Gminnego planu ochrony zabytków na wypadek konfliktu a. okre ślenie procedur przeciwdziałania zbrojnego i sytuacji kryzysowych zagro żeniom

5) Zwi ększenie skuteczno ści przestrzegania a. podejmowanie wła ściwych kroków prawa w zakresie zagospodarowania administracyjnych przez pracowników przestrzennego, ochrony krajobrazu Urz ędu Miejskiego w przypadku oraz ochrony zabytków samowoli budowlanych na obszarach obj ętych ochron ą konserwatorsk ą, 51

w granicach obiektów zabytkowych oraz obiektów uj ętych w gminnej ewidencji zabytków b. interwencje pracowników Urz ędu Miejskiego w przypadku niezgodnego z prawem umieszczania reklam i szyldów w przestrzeni publicznej

6) Podj ęcie działa ń maj ących na celu lepsz ą a. podj ęcie działa ń w zakresie ochron ę historycznych warto ści uporz ądkowania struktury u żytkowania zabytków nieruchomych istniej ących obiektów zaniedbanych pozostaj ących na obszarze gminy (dwory, obiekty własno ści ą komunaln ą lub nale żą cych przemysłowe i kolejowe, cmentarze do Skarbu Pa ństwa i mała architektura sakralna) b. przeznaczenie środków bud żetowych oraz wykorzystanie dost ępnych programów dotacyjnych do przeprowadzenia rewitalizacji zabytków pozostaj ących własno ści ą komunaln ą, własno ści ą samorz ądu lub nale żą cych do Skarbu Pa ństwa c. przekazywanie informacji prywatnym wła ścicielom obiektów zabytkowych na temat mo żliwo ści uzyskania wsparcia finansowego ze środków krajowych i zagranicznych

7) Podj ęcie działa ń zmierzaj ących a. wytypowanie zabytkowych przestrzeni do rewitalizacji historycznych o charakterze publicznym, które mog ą przestrzeni o charakterze publicznym zosta ć poddane rewitalizacji (place miejskie i wiejskie, skwery, trakty, a. wykonanie inwentaryzacji i projektów zało żenia parkowe i ogrodowe, aleje) rewitalizacji, opracowanie programów prac piel ęgnacyjnych dla wybranych przestrzeni, b. przeznaczenie środków bud żetowych oraz wykorzystanie dost ępnych programów dotacyjnych do przeprowadzenia niezb ędnych prac II. Budowanie lokalnej to żsamo ści oraz wzmocnienie kapitału społecznego w oparciu o zasoby dziedzictwa kulturowego gminy Brusy Priorytet: Działania: 1) Opracowanie spójnego systemu a. okre ślenie najcenniejszych obiektów informacji przestrzennej dotycz ącej b. opracowanie spójnego systemu oznacze ń dziedzictwa kulturowego gminy graficznych c. odpowiednia ekspozycja w terenie i oznaczenie najcenniejszych zabytków

2) Współpraca z instytucjami (Narodowy a. realizacja ró żnorodnych działa ń o charakterze Instytut Dziedzictwa, Wojewódzki edukacyjnym (m.in. warsztaty gry na Konserwator Zabytków), lokalnymi tradycyjnych instrumentach, warsztaty wokalne instytucjami kultury i szkołami, i taneczne, warsztaty tradycyjnego r ękodzieła, organizacjami pozarz ądowymi, parafiami konkursy wiedzy, konkursy twórczo ści, festiwale, oraz mediami w zakresie popularyzacji przegl ądy teatralne, Europejskie Dni wiedzy na temat lokalnego dziedzictwa Dziedzictwa) kultury b. wydawanie publikacji o charakterze edukacyjnym i promocyjnym na temat dziedzictwa kulturowego gminy 52

3) Wł ączenie mieszka ńców gminy a. przeprowadzenie wspólnie z wolontariuszami i w ochron ę dziedzictwa kulturowego organizacjami pozarz ądowymi działa ń na rzecz gminy ochrony warto ści dziedzictwa kultury materialnej i niematerialnej (działania promocyjne, edukacyjne, porz ądkowanie obiektów zabytkowych, kwesty)

III. Wzmocnienie promocji obszaru gminy i rozwoju gospodarczego w oparciu o zasoby dziedzictwa kulturowego gminy Brusy Priorytet: Działania: 1) Opracowanie strategii promocji gminy a. nawi ązanie współpracy z organizacjami jako obszaru wyst ępowania cennych turystycznymi aktywnymi w regionie, kraju i zasobów dziedzictwa kulturowego poza nim w celu wspólnej promocji warto ści kulturowych obszaru gminy b. opracowanie materiałów promocyjnych, w tym wydawnictw oraz publikacji internetowych promuj ących zasoby dziedzictwa kulturowego gminy c. realizacja działa ń wspólnie z instytucjami kultury, organizacjami pozarz ądowymi i podmiotami gospodarczymi aktywnymi na obszarze gminy

2) Realizacja działa ń maj ących na celu a. wspieranie rozwoju przedsi ębiorstw rozwój gospodarczy gminy w oparciu działaj ących na rynku usług turystycznych, o zasoby kultury materialnej zwłaszcza turystyki kulturowej, w tym i niematerialnej gospodarstw agroturystycznych

3) Poprawa dost ępno ści do poszczególnych a. nawi ązanie współpracy z wła ścicielami obiektów zabytkowych i zarz ądcami zabytków w celu lepszego udost ępnienia obiektów zabytkowych zwiedzaj ącym b. oznaczenie najcenniejszych obiektów zabytkowych w terenie c. odpowiednie oznakowanie dróg i szlaków

53

8. Instrumentarium realizacji programu opieki nad zabytkami

Program Opieki nad Zabytkami Gminy Brusy ma na celu nie tylko popraw ę stanu zachowania lokalnego dziedzictwa kultury materialnej i niematerialnej. Ma równie ż przyczyni ć si ę do rozwoju kapitału społecznego i rozwoju gospodarczego w oparciu o te wła śnie zasoby. Dlatego pomimo sporz ądzenia i uchwalenia tego dokumentu przez Urz ąd Miejski w Brusach, program powinien zosta ć zrealizowany wspólnie z innymi podmiotami aktywnymi na obszarze gminy. Co wi ęcej, kierunki działa ń zawarte w Programie powinny by ć znane wszystkim mieszka ńcom, którzy powinni wł ącza ć si ę w ich realizacj ę. W śród instytucji oraz podmiotów, których zaanga żowanie podniesie jako ść realizacji Programu, nale ży wymieni ć: − Pomorskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, − Narodowy Instytut Dziedzictwa, − Powiatowy Urz ąd Pracy, − Sołectwa z obszaru gminy Brusy, − Wła ścicieli i zarz ądców obiektów zabytkowych, − Gminne jednostki organizacyjne, m.in. Centrum Kultury i Biblioteki im. Jana Karnowskiego w Brusach, szkoły, biblioteki, − Parafie, − Organizacje pozarz ądowe. Zaanga żowanie tych podmiotów powinno przebiega ć w zakresie posiadanych przez te jednostki kompetencji i obowi ązków wynikaj ących z obowi ązuj ących przepisów prawnych.

Głównym zadaniem Urz ędu Miejskiego w Brusach b ędzie inicjowanie i wspieranie działa ń opisanych w zało żeniach programowych, z wykorzystaniem istniej ących i planowanych instrumentów o charakterze: − prawnym (np. poprzez uchwalanie miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego gminy, wnioskowanie o wpis do rejestru zabytków obiektów o warto ściach artystycznych i zabytkowych, prowadzenie gminnej ewidencji zabytków, wykonywanie decyzji administracyjnych, np. wojewódzkiego konserwatora zabytków), − finansowym (np. udzielanie dotacji na prace remontowe, konserwatorskie i prace budowlane przy zabytkach, środki bud żetowe na zadania własne z przeznaczeniem na remonty i modernizacje zabytków b ędących własno ści ą gminy, korzystanie z programów uwzgl ędniaj ących dofinansowanie ze środków zewn ętrznych), − społecznym (działania w zakresie edukacji, promocji, informacji, działa ń stymuluj ących tworzenie miejsc pracy zwi ązanych z opiek ą nad zabytkami oraz rozwojem turystyki), − kontrolnym (m.in. monitoring stanu zagospodarowania przestrzennego oraz stanu zachowania dziedzictwa kulturowego – gminnej ewidencji zabytków), − koordynacji (m.in. poprzez realizacje projektów i programów dotycz ących ochrony dziedzictwa kulturowego zapisanych w wojewódzkich, powiatowych i gminnych strategiach, planach rozwoju lokalnego itp., współpraca z gminami s ąsiednimi, o środkami naukowymi i akademickimi, parafiami).

54

9. Zasady oceny realizacji programu opieki nad zabytkami

Na mocy art.87 ust.1 i ust.5 Ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami Gminny Program Opieki nad Zabytkami jest sporz ądzany na okres 4 lat, co 2 lata wójt (burmistrz, prezydent) sporz ądza sprawozdanie z jego realizacji, które przedstawia Radzie Gminy (Miasta). Wskazane jest aby sprawozdania z realizacji Programu Opieki nad Zabytkami były przekazywane do wiadomo ści odpowiedniego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Sprawozdanie powinno okre śla ć poziom realizacji gminnego programu oraz efektywność wykonania planowanych zada ń, w tym m.in. poziom osi ągni ęcia zakładanych rezultatów (w liczbach):

Ι. Poprawa stanu zachowania zasobów dziedzictwa kulturowego gminy Brusy Działania: Parametry oceny realizacji działa ń:

I/1a. Wł ączenie zagadnie ń dotycz ących ochrony Liczba zagadnie ń wł ączonych do dokumentów dziedzictwa kulturowego do tre ści dokumentów strategicznych gminy strategicznych

I/1b. Regularne aktualizowanie poszczególnych Liczba aktualizowanych dokumentów dokumentów

I/2a. Opracowanie miejscowego planu Uchwała w sprawie zatwierdzenia miejscowego zagospodarowania przestrzennego gminy planu zagospodarowania przestrzennego gminy

I/2b. Przestrzeganie zasady ładu przestrzennego Liczba stwierdzonych samowoli budowlanych i zachowanie zwartej zabudowy w ramach oraz obiektów wybudowanych poza istniej ącymi istniej ących jednostek osadniczych jednostkami osadniczymi

I/2c. Utrzymanie zabytkowych, brukowych Łączna długo ść zachowanych zabytkowych ci ągów komunikacyjnych ci ągów komunikacyjnych

I/2d. Uwzgl ędnienie w miejscowym planie Liczba obiektów i stref uwzgl ędniona zagospodarowania przestrzennego: w miejscowym planie zagospodarowania - wszystkich obiektów wpisanych do rejestru przestrzennego gminy zabytków, - stref ich ochrony, - obiektów uj ętych w gminnej ewidencji zabytków, - stref ochrony archeologicznej, w obr ębie których wszelkie prace ziemne powinny by ć prowadzone pod nadzorem archeologicznym, - stref ochrony widokowej i ochrony najcenniejszych panoram

I/3a. Przeprowadzanie okresowych Liczba przeprowadzonych okresowych inwentaryzacji gminnej ewidencji zabytków inwentaryzacji

I/4a. Okre ślenie procedur przeciwdziałania Uchwała w sprawie przyj ęcia procedur zagro żeniom

I/4b. Przeprowadzanie okresowych przegl ądów Liczba przeprowadzonych przegl ądów zabezpiecze ń obiektów

I/5a. Podejmowanie wła ściwych kroków Liczba działa ń administracyjnych podj ętych 55

administracyjnych przez pracowników Urz ędu przez pracowników Urz ędu Miejskiego Miejskiego w przypadku samowoli budowlanych na obszarach obj ętych ochron ą konserwatorsk ą, w granicach obiektów zabytkowych oraz obiektów uj ętych w gminnej ewidencji zabytków

I/5b. Interwencje pracowników Urz ędu Liczba działa ń administracyjnych podj ętych Miejskiego w przypadku niezgodnego z prawem przez pracowników Urz ędu Miejskiego umieszczania reklam i szyldów w przestrzeni publicznej

I/6a. Podj ęcie działa ń w zakresie Liczba działa ń administracyjnych podj ętych uporz ądkowania struktury u żytkowania obiektów przez pracowników Urz ędu Miejskiego zaniedbanych pozostaj ących własno ści ą komunaln ą lub nale żą cych do Skarbu Pa ństwa

I/6b. Przeznaczenie środków bud żetowych Wysoko ść kwot wykorzystanych środków oraz wykorzystanie dost ępnych programów dotacyjnych do przeprowadzenia rewitalizacji zabytków pozostaj ących własno ści ą komunaln ą, własno ści ą samorz ądu lub nale żą cych do Skarbu Państwa

I/6c. Przekazywanie informacji prywatnym Liczba informacji opublikowanych na stronie wła ścicielom obiektów zabytkowych na temat internetowej oraz na tablicach informacyjnych mo żliwo ści uzyskania wsparcia finansowego Urz ędu Miejskiego, a tak że informacji wysłanych ze środków krajowych i zagranicznych do potencjalnych beneficjentów

I/7a. Wytypowanie zabytkowych przestrzeni Liczba obiektów o charakterze publicznym, które mog ą zosta ć poddane rewitalizacji

I/7b. Wykonanie inwentaryzacji i projektów Liczba dokumentacji opracowanych i przyj ętych rewitalizacji, opracowanie programów prac do realizacji piel ęgnacyjnych dla wybranych przestrzeni

I/7c. Przeznaczenie środków bud żetowych Wysoko ść kwot wykorzystanych środków oraz wykorzystanie dost ępnych programów dotacyjnych do przeprowadzenia niezb ędnych prac dotycz ących rewitalizacji

II. Budowanie lokalnej to żsamo ści oraz wzmocnienie kapitału społecznego w oparciu o zasoby dziedzictwa kulturowego gminy Brusy Działania: Parametry oceny realizacji działa ń: II/1a. Okre ślenie najcenniejszych obiektów Liczba obiektów

II/1b. Opracowanie spójnego systemu oznacze ń Uzgodniony i zatwierdzony system oznacze ń graficznych

II/1c. Ekspozycja w terenie i oznaczenie Liczba oznakowanych obiektów najcenniejszych zabytków

II/2a. Realizacja ró żnorodnych działa ń Liczba zrealizowanych działa ń o charakterze edukacyjnym (m.in. warsztaty edukacyjne, konkursy wiedzy, konkursy 56

twórczo ści, festiwale, przegl ądy teatralne, Europejskie Dni Dziedzictwa)

II/2b. Wydawanie publikacji o charakterze Liczba opublikowanych wydawnictw edukacyjnym i promocyjnym na temat dziedzictwa kulturowego gminy

II/3a. Przeprowadzenie wspólnie Liczba zrealizowanych działa ń z wolontariuszami i organizacjami Liczba zaanga żowanych wolontariuszy pozarz ądowymi działa ń na rzecz ochrony Liczba zaanga żowanych organizacji warto ści dziedzictwa kultury materialnej pozarz ądowych i niematerialnej (działania promocyjne, edukacyjne, porz ądkowanie obiektów zabytkowych, kwesty)

ΙΙΙ. Wzmocnienie promocji obszaru gminy i rozwoju gospodarczego w oparciu o zasoby dziedzictwa kulturowego gminy Brusy Działania: Parametry oceny realizacji działa ń: III/1a. Nawi ązanie współpracy z organizacjami Liczba podj ętych inicjatyw turystycznymi aktywnymi w regionie, kraju Liczba organizacji i poza nim w celu wspólnej promocji warto ści kulturowych obszaru gminy

III/1b. Opracowanie materiałów promocyjnych, Liczba publikacji w tym wydawnictw oraz publikacji internetowych promuj ących zasoby dziedzictwa kulturowego gminy

III/1c. Realizacja działa ń wspólnie z instytucjami Liczba zrealizowanych działa ń kultury, organizacjami pozarz ądowymi Liczba zaanga żowanych instytucji, organizacji i podmiotami gospodarczymi aktywnymi i podmiotów gospodarczych na obszarze gminy

III/2a. Wspieranie rozwoju przedsi ębiorstw Liczba nowo utworzonych przedsi ębiorstw działaj ących na rynku usług turystycznych, działaj ących na rynku usług turystycznych zwłaszcza turystyki kulturowej, w tym gospodarstw agroturystycznych

III/3a. Nawi ązanie współpracy z wła ścicielami Liczba podj ętych inicjatyw i zarz ądcami zabytków w celu lepszego Liczba obiektów zabytkowych udost ępnienia obiektów zabytkowych zwiedzaj ącym

III/3b. Oznaczenie najcenniejszych obiektów Liczba oznakowanych zabytków zabytkowych w terenie

III/3c. Oznakowanie dróg i szlaków Długo ść oznakowanych dróg i szlaków

III/3d. Utrzymanie zabytkowych, brukowych Długo ść dróg o zachowanej zabytkowej ci ągów komunikacyjnych nawierzchni

57

10. Źródła finansowania Programu opieki nad zabytkami gminy Brusy

Realizacja działa ń zawartych w zało żeniach tego Programu powinna charakteryzowa ć si ę regularno ści ą i systematyczno ści ą, st ąd niezwykle wa żna jest stabilno ść finansowania tych działa ń. Mo że ona by ć zagwarantowana tylko w przypadku, gdy gmina w bud żecie zapewnia okre ślone środki finansowe na realizacj ę działalno ści w obszarze ochrony zabytków. W praktyce chodzi o zapewnienie środków odpowiedniej wysoko ści w dziale 921 Kultura i ochrona dziedzictwa narodowego , rozdział 92120 Ochrona zabytków i opieka nad zabytkami . Ogólne zasady finansowania zada ń z tego zakresu okre śla Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z dnia 23 lipca 2003 roku. Zgodnie z zapisami zawartymi w rozdziale 7 w/w Ustawy, obowi ązek sprawowania opieki nad zabytkami, w tym finansowania prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytku spoczywa na osobie fizycznej lub jednostce organizacyjnej posiadaj ącej tytuł prawny do zabytku. Dla gminy b ędącej wła ścicielem lub podmiotem zarz ądzaj ącym obiektem zabytkowym opieka nad zabytkiem nale ży do zada ń własnych. Liczne źródła pozabud żetowe daj ą gminie znaczne mo żliwo ści pozyskania zewn ętrznych środków na finansowanie działa ń z zakresu opieki nad zabytkami. W wi ększo ści przypadków ubiegania si ę o dotacje ze źródeł zewn ętrznych gmina powinna jednak zapewni ć własne środki finansowe, jako tzw. własny wkład finansowy. Jednocze śnie cz ęść z działa ń uj ętych w niniejszym Programie, przede wszystkim dotycz ących promocji i edukacji, nie wymaga wi ększych nakładów finansowych i mo że by ć finansowana z działów bud żetu dotycz ących promocji gminy, działalno ści szkół, bibliotek i o środków kultury.

