About Pinili

Early on, Lamiraw Creative Writing Workshop (LCWW) accepted fellows from all over the country into its workshops. Thus there are works in Ilocano, Tagalog/Filipino, Abaknon, Cebuano, English, Hiligaynon and Kinaray-a in this collection. We provided translations only for Abaknon and Ilocano which the writers themselves made along with their entries. We did not attempt to translate all the works since that would mean a huge and more expensive book. The collection is dominantly Bisaya—Waray, Cebuano, Hiligaynon and Kinaray-a. Abaknon is spoken only in Capul Island, an hour’s travel by pumpboat from the mainland in the northwestern coast of Samar. Abaknon or Inabaknon has not quite entered the world of print, and the 12,679 Capuleños are engaged in a huge struggle to keep their language alive in a vastly mediated world. Orthography for the Visayan languages has not quite stabilized. We have adapted the most popular conventions in the dominant languages with modifications that, we believe, contributes to readability. We have en- deavored, as far as we are able, to be consistent in our use of these conventions. The figures after the author’s name in each title refers to the specific workshop attended and the year of the workshop. Thus 5-2008 after Efmer Agustin’s name means he attended the Fifth Lamiraw held in 2008. Pinili is a Visayan term which means “chosen,” root, pili, “to choose.” Pili or Pinili is used across the Visayan family of languages, hence its aptness as the title for this book. The works were chosen by a Committee from submissions to the LCWW over the fifteen years of its existence. It is worth noting that LCWW never skipped a single year, not even in its 10th year in 2013, when Super Typhoon Haiyan had already breached the threshold of Eastern Visayas. Nemesio Baldesco Sr.’s essay “Dekada Lamiraw” chronicles that event. Pinili itself chronicles the brave and painful journey back to life of writing in Waray, one of the Philippines’ marginalized languages. Pinili is a brave assertion: we are here and we will go on. – The Editors

15 YEARS OF LAMIRAW 1 The cofounder’s perspective

The Lamiraw Creative Writing Workshop got its name from the Waray term lamiraw which means “waking dream.” I proposed the workshop for funding to the National Commission for Culture and the Arts (NCCA) in 2003. It was officially launched in 2004 as a regional workshop at the Tiburcio Tancinco Memorial Institute of Science and Tech- nology (TTMIST), now the Northwest Samar State University (NwSSU). Prof. Merlie M. Alunan of UP Tacloban College was representing Eastern Visayas at that time in the executive council of the National Committee on the Lit- erary Arts (NCLA). She was the brains behind the creation of Lamiraw Cre- ative Writing Workshop.

The beginning Lamiraw Creative Writing Workshop was hatched in the summer of 2003 in an intimate conversation between myself and Prof. Merlie M. Alunan. Voltaire Q. Oyzon her volunteer office secretary and writer-apprentice at that time, sat in the background, listening. I chanced to visit Mum Merl that day—as generations of her students are wont to do. Whenever her students were in town, they made it a point to visit her, a kind of a ritual—to pay homage to a person who had touched their lives while they were in UP Tacloban. A fine afternoon it was, I was on my way to the People’s Center to attend the UP Tacloban Commencement Exercises, a must-see occasion for us graduates. I, myself, had finished my AB Communication Arts in the previous year. Our conversation began kind of casual and light, until Mum Merl segued into proposing a creative writing workshop in Samar, specifying Calbayog City as the venue. At that time, I was a part-time literature instructor in TTMIST. She wanted me to be the workshop director, for practical reasons. Calbayog was strategically located. Moreover, it was also a hub for the arts, culture, politics, trading and economy in the region. I was taken aback when she told me that I was to write the proposal to the NCCA to get the Samar-based workshop started. It was to complement the Leyte-based UP VisWrite which was already in place at UP Tacloban College. Her dream then was to establish three workshops in Eastern Visayas—one in Leyte, one in Samar, and another one in Biliran. The literary workshop was not new to me since I had sat in Mum Merl’s campus-based workshop—the UP Tacloban VisWrite, and in her classroom- based workshops in my undergrad literature classes. Writing a proposal to

