Terra Zaborenis Ziemia Zaborska lato 2009 Brusy Spis treści str. I. Rocznice Jan Karnowski (1886 – 1939) 3 Los człowieka: Wanda Kiżewska w 90. rocznicę urodzin 7 II. Zabory i Kaszuby III Pomorski Kongres Obywatelski 8 Młodzi twórcy ludowi Pomorza zjechali do Brus Marek Rodzeń, Kaszubska muzyka współczesna 12 Swornegacie – stara, kaszubska wieś 14 Jolanta Pozorska-Cuppa, Szlak Rydzkowskiego okiem ornitologa 15 Wydawca: 17 Zaborskie Towarzystwo Naukowe III. Działania 89-632 Brusy, ul. Dworcowa 18 Krzysztof Zabrocki, Biuro Porad Obywatelskich w Brusach 23 Zbigniew Gierszewski, Mały mistrz obserwacji przyrody 25 tel. 692 240 171, fax 52 396 90 88 Anna Orlikowska, Stowarzyszenie Na Rzecz Osób Niepełnosprawnych [email protected], http://ztn.org.pl „TY i Ja” już działa 26 Grażyna Jaszewska, Mariusz Grzempa, Akcja edukacyjno-informacyjna Redakcja numeru: Zbigniew Gierszewski „Jak pomagać nietoperzom?” 28 Agnieszka Turowska, Monitoring populacji dziuplaków w Parku Narodowym „Bory Tucholskie” 30 Teksty: IV. Inicjatywy Anna Orlikowska, Noc w bibliotece 33 Antoni Ciemiński, Tomasz Marcin Cisewski, Maciej Cybulski, Wojciech Derewecki, Maria Wyrowińska, Krzysztof Zabrocki, Chrońmy zieleń wysoką 34 Anna Frymark, Zbigniew Gierszewski, Mariusz Grzempa, Grażyna Jaszewska, Anna Tomasz Marcin Cisewski, Związek Szlachty Polskiej w Chojnicach 36 Orlikowska, Tomasz orłowski, Jolanta Pozorska-Cuppa, Marek Rodzeń, Weronika Apel III Pomorskiego Kongresu Obywatelskiego o włączenie Janina Rudnik, Bartosz Słomiński, Anna Szyszkiewicz, Jerzy Świerczek, Agnieszka dorosłych Pomorzan w wyrównania szans edukacyjnych dzieci 38 Turowska, Maria Wróblewska, Maria Wyrowińska, Krzysztof Zabrocki, Przemysław V. Trendy Zientkowski Weronika Janina Rudnik, Nordic walking na Literacki Szlak Turystyczny im. Anny Łajming 39 Zdjęcia: Zbigniew Gierszewski (nie podpisane), Maciej Cybulski, Tomasz Schada Maria Wróblewska, Cudze chwalicie, a swoje? Jeszcze bardziej! 41 Sukces Kaszubskiej Marszruty 41 Borzyszkowski, Wojciech Błoniarz, Jolanta Pozorska-Cuppa, Anna Orlikowska, Pomorska energetyka - głos III Pomorskiego Kongresu Obywatelskiego archiwum dr Bartosz Słomiński, Najdroższa kaczka świata, czyli jak zarabiać miliony sprzedając NIC 43 VI. Z kart historii Projekt i opracowanie graficzne: Historia Zielonego Pałacu – z epizodów II wojny światowej na Kaszubach 50 Amarant Studio Kreacji Artystycznej Marta Żelazna, e-mail: [email protected] Tomasz Marcin Cisewski, Drobna szlachta ziemi zaborskiej od drugiej połowy XVI do połowy XX wieku na przykładzie wybranych rodzin 54 Skład: Jerzy Świerczek, Flisacy na Brdzie 60 Antoni Ciemiński, Jak wykorzystywano miejscowe łąki do robienia torfu Amarant Studio Kreacji Artystycznej Marta Żelazna, e-mail: [email protected] jako źródła energii cieplnej 61 Druk: VII. Ludzie Media Factory, Chojnice, ul. Kościuszki 38, www.media-factory.pl W 70 rocznicę wybuchu II wojny światowej. Wywiad ze Stefanem Marchlewiczem z Brus 64 Wywiad z Mateuszem Czarnowskim, liderem Zespołu Bubliczki 67 Ania Szyszkiewicz, Maciej Cybulski, ShadowHunters – W pogoni za Cieniem – Syberia 2008 69 Wydano ze środków Urzędu Miejskiego w Brusach VIII. Informacje Sprawozdanie merytoryczne