Poni żej przedstawiono zewn ętrzne źródła finansowania działa ń z zakresu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami, które daj ą mo żliwo ść uzyskania dotacji. S ą to: − Źródła krajowe: dotacje Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, dotacje Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, programy operacyjne Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, dotacje powiatowe i gminne, − Źródła zagraniczne: źródła z Unii Europejskiej w ramach funduszy strukturalnych, fundusz norweski i EOG.

10.1. Źródła krajowe

Dotacje na dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych udzielane przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Zgodnie z artykułem 73 ustawy o ochronie zabytków jednostka samorz ądu terytorialnego lub inna jednostka organizacyjna, b ędąca wła ścicielem b ądź posiadaczem zabytku wpisanego do rejestru albo posiadaj ąca taki zabytek w trwałym zarz ądzie, mo że ubiega ć si ę o udzielenie dotacji celowej z bud żetu pa ństwa na dofinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy tym zabytku. Dotacji udziela minister wła ściwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego lub wojewódzki konserwator zabytków (art. 74).

58

Programy Ministra Kultury na rok 2015: Dziedzictwo kulturowe

Ogłaszane decyzj ą Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego programy operacyjne stanowi ą podstaw ę ubiegania si ę o środki ministerialne na zadania z zakresu kultury realizowane mi ędzy innymi przez jednostki samorz ądu terytorialnego. Programy operacyjne okre ślaj ą: cele, zadania, typy projektów, alokacj ę finansow ą, uprawnionych wnioskodawców, tryb naboru i wyboru wniosków, kryteria oceny, zobowi ązania wnioskodawców, wska źniki monitoringu. Przy ocenie wniosków branych jest pod uwag ę wiele kryteriów, m.in.: warto ść merytoryczna, zakorzenienie w tradycji, zasadno ść realizacji projektu, wiarygodno ść organizatora, efektywno ść wykorzystania środków. Programy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego s ą ogłaszane raz w roku. W 2015 roku dost ępny jest program Dziedzictwo kulturowe , który umo żliwia pozyskanie środków na realizacj ę działa ń w zakresie: 1. Ochrona zabytków 2. Wspieranie działa ń muzealnych 3. Kultura ludowa i tradycyjna 4. Ochrona dziedzictwa kulturowego za granic ą 5. Ochrona zabytków archeologicznych 6. Ochrona i cyfryzacja dziedzictwa kulturowego 7. Miejsca Pami ęci Narodowej.

Dost ępnym i ogólnopolskim źródłem finansowania zabytków jest Priorytet 1 „Ochrona zabytków” . którego celem jest ochrona i zachowanie materialnego dziedzictwa kulturowego, konserwacja i rewaloryzacja zabytków oraz udost ępnianie zabytków na cele publiczne. Dofinansowanie dotyczy zabytków wpisanych do rejestru zabytków. Do priorytetu nie kwalifikuj ą si ę projekty realizowane przy udziale środków europejskich (np. Regionalnych Programów Operacyjnych). O dofinansowanie mog ą stara ć si ę osoby fizyczne, jednostki samorz ądu terytorialnego oraz inne jednostki organizacyjne (np. samorz ądowe jednostki kultury, ko ścioły lub zwi ązki wyznaniowe, podmioty prowadz ące działalno ść gospodarcz ą, organizacje pozarz ądowe, itp.) Wnioskodawcami nie mog ą by ć pa ństwowe instytucje kultury nadzorowane przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego lub współprowadzone przez jednostki samorz ądu terytorialnego i Ministra, pa ństwowe szkoły i uczelnie wy ższe, a tak że podmioty okre ślone w art. 72 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami. Skupia si ę on na nast ępuj ących celach: − ochrona i zachowanie materialnego dziedzictwa kulturowego; − konserwacja i rewaloryzacja zabytków; − udost ępnianie zabytków na cele publiczne. Wnioskodawcy mog ą otrzyma ć dotacj ę na: − prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków planowane do przeprowadzenia w roku udzielenia dotacji niewymagaj ące wyłonienia wykonawcy na podstawie przepisów o zamówieniach publicznych; − prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków planowane do przeprowadzenia w roku udzielenia dotacji wymagaj ące wyłonienia wykonawcy na podstawie przepisów o zamówieniach publicznych; − prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym 59

do rejestru zabytków przeprowadzone w okresie trzech lat poprzedzaj ących rok zło żenia wniosku (tzw. refundacja).

Priorytet 3 „Kultura ludowa i tradycyjna” , którego celem jest wzmacnianie poczucia to żsamo ści regionalnej, zachowanie i przekaz warto ściowych elementów kultury ludowej oraz promowanie działa ń artystycznych b ędących twórczym upowszechnianiem elementów sztuki regionalnej daje jednostkom samorz ądu terytorialnego oraz podległym instytucjom du że mo żliwo ści promowania i kultywowania lokalnych zasobów dziedzictwa kultury niematerialnej. Dotacje przeznaczone s ą np. na działania o charakterze edukacyjnym słu żą ce przekazywaniu umiej ętno ści i tradycji, szczególnie w formie tzw. „warsztatów tradycyjnych rzemiosł”, „szkół tradycji” i „szkół gin ących zawodów” a tak że działania na rzecz ochrony unikalnych elementów kultury tradycyjnej, szczególnie w zakresie architektury regionalnej oraz dziedzictwa niematerialnego. O dotacje mog ą ubiega ć si ę samorz ądowe instytucje kultury, organizacje pozarz ądowe, ko ścioły i zwi ązki wyznaniowe i prowadz ący działalno ść gospodarcz ą w sferze kultury.

Priorytet 5 „Ochrona zabytków archeologicznych” , którego strategicznym celem jest ochrona dziedzictwa archeologicznego poprzez wspieranie kluczowych dla tego obszaru zada ń, obejmuj ących nieinwazyjne badania archeologiczne, ewidencj ę i inwentaryzacj ę zabytków archeologicznych oraz opracowanie i publikacj ę wyników przeprowadzonych bada ń archeologicznych umo żliwia uzyskanie dofinansowania działa ń realizowanych na terenie Polski, zgodnie z obowi ązuj ącymi przepisami w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami: 1) ewidencja i inwentaryzacja zabytków archeologicznych metod ą bada ń powierzchniowych, w ramach programu Archeologiczne Zdj ęcie Polski; 2) nieinwazyjne badania archeologiczne, nie zwi ązane z planowanymi b ądź realizowanymi inwestycjami, wykorzystuj ące nowoczesne metody i sprz ęt; 3) opracowanie, wraz z obowi ązkow ą publikacj ą ksi ąż kow ą, wyników przeprowadzonych bada ń archeologicznych, w tym analiza i konserwacja pozyskanych w ramach tych bada ń zabytków. W przypadku wyników archeologicznych bada ń poprzedzaj ących inwestycje, dofinansowane mog ą by ć wył ącznie koszty opracowania redakcyjnego i publikacji ksi ąż kowej oraz ewentualnych dodatkowych analiz, które nie zostały wykonane w ramach umowy z inwestorem.

Priorytet 7 „Miejsca Pami ęci Narodowej” ma na celu ochron ę przede wszystkim najwa żniejszych w skali kraju Miejsc Pami ęci. Priorytet ma na celu wspieranie samorz ądów w zapewnianiu stabilnej opieki nad najwa żniejszymi miejscami pami ęci, stanowi ącymi materialne świadectwo wydarze ń kluczowych dla narodowej to żsamo ści. W sposób szczególny dotyczy to miejsc nosz ących ślady masowych zbrodni re żimów totalitarnych .

Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Szczególnym rodzajem ministerialnego programu operacyjnego jest Promesa Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Celem programu jest zwi ększenie efektywno ści wykorzystania środków europejskich na rzecz rozwoju kultury, w tym ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego. Program polega na dofinansowaniu przez Ministra Kultury wkładu własnego do wybranych projektów kulturalnych, realizowanych ze środków europejskich, w tym na zadania 60

z zakresu ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego. Uprawnionymi do pozyskania dotacji są jednostki samorz ądu terytorialnego oraz pa ństwowe i samorz ądowe instytucje kultury i filmowe, ko ścioły lub zwi ązki wyznaniowe, archiwa pa ństwowe, organizacje pozarz ądowe ze sfery kultury, organizacje pozarz ądowe i niepubliczne szkoły artystyczne I i II stopnia oraz uczelnie artystyczne.

Ponadto przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego realizowane s ą inne programy: − Infrastruktura kultury - celem programu jest poprawa warunków funkcjonowania instytucji i obiektów kultury; przedmiotem dofinansowania mog ą by ć remonty, roboty budowlane, przebudowa (modernizacja) nieruchomo ści na cele działalno ści kulturalnej i edukacyjnej w zakresie kultury, równie ż przygotowanie dokumentacji technicznej niezb ędnej do prowadzenia inwestycji, − Program Wieloletni KULTURA+ . Celem realizowanego w latach 2011-2015 programu jest poprawa dost ępu do kultury oraz uczestnictwa w życiu kulturalnym na terenach wiejskich i wiejsko-miejskich, poprzez modernizacj ę i budow ę infrastruktury bibliotecznej oraz digitalizacj ę zasobów polskich muzeów, bibliotek i archiwów.

Fundusz Inicjatyw Obywatelskich Realizacja Programu FIO ma na celu umo żliwienie obywatelom anga żowanie si ę w ró żnorodne działania na rzecz innych obywateli, na rzecz wspólnot lokalnych oraz anga żowanie obywateli w tworzenie, realizacj ę i monitoring polityk publicznych. Celami szczegółowymi Programu s ą: zwi ększenie ilo ści inicjatyw oddolnych, wzrost liczby obywateli anga żuj ących si ę w działania organizacji pozarz ądowych i inicjatywy lokalne, wzrost partycypacji obywateli w sprawach publicznych, wzmocnienie potencjału III sektora. Zakres mo żliwych do zrealizowania w ramach Programu FIO działa ń obejmuje wszystkie wymienione w art. 4 z dnia 24 kwietnia 2003 r. (Dz. U. z 2014 r., poz. 1118) ustawy o działalno ści po żytku publicznego i o wolontariacie (UoDPPioW) obszary działalno ści po żytku publicznego, w tym: podtrzymywanie i upowszechnianie tradycji narodowej, piel ęgnowanie polsko ści oraz rozwoju świadomo ści narodowej, obywatelskiej i kulturowej; działalność na rzecz mniejszo ści narodowych i etnicznych oraz j ęzyka regionalnego; działalno ść wspomagaj ącą rozwój wspólnot i społeczno ści lokalnych; nauk ę, szkolnictwo wy ższe, edukacj ę, o świat ę i wychowanie; kultur ę, sztuk ę, ochron ę dóbr kultury i dziedzictwa narodowego ; turystyk ę i krajoznawstwo; promocj ę i organizacj ę wolontariatu. W ramach Programu FIO w 2015 roku funkcjonuj ą nast ępuj ące priorytety: Priorytet 1. Małe inicjatywy Projekty realizowane w ramach tego Priorytetu powinny wpływa ć pozytywnie na mo żliwości obywateli w realizacji oddolnych inicjatyw. Priorytet 2. Aktywne społecze ństwo Projekty realizowane w ramach tego Priorytetu powinny w ró żnych formach anga żowa ć obywateli, daj ąc im mo żliwo ść aktywnego działania oraz ł ączenia aktywno ści ze zdobywaniem wiedzy w sferze działa ń obywatelskich. Priorytet 3. Aktywni obywatele Projekty realizowane w ramach tego Priorytetu powinny przyczynia ć si ę do wzrostu partycypacji obywateli w sprawach publicznych. Priorytet 4: Silne organizacje pozarz ądowe 61

Projekty realizowane w ramach tego Priorytetu powinny w ró żnych formach przyczynia ć si ę do wzmocnienia potencjału organizacji obywatelskich, w szczególno ści wspierania przez organizacje federacyjne innych podmiotów III sektora. Instytucj ą dysponuj ącą środkami w ramach Funduszu jest Departament Po żytku Publicznego w Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej. W ramach FIO o dotacje mog ą ubiega ć si ę organizacje pozarz ądowe, m.in. stowarzyszenia oraz jednostki terenowe stowarzysze ń posiadaj ące osobowo ść prawn ą, zwi ązki stowarzysze ń, fundacje, kółka rolnicze, cechy rzemie ślnicze, izby rzemie ślnicze, izby gospodarcze, samorz ądy gospodarcze i wspólnoty mieszkaniowe; osoby prawne i jednostki organizacyjne działaj ące na podstawie przepisów o stosunku Pa ństwa do Ko ścioła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, o stosunku Pa ństwa do innych ko ściołów i zwi ązków wyznaniowych oraz o gwarancjach wolno ści sumienia i wyznania, je żeli ich cele statutowe obejmuj ą prowadzenie działalno ści po żytku publicznego; stowarzyszenia jednostek samorz ądu terytorialnego; spółdzielnie socjalne; spółki akcyjne i spółki z ograniczon ą odpowiedzialno ści ą oraz kluby sportowe b ędące spółkami działaj ącymi na podstawie przepisów ustawy z dnia 25 czerwca 2010 r. o sporcie (Dz. U. z 2014 r. poz. 715), które nie działaj ą w celu osi ągni ęcia zysku oraz przeznaczaj ą cało ść dochodu na realizacj ę celów statutowych oraz nie przeznaczaj ą zysku do podziału mi ędzy swoich udziałowców, akcjonariuszy i pracowników.

Dotacje powiatowe

W my śl art. 81. ust. 1. i 2. ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami dotacja na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru mo że by ć udzielona przez organ stanowi ący powiatu, na zasadach okre ślonych w podj ętej przez ten organ uchwale. Dotacja, w zakresie okre ślonym w art. 77, mo że by ć udzielona w wysoko ści do 100% nakładów koniecznych na wykonanie przez wnioskodawc ę prac konserwatorskich, restauratorskich lub robót budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru. Art. 82.1 precyzuje, iż łączna kwota dotacji na prace konserwatorskie, restauratorskie lub roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru udzielonych przez ministra wła ściwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, wojewódzkiego konserwatora zabytków b ądź organ stanowi ący gminy lub powiatu nie mo że przekracza ć wysoko ści 100% nakładów koniecznych na wykonanie tych prac lub robót.

Dotacje gminne

Zgodnie z art. 81 w/w ustawy o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami oraz zgodnie z ustaw ą z dnia 8 marca 1990 r. o samorz ądzie gminnym (Dz. U. z 1990 r. nr 16, poz. 95 ze zm.) finansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich i robót budowlanych przy zabytkach jest równie ż obowi ązkiem jednostki samorz ądu terytorialnego szczebla gminnego. Dla jednostki samorz ądu terytorialnego, posiadaj ącej tytuł prawny do obiektu, opieka nad zabytkiem jest ponadto jej zadaniem własnym. Zasady i tryb post ępowania o udzielenie dotacji z bud żetu gminy na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków okre śla odpowiednia uchwała, podj ęta przez Rad ę Gminy (Miasta).

62

10.2. Źródła zagraniczne

10.2.1. Fundusze strukturalne Unii Europejskiej (okres finansowania 2014 – 2020)

Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego

− Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko

W ramach osi priorytetowej VIII. Ochrona dziedzictwa kulturowego i rozwój zasobów kultury mo żliwe jest uzyskanie wsparcia finansowego z zakresu: Priorytet inwestycyjny 6c. Zachowanie, ochrona, promowanie i rozwój dziedzictwa naturalnego i kulturowego W ramach priorytetu inwestycyjnego wsparciem obj ęte b ędą kompleksowe zadania zwi ązane z ochron ą i udost ępnieniem, w tym turystycznym, zabytków o znaczeniu ogólnopolskim i światowym, w tym znajduj ących si ę na li ście Światowego Dziedzictwa UNESCO i li ście obiektów uznanych przez Prezydenta RP za Pomniki Historii. Przewiduje si ę równie ż realizacj ę projektów dotycz ących rozwoju zasobów kultury jako miejsc prezentacji dziedzictwa kulturowego, w tym poprzez popraw ę standardów funkcjonowania instytucji kultury, pełni ących rol ę kulturotwórcz ą i rol ę o środków życia kulturalnego w wielu miastach Polski. W ramach inwestycji odnosz ących si ę do ochrony dziedzictwa kulturowego wspierane b ędą projekty z zakresu ochrony, zachowania i udost ępnienia, w tym turystycznego, zabytkowych obiektów o znaczeniu ponadregionalnym, dotycz ące renowacji zabytków nieruchomych wraz z otoczeniem, konserwacji zabytków ruchomych i ich digitalizacji (w przypadkach kiedy została uj ęta jako element projektu). W ramach przedsi ęwzi ęć odnosz ących si ę do rozwoju zasobów kultury realizowane b ędą działania dotycz ące zwi ększenia dost ępu do zasobów kultury, poprawy jako ści funkcjonowania instytucji kultury, w tym poprzez podnoszenie standardów infrastruktury oraz zakup trwałego wyposa żenia do prowadzenia działalno ści kulturalnej i edukacyjnej. W ramach VIII osi priorytetowej wparcie nie b ędzie kierowane na budow ę od podstaw nowej infrastruktury kulturalnej. W ramach realizowanych projektów mo żliwa za ś b ędzie m.in. przebudowa i rozbudowa istniej ących instytucji kultury i edukacyjnych. W ramach tego obszaru wsparcie uzyskaj ą równie ż szkoły i uczelnie artystyczne, które oferuj ąc m.in. przestrze ń dla działalno ści twórczej, wystawienniczej i in. spełniaj ą rol ę aktywnych instytucji kultury. Wspierane będą tak że projekty uzupełniaj ące inwestycje infrastrukturalne o elementy zwi ązane z wykorzystaniem nowych technologii w obszarze kultury. Ponadto promowane b ędą projekty, których jednym z elementów s ą zmiany techniczne istniej ącej infrastruktury, poprawiające dost ępno ść dla osób niepełnosprawnych. Wsparcie b ędzie ukierunkowane na projekty, które b ędą spójne ze Strategi ą Europa 2020 i jej inicjatywami flagowymi. Inwestycje takie b ędą wspiera ć cele zrównowa żonego rozwoju, a tak że b ędą przyczynia ć si ę do wł ączenia społecznego poprzez kultur ę, promowa ć otwarto ść i ró żnorodno ść kulturow ą jako czynniki zwi ększaj ące mobilno ść społecze ństwa i buduj ące kapitał społeczny. Wa żne b ędzie tak że zastosowanie ró żnej gamy rozwi ąza ń technicznych/technologicznych, wpływaj ących na zmniejszenie kosztów utrzymania budynków. Efektem interwencji programu operacyjnego b ędzie poprawa warunków eksponowania i propagowania kluczowych elementów dziedzictwa kulturowego Polski oraz zasobów kultury, co będzie miało pozytywny wpływ na rozpoznawalno ść i atrakcyjno ść polskiej przestrzeni.

