III Over De Verspreiding Van Kennis, Over Religie, Wetenschap En Alchemie
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
III Over de verspreiding van Kennis, over Religie, Wetenschap en Alchemie ‘Echte onwetendheid is niet de afwezigheid van kennis, maar de weigering om het te verwerven1. Cornelis Drebbel is een van de vele nieuwsgierige mensen, die ‘onze’ wereld hebben helpen maken. Zijn bijdrage is in Nederland nauwelijks bekend, in Engeland en de USA wel. ‘The idea of Drebbel as a universal wonderworker was as widespread in the seventeenth century as the idea of Einstein as a genius is today." zegt Dr. Vera Keller, die in september 2009 op Princeton University ‘op Drebbel’ promoveert met haar dissertatie met de titel: ‘Cornelis Drebbel, Fame and the Making of Modernity’. Evenals eenieder die bepaalde innovaties heeft gerealiseerd, is ook Drebbel schatplichtig aan, staat op de schouders van vele voorgangers. Drebbel verbetert inventies van anderen en brengt ‘vergeten’ inventies terug. Door onwetende historici wordt Cornelis Drebbel regelmatig ‘alchemist’ genoemd, ingedeeld bij de charlatans, op zoek naar het levenselixer, de steen der wijzen en transformatie van metaal tot goud. Een onterechte diskwalificatie. Drebbel: actief op vele gebieden, werktuigbouw, scheikunde, chemicus avant la lettre, die in zijn laboratorium op systematische wijze allerlei experimenten doet. Geen theoretisch maar toegepast onderzoek, applied technology; met als resultaat ‘planned inventions’. Drebbel; geen nepwetenschapper, maar inventor van praktische producten én geen charlatan, niet te vergelijken met de astrologen en alchemisten, de ‘Betrȕger’, die beloofden goud te maken, vaak verbonden waren aan het hof van een koning of rijke adellijke familie. Opmerkelijk is dat, ga je met grote stappen door de wereldgeschiedenis, dan blijken vele uitvindingen, ontdekkingen van natuurlijke fenomenen, het zonnestelsel, de baan van de planeten, de maan, al eerder gedaan te zijn dan wij leren. Algebra, logaritmes, al eeuwen bekend, heruitgevonden rond 1600. Het baanbrekende werk van Copernicus uit c. 1550, al eeuwen eerder bekend bij de Arabieren en Grieken, maar vergeten. \ingenieuze apparatuur wordt ontwikkeld en vergeten. De Camera obscura werd al gebruikt door de Arabieren, wordt eeuwen later nog eens uitgevonden. • Griekse en Arabische kennis en wijsheid herontdekt en doorgegeven In 333 vChr. wordt Egypte veroverd door Alexander de Grote. Alexandrië wordt de nieuwe hoofdstad van het rijk. Alexanders’ opvolger in Egypte, koning Ptolemaeus Soter, voormalig generaal van Alexander, maakt een plan voor een instituut voor wetenschappers, het Mouseion, de Tempel der Muzen. Ptolemaeus II, zijn zoon, realiseert het plan, breidt rond 290 vChr, het Mouseion uit met een omvangrijke bibliotheek. Er zijn werkkamers, leslokalen, en naar schatting ruim 5000 studenten actief. Van heinde en verre komen studenten en geleerden naar de stad. De boekenverzameling van Aristoteles wordt ingebracht en door heel Europa worden boeken ingekocht; veel werk van de Griekse wijsgeren en er worden vertalingen gemaakt van wetenschappelijke teksten uit India en Azië. Er komt een ordening en classificatie: recht, retorica, natuurwetenschappen, toneel, filosofie, historie, geneeskunde, mathematica. De vakgebieden pneumatica, optica, astronomie en mechanica worden serieus aangepakt. Euclides, rond 300 v. Chr; schrijft over perspectief en getaltheorie. Musicus, dichter geograaf en astronoom polymath Eratosthenes van Cyrene2 (c. 276-195 vChr.) - Ἐρατοσθένης ὁ Κυρηναῖος - is hoofd van de bibliotheek in Alexandriȅ. 42 Tijdgenoten noemen hem - omdat hij altijd als tweede met een bedenksel, komt - βῆτα -, bèta, naar de tweede letter van het Griekse alfabet. Bewonderaars noemen hem Pentathlos, olympisch kampioen, de man waarin alle kennis van de wereld is verenigd. Zijn terminologie en benamingen worden door hedendaagse geografen gebruikt. Zijn belangrijkste wapenfeit; de berekening van de omtrek van de bolvormige aarde. Door het meten en vergelijken van de lengte van de schaduw op een specifieke plek, dag en tijdstip in een waterput in zijn geboortestad, Cyrene en een toren in zijn 800 km verderop gelegen woonplaats Alexandriȅ. Zijn uitkomst verschilt c. 4-10% met de werkelijkheid. Pas in het jaar 1615 wordt dat experiment nog eens gedaan, door Willebrord Snel van Royen (1580-1626) uit Leiden met een grote gradenboog, die in Rijksmuseum Boerhaave is te bewonderen. Startpunt de torenspits van de Grote St. Laurenskerk in Alkmaar. Het experiment en de uitkomst beschrijft hij in zijn boek ‘De terrae ambitûs vera quantitate’ onder de auteursnaam ‘‘de Nederlandse Eratosthenes’. Zijn meting verschilt c. 3,5% met de werkelijke omtrek van de aarde: 40.075 kilometer. Wetenschappers uit de tijd van Archimedes en Griekse wiskundigen als Pappus van