Zaborskiego Towarzystwa Naukowego za rok 2008 74 © Zaborskie Towarzystwo Naukowe Awibaza 80 IX. Oferta naszych partnerów Tomasz Orzłowski, Nadleśnictwo Przymuszewo, Szkółka leśna w Leśnictwie Dąbrowa 82 • 2009 lato • Ziemia Zaborska • 3 Zbigniew Gierszewski III Karnowski był uczniem sławnego Col- został do zarządu Polskie Towarzystwo Wiém, że téż nóm ostawili legium Marianum w Pelplinie, jednej z Krajoznawcze, oddział w Toruniu, a w Jan Karnowski Ojcë całi skôrb, ostatnich na Pomorzu ostoi myśli i mowy 1930 r. zostaje prezesem PTK w Chojni- Më żesmë go nie uczcëli, polskiej w okresie zaborów, potem nie cach. Od 1934 jest wiceprezesem Towa- Nicht go nie je wôrt! mniej sławnego gimnazjum w Chojnicach, rzystwa Miłośników Chojnic i Okolicy. I (1886 – 1939) gdzie kontynuował kształcenie w „polsko- nie jest tylko zabiurkowym działaczem, ści” w tajnej organizacji filomackiej. Po ma- lecz jako jeden z pierwszych rusza na W môłich chëczach pozamknięti Zbliża się 70 rocznica śmierci Jana Kar- turze w 1907 roku wraca do Pelplina, gdzie kaszubskie szlaki, stając się z Julianem nowskiego, wielkiego syna Ziemi Zabor- Naszëch ojców swiat, w Seminarium Duchownym jako młody Rydzkowskim współtwórcą świadomego skiej. Urodził się 16 maja 1886 roku w Czar- W bôjkach, spiéwach pozaklęti kleryk zakłada Koło Kaszubologów. Roz- ruchu krajoznawczo-turystycznego. nowie, wsi, którą od Brus dzielą tylko łąki Jejich mësli kwiat. poczyna samodzielne studia nad historią i „Jeszcze jako gimnazjalista choj- nad Niechwaszczą. W świadomości Kaszu- kulturą Pomorza, którego pradawny rdzeń nicki odbyłem w wielkich feriach 1905 bów utrwalił się jako poeta, piewca piękna Ten to skôrb, co ostawili, utożsamia z Kaszubszczyzną. W 1910 roku wycieczkę pieszą razem z mym kolegą rodzinnych stron i miłośnik mowy ojców. Jak ciéj pola gón, przenosi się na uniwersytet w Fryburgu Bry- Czapiewskim do środkowych Kaszub. Żebësmë go obronili. zgowijskim, aby studiować prawo. Studia te Poszliśmy pieszo z Czarnowa prosto do I Wzeszedłbë nóm plón! kontynuuje we Wrocławiu. Przytarni nad Wdzydzkim Jeziorem, a Jô bëm leno chcôł, Los sprawia, że Karnowski, upatrujący stąd wzdłuż lewego brzegu jeziora do w związku z polskością szansę na prze- Przerębskiej Huty, gdzie nocowaliśmy, Żebë twoji mowë, [w: Lipski T., Remusowi króm. Wypisy z trwanie kaszubskości, musi z Torunia wy- stąd nazajutrz dalej przez Wawrzynowo literatury kaszubskiej, ZKP, Gdańsk 1990] Co ję Pón Bóg dôł, ruszyć w szeregach armii niemieckiej na (Lorenc) do Kościerzyny. Wtenczas nie Nie przëkrëłë grobë. front wschodni walczyć ze słowiańskim zdołałem wchłonąć obrazu jeziora, prze- „Sprawę mowy kaszubskiej, która dla najeźdźcą. Wspomina te tragiczne losy rażało mnie swym ogromem i swa dziko- Żebë zawdë précz. swej ważności stanowi „alfę” kwestii ka- synów kaszubskich w swoich wspomnie- ścią, ale wrażenie zostało”. Tësąc lôt esz żëła, szubskiej, niestety jeszcze dziś nie jest niach z dzieciństwa Anna Łajming (Żmu- W wakacjach 1908 r. znowu odwie- Nigdë twojô chëcz, zupełnie ubita. Nasze pojęcie kwestii ka- da Trzebiatowska), świadek cierpienia dził kaszubskie morze. Tak pisał o swych Dlô ni klôtką bëła. szubskiej, tj. kwestii kultury polskiej