63

Ponadto, projekty realizowane w ramach Priorytetu będą przyczynia ć si ę do wzrostu kompetencji kulturowych oraz – w szczególno ści w odniesieniu do projektów zwi ązanych ze szkolnictwem artystycznym – do wzrostu kreatywno ści społecze ństwa (zwłaszcza przyszłych kadr przemysłów kultury i kreatywnych). Beneficjentami w ramach priorytetu inwestycyjnego będą instytucje kultury, archiwa pa ństwowe, jednostki samorz ądu terytorialnego, szkoły i uczelnie artystyczne prowadzone i nadzorowane przez Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, ko ścioły i zwi ązki wyznaniowe, organizacje pozarz ądowe, podmioty zarz ądzaj ące obiektami indywidualnie wpisanymi na List ę Dziedzictwa UNESCO. Wsparcie b ędą mogły uzyska ć równie ż partnerstwa projektowe zawi ązane przez uprawnionych beneficjentów Grupami docelowymi wsparcia b ędą u żytkownicy wspieranej infrastruktury, tj. mieszka ńcy całej Polski oraz tury ści (równie ż zagraniczni). Infrastruktura ta zlokalizowana jest głównie na terenie miast wojewódzkich (i obszarów powi ązanych z nimi funkcjonalnie) oraz w mniejszym stopniu w miastach regionalnych i subregionalnych. Obszar terytorialny realizacji działa ń obejmuje miasta, w tym równie ż miasta o znaczeniu regionalnym i lokalnym. Projekty realizowane w ramach VIII. osi priorytetowej b ędą przyczynia ć si ę do osi ągania wymiernych i trwałych korzy ści społeczno-gospodarczych, w tym poprzez zwi ększenie potencjału turystycznego, rozwój e-kultury oraz przemysłów kreatywnych i przemysłów kultury. Ponadto, projekty b ędą badane pod k ątem zgodno ści z celami strategii terytorialnych, obowi ązuj ących na obszarze planowanej interwencji.

− Program Operacyjny Wiedza Edukacja Rozwój W ramach Programu Operacyjnego Wiedza Edukacja Rozwój b ędą mogły by ć realizowane działania edukacyjne uj ęte w programie działa ń gminy Brusy w punkcie II. Budowanie lokalnej to żsamo ści oraz wzmocnienie kapitału społecznego w oparciu o zasoby dziedzictwa kulturowego Gminy Brusy . W ramach osi priorytetowej II Efektywne polityki publiczne dla rynku pracy, gospodarki i edukacji realizowane b ędą działania dotycz ące wdro żenia reform systemów i struktur w wybranych obszarach polityk publicznych, kluczowych z punktu widzenia strategii Europa 2020 i krajowych programów reform. Z uwagi na powy ższe o ś priorytetowa Efektywne polityki publiczne dla rynku pracy, gospodarki i edukacji dotyczy wszystkich czterech celów tematycznych wskazanych w rozporz ądzeniu dotycz ącym Europejskiego Funduszu Społecznego na lata 2014- 2020. W osi priorytetowej II zostały zatem skupione działania dotycz ące 1. promowania trwałego zatrudnienia wysokiej jako ści i mobilno ści pracowników, 2. promowania wł ączenia społecznego i walki z ubóstwem oraz dyskryminacj ą, 3. inwestowania w kształcenie i szkolenie, w tym szkolenie zawodowe na rzecz zdobywania umiej ętno ści i uczenie si ę przez całe życie oraz 4. wzmacniania zdolno ści instytucjonalnych organów publicznych i zainteresowanych stron z sektora publicznego oraz skuteczno ści administracji publicznej.

− Regionalny Program Operacyjny Województwa Pomorskiego W ramach osi priorytetowej 8. Konwersja przewidziana jest realizacja przedsi ęwzi ęć w zakresie ochrony zabytków, rewitalizacji przestrzeni miejskich i wiejskich, rozwoju infrastruktury turystycznej na obszarach cennych pod wzgl ędem przyrodniczym i kulturowym.

64

Priorytet inwestycyjny 9b. Wspieranie rewitalizacji fizycznej, gospodarczej i społecznej ubogich społeczno ści na obszarach miejskich i wiejskich W ramach priorytetu realizowane b ędą działania w zakresie kompleksowej rewitalizacji obszarów zdegradowanych, poło żonych w miastach regionu. Realizowane w uj ęciu kompleksowym przedsi ęwzi ęcia, wynikaj ące z lokalnych programów rewitalizacji, b ędą obejmowały w szczególno ści wspieranie integracji społeczno-zawodowej mieszka ńców zdegradowanych obszarów miejskich, rewaloryzacj ę, modernizacj ę i adaptacj ę istniej ącej zabudowy, zagospodarowanie przestrzeni publicznych oraz dostosowanie budynków do funkcji społecznych, gospodarczych, rekreacyjnych, kulturalnych i edukacyjnych. W ramach kompleksowych przedsięwzi ęć mo żliwa b ędzie modernizacja infrastruktury technicznej (wył ącznie, gdy przyczyni si ę to do fizycznej, gospodarczej i społecznej rewitalizacji i regeneracji obszarów miejskich jako elementu lokalnego programu rewitalizacji). Wszystkie realizowane projekty oprócz działa ń infrastrukturalnych powinny obejmowa ć równie ż bezpo średnio z nimi powi ązane działania społeczne skierowane do mieszka ńców zdegradowanych obszarów. Realizowane w ramach finansowania krzy żowego działania społeczne powinny dotyczy ć, w szczególno ści kształtowania postaw społecznych i wł ączenia lokalnej społeczno ści w działania rewitalizacyjne. Wszystkie przedsi ęwzi ęcia realizowane b ędą w sposób partnerski. Partnerami w projektach koordynowanych przez jednostki samorz ądu terytorialnego b ędą m.in. organizacje pozarz ądowe, instytucje pomocy i integracji społecznej, instytucje kultury, ko ścioły i zwi ązki wyznaniowe, przedsi ębiorcy, instytucje edukacyjne, szkoły wy ższe, instytucje rynku pracy, kluby sportowe, wspólnoty i spółdzielnie mieszkaniowe, towarzystwa budownictwa społecznego oraz inne podmioty, których udział jest istotny dla realizacji lub osi ągni ęcia celów projektu. Dofinansowane b ędą wył ącznie przedsi ęwzi ęcia uzgodnione pomi ędzy IZ a miastami uprawnionymi do wsparcia. Preferowane b ędą przedsi ęwzi ęcia realizowane w miastach rdzeniowych miejskich obszarów funkcjonalnych oraz na obszarach strategicznych rozwoju funkcji metropolitalnych lub w ich bezpo średnim otoczeniu. Do uzyskania wsparcia uprawnione b ędą jednostki samorz ądu terytorialnego i ich jednostki organizacyjne, zwi ązki i stowarzyszenia jednostek samorz ądu terytorialnego, organizacje pozarz ądowe, instytucje pomocy i integracji społecznej, instytucje kultury, ko ścioły i zwi ązki wyznaniowe, przedsi ębiorcy, instytucje edukacyjne, szkoły wy ższe, instytucje rynku pracy, kluby sportowe, wspólnoty i spółdzielnie mieszkaniowe, towarzystwa budownictwa społecznego, podmioty wdra żaj ące instrumenty finansowe.

Priorytet inwestycyjny 6c. Ochrona, promocja i rozwój dziedzictwa kulturowego i naturalnego W ramach priorytetu realizowane b ędą przedsi ęwzi ęcia obejmuj ące ratowanie, przywracanie warto ści i ochron ę charakterystycznych zabytków lub ich zespołów wraz z otaczaj ącym je kontekstem krajobrazowym, poprzez m.in. prace rehabilitacyjne i modernizacyjne służą ce nadaniu im nowych funkcji (usług turystyki lub kultury), przy mo żliwym jednoczesnym zachowaniu funkcji dotychczasowych, jak równie ż wdra żanie nowych form zarz ądzania (tworzenie parków kulturowych). Ponadto interwencj ą obj ęte zostan ą projekty ukierunkowane na podnoszenie jako ści przestrzeni publicznej obejmuj ące realizacj ę prac słu żą cych estetyzacji i podkre śleniu walorów kulturowych tej przestrzeni w ramach układów urbanistycznych i ruralistycznych wpisanych do rejestru zabytków. Wsparciem obj ęte b ędą równie ż projekty umo żliwiaj ące bezpieczn ą eksploatacj ę zasobów materialnego i niematerialnego dziedzictwa kulturowego regionu, 65

w tym w zakresie dokumentowania, popularyzacji, inwentaryzacji i udost ępniania zasobów kultury z wykorzystaniem nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych (w szczególno ści digitalizacja zasobów, tworzenie nowych tre ści cyfrowych). Wspierane b ędą tak że działania słu żą ce podniesieniu atrakcyjno ści walorów dziedzictwa naturalnego, o charakterze sieciowym, koordynowane przez samorz ąd województwa, b ędące efektem trwałej współpracy wielu podmiotów (w tym gospodarczych) oraz społecznej akceptacji, polegaj ące na rozwoju infrastruktury turystycznej, w tym infrastruktury żeglarskiej, szlaków rowerowych i kajakowych oraz tras turystycznych o charakterze regionalnym i ponadregionalnym. Wszystkie przedsi ęwzi ęcia w tym zakresie powinny przyczynia ć si ę do uregulowania i ukierunkowania ruchu turystycznego na obszarach cennych przyrodniczo oraz poprawy stanu środowiska naturalnego na tych obszarach. W ramach podniesienia atrakcyjno ści walorów dziedzictwa naturalnego zrealizowane zostan ą przede wszystkim przedsi ęwzi ęcia strategiczne zidentyfikowane w RPS w zakresie atrakcyjno ści kulturalnej i turystycznej dotycz ące sieciowych produktów turystycznych. Wszystkie projekty w ramach PI 6c powinny przyczynia ć si ę do poprawy jako ści przestrzeni oraz zapewnia ć zgodno ść z ustaleniami Planu zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego. Zgodnie z UP ze wsparcia w ramach CT 6 wył ączone s ą przedsi ęwzi ęcia dotycz ące organizacji imprez o charakterze kulturalnym, w tym wystaw, festiwali, oraz budowy nowej infrastruktury kulturalnej. Warto ść całkowita pojedynczego projektu realizowanego w ramach PI 6c nie mo że przekroczy ć 5 mln EUR. W uzasadnionych przypadkach, przedsi ęwzi ęcia dotycz ące sieciowych produktów turystycznych, cechuj ące si ę wysokim potencjałem dla rozwoju gospodarczego regionu potwierdzonym w RPS w zakresie atrakcyjno ści kulturalnej i turystycznej, mog ą mie ć posta ć skoordynowanych pakietów projektów o ł ącznej warto ści całkowitej przekraczaj ącej 5 mln EUR, przy czym ka żdy z tych projektów obejmie odr ębn ą, niezale żnie funkcjonuj ącą infrastruktur ę. W zakresie dziedzictwa kulturowego oraz podnoszenia jako ści przestrzeni publicznych preferowane b ędą projekty zlokalizowane na obszarach o wysokim potencjale turystyczno- rekreacyjnym środowiska kulturowego, w szczególno ści w: − miastach o najwy ższej koncentracji nieruchomych i ruchomych elementów dziedzictwa kulturowego: Gda ńsk, Gdynia, Sopot, Słupsk, Malbork, − strefach koncentracji charakterystycznych dla regionu elementów dziedzictwa kulturowego, okre ślonych w Planie zagospodarowania przestrzennego województwa pomorskiego. W zakresie podniesienia atrakcyjno ści walorów dziedzictwa naturalnego preferowane b ędą projekty zlokalizowane na: – obszarach obj ętych ochron ą w formie parków krajobrazowych wraz z ich otulinami, obszarach chronionego krajobrazu oraz obszarach NATURA 2000, – obszarach gmin Delty Wisły, Doliny Dolnej Wisły oraz gmin nadmorskich. Grupy docelowe działa ń to zarówno mieszka ńcy, jak i tury ści. Beneficjentami wsparcia mog ą by ć jednostki samorz ądu terytorialnego i ich jednostki organizacyjne, zwi ązki i stowarzyszenia jednostek samorz ądu terytorialnego, organizacje pozarz ądowe, instytucje kultury, instytucje edukacyjne, szkoły wy ższe, instytucje finansowe, przedsi ębiorcy (w tym organizatorzy turystyczni), ko ścioły i zwi ązki wyznaniowe, parki narodowe, PGL Lasy Pa ństwowe, kluby sportowe, Regionalny Zarz ąd Gospodarki Wodnej, urz ędy morskie, operatorzy elektrowni wodnych, ROT/LOT.

66

Program Rozwoju Obszarów Wiejskich

Działanie M07. Podstawowe usługi i odnowa wsi na obszarach wiejskich.

Poddziałanie 2. Badania i inwestycje zwi ązane z utrzymaniem, odbudow ą i popraw ą stanu dziedzictwa kulturowego i przyrodniczego wsi, krajobrazu wiejskiego i miejsc o wysokiej warto ści przyrodniczej, w tym dotycz ące powi ązanych aspektów społeczno-gospodarczych oraz środków w zakresie świadomo ści środowiskowej.

Ochrona zabytków i budownictwa tradycyjnego. Na obszarach wiejskich znajduj ą si ę pojedyncze obiekty zabytkowe, zespoły pałacowo – ogrodowe, zespoły folwarczne, układy tradycyjnej zabudowy, które ulegaj ą stopniowej degradacji, a w przypadku braku środków na ich renowacje zostan ą całkowicie utracone. Realizacja inwestycji z zakresu ochrony zabytków i budownictwa tradycyjnego przyczyni si ę do zachowa dziedzictwa kulturowego. Działanie przyczynia si ę do realizacji celu szczegółowego 6B – wspieranie lokalnego rozwoju na obszarach wiejskich. W ramach działania mo żliwe b ędzie odnawianie lub poprawa stanu zabytkowych obiektów budowlanych, słu żą cych zachowaniu dziedzictwa kulturowego, a tak że zakup obiektów charakterystycznych dla tradycji budownictwa w danym regionie z przeznaczeniem na cele publiczne. Beneficjentami mog ą by ć gmina lub instytucja kultury, dla której organizatorem jest JST. Wsparcie ma form ę refundacji poniesionych kosztów z zakresu: koszty zakupu, przebudowy lub modernizacji obiektów budowlanych; koszty prac konserwatorskich lub restauratorskich; koszty zakupu sprz ętu, materiałów i usług, słu żą cych realizacji operacji; koszty ogólne, bezpo średnio zwi ązane z przygotowaniem i realizacj ą operacji.

Poddziałanie 3. Inwestycje w tworzenie, ulepszanie lub rozwijanie podstawowych usług lokalnych dla ludno ści wiejskiej, w tym rekreacji i kultury oraz powi ązanej infrastruktury obejmuje trzy typy operacji:

Inwestycje w obiekty pełni ące funkcje kulturalne. Mieszka ńcy obszarów wiejskich, w porównaniu do mieszka ńców miast, maj ą słaby dost ęp do 143 podstawowych usług kulturalnych. Infrastruktura kulturalna na obszarach wiejskich jest niedoinwestowania. Realizacja inwestycji w obiekty pełni ące funkcje kulturalne zapewni odpowiednie warunki do organizowania i animowania uczestnictwa społeczno ści wiejskiej w wydarzeniach artystycznych, kulturalnych czy integracyjnych. Działanie przyczynia si ę do realizacji celu szczegółowego 6B – wspieranie lokalnego rozwoju na obszarach wiejskich. Wsparcie w ramach tego typu operacji obejmuje budow ę, modernizacj ę lub wyposa żanie budynków pełni ących funkcje kulturalne, w tym świetlic i domów kultury. Pomoc ma form ę refundacji cz ęś ci kosztów kwalifikowalnych operacji. Beneficjentami programu mo że by ć gmina lub instytucja kultury, dla której organizatorem jest JST. Koszty kwalifikowalne obejmuj ą: koszty budowy przebudowy lub modernizacji obiektów budowlanych; koszty zakupu sprz ętu, materiałów i usług, słu żą cych realizacji operacji; koszty ogólne, bezpo średnio zwi ązane z przygotowaniem i realizacj ą operacji.

Kształtowanie przestrzeni publicznej. W wielu miejscowo ściach wiejskich rozwój przestrzenny nie nast ępuje w oparciu o spójn ą koncepcj ę rozwoju przestrzennego, 67

przez co miejscowo ści przestaj ą by ć atrakcyjne dla mieszka ńców, turystów i inwestorów. Inwestycje dotycz ące kształtowania przestrzeni publicznej maj ą podnie ść atrakcyjno ść obszarów wiejskich i promowa ć rozwój przestrzenny w oparciu o zasady kształtowania polityki przestrzennej. Działanie przyczynia si ę do realizacji celu szczegółowego 6B – wspieranie lokalnego rozwoju na obszarach wiejskich. Wsparcie w ramach tego typu operacji obejmuje kształtowanie przestrzeni publicznej zgodnie z wymaganiami ładu przestrzennego. Pomoc ma formę refundacji cz ęś ci kosztów kwalifikowalnych operacji. Beneficjentem programu mo że by ć gmina. Koszty kwalifikowalne obejmuj ą: koszty zwi ązane z kształtowaniem przestrzeni; koszty zakupu sprz ętu, materiałów i usług, słu żą cych realizacji operacji; koszty ogólne, bezpo średnio zwi ązane z przygotowaniem i realizacj ą operacji.

Inwestycje w targowiska lub obiekty budowlane przeznaczone na cele promocji lokalnych produktów. Budowa i modernizacja infrastruktury handlowej ma na celu stworzenie miejsc gdzie rolnicy będą mogli sprzedawa ć produkty wytworzone w gospodarstwie. Inwestycje w zakresie targowisk prowadz ą do skrócenia ła ńcucha żywno ściowego i zwi ększenia udziału rolników w warto ści dodanej. Budowa targowisk ułatwi dystrybucj ę produktów rolnych. Działanie przyczynia si ę do realizacji celu szczegółowego 3A – lepsze zintegrowanie głównych producentów z ła ńcuchem żywno ściowym poprzez systemy jako ści, promocj ę na rynkach lokalnych i krótkie cykle dostaw, grupy producentów i organizacje mi ędzybran żowe. Beneficjentami programu s ą gmina, powiat lub ich zwi ązki. Koszty kwalifikowalne obejmuj ą: koszty budowy przebudowy lub modernizacji obiektów budowlanych; koszty zakupu sprz ętu, materiałów i usług, słu żą cych realizacji operacji; koszty ogólne, bezpo średnio zwi ązane z przygotowaniem i realizacj ą operacji.