Alexandriȅ (c. 290-350 vChr) Diocles (c. 240-180 vChr.) maken berekeningen van parabolische -gebogen- spiegels en hun brandpunt, die in verrekijkers kunnen worden gebruikt. De parabolische spiegel reflecteert de stralen naar ėėn brandpunt. Spiegels werden al vanaf ver voor onze jaartelling gemaakt. Van edelsteen, vulkanisch glas, gepolijst koper, zilver of andere metaallegeringen of helder glas met speciale coating. Euclides van Alexandrië, de wiskundige en uitvinder Hero van Alexandrië (c. 10- 70 na Chr.) en vele anderen studeren en doceren korte of langere tijd aan het Mouseion. Hero ‘leent’ veel van zijn inventies van de Grieks-Alexandrijnse wetenschapper Ktesibios (285-228 vChr,), die waterorgels en wateruurwerken met feedback control systeem maakt en onderzoek deed over pneumatiek, het gebruik van luchtdruk bij bijv. pompen en de werking van de katapult bestudeert. Ktesibios, de Edison van de Hellenistische wereld. • het Antikythera Mechanisme Sponsduikers vinden in 1900 voor de kust van het Griekse eilandje Antikythera, in het wrak van een Romeins schip een aantal beelden, amphora’s en een roestig brok metaal. Na jaren studie van het metalen object werd vastgesteld dat het een restant was van een ingewikkelde astronomische computer met minstens 37 bronzen tandraderen. Het instrument werd het Antikythera Mechanisme genoemd. Onderzoekers dateren het apparaat op c. 200 tot 87 vChr en vermoeden dat het gemaakt is op Rhodos. Michael T. Wright3, tot 2004 curator mechanical engineering van het Science Museum in London, heeft het instrument in 2006 getracht te reconstrueren. Hij dacht aan een planetarium, dat de cyclus van de Zon, de Maanstanden, en de banen van de planeten Mercurius, Venus, Mars, Jupiter en Saturnus voorspelde. Onderzoekers Freeth en Jones dateren het werk uit c. 200 vChr. en merken op dat de klok niet erg nauwkeurig kon zijn. Opstelling van de tandraderen van het Antikythera mechanisme door Michael Wright. 43 Archmedes bouwt een planetarium op schaal, dat in 212 vChr, na de verovering van Syracuse en de dood van Archimedes als oorlogsbuit naar Rome wordt gebracht door de Romeinse generaal Marcus Claudius. In zijn boek De Re Publica beschrijft Marcus Tullius Cicero (106-43 vChr.) zo’n machien, die al honderden jaren hebben bestaan verklaart de werking; de demonstratie van de dagelijkse beweging van de Zon, de Maan en de vijf wandelende sterren, de planeten. Archimedes van Syracuse (287-212 vChr.) en zijn schroef waarmee water opgepompt kan worden. De wet van Archimedes: De opwaartse kracht die een lichaam in een vloeistof of gas ondervindt is even groot als het gewicht van de verplaatste vloeistof of gas4. Eureka!; ik heb het gevonden. Archimedes maakt brandglazen - concaaf geslepen spiegels, waarmee hij schepen in brand kan steken en bedenkt een kanon dat door hogedruk -stoom; door zonnewarmte wordt water verhit- kogels afvuurt. Het werk van de Griek Philon van Byzantium5 (c. 220-c.280 vChr.) - Philon Mechanicus, leerling van Ktesibios - schrijft over baggermolens, vaten die vanzelf vol en leeg lopen, de katapult. Zijn inventies worden doorgegeven door Hero van Alexandrië. In zijn boek Pneumatica beschrijft Hero ‘zijn’ pneumatische toepassingen en apparaten, automaten, een methode om land te meten, oorlogsmaterieel en optiek, mechanische vogels die zingen en nog meer. Hero ontwerpt allerlei slimme apparaten die functioneren door toepassing van luchtdruk; pompen, fonteinen, een soort stoommachien, de aeolipile, hij ontwerpt deuren die openen en sluiten door luchtdruk en allerlei andere handige zaken. In zijn boek Mechanica, dat in een Arabische vertaling bewaard is, worden allerlei tandwielen en methodes om zware voorwerpen te tillen uitgewerkt. Hero’s werk is in de Renaissance voor de ingenieurs, en waarschijnlijk ook voor Drebbel, een belangrijke bron van kennis6. Rond 1575 komt Hero’s boek Pneumatica in de Nederlanden uit. Het Museion en haar bibliotheek gaan aan oorlogsgeweld, brand en verwaarlozing ten onder. Rond 400 na Chr. zorgen de Christenen voor het einde van dit instituut door -in hun ogen- heidense boeken, die afwijken van hun bijbel, te vernietigen Een van de laatste, aan het Mouseion verbonden wetenschapper is de geleerde dame Hypatia, groot wiskundige en astronoom, opgeleid door haar vader, de wiskundige Theos. Hypatia wordt op 8 maart 415 door fanatieke Christenen uit haar rijtuig getrokken en gestenigd (illustratie). Gelukkig is veel kennis uit het Mouseion van Alexandrië bewaard en overgedragen aan nieuwe generaties geleerden en studenten. De Romeinse filosoof, schrijver, muziektheoreticus en politicus Anicius Boëthius (480-525), lid van een familie van senatoren, vertaalt Plato en Aristoteles uit het Grieks in het Latijn, stapt over van het Romeinse naar het Byzantijnse orthodox-christelijke geloof. Boëthius wordt door koning Theodorik de Grote