na Ka- mieszkańców rodzinnego Przymuszewa, wrażeniach: szubach zasadza się przeważnie na kwestii których synowie nie wrócili z wojny. Kar- „Jezioro wydało mi się morzem, fale Żebë w letny dzónk językowej, czyli na tożsamości i jedności nowski na froncie był ranny, a przyszła jego biły o wysoką ubiedź wybrzeża, a Zapragnęła słuńca, mowy kaszubskiej z polską. Z tego punktu kaszubska pisarka wyszła za mąż za rosyj- głuchy ich szum mnie zupełnie oszoło- Lotu smiałi krąg widzenia kwestia kaszubska staje się oczy- skiego, białogwardyjskiego oficera Miko- mił. Wysokie i dzikie ostrowy sterczały łaja Łajminga. Tak dziwne losy, podziały, ponad taflę jeziora, jak góry rzucone mo- Nigdë ni miôł kuńca. wiście od razu kwestią polską. Inaczej ma się rzecz, jeśli wychodzi się z założenia, że zdawałoby się wbrew logice dziejów, carnym ramieniem Stolemów”. kreśliły w początkach XX wieku wojna i [w: Moja droga kaszubska, s. 70-71] mowa kaszubska stanowi odrębna mowę II rewolucja. Żebës të ju dôwno cësnął słowiańską w myśl Ceynowy, Ramułta, Lo- Karnowski na rachunek Ten twój głupi wstid, rentza i innych”. Polski zaczął działać od Żebës oko twoje zbëstrził „Dzisiaj, wobec tak możnych i cią- 31 grudnia 1918 roku, gdy Na szeroci wid. głych zaczepek, nie wystarcza ludowi po- przystąpił w Poznaniu do wiedzieć: wasz język to polski lub zepsuta powstania wielkopolskiego. Żebës mowę jak ciéj żonę polszczyzna, jak dawniej mówiono, lecz Dla niepodległej ojczyzny Całé żëcé miôł, trzeba powiedzenie to uzasadnić”. poświecił się w pracy zawo- Ji twé mëslë, ji twé żôle, [w: Moja droga kaszubska, ZKP, Gdańsk dowej najpierw w Wydziale Całą duszę dôł … 1981, s. 32-33] Bezpieczeństwa, a potem w sadownictwie cywilnym. Ni- gdy jednak nie umniejszało Dôwno bë sę rozwidniała 2 października 1939 roku w szpitalu to jego zaangażowania spo- w Wyrzysku, świadom już, że wybuchła Smutnô „pustô noc”, łecznego. W 1921 r. został Dalek bë sę odzéwała II wojna światowa, że ze strony Niemców bibliotekarzem i kustoszem Twoji piesni moc. grozi mu śmiertelne niebezpieczeństwo, Towarzystwa Naukowego w Może tak poranek nad Wdzydzami widział Karnowski umiera po ciężkiej chorobie. Toruniu. W 1922 r. wybrany 4 • 2009 lato • Ziemia Zaborska • • 2009 lato • Ziemia Zaborska • 5 Zakładał, redagował bądź pisał do Czarny szlak turystyczny im. Jana Zbigniew Gierszewski ganizatorką prac, to ona aktywizowała lu- kaszubskich periodyków: Karnowskiego prowadzi z Charzyków dzi do pracy. „Gryf” – ukazuje się od 1909 i po przez Funkę, Stary Młyn, koło J. Niedź- Los człowieka: 1966-67 – uczęszczała na semina- wznowieniu od 1930 wiedziego do Chojniczek. Liczy 8,6 km rium dla osób prowadzących amatorskie zespoły teatralne „Mestwin” – ukazuje się od 1925 długości. Wanda Kiżewska „Zabory” – ukazują się od 1935 18 czerwca 1969 – uzyskała upraw- Szkoła Podstawowa nr 7 im. Jana nienia instruktora teatralnego Karnowskiego w Chojnicach. w 90. rocznicę urodzin Ślady pisarza na naszej ziemi: 22 lipca 1970 – oddano do użytku Wnikliwa i wyczerpująca monografia Tablica w holu Powiatowego Mło- 22 października 1919 – urodziła się Dom Kultury, uroczystość inauguracyjną dzieżowego Domu Kultury im. Jana pisarza: Cezary Obracht-Prondyński