Program Operacyjny Rybactwo i Morze

Do czerwca 2015 roku nie zostały zako ńczone negocjacje pomi ędzy Rz ądem RP a Komisj ą Europejsk ą w sprawie przyj ęcia Programu na okres finansowania 2014 - 2020. Program obowi ązuj ący w poprzednim okresie umo żliwiał uzyskanie wsparcia dla działa ń z zakresu Wzmocnienie konkurencyjno ści i utrzymanie atrakcyjno ści obszarów zale żnych od rybactwa. W ramach Programu w latach 2007 – 2013 finansowano nast ępuj ące rodzaje działa ń: 1. Adaptacja i wyposa żenie miejsc, w których b ędą świadczone usługi dost ępu do sieci Internet. 2. Rewitalizacja miejscowo ści w wyniku realizacji operacji polegaj ącej w szczególno ści na remoncie chodników, parkingów, placów, ście żek rowerowych, terenów zielonych, parków, budynków i obiektów publicznych pełni ących funkcje społeczno-kulturalne, sportowe i rekreacyjne lub ich wyposa żeniu. 3. Remont, odbudowa przebudowa lub wyposa żenie obiektów wpisanych do rejestru zabytków lub obj ętych wojewódzk ą ewidencj ą zabytków. 4. Organizowanie kół zainteresowa ń dla dzieci i młodzie ży. 5. Budowa, remont lub przebudowa małej infrastruktury turystycznej, w szczególno ści przystani, kąpielisk, punktów widokowych, miejsc wypoczynkowych, tras turystycznych, łowisk dla wędkarzy i punktów informacji turystycznej, wraz ze ście żkami i drogami dojazdowymi do miejsc obj ętych inwestycj ą. 6. Dostosowanie do potrzeb osób niepełnosprawnych obiektów turystycznych, rekreacyjno- sportowych lub obiektów, w których jako podstawowa jest prowadzona działalno ść kulturalna 68

w rozumieniu ustawy z dnia 25 pa ździernika 1991 r. o organizowaniu i prowadzeniu działalno ści kulturalnej. 7. Tworzenie lub rozwój muzeów, izb regionalnych, izb pami ęci lub skansenów maj ących na celu zachowanie lub prezentowanie lokalnego rzemiosła, historii, sztuki i obyczajów, w szczególno ści zwi ązanych z tradycjami rybackimi. 8. Promocja obszaru obj ętego LSROR. 9. Popularyzacja rybactwa zwi ązana z obszarem obj ętym LSROR.

10.2.2. Mechanizm Norweski i Mechanizm Finansowy EOG

W ramach Mechanizmu mo żliwe jest uzyskanie wsparcia mi ędzy innymi w nast ępuj ących obszarach:

Rozwój społeczny i regionalny Celem programu jest osi ągni ęcie lepszej spójno ści społecznej i gospodarczej na szczeblu krajowym, regionalnym i lokalnym poprzez wypracowanie mechanizmów efektywnej współpracy zarówno mi ędzy samymi jednostkami samorz ądu terytorialnego (JST), jak i tymi jednostkami oraz przedstawicielami społecze ństwa obywatelskiego czy przedsi ębiorcami w celu podejmowania wspólnych decyzji dotycz ących danego obszaru czy rozwi ązywania istotnych dla danego terenu problemów. Działania realizowane w ramach Programu: opracowanie zintegrowanych strategii rozwoju dla całego obszaru miejskiego (miasta wraz z jego obszarem funkcjonalnym) w wymiarze ogólnym lub sektorowym, opracowanie planów operacyjnych.

Powy ższe działania powinny obejmowa ć w sposób zintegrowany problemy/tematy, istotne dla samorz ądów i społeczno ści lokalnych, w szczególno ści: przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu; lokalny rynek pracy; zadania o światowo-edukacyjne; polityk ę mieszkaniow ą jako sposób na rozwi ązywanie problemów społecznych i gospodarczych; kształtowanie przestrzeni publicznej, w tym zwłaszcza rewitalizacja obszarów zdegradowanych i działania na rzecz rozwoju przestrzeni publicznych słu żą cych wzmocnieniu lokalnych wi ęzi społecznych ; problemy zmian demograficznych, w szczególno ści dostosowanie „oferty” miast do cyklu życia człowieka; partycypacj ę społeczn ą – wzmocnienie udziału społecze ństwa w podejmowaniu decyzji lokalnych; infrastruktur ę transportow ą – rozwój infrastruktury miejskiej zgodnie z zasadami zrównowa żonego rozwoju; inne strategie / zagadnienia wa żne dla rozwoju lokalnego danego obszaru.

Kulturowe dziedzictwo Celem programu jest rozwój kontaktów w zakresie wymiany kulturalnej oraz wymian ę dobrych praktyk z tego obszaru pomi ędzy Polsk ą a pa ństwami-darczy ńcami: Islandi ą, Liechtensteinem i Norwegi ą. W programie b ędą realizowane projekty wybrane w ramach otwartych naborów wniosków. Realizowane b ędą projekty z nast ępuj ących obszarów tematycznych: edukacja artystyczna i kulturalna, dziedzictwo kulturowe , muzyka i sztuki sceniczne, sztuki plastyczne i wizualne. Współfinansowane b ędą nast ępuj ące typy działa ń: organizacja wystaw, spektakli, koncertów, festiwali (w tym filmowych) i innych wydarze ń artystycznych, wspieranie współpracy oraz wymiany artystów w zakresie m.in. sztuk plastycznych, sztuk scenicznych, muzyki, fotografii, filmu i innych, wspieranie współpracy szkół artystycznych i uczelni artystycznych, współpraca ekspertów w dziedzinie nowoczesnych technik, dokumentacji, ochrony, konserwacji i promocji

69

dziedzictwa kulturowego, zwalczania nielegalnego wywozu i wwozu oraz handlu skarbami kultury, zarz ądzania dziedzictwem narodowym , współpraca mi ędzyinstytucjonalna instytucji kultury i archiwów.

Uprawnieni beneficjenci to pa ństwowe i samorz ądowe instytucje kultury, instytucje filmowe, publiczne szkoły artystyczne i uczelnie artystyczne, uczelnie publiczne (w przypadku projektów realizowanych przez ich wydziały artystyczne oraz wydziały zwi ązane z: kulturoznawstwem, histori ą, dziedzictwem kulturowym, zarz ądzaniem kultur ą), archiwa pa ństwowe, jednostki samorz ądu terytorialnego i ich zwi ązki, organizacje pozarz ądowe ze sfery kultury.

70

11. Cz ęść graficzna

TRAKTY HISTORYCZNE

Fot. 1. Zabytkowy bruk na skrzy żowaniu ulic Gda ńskiej i Szkolnej w Brusach

Fot. 2. Nawierzchnia z kamieni polnych na drodze prowadz ącej do stacji kolejowej w M ęcikale

71

Fot. 3. Nawierzchnia z kamieni polnych na drodze wiejskiej w Główczewicach

Fot. 4. Nawierzchnia z kamieni polnych na drodze leśnej prowadz ącej z Kruszyna do Parzyna

72

UKŁADY URBANISTYCZNE I RURALISTYCZNE

Fot. 5. Brusy, ulica 2 Lutego - układ urbanistyczny wykształcony na układzie przestrzennym średniowiecznej wsi

Fot. 6. Czernica – zabytkowy zespół dawnego młyna

73

CMENTARZE, POMNIKI, MIEJSCA PAMI ĘCI

Fot. 7. Neolityczny grób na cmentarzysku w Le śnie

Fot. 8. Kurhan na cmentarzysku w Le śnie

74

KO ŚCIOŁY

Fot. 9. Ko ściół p.w. Wszystkich Świ ętych w Brusach

Fot. 10. Ko ściół p.w. Naj świ ętszego Serca Pana Jezusa w Kosobudach, wraz z dawn ą pastorówk ą

75

Fot. 11. Ko ściół p.w. Podwy ższenia Krzy ża Świ ętego w Le śnie wraz z budynkiem organistówki

Fot. 12. Ko ściół p.w. Podwy ższenia Krzy ża Świ ętego w Le śnie – krzy ż i wiatrowskaz wie ńcz ące ko ścieln ą wie żę

76

Fot. 13. Ko ściół p.w. Podwy ższenia Krzy ża Świ ętego w Le śnie - wn ętrze

Fot. 14. Ko ściół p.w. Podwy ższenia Krzy ża Świ ętego w Le śnie – drewniana ambona we wn ętrzu

77

PAŁACE I DWORY

Fot. 15. Pałac rodziny Sikorskich w Wielkich Chełmach

Fot. 16. Dwór rodziny Cietrzew - Sikorskich w Le śnie

78

Fot. 17. Dwór w Kaszubie

Fot. 18. Dwór w Żabnie

79

BUDOWNICTWO MIEJSKIE

Fot. 19. Brusy, ulica Szkolna

Fot. 20. Brusy, ulica Szkolna – po prawej stronie zabytkowy budynek gospodarczy

80

Fot. 21. Brusy, ulica Dworcowa

Fot. 22. Brusy, ulica Dworcowa 11

81

Fot. 23. Brusy, dom przy ulicy Chełmowskiej 5

Fot. 24. Brusy, dom przy ulicy Targowej 16

82

BUDOWNICTWO WIEJSKIE

Fot. 25. Czernica, dom drewniany w zespole zabytkowego młyna – detal

Fot. 26. Orlik, zabudowa drewniana - detal

83

Fot. 27. Główczewice, dom murowany

Fot. 28. Główczewice, s ąsiaduj ące ze sob ą budynki murowane – zabytkowy (po lewej) i współczesny

84

Fot. 29. Widno – drewniana zabudowa gospodarcza

Fot. 30. Małe Gli śno – drewniana zabudowa gospodarcza

85

BUDYNKI U ŻYTECZNO ŚCI PUBLICZNEJ

Fot. 31. Budynek szkoły w Przymuszewie

Fot. 32. Budynek szkoły w Czyczkowach – po prawej współczesna rozbudowa zgodna z tradycj ą miejsca

86

Fot. 33. Budynek dawnej szkoły w Le śnie

Fot. 34. Budynek dawnej szkoły w Kruszynie

87

Fot. 35. Nadle śnictwo w Przymuszewie

Fot. 36. Le śniczówka w Parzynie

88

Fot. 37. Brusy - budynek Spółdzielczego Domu Handlowego przy ulicy Ko ścielnej

Fot. 38. Brusy - zabudowania stacji kolejowej

89

Fot. 39. Lubnia - zabudowania stacji kolejowej

Fot. 40. M ęcikał – Struga, zabudowania stacji kolejowej

90

Fot. 41. Czernica – zabytkowy młyn

Fot. 42. Zabytkowy system nawadniaj ący ł ąki w Dolinie Kulawy

91

Fot. 43. Zabytkowy wychodek znajduj ący si ę obok budynku le śnictwa w Lasce

92

KRZY ŻE I FIGURY PRZYDRO ŻNE

Fot. 44. Współczesna kapliczka skrzynkowa z figur ą świ ętego Franciszka w Kruszynie

Fot. 45. Zabytkowa kapliczka w Windorpiu, odnowiona przy u życiu współczesnych materiałów budowlanych 93

Fot. 46. Krzy ż przydro żny w Peplinie

Fot. 47. Krzy ż przydro żny w lesie obok Peplina

94

Fot. 48. Krzy ż przydro żny w lesie obok Parzyna

Fot. 49. Kapliczka murowana w Lubni

95

Fot. 50. Kapliczka z figur ą Chrystusa wmurowana w elewacj ę kamienicy przy ulicy Szkolnej 10 w Brusach

Fot. 51. Kapliczka „Trzeci upadek” autorstwa Józefa Chełmowskiego znajduj ąca si ę w ogrodzie artysty w miejscowo ści Brusy - Jaglie

96

DRZEWA W KRAJOBRAZIE KULTUROWYM

Fot. 52. Rozstajne drzewo i kapliczka w D ąbrówce

Fot. 53. Zabytkowa aleja z lipy drobnolistnej przy drodze z Wielkich Chełmów do miejscowo ści Czyczkowy

97

Fot. 54. Droga i pozostało ść nieistniej ącej alei w Wysokiej Zaborskiej

Fot. 55. Lipa drobnolistna towarzysz ąca zabudowie wiejskiej oraz tablica z nazw ą miejscowo ści w języku polskim i kaszubskim (Główczewice)

98

IZBY PAMI ĘCI, MUZEA

Fot. 56. Ogród Józefa Chełmowskiego z rze źbami jego autorstwa w miejscowo ści Brusy - Jaglie

Fot. 57. Chata Kaszubska pełni ąca funkcj ę lokalnego muzeum, Brusy - Jaglie 99

12. Aneksy

12.1. Gminna ewidencja zabytków

STAN IDENTYFIKATOR MIEJSCOWO ŚĆ OBIEKT ULICA NR WŁASNO ŚĆ ZACHOWANIA Ogrodzenie i brama 1 Brusy Ko ścielna 3 Wyznaniowa Dobry ko ścioła Kaplica przylegaj ąca do 2 Brusy muru ko ścielnego Ko ścielna 3 Wyznaniowa Dobry - 4 szt w rogach Ogrodzenie i brama 3 Brusy Gda ńska Wyznaniowa Dobry cmentarza Dom zakonny Sióstr 4 Brusy Szkolna 14 Wyznaniowa Dobry Zmartwychwstanek Plac Jana 5 Brusy Figura Chrystusa Wyznaniowa Dobry Pawła II 6 Brusy Stacja kolejowa Nad Dworcem 7 Pa ństwowa Dobry Budynek mieszkalny 7 Brusy Nad Dworcem 3 Pa ństwowa Dobry przy stacji PKP Budynek mieszkalny 8 Brusy Nad Dworcem 1 Pa ństwowa Dobry przy stacji PKP 9 Brusy Budynek przy stacji Nad Dworcem 1 Pa ństwowa Dobry Budynek gospodarczy 10 Brusy Nad Dworcem 3 Pa ństwowa Dobry przy stacji PKP 11 Brusy Willa Chełmowska 17 Prywatna Dobry 12 Brusy Dom Chełmowska 19 Prywatna Dobry 13 Brusy Dom Dworcowa 4 Prywatna Dobry 14 Brusy Dom Dworcowa 6 Prywatna Bardzo dobry 15 Brusy Dom Dworcowa 7 Prywatna Dobry 16 Brusy Dom Dworcowa 8 Prywatna Dobry Współwłasno ś 17 Brusy Dom Dworcowa 11 Dobry ć 18 Brusy Dom Dworcowa 12 Prywatna Zaniedbany 19 Brusy Dom Dworcowa 16 Prywatna Dobry Współwłasno ś 20 Brusy Dom Dworcowa 15 Dobry ć 21 Brusy Dom Dworcowa 20 Prywatna Bardzo dobry 22 Brusy Przychodnia lekarska Dworcowa 24 Komunalna Bardzo dobry 23 Brusy Dom Dworcowa 26 Prywatna Bardzo dobry 24 Brusy Dom Ko ściuszki 11 Prywatna Dobry 25 Brusy Dom Ko ściuszki 12 Prywatna Dobry 26 Brusy Dom Ko ściuszki 14 Prywatna Dobry 27 Brusy Dom Ko ściuszki 16 Prywatna Dobry Plac Jana 28 Brusy Kamienica 20 Prywatna Dobry Pawła II 29 Brusy Kamienica 2 Lutego 1 Prywatna Bardzo dobry Współwłasno ś 30 Brusy Kamienica 2 Lutego 3 Dobry ć 31 Brusy Kamienica 2 Lutego 5 Inna Bardzo dobry 32 Brusy Dom 2 Lutego 6 Prywatna Bardzo dobry 33 Brusy Kamienica 2 Lutego 9 Inna Bardzo dobry 34 Brusy Dom 2 Lutego 10 Prywatna Dobry 35 Brusy Dom 2 Lutego 11 Prywatna Bardzo dobry 36 Brusy Kamienica 2 Lutego 7 Inna Dobry 37 Brusy Kamienica 2 Lutego 14 Prywatna Bardzo dobry 38 Brusy Budynek gospodarczy 2 Lutego 14 Prywatna Dobry 39 Brusy Kamienica 2 Lutego 16 Prywatna Bardzo dobry 40 Brusy Budynek gospodarczy 2 Lutego 16 Prywatna Dobry 41 Brusy Dom Nad Dworcem 4 Prywatna Dobry 42 Brusy Dom Nad Dworcem 6 Prywatna Dobry 43 Brusy Kamienica Pocztowa 3 Prywatna Dobry 44 Brusy Dom Pocztowa 4 Inna Dobry 45 Brusy Poczta Pocztowa 5 Prywatna Dobry 46 Brusy Kamienica Pocztowa 6 Inna Dobry 47 Brusy Kamienica Szkolna 2 Prywatna Dobry 48 Brusy Kamienica Gda ńska 7 Prywatna Zły 49 Brusy Dom Gda ńska 8 Prywatna Bardzo dobry 50 Brusy Dom Gda ńska 10 Prywatna Dobry Dom + figura św. Rocha 51 Brusy Gda ńska 11 Prywatna Dobry z 1958r 100

52 Brusy Dom Gda ńska 15 Prywatna Dobry 53 Brusy Dom Gda ńska 18 Inna Dobry 54 Brusy Dom Gda ńska 19 Prywatna Bardzo dobry 55 Brusy Dom Gda ńska 20 Prywatna Dobry 56 Brusy Dom Gda ńska 21 Prywatna Dobry 57 Brusy Dom Gda ńska 25 Prywatna Dobry 58 Brusy Dom Gda ńska 27 Prywatna Dobry 59 Brusy Dom Gda ńska 30 Prywatna Dobry 60 Brusy Mieszkalno-gospodarczy Gda ńska 29 Prywatna Dobry 61 Brusy Dom Gda ńska 38 Prywatna Dobry 62 Brusy Kamienica Kalwaryjna 1 Prywatna Dobry 63 Brusy Dom Kalwaryjna 3 Prywatna Zły 64 Brusy Kamienica Ko ścielna 4 Prywatna Bardzo dobry 65 Brusy Dom Ko ścielna 6 Prywatna Dobry 66 Brusy Dom Ko ścielna 7 Prywatna Dobry 67 Brusy Budynek Ko ścielna 8 Komunalna Dobry 68 Brusy Budynek gospodarczy Ko ścielna 8 Inna Dobry 69 Brusy Kamienica Ko ścielna 15 Prywatna Bardzo dobry 70 Brusy Dom Ko ścielna 17 Prywatna Dobry 71 Brusy Dom Ko ścielna 19 Prywatna Dobry 72 Brusy Kamienica Ko ścielna 21 Prywatna Zły 73 Brusy Dom Ko ściuszki 4 Prywatna Zły 74 Brusy Dom Ko ściuszki 6 Prywatna Dobry 75 Brusy Dom Ko ściuszki 7 Prywatna Dobry Plac Jana 76 Brusy Kamienica 1 Prywatna Dobry Pawła II Plac Jana 77 Brusy Kamienica 3 Prywatna Dobry Pawła II Plac Jana 78 Brusy Kamienica 6 Prywatna Dobry Pawła II Plac Jana 79 Brusy Kamienica 7 Prywatna Dobry Pawła II Plac Jana 80 Brusy Kamienica 8 Prywatna Dobry Pawła II Plac Jana 81 Brusy Kamienica 10 Prywatna Dobry Pawła II 82 Brusy Kamienica Szkolna 4 Prywatna Dobry 83 Brusy Oficyna, sklep Szkolna 4 Prywatna Dobry 84 Brusy Kamienica Szkolna 8 Prywatna Dobry 85 Brusy Kamienica Szkolna 6 Prywatna Dobry 86 Brusy Kamienica Szkolna 10 Prywatna Dobry 87 Brusy Kamienica Szkolna 12 Prywatna Dobry 88 Brusy Kamienica Szkolna 28 Prywatna Dobry 89 Brusy Dom Targowa 2 Prywatna Dobry 90 Brusy Dom Targowa 4 Prywatna Dobry 91 Brusy Dom Targowa 6 Prywatna Dobry 92 Brusy Dom Targowa 8 Prywatna Dobry 93 Brusy Dom Targowa 10 Prywatna Dobry 94 Brusy Dom Targowa 14 Prywatna Dobry 95 Brusy-Jaglie Kapliczka Brusy-Jaglie Prywatna Dobry 96 Brusy-Jaglie Dom 12 Prywatna Dobry 97 Czapiewice Kapliczka Prywatna Dobry 98 Czapiewice Dawna szkoła 36 Komunalna Dobry 99 Czapiewice Szkoła 22 Komunalna Bardzo dobry 100 Czapiewice Budynek mieszkalny 9 Prywatna Zły 101 Czapiewice Chałupa 23 Prywatna Bardzo zły 102 Czarni ż Figura Chrystusa 2 Komunalna Bardzo dobry 103 Czarni ż Dom 16 Komunalna Dobry Budynek gospodarczy 104 Czarni ż 16 Komunalna Dobry przy szkole 105 Czarni ż Chałupa 2b Komunalna Dobry 106 Czarni ż Chałupa 4 Prywatna Dobry 107 Czarni ż Chałupa 5 Prywatna Dobry 108 Czarni ż Stodoła przy nr.11(1) 11 Prywatna Dobry 109 Czarni ż Stodoła przy nr.11(2) 11 Prywatna Bardzo zły 110 Czarni ż Chlew przy nr.11 12 Prywatna Dobry 111 Czarni ż Dom 15 Prywatna Dobry 112 Czarni ż Dom 19 Prywatna Dobry 113 Czarni ż Dom 22 Prywatna Dobry 114 Czarni ż Dom 26 Prywatna Bardzo dobry 115 Czarni ż Dom 29 Prywatna Bardzo dobry 116 Czarni ż Dom 30 Prywatna Dobry 117 Czarni ż Dom 32 Prywatna Dobry 118 Czarni ż Dom 34 Prywatna Bardzo dobry 101

119 Czarni ż Obora przy nr.36 36 Prywatna Dobry 120 Czarni ż Dom 35 Prywatna Zły 121 Czarni ż Dom 36 Prywatna Dobry 122 Czarni ż Dom 44 Prywatna Dobry 123 Czarni ż Dom 45 Prywatna Bardzo dobry 124 Czarnowo Chałupa 1 Prywatna Bardzo zły 125 Czarnowo Chałupa 2 Prywatna Dobry 126 Czarnowo Dom 4 Prywatna Zły 127 Czarnowo Dom 8 Prywatna Zaniedbany 128 Czarnowo Chałupa 6 Prywatna Zaniedbany 129 Czarnowo Dom przy szkole 12 Prywatna Bardzo dobry 130 Czarnowo Dom 17 Prywatna Dobry 131 Czarnowo Dom 19 Prywatna Bardzo dobry 132 Czarnowo Dom 20 Prywatna dobry Współwłasno ś 133 Czarnowo Dom 21 Bardzo dobry ć 134 Czernica Zespół młyna-młyn Jana Pawła II 1 Prywatna Dobry Zespół młyna – dom 135 Czernica Jana Pawła II 1 Prywatna Dobry młynarza 136 Czernica Zespół młyna – stodoła Jana Pawła II 1 Prywatna Dobry Zespół młyna – budynek 137 Czernica Jana Pawła II 1 Prywatna Dobry inwentarski 1 Zespół młyna – budynek 138 Czernica Jana Pawła II 1 Prywatna Dobry inwentarski 2 139 Czyczkowy Figura Chrystusa Komunalna Dobry 140 Czyczkowy Szkoła Główna 46 Komunalna Bardzo dobry 141 Czyczkowy Dom Chełmowska 2 Prywatna Dobry 142 Czyczkowy Dom Chełmowska 7 Prywatna Dobry 143 Czyczkowy Chałupa Czernicka 2 Prywatna Dobry 144 Czyczkowy Chałupa Czernicka 4 Prywatna Dobry 145 Czyczkowy Dom Główna 13 Prywatna Dobry 146 Czyczkowy Dom Główna 15 Prywatna Dobry 147 Czyczkowy Dom Główna 22 Prywatna Dobry 148 Czyczkowy Dom Główna 24/2 6 Prywatna Zły 149 Czyczkowy Dom Główna 30 Prywatna Dobry 150 Czyczkowy Dom Główna 33 Prywatna Dobry 151 Czyczkowy Dom Główna 40 Prywatna Dobry 132 Czyczkowy Dom Główna 43 Prywatna Dobry 153 Czyczkowy Dom Główna 49 Prywatna Dobry 154 Czyczkowy Dom Główna 64 Prywatna Dobry 155 Czyczkowy Dom Lipowa 3 Prywatna Dobry 156 Czyczkowy Chałupa Lipowa 8 Prywatna Bardzo zły 157 Czyczkowy Chałupa Lipowa 11 Prywatna Dobry 158 Czyczkowy Dom Lipowa 34 Prywatna Dobry 159 Giełdon Chałupa 8 Pa ństwowa Dobry Kapliczka w formie 160 Główczewice Prywatna Dobry obelisku 161 Główczewice Kapliczka Prywatna Dobry 162 Główczewice Szkoła Komunalna Dobry 163 Główczewice Dom 10 Prywatna Dobry 164 Główczewice Dom 3 Prywatna Zaniedbany 165 Główczewice Dom 15 Prywatna Dobry 166 Główczewice Dom 16 Prywatna Dobry 167 Główczewice Dom 18 Prywatna Bardzo dobry 168 Główczewice Dom 19 Prywatna Bardzo dobry 169 Główczewice Obora przy nr.20 20 Prywatna Dobry 170 Główczewice Dom 23 Prywatna Dobry 171 Główczewice Dom 25 Prywatna Dobry 172 Główczewice Obora przy nr.25 25 Prywatna Dobry 173 Główczewice Obora przy nr.36 36 Prywatna Dobry 174 Huta Kapliczka Prywatna Dobry 175 Huta Budynek – była szkoła 15 Komunalna Dobry Budynek gospodarczy 176 Huta 15 Komunalna Dobry przy dawnej szkole 177 Huta Dom 1 Prywatna Dobry 178 Kaszuba Figura Chrystusa Komunalna Dobry 179 Kaszuba Dwór 1 Pa ństwowa Dobry 180 Kaszuba Ogrodzenie dworu 1 Pa ństwowa Dobry 181 Kaszuba Młyn Prywatna Dobry 182 Kaszuba Budynek mieszkalny 4 Prywatna Dobry 183 Kaszuba Chałupa 8 Prywatna Dobry 184 Kinice Chałupa Le śna 8 Prywatna Dobry 185 Kinice Kapliczka Prywatna Dobry 186 Kinice Dom Le śna 13 Prywatna Dobry 102

187 Kinice Chałupa Świerkowa 4 Prywatna Dobry Ko ściół p.w. 188 Kosobudy Naj świ ętszego Serca Ko ścielna 1 Wyznaniowa Dobry Pana Jezusa 189 Kosobudy Pastorówka Czerska 11 Komunalna Bardzo dobry 190 Kosobudy Figura kamienna Prywatna Bardzo dobry 191 Kosobudy Szkoła Szkolna 20 Komunalna Bardzo dobry 192 Kosobudy Dom Czerska 7 Prywatna Dobry Świ ętego Jana 193 Kosobudy Dom 5 Prywatna Bardzo dobry Nepomucena 194 Kosobudy Dom Ko ścielna 7 Prywatna Dobry 195 Kosobudy Stodoła Ko ścielna 7 Prywatna Dobry Dwór – obecnie budynek 196 Kosobudy Ko ścielna 3/5 Prywatna Dobry mieszkalny 197 Kosobudy Dom Podgórna 1 Prywatna Dobry 198 Kosobudy Dom Podgórna 5 Prywatna Bardzo dobry 199 Kosobudy Dom Podgórna 9 Prywatna Bardzo dobry 200 Kosobudy Dom Podgórna 17 Prywatna Dobry 201 Kosobudy Dom Podgórna 21 Prywatna Dobry 202 Kosobudy Dom Szkolna 6 Prywatna Dobry 203 Kosobudy Dom Szkolna 7 Prywatna Bardzo dobry 204 Kosobudy Dom Szkolna 33 Prywatna Dobry 205 Kruszyn Szkoła Prywatna Bardzo dobry Budynek gospodarczy 206 Kruszyn Prywatna Bardzo dobry przy szkole 207 Kruszyn Chałupa 4 Prywatna Dobry 208 Kruszyn Chałupa 6 Prywatna Bardzo dobry 209 Lamk Dom 3 Prywatna Dobry Dawny budynek 210 Laska Pa ństwowa Bardzo dobry folwarczny 211 Laska Wychodek przy pałacu Pa ństwowa Bardzo dobry 212 Laska Dom 5 Prywatna Bardzo dobry Ko ściół parafialny 213 Le śno Podwy ższenia Krzy ża Wyznaniowa Bardzo dobry Świ ętego 214 Le śno Plebania Wyznaniowa Bardzo dobry 215 Le śno Organistówka Wyznaniowa Bardzo dobry Grobowiec rodzinny 216 Le śno Wyznaniowa Bardzo dobry Cietrzew- Sikorskich 217 Le śno Ogrodzenie ko ścioła Wyznaniowa Dobry 218 Le śno Kapliczka neogotycka Wyznaniowa Bardzo dobry 219 Le śno Dawny dwór Komunalna Dobry Le śno 220 Chałupa 15 Prywatna Bardzo dobry Wybudowanie Le śno 221 Chałupa 16 Prywatna Bardzo dobry Wybudowanie 222 Le śno Dom Kaszubska 5 Prywatna Dobry 223 Le śno Budynek gospodarczy Klonowa 2 Komunalna Dobry 224 Le śno Dom Klonowa 5 Prywatna Bardzo dobry Królowej Marii 225 Le śno Dom 2 Komunalna Dobry Ludwiki Kard. S. 226 Le śno Budynek mieszkalny 6 Prywatna Dobry Wyszy ńskiego Kard. S. 227 Le śno Dom 19 Prywatna Dobry Wyszy ńskiego Kard. S. 228 Le śno Budynek mieszkalny 22 Prywatna Dobry Wyszy ńskiego 229 Lubnia Kapliczka Wielewska 7 Prywatna Bardzo dobry Figura Chrystusa na 230 Lubnia Komunalna Dobry cokole 231 Lubnia Szkoła Szkolna 14 Komunalna Bardzo dobry 232 Lubnia Przedszkole Spółdzielcza Komunalna Dobry 233 Lubnia Salka katechetyczna Szkolna 10 Prywatna Bardzo dobry 234 Lubnia Dom Dworcowa 3 Prywatna Dobry 235 Lubnia Dom Dworcowa 12 Prywatna Dobry 236 Lubnia Obora Dworcowa 12 Prywatna Dobry 237 Lubnia Dom Szkolna 2 Prywatna Bardzo dobry 238 Lubnia Dom Szkolna 3 Prywatna Dobry 239 Lubnia Budynek gospodarczy Szkolna 3 Prywatna Dobry 240 Lubnia Dom Szkolna 9 Prywatna Dobry 241 Lubnia Dom Szkolna 21 Prywatna Dobry Lubnia - 242 Budynek stacyjny Dworzec 10 Pa ństwowa Dobry Stacja Lubnia - Budynek mieszkalny 243 Dworzec 8 Pa ństwowa Dobry Stacja przy stacji kolejowej 103

Lubnia - Budynek mieszkalny 244 Dworzec 6 Pa ństwowa Dobry Stacja przy stacji kolejowej Lubnia – 245 Dom Dworzec 17 Prywatna Zaniedbany Stacja Lubnia - 246 Dom Dworzec 5 Prywatna Dobry Stacja Lubnia - 247 Dom Dworcowa 37 Prywatna Dobry Stacja 248 Małe Chełmy Kapliczka Pa ństwowa Dobry Figura Chrystusa na 249 Małe Chełmy Prywatna Dobry cokole 250 Małe Chełmy Biblioteka dawna szkoła 2 Komunalna Bardzo dobry 251 Małe Chełmy Dom 5 Prywatna Dobry 252 Małe Chełmy Budynek gospodarczy 18 Prywatna Bardzo dobry 253 Małe Chełmy Dom 20 Prywatna Dobry 254 Małe Chełmy Dom 21 Prywatna Dobry 255 Małe Chełmy Dom 28 Prywatna Dobry 256 Małe Chełmy Dom 33 Prywatna Bardzo dobry 257 Małe Gli śno Szkoła 2 Komunalna Dobry Budynek gospodarczy 258 Małe Gli śno 2 Komunalna Dobry przy byłej szkole 259 Małe Gli śno Dom 11 Prywatna Dobry 260 Małe Gli śno Dom 14 Prywatna Bardzo dobry 261 Małe Gli śno Chałupa 18 Prywatna Dobry 262 Małe Gli śno Dom 22 Prywatna Dobry 263 Małe Gli śno Dom 25 Prywatna Dobry 264 Męcikał Figura Matki Bo żej Prywatna Dobry 265 Męcikał Szkoła Szkolna 7 Komunalna Bardzo dobry 266 Męcikał Dom Pocztowa 2 Prywatna Zaniedbany 267 Męcikał Dom Pocztowa 4 Prywatna Bardzo dobry 268 Męcikał Dom 3 Maja 15 Prywatna Dobry 269 Męcikał Chałupa Nad Brd ą 5 Prywatna Dobry 270 Męcikał Dom Nad Brd ą 3 Prywatna Dobry 271 Męcikał Obora Szkolna 14 Prywatna Bardzo dobry Męcikał - 272 Chałupa Długa 2 Prywatna Dobry Wybudowanie 273 Orlik Dwór 5 Prywatna Bardzo zły 274 Orlik Dom po byłej szkole 14 Komunalna Dobry Budynek gospodarczy 275 Orlik 14 Komunalna Dobry przy byłej szkole 276 Orlik Dom 10 Prywatna Dobry Dawny dom zakonny 277 Orlik 11 Prywatna Bardzo zły Franciszkanek 278 Orlik Dom 12 Prywatna Zaniedbany 279 Parzyn Le śniczówka Pa ństwowa Bardzo dobry 280 Peplin Figura Chrystusa Prywatna Dobry 281 Peplin Chałupa 2 Prywatna Bardzo dobry 282 Peplin Budynek gospodarczy 3 Prywatna Dobry 283 Przymuszewo Szkoła Komunalna Bardzo dobry Budynek gospodarczy 284 Przymuszewo Komunalna Bardzo dobry przy szkole 285 Rudziny Dom 1 Prywatna Dobry 286 Skoszewo Dom 8 Pa ństwowa Bardzo dobry 287 Widno Budynek 7 Pa ństwowa Bardzo dobry 288 Widno Budynek gospodarczy Pa ństwowa Dobry Widno – 289 Chałupa 1 Pa ństwowa Dobry Orzechowo Wielkie 290 Pałac obecnie szkoła Komunalna Bardzo dobry Chełmy Wielkie 291 Dom 34 Pa ństwowa Dobry Chełmy Wysoka 292 Kapliczka Prywatna Dobry Zaborska Wysoka 293 Dom 1 Prywatna Dobry Zaborska Wysoka 294 Obora 1 Prywatna Dobry Zaborska Wysoka 295 Kurnik 1 Prywatna Dobry Zaborska Wysoka 296 Dom 2 Prywatna Dobry Zaborska Wysoka 297 Dom 5 Prywatna Dobry Zaborska Wysoka 298 Chlew 5 Prywatna Dobry Zaborska 104

Wysoka 299 Dom 8 Prywatna Dobry Zaborska Wysoka 300 Obora 8 Prywatna Dobry Zaborska Wysoka 301 Chałupa 9 Prywatna Bardzo zły Zaborska 302 Zalesie Szkoła Gda ńska Komunalna Bardzo dobry 303 Zalesie Dom Główna 5 Prywatna Dobry 3-4 Zalesie Dom Główna 9 Prywatna Dobry 305 Zalesie Dom Główna 23 Prywatna Dobry 306 Zalesie Obora Główna 14 Prywatna Dobry 307 Zalesie Dom Główna 22 Prywatna Dobry 308 Zalesie Dom Główna 33 Prywatna Zaniedbany 309 Zalesie Dom Główna 24 Prywatna Bardzo dobry 310 Zalesie Dom Główna 26 Prywatna Dobry 311 Zalesie Dom Główna 39/4 1 Prywatna Dobry 312 Zalesie Dom Główna 28/3 0 Prywatna Dobry 313 Zalesie Dom Główna 32 Prywatna Zaniedbany 314 Zalesie Dom Główna 43 Prywatna Zły 315 Zalesie Dom Główna 45 Prywatna Zaniedbany 316 Zalesie Dom Główna 47 Prywatna Dobry 317 Zalesie Dom Główna 36 Prywatna Zaniedbany 318 Zalesie Obora Okr ęż na 4 Prywatna Dobry 319 Żabno Dwór Prywatna Zaniedbany 320 Antoniewo Kapliczka Prywatna Dobry Ko ściół parafialny p.w. Wszystkich Świ ętych 321 Brusy Wyznaniowa Dobry wraz z działk ą w obr ębie muru ko ścielnego 322 Antoniewo Dom 4 Prywatna Bardzo dobry Plac Jana 323 Brusy Dom 4 Prywatna Dobry Pawła II 324 Główczewice Kapliczka Prywatna Dobry 325 Lamk Dom 3 Prywatna Bardzo dobry 326 Główczewice Dom 4 Prywatna Zaniedbany 327 Lubnia Stodoła Dworcowa 12 Prywatna Dobry 328 Giełdon Kapliczka Pa ństwowa Bardzo dobry 329 Małe Gli śno Kapliczka Pa ństwowa Dobry 330 Dąbrówka Kapliczka Prywatna Dobry 331 Orlik Dom 3 Prywatna Dobry 332 Kosobudy Dom Sportowa 16 Prywatna dobry 335 Brusy Cmentarz parafialny Wyznaniowa Bardzo dobry 336 Kaszuba Park dworski Prywatna Zły Zespół dworsko – 337 Kaszuba Prywatna Zły parkowy 338 Kaszuba Park dworski Prywatna Znikomy Zespół dworsko – 339 Kaszuba Prywatna Zły parkowy 340 Kosobudy Cmentarz parafialny Wyznaniowa Bardzo dobry 341 Laska Park Pa ństwowa Bardzo dobry 342 Le śno Cmentarz przyko ścielny Wyznaniowa Bardzo dobry 343 Le śno Cmentarz katolicki Wyznaniowa Bardzo dobry 344 Le śno Cmentarz parafialny Wyznaniowa Bardzo dobry 345 Le śno Park dworski Komunalna Dobry Zespół dworsko – 346 Le śno Komunalna Dobry parkowy 347 Turowiec Cmentarz choleryczny Pa ństwowa Znikomy Wielkie 348 Park dworski Komunalna Dobry Chełmy Wielkie Zespół dworsko – 349 Komunalna Dobry Chełmy parkowy Wielkie 350 Chełmy - Aleja lipowa Pa ństwowa Dobry Czyczkowy 351 Żabno Cmentarz ewangelicki Pa ństwowa Znikomy 352 Żabno Park dworski Prywatna Zły Zespół dworsko – 353 Żabno Prywatna Zły parkowy

105

12.2. Gminna ewidencja stanowisk archeologicznych

NR nr ob. AZP; nr L.P. MIEJSCOWO ŚĆ GMINA RODZAJ STANOWISKA CHRONOLOGIA STAN st. CMENTARZYSKO GROBÓW 1 BRUSY BRUSY 1 HALLSTATT D 21-35;14; SKRZYNKOWYCH?

CMENTARZYSKO GROBÓW 2 BRUSY BRUSY 2 WCZESNA EPOKA ŻELAZA 21-35;15; SKRZYNKOWYCH CMENTARZYSKO GROBÓW WCZESNA EPOKA ŻELAZA; OKRES 3 BRUSY BRUSY 3 SKRZYNKOWYCH; PUNKT 21-35;10; NOWO ŻYTNY OSADNICZY WCZESNY I ŚRODKOWY OKRES ZNALEZISKO LU ŹNE; PUNKT 4 BRUSY BRUSY 4 LATE ŃSKI; WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; 21-35;11; OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY CMENTARZYSKO GROBÓW WCZESNY I ŚRODKOWY OKRES 5 BRUSY BRUSY 5 21-35;16; SKRZYNKOWYCH LATE ŃSKI

6 BRUSY BRUSY 6 CMENTARZYSKO KURHANOWE I OKRES EPOKI BR ĄZU 21-35;17;

7 BRUSY BRUSY 7 CMENTARZYSKO WCZESNA EPOKA ŻELAZA 21-31;18;

PUNKT OSADNICZY; PUNKT 8 BRUSY BRUSY 8 EPOKA BR ĄZU; ŚREDNIOWIECZE 21-35;115; OSADNICZY

9 BRUSY BRUSY 9 CMENTARZYSKO WCZESNA EPOKA ŻELAZA 21-35;13;

PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES 10 BRUSY BRUSY 10 ŚLAD OSADNICTWA 21-35;116; NOWO ŻYTNY

11 BRUSY BRUSY 11 CMENTARZYSKO OKRES W ĘDRÓWEK LUDÓW 21-35;12;

12 BRUSY BRUSY 12 ŚLAD OSADNICTWA PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;117;

13 BRUSY BRUSY 13 OSADA ŚREDNIOWIECZE 21-35;118;

14 BRUSY BRUSY 14 PUNKT OSADNICZY PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;119;

PUNKT OSADNICZY; PUNKT 15 BRUSY BRUSY 15 ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;120; OSADNICZY

16 BRUSY BRUSY 16 PUNKT OSADNICZY PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;121;

PUNKT OSADNICZY; PUNKT PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 17 BRUSY BRUSY 17 21-35;122; OSADNICZY NOWO ŻYTNY

18 BRUSY BRUSY 18 PUNKT OSADNICZY; PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; 21-35;123;

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLADY MEZOLIT / NEOLIT; PÓ ŹNE 19 BRUSY BRUSY 19 21-35;124; OSADNICTWA ŚREDNIOWIECZE

20 BRUSY BRUSY 20 PUNKT OSADNICZY PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;125;

21 BRUSY BRUSY 21 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;126;

22 BRUSY BRUSY 22 PUNKT OSADNICZY PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;127;

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 23 BRUSY BRUSY 23 21-35;128; OSADNICZY NOWO ŻYTNY

24 BRUSY BRUSY 24 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;129;

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 25 BRUSY BRUSY 25 21-35;130; OSADNICZY NOWO ŻYTNY

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 26 BRUSY BRUSY 26 21-35;131; OSADNICZY NOWO ŻYTNY

27 BRUSY BRUSY 27 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;132;

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT NEOLIT/EPOKA BR ĄZU; WCZESNA EPOKA 28 BRUSY BRUSY 28 OSADNICZY; OSADA; PUNKT ŻELAZA; WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; 21-35;133; OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY

29 BRUSY BRUSY 29 OSADA; PUNKT OSADNICZY ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;134;

PUNKT OSADNICZY; PUNKT 30 BRUSY BRUSY 30 ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;135; OSADNICZY

PUNKT OSADNICZY; PUNKT PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 31 BRUSY BRUSY 31 21-35;136; OSADNICZY NOWO ŻYTNY

106

PUNKT OSADNICZY; PUNKT PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 32 BRUSY BRUSY 32 21-35;137; OSADNICZY NOWO ŻYTNY

33 BRUSY BRUSY 33 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;138;

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; PÓ ŹNE 34 BRUSY BRUSY 34 OSADNICTWA; ŚLAD 21-35;139; ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY OSADNICTWA

35 CZYCZKOWY BRUSY 1 CMENTARZYSKO WCZESNA EPOKA ŻELAZA 22-35;1

36 CZYCZKOWY BRUSY 2 ZNALEZISKO LU ŹNE I OKRES EPOKI BR ĄZU 22-35;2;

37 CZYCZKOWY BRUSY 3 CMENTARZYSKO OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH 21-35;19;

IV-V OKRES EPOKI BR ĄZU; WCZESNE OSADA; PUNKT OSADNICZY; 38 CZYCZKOWY BRUSY 4 ŚREDNIOWIECZE; PÓ ŹNE 21-35;20; ŚLAD OSADNICTWA; ŚREDNIOWIECZE;

39 CZYCZKOWY BRUSY 5 CMENTARZYSKO HALLSTATT D/OKRES LATE ŃSKI 21-35;21;

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD WCZESNA EPOKA ŻELAZA; OKRES 40 CZYCZKOWY BRUSY 6 21-35;148; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 41 CZYCZKOWY BRUSY 7 21-35;149; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

42 CZYCZKOWY BRUSY 8 PUNKT OSADNICZY WCZESNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;150;

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD WCZESNA EPOKA ŻELAZA; WCZESNE OSADNICTWA; ŚLAD 43 CZYCZKOWY BRUSY 9 ŚREDNIOWIECZE; PÓ ŹNE 21-35;151; OSADNICTWA; ŚLAD ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY OSADNICTWA

44 CZYCZKOWY BRUSY 10 PUNKT OSADNICZY WCZESNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;152;

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT WCZESNA EPOKA ŻELAZA; 45 CZYCZKOWY BRUSY 11 21-35;153; OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT WCZESNA EPOKA ŻELAZA; PÓ ŹNE 46 CZYCZKOWY BRUSY 12 21-35;154; OSADNICZY ŚREDNIOWIECZE

47 CZYCZKOWY BRUSY 13 ZNALEZISKO LU ŹNE OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH 22-35;3;

48 CZYCZKOWY BRUSY 14 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 22-35;4;

49 CZYCZKOWY BRUSY 15 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 22-35;52;

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD 50 CZYCZKOWY BRUSY 16 HALLSTATT; OKRES NOWO ŻYTNY 22-35;6; OSADNICTWA

51 CZYCZKOWY BRUSY 17 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 22-35;7;

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 52 CZYCZKOWY BRUSY 18 22-35;8; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

53 CZYCZKOWY BRUSY 19 ŚLAD OSADNICTWA PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 22-35;9;

54 CZYCZKOWY BRUSY 20 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 22-35;10;

PUNKT OSADNICZY; ŚLAD PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 55 CZYCZKOWY BRUSY 21 22-35;11; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT 56 CZYCZKOWY BRUSY 22 HALLSTATT; OKRES NOWO ŻYTNY 22-35;12; OSADNICZY

57 CZYCZKOWY BRUSY 23 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 22-35;13;

PUNKT OSADNICZY; PUNKT HALLSTATT; ŚREDNIOWIECZE; OKRES 58 CZYCZKOWY BRUSY 24 22-35;14; OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT 59 CZYCZKOWY BRUSY 25 HALLSTATT; OKRES NOWO ŻYTNY 22-35;15; OSADNICZY

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD 60 CZYCZKOWY BRUSY 26 HALLSTATT; OKRES NOWO ŻYTNY 22-35;16; OSADNICTWA

PUNKT OSADNICZY; PUNKT OKRES LATE ŃSKI; WCZESNE 61 CZYCZKOWY BRUSY 27 22-35;17; OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY

62 CZYCZKOWY BRUSY 28 PUNKT OSADNICZY PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 22-35;18;

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD 63 CZYCZKOWY BRUSY 29 EPOKA BR ĄZU; ŚREDNIOWIECZE 22-35;19; OSADNICTWA

64 CZYCZKOWY BRUSY 30 PUNKT OSADNICZY WCZESNE ŚREDNIOWIECZE 22-35;20;

PUNKT OSADNICZY; ŚLAD PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 65 CZYCZKOWY BRUSY 31 22-35;21; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

66 CZYCZKOWY BRUSY 32 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 22-35;22; 107

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 67 CZYCZKOWY BRUSY 33 22-35;23; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

68 CZYCZKOWY BRUSY 34 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 22-35;24;

69 CZYCZKOWY BRUSY 35 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 22-35;25;

70 CZYCZKOWY BRUSY 36 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 22-35;26;

71 CZYCZKOWY BRUSY 37 ŚLAD OSADNICTWA HALLSTATT 22-35;27;

72 CZYCZKOWY BRUSY 38 ŚLAD OSADNICTWA WCZESNE ŚREDNIOWIECZE 22-35;28;

PUNKT OSADNICZY; PUNKT OKRES LATE ŃSKI; WCZESNE 73 CZYCZKOWY BRUSY 39 22-35;29; OSADNICZY; ŚLAD OSADNICTWA ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY

PUNKT OSADNICZY; ŚLADY WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; PÓ ŹNE 74 CZYCZKOWY BRUSY 40 22-35;30; OSADNICTWA ŚREDNIOWIECZE

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 75 CZYCZKOWY BRUSY 41 22-35;31; OSADNICZY NOWO ŻYTNY

76 CZYCZKOWY BRUSY 42 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 22-35;32;

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD HALLSTATT; PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; 77 CZYCZKOWY BRUSY 43 OSADNICTWA; ŚLAD 22-35;33; OKRES NOWO ŻYTNY OSADNICTWA ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 78 CZYCZKOWY BRUSY 44 22-35;34; OSADNICZY NOWO ŻYTNY

OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH; 79 CZYCZKOWY BRUSY 45 PUNKT OSADNICZY; OSADA 22-35;35; WCZESNE ŚREDNIOWIECZE

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 80 CZYCZKOWY BRUSY 46 22-35;36; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

81 CZYCZKOWY BRUSY 47 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 22-35;37;

82 CZYCZKOWY BRUSY 48 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 22-35;38;

83 CZYCZKOWY BRUSY 49 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 22-35;39;

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT 84 CZYCZKOWY BRUSY 50 NEOLIT; ŚREDNIOWIECZE 22-35;40; OSADNICZY

CMENTARZYSKO GROBÓW WCZESNY I ŚRODKOWY OKRES 85 KOSOBUDY BRUSY 1 21-35;22; SKRZYNKOWYCH LATE ŃSKI

86 KOSOBUDY BRUSY 2 SKARB IV OKRES EPOKI BR ĄZU 21-35;23;

87 KOSOBUDY BRUSY 3 CMENTARZYSKO CIAŁOPALNE OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD 88 KOSOBUDY BRUSY 4 ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;155; OSADNICTWA

89 KOSOBUDY BRUSY 5 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;156;

90 KOSOBUDY BRUSY 6 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;157;

91 KOSOBUDY BRUSY 7 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;158;

92 KOSOBUDY BRUSY 8 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;159;

93 KOSOBUDY BRUSY 9 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;160;

PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES 94 KOSOBUDY BRUSY 10 PUNKT OSADNICZY 21-35;161; NOWO ŻYTNY

95 KOSOBUDY BRUSY 11 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;162;

96 KOSOBUDY BRUSY 12 PUNKT OSADNICZY PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;163;

97 KOSOBUDY BRUSY 13 PUNKT OSADNICZY PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;164;

98 KOSOBUDY BRUSY 14 PUNKT OSADNICZY PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;165;

PUNKT OSADNICZY; ŚLAD PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 99 KOSOBUDY BRUSY 15 21-35;166; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

100 KOSOBUDY BRUSY 16 PUNKT OSADNICZY PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;167;

101 KOSOBUDY BRUSY 17 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;168;

108

102 KOSOBUDY BRUSY 18 OSADA PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 22-35;41;

103 KOSOBUDY BRUSY 19 ŚLADY OSADNICTWA ŚREDNIOWIECZE 22-35;42;

104 KOSOBUDY BRUSY 20 ŚLAD OSADNICTWA PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 22-35;43;

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 105 KOSOBUDY BRUSY 21 22-35;44; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

106 KOSOBUDY BRUSY 22 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 22-35;45;

107 KOSOBUDY BRUSY 23 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 22-35;46;

108 KOSOBUDY BRUSY 24 PUNKT OSADNICZY PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 22-35;47;

PUNKT OSADNICZY; ŚLAD 109 KOSOBUDY BRUSY 25 ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY 22-35;48; OSADNICTWA

110 KOSOBUDY BRUSY 26 ŚLAD OSADNICTWA WCZESNE ŚREDNIOWIECZE 26-35;49;

111 KOSOBUDY BRUSY 27 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 22-35;50;

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT PRADZIEJE; OKRES WPŁYWÓW 112 KOSOBUDY BRUSY 28 22-35;51; OSADNICZY RZYMSKICH

113 LE ŚNO BRUSY 1 CMENTARZYSKO OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH 20-35;10;

CMENTARZYSKO; HALLSTTAT/OKRES LATE ŃSKI; OKRES 114 LE ŚNO BRUSY 2 20-35;12; CMENTARZYSKO WPŁYWÓW RZYMSKICH

OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH; PÓ ŹNE 115 LE ŚNO BRUSY 3 OSADA; ŚLAD OSADNICTWA 20-35;9; ŚREDNIOWIECZE

V OKRES EPOKI BR ĄZU; V OKRES EPOKI 116 LE ŚNO BRUSY 4 CMENTARZYSKO; OSADA 20-35;11; BR ĄZU

117 LE ŚNO BRUSY 5 CMENTARZYSKO OKRES LATE ŃSKI 20-35;1;

118 LE ŚNO BRUSY 6 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;21;

119 LE ŚNO BRUSY 7 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;22;

120 LE ŚNO BRUSY 8 ŚLAD OSADNICTWA PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;23;

121 LE ŚNO BRUSY 9 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;24;

122 LE ŚNO BRUSY 10 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;25;

123 LE ŚNO BRUSY 11 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;26;

124 LE ŚNO BRUSY 12 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;27;

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD HALLSTTAT/OKRES LATE ŃSKI; PÓ ŹNE 125 LE ŚNO BRUSY 13 OSADNICTWA; PUNKT 20-35;28; ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY OSADNICZY ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD 126 LE ŚNO BRUSY 14 PRADZIEJE; OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;29; OSADNICTWA

127 LE ŚNO BRUSY 15 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;30;

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT HALLSTTAT/OKRES LATE ŃSKI; OKRES 128 LE ŚNO BRUSY 16 20-35;31; OSADNICZY NOWO ŻYTNY

129 LE ŚNO BRUSY 17 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;32;

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 130 LE ŚNO BRUSY 18 20-35;33; OSADNICZY NOWO ŻYTNY

131 LE ŚNO BRUSY 19 CMENTARZYSKO HALLSTATT 20-35;7;

PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES 132 LE ŚNO BRUSY 20 GRODZISKO 20-35;120; NOWO ŻYTNY

133 LE ŚNO BRUSY 21 OSADA HALLSTTAT/OKRES LATE ŃSKI 20-35;8;

134 LE ŚNO BRUSY 22 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;34;

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY; 135 LE ŚNO BRUSY 23 OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY; OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH; OKRES 20-35;35; OSADA WPŁYWÓW RZYMSKICH

136 LE ŚNO BRUSY 24 PUNKT OSADNICZY PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;36

109

PUNKT OSADNICZY; ŚLAD EPOKA BR ĄZU; OKRES NOWO ŻYTNY; 137 LE ŚNO BRUSY 25 OSADNICTWA; ŚLAD 20-35;37; ŚREDNIOWIECZE OSADNICTWA ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD HALLSTTAT/OKRES LATE ŃSKI; 138 LE ŚNO BRUSY 26 OSADNICTWA; PUNKT ŚREDNIOWIECZE; PÓ ŹNE 20-35;38; OSADNICZY ŚREDNIOWIECZE

139 LE ŚNO BRUSY 27 PUNKT OSADNICZY PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;39;

MŁODSZA EPOKA BR ĄZU; HALLSTATT; OSADA; OSADA; OSADA; ŚLAD 140 LE ŚNO BRUSY 28 OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH; PÓ ŹNE 20-35;40; OSADNICTWA ŚREDNIOWIECZE OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH; OSADA; PUNKT OSADNICZY; 141 LE ŚNO BRUSY 29 HALLSTTAT/OKRES LATE ŃSKI; OKRES 20-35;41; ŚLAD OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

142 LE ŚNO BRUSY 30 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;42;

143 LE ŚNO BRUSY 31 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;43;

144 LE ŚNO BRUSY 32 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;44;

OSADA; OSADA; OSADA; ŚLAD MŁODSZA EPOKA BR ĄZU; HALLSTATT; OSADNICTWA; ŚLAD OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH; 145 LE ŚNO BRUSY 33 20-35;45; OSADNICTWA; PUNKT HALLSTATT D/OKRES LATE ŃSKI; PÓ ŹNE OSADNICZY ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY

146 LE ŚNO BRUSY 34 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;46;

147 LE ŚNO BRUSY 35 PUNKT OSADNICZY HALLSTTAT/OKRES LATE ŃSKI 20-35;47;

148 LE ŚNO BRUSY 36 PUNKT OSADNICZY PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;48;

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD HALLSTTAT/OKRES LATE ŃSKI; 149 LE ŚNO BRUSY 37 OSADNICTWA; ŚLAD 20-35;49; ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY OSADNICTWA ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD EPOKA BR ĄZU; PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; 150 LE ŚNO BRUSY 38 OSADNICTWA; ŚLAD 20-35;50; OKRES NOWO ŻYTNY OSADNICTWA ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT HALLSTTAT/OKRES LATE ŃSKI; OKRES 151 LE ŚNO BRUSY 39 20-35;51; OSADNICZY NOWO ŻYTNY

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD HALLSTTAT/OKRES LATE ŃSKI; 152 LE ŚNO BRUSY 40 20-35;52; OSADNICTWA ŚREDNIOWIECZE

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD 153 LE ŚNO BRUSY 41 EPOKA BR ĄZU; OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;53; OSADNICTWA

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD HALLSTTAT/OKRES LATE ŃSKI; OKRES 154 LE ŚNO BRUSY 42 20-35;54; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

PUNKT OSADNICZY; ŚLAD HALLSTTAT/OKRES LATE ŃSKI; OKRES 155 LE ŚNO BRUSY 43 20-35;55; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

156 LE ŚNO BRUSY 44 PUNKT OSADNICZY HALLSTTAT/OKRES LATE ŃSKI 20-35;56;

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD 157 LE ŚNO BRUSY 45 PRADZIEJE; OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;57; OSADNICTWA

158 LE ŚNO BRUSY 46 ŚLAD OSADNICTWA HALLSTTAT/OKRES LATE ŃSKI 20-35;58;

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD HALLSTTAT/OKRES LATE ŃSKI; OKRES 159 LE ŚNO BRUSY 47 20-35;59; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

160 LE ŚNO BRUSY 48 PUNKT OSADNICZY EPOKA BR ĄZU 20-35;60;

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD HALLSTTAT/OKRES LATE ŃSKI; 161 LE ŚNO BRUSY 49 20-35;61; OSADNICTWA ŚREDNIOWIECZE

162 MAŁE CHEŁMY BRUSY 1 CMENTARZYSKO WCZESNA EPOKA ŻELAZA 21-34;1

CMENTARZYSKO GROBÓW 163 MAŁE CHEŁMY BRUSY 2 WCZESNA EPOKA ŻELAZA 21-34;2; SKRZYNKOWYCH

164 MAŁE CHEŁMY BRUSY 3 PUNKT OSADNICZY WCZESNA EPOKA ZELAZA 21-34;3

PUNKT OSADNICZY; ŚLAD WCZESNA EPOKA ŻELAZA?; 165 MAŁE CHEŁMY BRUSY 4 21-34;5 OSADNICTWA ŚREDNIOWIECZE

166 MAŁE CHEŁMY BRUSY 5 PUNKT OSADNICZY PÓ ŹNE ŚRENIOWIECZE 21-34;6

167 MAŁE CHEŁMY BRUSY 6 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 21-34;7

168 MAŁE CHEŁMY BRUSY 7 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 21-34;8;

PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE/OKRES 169 MAŁE CHEŁMY BRUSY 8 PUNKT OSADNICZY 21-34;9 NOWO ŻYTNY

PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE/OKRES 170 MAŁE CHEŁMY BRUSY 9 ŚLAD OSADNICTWA 21-34;10 NOWO ŻYTNY

110

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT WCZESNA EPOKA ŻELAZA?; OKRES 171 MAŁE CHEŁMY BRUSY 10 21-34;11 OSADNICZY NOWO ŻYTNY

PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE/OKRES 172 MAŁE CHEŁMY BRUSY 11 PUNKT OSADNICZY 21-34;12 NOWO ŻYTNY

PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE/ OKRES 173 MAŁE CHEŁMY BRUSY 12 PUNKT OSADNICZY 21-34;13 NOWO ŻYTNY

PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE/ OKRES 174 MAŁE CHEŁMY BRUSY 13 PUNKT OSADNICZY 21-34;14 NOWO ŻYTNY

PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE/ OKRES 175 MAŁE CHEŁMY BRUSY 14 PUNKT OSADNICZY 21-34;15 NOWO ŻYTNY

176 MAŁE CHEŁMY BRUSY 15 PUNKT OSADNICZY PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-34;16

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; PÓ ŹNE 177 MAŁE CHEŁMY BRUSY 16 21-34;17; OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY

PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE/OKRES 178 MAŁE CHEŁMY BRUSY 17 PUNKT OSADNICZY 21-34;18 NOWOZYTNY

PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE/OKRES 179 MAŁE CHEŁMY BRUSY 18 PUNKT OSADNICZY 21-34;19 NOWOZYTNY

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT PÓ ŹNY OKRES LATE ŃSKI; OKRES 180 MAŁE CHEŁMY BRUSY 19 21-34;20 OSADNICZY, ;ŚLAD OSADNICTWA NOWO ŻYTNY;, EPOKA NIEOKRE ŚLONA

181 MAŁE CHEŁMY BRUSY 20 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;21

182 MAŁE CHEŁMY BRUSY 21 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;22

PÓ ŹNE ŚRENIOWIECZE/PKRES 183 MAŁE CHEŁMY BRUSY 22 ŚLAD OSADNICTWA 21-34;23 NOWOZYTNY

184 MAŁE CHEŁMY BRUSY 23 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;24

PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE/OKRES 185 MAŁE CHEŁMY BRUSY 24 PUNKT OSADNICZY 21-34;25 NOWO ŻYTNY

PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES 186 MAŁE CHEŁMY BRUSY 25 PUNKT OSADNICZY 21-34;26; NOWO ŻYTNY

187 MAŁE CHEŁMY BRUSY 26 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;27

188 MAŁE CHEŁMY BRUSY 27 ŚLAD OSADNICTWA WCZESNA EPOKA ŻELAZA 21-34;28

189 MAŁE CHEŁMY BRUSY 28 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;29

PÓ ŹNE SREDNIOWIECZE/OKRES 190 MAŁE CHEŁMY BRUSY 29 PUNKT OSADNICZY 21-34;30 NOWO ŻYTNY

191 MAŁE CHEŁMY BRUSY 30 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;31

PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE/OKRES 192 MAŁE CHEŁMY BRUSY 31 PUNKT OSADNICZY 21-34;32 NOWO ŻYTNY

193 MAŁE CHEŁMY BRUSY 32 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;33

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD WCZESNA EPOKA ŻELAZA; 194 MAŁE CHEŁMY BRUSY 33 21-34;34 OSADNICTWA ŚREDNIOWIECZE

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD 195 MAŁE CHEŁMY BRUSY 34 21-34;35 OSADNICTWA

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD WCZESNA EPOKA ŻELAZA; WCZESNE 196 MAŁE CHEŁMY BRUSY 35 21-34;36 OSADNICTWA ŚRENIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY

PUNKT OSADNICZY; ŚLAD PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 197 MAŁE CHEŁMY BRUSY 36 21-34;37 OSADNICTWA NOWO ŻYTNY WCZESNA EPOKA ŻELAZA; WCZESNE 198 MAŁE CHEŁMY BRUSY 37 ŚLAD OSADNICTWA ŚRENIOWIECZE; PÓ ŹNE 21-34;38 ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY PUNKT OSADNICZY; ŚLAD WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; PÓ ŹNE 199 MAŁE CHEŁMY BRUSY 38 21-34;39 OSADNICTWA ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY

200 MAŁE CHEŁMY BRUSY 39 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;40;

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; PÓ ŹNE 201 MAŁE CHEŁMY BRUSY 40 21-34;41; OSADNICZY ŚREDNIOWIECZE

202 MAŁE CHEŁMY BRUSY 41 PUNKT OSADNICZY V OKRES EPOKI BR ĄZU 21-34;42;

203 MAŁE CHEŁMY BRUSY 42 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;43;

PUNKT OSADNICZY; ŚLADY WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; EPOKA 204 MAŁE CHEŁMY BRUSY 43 21-34;44; OSADNICTWA NIEOKRE ŚLONA

WYCHODNIA WARSTWY 205 MAŁE CHEŁMY BRUSY 44 ŚREDNIOWIECZE? 21-34;45; KULTUROWEJ

111

206 MAŁE CHEŁMY BRUSY 45 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;46;

207 MAŁE CHEŁMY BRUSY 46 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;47;

ŚLADY OSADNICTWA; ŚLAD 208 MAŁE CHEŁMY BRUSY 47 ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY 21-34;47; OSADNICTWA

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT 209 MAŁE CHEŁMY BRUSY 48 NEOLIT; OKRES NOWO ŻYTNY 21-34;49; OSADNICZY

210 MAŁE CHEŁMY BRUSY 49 PUNKT OSADNICZY PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-34;50;

211 MAŁE CHEŁMY BRUSY 50 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;51;

PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES 212 MAŁE CHEŁMY BRUSY 51 PUNKT OSADNICZY 21-34;52; NOWO ŻYTNY

213 MAŁE CHEŁMY BRUSY 52 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;53;

PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES 214 MAŁE CHEŁMY BRUSY 53 PUNKT OSADNICZY 21-34;54; NOWO ŻYTNY

215 MAŁE CHEŁMY BRUSY 54 PUNKT OSADNICZY HALLSTATT D/OKRES LATE ŃSKI 21-34;55;

PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES 216 MAŁE CHEŁMY BRUSY 55 PUNKT OSADNICZY 21-34;56; NOWO ŻYTNY

PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES 217 MAŁE CHEŁMY BRUSY 56 PUNKT OSADNICZY 21-34;57; NOWO ŻYTNY

218 MAŁE CHEŁMY BRUSY 57 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWOŻYTNY 21-34;58;

CMENTARZYSKO GROBÓW WCZESNA EPOKA ŻELAZA; SKRZYNKOWYCH; 219 ORLIK BRUSY 1 HALLSTTAT/OKRES LATE ŃSKI; OKRES 20-35;2; CMENTARZYSKO; ŚLAD NOWO ŻYTNY OSADNICTWA

220 ORLIK BRUSY 2 CMENTARZYSKO OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH 20-35;3;

221 ORLIK BRUSY 3 CMENTARZYSKO HALLSTTAT/OKRES LATEŃSKI 20-35;4;

222 ORLIK BRUSY 4 CMENTARZYSKO HALLSTATT 20-35;5;

223 ORLIK BRUSY 5 PUNKT OSADNICZY PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;62

224 ORLIK BRUSY 6 ŚLAD OSADNICTWA PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;63;

225 ORLIK BRUSY 7 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;64;

226 ORLIK BRUSY 8 PUNKT OSADNICZY HALLSTTAT/OKRES LATE ŃSKI 20-35;65

227 ORLIK BRUSY 9 PUNKT OSADNICZY PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;66;

PUNKT OSADNICZY; ŚLAD 228 ORLIK BRUSY 10 OKRES NOWO ŻYTNY; ŚREDNIOWIECZE 20-35;67; OSADNICTWA ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OKRES LATE ŃSKI; PÓ ŹNE 229 ORLIK BRUSY 11 OSADNICTWA; ŚLAD 20-35;68; ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY OSADNICTWA PUNKT OSADNICZY; ŚLAD 230 ORLIK BRUSY 12 PALEOLIT; OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;69; OSADNICTWA

231 ORLIK BRUSY 13 ŚLAD OSADNICTWA OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH 20-35;70;

PUNKT OSADNICZY; PUNKT HALLSTTAT/OKRES LATE ŃSKI; 232 ORLIK BRUSY 14 20-35;71; OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT HALLSTTAT/OKRES LATE ŃSKI; OKRES 233 ORLIK BRUSY 15 20-35;72; OSADNICZY NOWO ŻYTNY

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD 234 ORLIK BRUSY 16 PRADZIEJE; OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;73; OSADNICTWA

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 235 ORLIK BRUSY 17 20-35;74 OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH; OKRES 236 ORLIK BRUSY 18 20-35;75; OSADNICZY NOWO ŻYTNY

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT HALLSTTAT/OKRES LATE ŃSKI; OKRES 237 ORLIK BRUSY 19 20-35;76; OSADNICZY NOWO ŻYTNY

238 ORLIK BRUSY 20 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;77;

239 ORLIK BRUSY 21 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;78;

CMENTARZYSKO GROBÓW 240 ORLIK BRUSY 22 WCZESNA EPOKA ŻELAZA SKRZYNKOWYCH 112

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD WCZESNY I ŚRODKOWY OKRES 241 CZARNOWO BRUSY 1 OSADNICTWA; PUNKT LATE ŃSKI; PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; 21-35;5; OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY PUNKT OSADNICZY; PUNKT WCZESNY I ŚRODKOWY OKRES 242 CZARNOWO BRUSY 2 21-35;6; OSADNICZY LATE ŃSKI; OKRES NOWO ŻYTNY WCZESNA EPOKA ŻELAZA; OSADA; ŚLAD OSADNICTWA; 243 CZARNOWO BRUSY 3 NEOLIT/EPOKA BR ĄZU; OKRES 21-35;7; PUNKT OSADNICZY NOWO ŻYTNY WCZESNY I ŚRODKOWY OKRES 244 CZARNOWO BRUSY 4 PUNKT OSADNICZY 21-35;4; LATE ŃSKI

WCZESNY I ŚRODKOWY OKRES 245 CZARNOWO BRUSY 5 PUNKT OSADNICZY 21-35;9; LATE ŃSKI

CMENTARZYSKO GROBÓW 246 CZARNOWO BRUSY 6 WCZESNA EPOKA ŻELAZA 21-35;2; SKRZYNKOWYCH

CMENTARZYSKO GROBÓW 247 CZARNOWO BRUSY 7 WCZESNA EPOKA ŻELAZA 21-35;3; SKRZYNKOWYCH

248 CZARNOWO BRUSY 8 ZNALEZISKO LU ŹNE NEOLIT 21-35;1;

OSADA?; PUNKT OSADNICZY; WCZESNA EPOKA ŻELAZA; WCZESNE 249 CZARNOWO BRUSY 9 21-35;8; PUNKT OSADNICZY ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 250 CZARNOWO BRUSY 10 21-35;89; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

251 CZARNOWO BRUSY 11 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;90;

252 CZARNOWO BRUSY 12 PUNKT OSADNICZY ŚREDNIOWIECZE 21-35;91;

253 CZARNOWO BRUSY 13 PUNKT OSADNICZY ŚREDNIOWIECZE 21-35;92;

254 CZARNOWO BRUSY 14 ŚLAD OSADNICTWA ŚREDNIOWIECZE 21-35;93;

255 CZARNOWO BRUSY 15 PUNKT OSADNICZY WCZESNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;94;

PUNKT OSADNICZY; ŚLAD WCZESNA EPOKA ŻELAZA; OKRES 256 CZARNOWO BRUSY 16 OSADNICTWA; ŚLAD 21-35;95; NOWO ŻYTNY; EPOKA NIEOKRE ŚLONA OSADNICTWA

257 CZARNOWO BRUSY 17 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;96;

PUNKT OSADNICZY; PUNKT PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 258 CZARNOWO BRUSY 18 21-35;97; OSADNICZY NOWO ŻYTNY

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD WCZESNA EPOKA ŻELAZA; OKRES 259 CZARNOWO BRUSY 19 21-35;98; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

260 CZARNOWO BRUSY 20 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;99;

261 CZARNOWO BRUSY 21 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;100;

PUNKT OSADNICZY; PUNKT OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH; 262 CZARNOWO BRUSY 22 OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY; ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY; 21-35;101; ŚLAD OSADNICTWA EPOKA NIEOKRE ŚLONA

263 CZARNOWO BRUSY 23 ŚLAD OSADNICTWA ŚREDNIOWIECZE 21-35;102;

264 CZARNOWO BRUSY 24 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;103;

265 CZARNOWO BRUSY 25 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;104;

PUNKT OSADNICZY; PUNKT 266 CZARNOWO BRUSY 26 ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;105; OSADNICZY

PUNKT OSADNICZY; PUNKT PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 267 CZARNOWO BRUSY 27 21-35;106; OSADNICZY NOWO ŻYTNY

PUNKT OSADNICZY; PUNKT 268 CZARNOWO BRUSY 28 ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;107; OSADNICZY

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT EPOKA ŻELAZA; ŚREDNIOWIECZE; 269 CZARNOWO BRUSY 29 21-35;108; OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY

270 CZARNOWO BRUSY 30 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;109;

PUNKT OSADNICZY; PUNKT 271 CZARNOWO BRUSY 31 ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;110; OSADNICZY

272 CZARNOWO BRUSY 32 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;111;

PUNKT OSADNICZY; ŚLAD WCZESNA EPOKA ŻELAZA; OKRES 273 CZARNOWO BRUSY 33 21-35;112; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

PUNKT OSADNICZY; ŚLAD WCZESNA EPOKA ŻELAZA; OKRES 274 CZARNOWO BRUSY 34 21-35;113; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

275 CZARNOWO BRUSY 35 ŚLAD OSADNICTWA NEOLIT / EPOKA BR ĄZU 21-35;114;

113

CMENTARZYSKO GROBÓW 276 CZARNOWO BRUSY 36 - 21-45;115; SKRZYNKOWYCH

277 LUBNIA BRUSY 1 CMENTARZYSKO HALLSTTAT / OKRES LATE ŃSKI 20-35;14;

CMENTARZYSKO GROBÓW WCZESNA EPOKA ŻELAZA; SKRZYNKOWYCH; 278 LUBNIA BRUSY 2 HALLSTTAT/OKRES LATE ŃSKI; OKRES 20-35;13; CMENTARZYSKO; PUNKT NOWO ŻYTNY OSADNICZY

279 LUBNIA BRUSY 3 CMENTARZYSKO HALLSTTAT/OKRES LATE ŃSKI 20-35;15;

WCZESNY I ŚRODKOWY OKRES 280 LUBNIA BRUSY 4 CMENTARZYSKO 20-35;16; LATE ŃSKI

WCZESNY I ŚRODKOWY OKRES 281 LUBNIA BRUSY 5 CMENTARZYSKO 20-35;17; LATE ŃSKI

282 LUBNIA BRUSY 6 ZNALEZISKO LU ŹNE NEOLIT 20-35;18;

283 LUBNIA BRUSY 7 ZNALEZISKO LU ŹNE OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH 20-35;19;

284 LUBNIA BRUSY 8 ŚLAD OSADNICTWA PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;93;

PUNKT OSADNICZY; ŚLAD PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 285 LUBNIA BRUSY 9 20-35;94; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD HALLSTTAT/OKRES LATE ŃSKI; PÓ ŹNE 286 LUBNIA BRUSY 10 OSADNICTWA; ŚLAD 20-35;95; ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY OSADNICTWA ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OKRES LATE ŃSKI; PÓ ŹNE 287 LUBNIA BRUSY 11 20-35;96; OSADNICTWA ŚREDNIOWIECZE

288 LUBNIA BRUSY 12 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;97;

289 LUBNIA BRUSY 13 PUNKT OSADNICZY PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;98;

290 LUBNIA BRUSY 14 PUNKT OSADNICZY PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;99;

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD HALLSTTAT/OKRES LATE ŃSKI; PÓ ŹNE 291 LUBNIA BRUSY 15 OSADNICTWA; ŚLAD 20-35;100; ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY OSADNICTWA

292 LUBNIA BRUSY 16 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;101;

PUNKT OSADNICZY; ŚLAD PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 293 LUBNIA BRUSY 17 20-35;102; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

294 LUBNIA BRUSY 18 PUNKT OSADNICZY PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;103;

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD 295 LUBNIA BRUSY 19 OKRES LATE ŃSKI; OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;104; OSADNICTWA

296 LUBNIA BRUSY 20 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;105;

297 LUBNIA BRUSY 21 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;106;

298 LUBNIA BRUSY 22 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;107;

PUNKT OSADNICZY; PUNKT PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 299 LUBNIA BRUSY 23 20-35;108; OSADNICZY NOWO ŻYTNY

300 LUBNIA BRUSY 24 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;109;

301 LUBNIA BRUSY 25 ŚLAD OSADNICTWA PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;110;

PUNKT OSADNICZY; PUNKT PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 302 LUBNIA BRUSY 26 20-35;111; OSADNICZY NOWO ŻYTNY

PUNKT OSADNICZY; PUNKT PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 303 LUBNIA BRUSY 27 20-35;112; OSADNICZY NOWO ŻYTNY

304 LUBNIA BRUSY 28 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;113;

305 LUBNIA BRUSY 29 PUNKT OSADNICZY PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;114;

306 LUBNIA BRUSY 30 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;115;

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 307 LUBNIA BRUSY 31 20-35;116; OSADNICZY NOWO ŻYTNY

308 LUBNIA BRUSY 32 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;82;

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT 309 LUBNIA BRUSY 33 ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;83; OSADNICZY

310 LUBNIA BRUSY 34 ŚLAD OSADNICTWA WCZESNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;84; 114

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; PÓ ŹNE 311 LUBNIA BRUSY 35 21-35;85; OSADNICZY ŚREDNIOWIECZE

312 LUBNIA BRUSY 36 ŚLAD OSADNICTWA PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;86;

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 313 LUBNIA BRUSY 37 20-35;87; OSADNICZY NOWO ŻYTNY

314 LUBNIA BRUSY 38 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;88;

PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES 315 WIDNO BRUSY 1 PUNKT OSADNICZY 20-33;1; NOWO ŻYTNY

PUNKT OSADNICZY; ŚLAD PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES 316 WIDNO BRUSY 2 20-33;2; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY; OKRES NOWO ŻYTNY

PUNKT OSADNICZY; ŚLAD PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES 317 WIDNO BRUSY 3 20-33;3; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY; OKRES NOWO ŻYTNY

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OKRES LATE ŃSKI; PÓ ŹNE 318 SKOSZEWO BRUSY 1 18-34;1; OSADNICTWA ŚREDNIOWIECZE

319 SKOSZEWO BRUSY 2 OSADA HALLSTTAT/OKRES LATE ŃSKI 18-34;2;

PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES 320 SKOSZEWO BRUSY 3 PUNKT OSADNICZY 18-34;3; NOWO ŻYTNY

321 SKOSZEWO BRUSY 4 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 18-34;4;

322 SKOSZEWO BRUSY 5 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 18-34;5;

323 MĘCIKAŁ BRUSY 2 OBOZOWISKO MEZOLIT 23-34;7;

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD 324 MĘCIKAŁ BRUSY 3 MEZOLIT? 23-34;9; OSADNICTWA

PUNKT OSADNICZY; ŚLADY 325 MĘCIKAŁ BRUSY 4 MEZOLIT?; NEOLIT/EPOKA BR ĄZU 23-34;8; OSADNICTWA

OBOZOWISKO; PUNKT 326 MĘCIKAŁ BRUSY 6 NEOLIT; NEOLIT/EPOKA BR ĄZU 23-34; OSADNICZY

327 MĘCIKAŁ BRUSY 9 ŚLAD OSADNICTWA MEZOLIT? 23-35;13;

328 MĘCIKAŁ BRUSY 14 OBOZOWISKO MEZOLIT 23-35;14;

329 MĘCIKAŁ BRUSY 18 OBOZOWISKO MEZOLIT 23-35;34;

330 MĘCIKAŁ BRUSY 19 ŚLAD OSADNICTWA MEZOLIT? 23-35;16;

331 MĘCIKAŁ BRUSY 20 ŚLAD OSADNICTWA MEZOLIT? 23-35;17;

332 MĘCIKAŁ BRUSY 21 ŚLAD OSADNICTWA; MEZOLIT?; 23-35;18;

OBOZOWISKO?; ŚLAD 333 MĘCIKAŁ BRUSY 22 MEZOLIT?; III-V OKRES EPOKI BR ĄZU 23-35;19; OSADNICTWA

334 MĘCIKAŁ BRUSY 23 ŚLAD OSADNICTWA MEZOLIT? 23-35;20;

335 MĘCIKAŁ BRUSY 24 ŚLAD OSADNICTWA; MEZOLIT?; 23-35;21;

OBOZOWISKO; ŚLAD 336 MĘCIKAŁ BRUSY 25 MEZOLIT; WCZESNE ŚREDNIOWIECZE 23-35;22; OSADNICTWA

337 MĘCIKAŁ BRUSY 26 PUNKT OSADNICZY MEZOLIT? 23-35;26;

338 MĘCIKAŁ BRUSY 27 PUNKT OSADNICZY MEZOLIT? 23-35;24;

339 MĘCIKAŁ BRUSY 28 PUNKT OSADNICZY MEZOLIT 23-35;25;

340 MĘCIKAŁ BRUSY 29 PUNKT OSADNICZY; MEZOLIT?; 23-35;26;

341 MĘCIKAŁ BRUSY 30 OBOZOWISKO? MEZOLIT? 23-35;15;

342 MĘCIKAŁ BRUSY 31 OBOZOWISKO MEZOLIT? 23-35;31;

343 MĘCIKAŁ BRUSY 32 OBOZOWISKO; OBOZOWISKO PALEOLIT; MEZOLIT 23-35;2;

PUNKT OSADNICZY; ŚLAD MEZOLIT; ŚREDNIOWIECZE; OKRES 344 MĘCIKAŁ BRUSY 33 OSADNICTWA; ŚLADY 23-35;3; NOWO ŻYTNY OSADNICTWA

345 MĘCIKAŁ BRUSY 34 OBOZOWISKO? MEZOLIT? 23-35;4;

115

OBOZOWISKO; ŚLAD 346 MĘCIKAŁ BRUSY 35 MEZOLIT?; PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 23-35;5; OSADNICTWA

347 MĘCIKAŁ BRUSY 36 PUNKT OSADNICZY MEZOLIT? 23-35;6;

348 MĘCIKAŁ BRUSY 37 PUNKT OSADNICZY MEZOLIT? 23-35;7;

349 MĘCIKAŁ BRUSY 38 PUNKT OSADNICZY MEZOLIT? 23-35;8;

350 MĘCIKAŁ BRUSY 39 ŚLADY OSADNICTWA MEZOLIT? 23-35;9;

351 MĘCIKAŁ BRUSY 40 PUNKT OSADNICZY MEZOLIT? 23-35;10;

352 MĘCIKAŁ BRUSY 41 PUNKT OSADNICZY MEZOLIT? 23-35;11;

OBOZOWISKO?; ŚLADY 353 MĘCIKAŁ BRUSY 42 MEZOLIT?; HALLSTATT 25-35;27; OSADNICTWA

354 MĘCIKAŁ BRUSY 43 PUNKT OSADNICZY MEZOLIT? 23-35;28;

355 MĘCIKAŁ BRUSY 44 ŚLAD OSADNICTWA MEZOLIT? 23-35;29;

356 MĘCIKAŁ BRUSY 45 PUNKT OSADNICZY MEZOLIT? 23-35;30;

357 MĘCIKAŁ BRUSY 46 ŚLAD OSADNICTWA MEZOLIT? 23-35;31;

358 MĘCIKAŁ BRUSY 47 OBOZOWISKO MEZOLIT? 23-35;32;

359 MĘCIKAŁ BRUSY 48 ŚLAD OSADNICTWA MEZOLIT? 23-35;33;

360 MĘCIKAŁ BRUSY 49 OBOZOWISKO - 23-35;35;

OBOZOWISKO; OBOZOWISKO; 361 MĘCIKAŁ BRUSY 50 PUNKT OSADNICZY; HALLSTATT 23-35;36; CMENTARZYSKO?

362 MĘCIKAŁ BRUSY 52 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 22-35;

363 MĘCIKAŁ BRUSY 53 ŚLAD OSADNICTWA ŚREDNIOWIECZE 22-35;53;

364 MĘCIKAŁ BRUSY 54 PUNKT OSADNICZY PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 54;

PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES 365 MĘCIKAŁ BRUSY 55 PUNKT OSADNICZY 22-35;55; NOWO ŻYTNY

366 CZAPIEWICE BRUSY 1 ŚLAD OSADNICTWA ŚREDNIOWIECZE 21-35;24;

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 367 CZAPIEWICE BRUSY 2 21-35;25; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD WCZESNA EPOKA ŻELAZA; OKRES 368 CZAPIEWICE BRUSY 3 21-35;26; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

369 CZAPIEWICE BRUSY 4 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;27;

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT WCZESNA EPOKA ŻELAZA; PÓ ŹNE 370 CZAPIEWICE BRUSY 5 21-35;28; OSADNICZY ŚREDNIOWIECZE

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 371 CZAPIEWICE BRUSY 6 21-35;29; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES 372 CZAPIEWICE BRUSY 7 PUNKT OSADNICZY 21-35;30; NOWO ŻYTNY

373 CZAPIEWICE BRUSY 8 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;31;

374 CZAPIEWICE BRUSY 9 ŚLAD OSADNICTWA; PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; 21-35;32;

375 CZAPIEWICE BRUSY 10 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;33;

376 CZAPIEWICE BRUSY 11 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;34;

377 CZAPIEWICE BRUSY 12 PUNKT OSADNICZY PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;35;

378 CZAPIEWICE BRUSY 13 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;36;

379 CZAPIEWICE BRUSY 14 PUNKT OSADNICZY; OKRES NOWO ŻYTNY; 21-35;37;

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD 380 CZAPIEWICE BRUSY 15 ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;15; OSADNICTWA

116

PUNKT OSADNICZY; ŚLAD WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; PÓ ŹNE 381 CZAPIEWICE BRUSY 16 21-34;4; OSADNICTWA ŚREDNIOWIECZE

382 CZAPIEWICE BRUSY 17 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;39;

383 CZAPIEWICE BRUSY 18 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;40;

384 CZAPIEWICE BRUSY 19 PUNKT OSADNICZY ŚREDNIOWIECZE 21-35;41;

385 CZAPIEWICE BRUSY 20 ŚLAD OSADNICTWA WCZESNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;42;

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT WCZESNA EPOKA ŻELAZA; 386 CZAPIEWICE BRUSY 21 21-35;43; OSADNICZY ŚREDNIOWIECZE

PUNKT OSADNICZY; PUNKT WCZESNA EPOKA ŻELAZA; WCZESNE 387 CZAPIEWICE BRUSY 22 21-35;44; OSADNICZY ŚREDNIOWIECZE

388 CZAPIEWICE BRUSY 23 PUNKT OSADNICZY PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;23;

389 CZAPIEWICE BRUSY 24 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;46;

PUNKT OSADNICZY; PUNKT PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 390 CZAPIEWICE BRUSY 25 21-35;47; OSADNICZY NOWO ŻYTNY

PUNKT OSADNICZY; ŚLAD PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 391 CZAPIEWICE BRUSY 26 21-35;48; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

PUNKT OSADNICZY; ŚLAD 392 CZAPIEWICE BRUSY 27 EPOKA BR ĄZU; PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;49; OSADNICTWA

393 CZAPIEWICE BRUSY 28 PUNKT OSADNICZY PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;28;

PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES 394 CZAPIEWICE BRUSY 29 PUNKT OSADNICZY 21-35;51; NOWO ŻYTNY

395 CZAPIEWICE BRUSY 30 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;52;

396 CZAPIEWICE BRUSY 31 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;53;

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 397 CZARNI Ż BRUSY 1 22-35;56; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

398 CZARNI Ż BRUSY 2 ŚLAD OSADNICTWA WCZESNE ŚREDNIOWIECZE 22-35;57;

399 CZARNI Ż BRUSY 3 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 22-35;58;

400 MAŁE GLI ŚNO BRUSY 1 ŚLAD OSADNICTWA PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;140;

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 401 MAŁE GLI ŚNO BRUSY 2 21-35;141; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

402 MAŁE GLI ŚNO BRUSY 3 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;142;

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 403 MAŁE GLI ŚNO BRUSY 4 21-35;143; OSADNICZY NOWO ŻYTNY

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 404 MAŁE GLI ŚNO BRUSY 5 21-35;144; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

PUNKT OSADNICZY; PUNKT 405 MAŁE GLI ŚNO BRUSY 6 ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;145; OSADNICZY

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH; OKRES 406 MAŁE GLI ŚNO BRUSY 7 21-34;146; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES 407 MAŁE GLI ŚNO BRUSY 8 PUNKT OSADNICZY 21-35;147; NOWO ŻYTNY

PUNKT OSADNICZY; ŚLAD HALLSTTAT/OKRES LATE ŃSKI; OKRES 408 ZALESIE BRUSY 1 20-35;20; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD PRADZIEJE; ŚREDNIOWIECZE; OKRES 409 ZALESIE BRUSY 2 OSADNICTWA; PUNKT 20-35;117; NOWO ŻYTNY OSADNICZY

410 ZALESIE BRUSY 3 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;118;

411 ZALESIE BRUSY 4 PUNKT OSADNICZY PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;119;

PUNKT OSADNICZY; ŚLADY PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 412 ZALESIE BRUSY 5 20-35;120; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 413 ZALESIE BRUSY 6 20-35;121; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

414 ZALESIE BRUSY 7 ŚLAD OSADNICTWA PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 20-35;122;

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 415 ZALESIE BRUSY 8 20-35;123; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

117

416 ZALESIE BRUSY 9 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 20-35;124;

417 ZALESIE BRUSY 10 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;54;

418 ZALESIE BRUSY 11 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;55;

419 ZALESIE BRUSY 12 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;56;

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 420 ZALESIE BRUSY 13 21-35;57; OSADNICZY NOWO ŻYTNY

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT WCZESNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 421 ZALESIE BRUSY 14 21-35;58; OSADNICZY; NOWO ŻYTNY;

422 ZALESIE BRUSY 15 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;59;

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD 423 ZALESIE BRUSY 16 PRADZIEJE; OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;60; OSADNICTWA

424 ZALESIE BRUSY 17 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;61;

425 ZALESIE BRUSY 18 ŚLADY OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;62;

PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES 426 ZALESIE BRUSY 19 PUNKT OSADNICZY 21-35;63; NOWO ŻYTNY

427 ZALESIE BRUSY 20 ŚLAD OSADNICTWA PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;64;

PUNKT OSADNICZY; ŚLAD PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 428 ZALESIE BRUSY 21 21-35;65; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

429 ZALESIE BRUSY 22 ŚLADY OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;66;

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD OKRES WPŁYWÓW RZYMSKICH; OKRES 430 ZALESIE BRUSY 23 21-35;67; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

431 ZALESIE BRUSY 24 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;68;

432 ZALESIE BRUSY 25 ŚLAD OSADNICTWA; OKRES NOWO ŻYTNY; 21-35;69;

433 ZALESIE BRUSY 26 ŚLAD OSADNICTWA PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;70;

ŚLAD OSADNICTWA; PUNKT WCZESNA EPOKA BR ĄZU; WCZESNA 434 ZALESIE BRUSY 27 21-35;71; OSADNICZY; PUNKT OSADNICZY EPOKA ŻELAZA; ŚREDNIOWIECZE

PUNKT OSADNICZY; ŚLAD 435 ZALESIE BRUSY 28 ŚREDNIOWIECZE; OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;72; OSADNICTWA

436 ZALESIE BRUSY 29 ŚLAD OSADNICTWA OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;73;

437 ZALESIE BRUSY 30 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;74;

438 ZALESIE BRUSY 31 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;75;

439 ZALESIE BRUSY 32 PUNKT OSADNICZY ŚREDNIOWIECZE 21-35;76;

ŚLAD OSADNICTWA; ŚLAD PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 440 ZALESIE BRUSY 33 21-35;77; OSADNICTWA NOWO ŻYTNY

PUNKT OSADNICZY; PUNKT PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE; OKRES 441 ZALESIE BRUSY 34 21-35;78; OSADNICZY NOWO ŻYTNY

PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE / OKRES 442 ZALESIE BRUSY 35 PUNKT OSADNICZY 21-35;79; NOWO ŻYTNY

443 ZALESIE BRUSY 36 PUNKT OSADNICZY OKRES NOWO ŻYTNY 21-35;80;

444 ZALESIE BRUSY 37 ŚLAD OSADNICTWA PÓ ŹNE ŚREDNIOWIECZE 21-35;81;

445 GAPOWO BRUSY 1 ZNALEZISKO LU ŹNE WCZESNA EPOKA BR ĄZU

CMENTARZYSKO GROBÓW 446 GŁÓWCZEWICE BRUSY 1 WCZESNA EPOKA ŻELAZA SKRZYNKOWYCH

447 GIEŁDO Ń BRUSY 1 ZNALEZISKO LU ŹNE NEOLIT

448 MAŁE GLI ŚNO BRUSY 1 CMENTARZYSKO EPOKA NIEOKRE ŚLONA

CMENTARZYSKO GROBÓW 449 MAŁE GLI ŚNO BRUSY 2 EPOKA ŻELAZA SKRZYNKOWYCH

118

12.3. Rejestr zabytków nieruchomych

Lp. Miejscowo ść Obiekt Adres Nr Data wpisu 1 Brusy 1. Ko ściół parafialny p.w. Brusy, ul. Ko ścielna 3 A-1220 3.07.2001 Wszystkich Świ ętych 2. Cmentarz przyko ścielny

2 Kosobudy 1. Dawny ko ściół Kosobudy, ul. Okr ęż na 22 A-1213 12.09.2000 ewangelicko – augsburski, ob. ko ściół paraf. Rzym. – kat. p.w. Naj świ ętszego Serca Pana Jezusa w Kosobudach 2. Dawna pastorówka w/w Kosobudy, ul. Czerska 11 ko ścioła, ob. przedszkole

3 Le śno Ko ściół parafialny p.w. Le śno, ul. Królowej Marii IE-25 178/29 30.11.1929 Podwy ższenia Krzy ża Ludwiki 1 Świ ętego w Le śnie

12.4. Rejestr zabytków archeologicznych

Lp. Miejscowo ść Obiekt Działka Nr Nr decyzji 1 Le śno Cmentarzysko kurhanowe 94a 140/C KL.II- kultury wielbarskiej z okresu 535/5350/15/78 wpływów rzymskich 2 Główczewice Cmentarzysko kurhanowe 61 m, j 141/C KL.II- kultury wielbarskiej z okresu 535/5350/16/78 wpływów rzymskich

119