2 PINILI convince the NCCA to fund the project and, eventually, running it, were totally foreign to me. But Prof. Alunan’s convincing power was overwhelming. Her words were potent, her vision compelling. That very afternoon set my journey as a cultural worker for the next fifteen years and onwards with her constant support and encouragement. I admit I found the challenge too herculean. But she assured me that she would support the proposal once it reached the NCLA. She promised to nurture Lamiraw in the same way she nurtured the UP VisWrite. She presented to me the UP VisWrite proposal as template for the Lamiraw proposal. To cut the story short, I wrote the proposal and the First Lamiraw Workshop was approved by the NCCA.

Lamiraw rises On February 25-27, 2004, the First Lamiraw Workshop was launched in Cal- bayog City, Samar at the TTMIST. It was participated in by teachers from different schools in nearby municipalities, namely: SSCAF (Samar State Col- lege of Agriculture and Forestry) in San Jorge, Samar, CKC (Christ the King College) in Calbayog City, the DepEd Calbayog, CCMSF (Clarencio Calagos Memorial School of Fisheries) in Sta. Margarita, Samar, teachers of TTMIST and student members of the Lamiraw Writers Organization (LAWO). This last was under the Arts and Cultural Affairs Office (ACAO) of the TTMIST, headed by its director, the late Dr. Gabriela T. Sabenicio. The first batch of workshop participants were mostly teachers handling English, Filipino, Science, and Development Communication. The lone student fellow, Rolly Q. Abarro, was the founding president of LAWO, an Edu- cation student, major in Physics and Chemistry. Lamiraw was like a “torch pylon” that lit up the literary landscape of Samar. It released the pent-up voices that haunted the silent literary terrain of Samar for many years. In the years that followed, more slots were opened to writers from other prov- inces and regions, namely, Northern Samar towns such as Catarman, Catu- big, Palapag, San Roque, San Antonio, and Capul; Eastern Samar to include Dolores, Borongan City, Maydolong, Quinapondan, and Can-avid; Western Samar to include Sta. Margarita, San Jorge, Catbalogan City, Basey, Talalora, and San Sebastian; Leyte to include Tacloban City, Palo, Carigara, Dulag, Barugo, Abu-yog, Hilongos, Merida, Isabel, Baybay City, and Ormoc City; Southern Leyte to include Maasin City, Hinunangan, and Macrohon; and other regions outside Eastern Visayas, like Central and Western Visayas, even those from Luzon and Mindanao. NCCA officer, Renerio “Rei” Alba, was sent to monitor the project. Aside from Prof. Merlie Alunan, her colleagues, Dr. David Genotiva and Dr. Victor N. Sugbo served as panelists. The workshop ran for three days. The Fellows agreed that “it was kind of bloody”—not surprising since they were all first-

15 YEARS OF LAMIRAW 3 timers new to the critical process. Most of the fellows were shocked to dis- cover the rough edges of their literary outputs. Through Prof. Alunan’s prodding and nurturing attitude, Lamiraw prospered as a workshop. It evolved into an annual meeting place for writers across the Philippines, where they can discuss their poetics, scrutinize each other’s works, and plan how to sustain the literary growth in Region 8, as everywhere else. At the end of every workshop season, Katig Writers would usually visit Prof. Alunan, now an emeritus, to evaluate the strengths and weaknesses of the workshop implementation, always finding ways to improve and expand every year. As Lamiraw’s momentum grew, it became the torch bearer of creative writing in Eastern Visayas. It pursued the vision of good writing initiated by the UP VisWrite. VisWrite itself closed upon the inevitable retirement of Prof. Merlie Alunan. New and younger writers were coming out to contribute to the growing body of works of Waray literature. Lamiraw fellows were trailblazing their way to other prestigious workshops in the country like the Iligan National Writers Workshop, the UP National Writers Workshops, the Silli- man National Writers Workshop in Dumaguete, and the Iyas National Writers Workshop in Bacolod City. More and more writers were coming out with their zines. A number of them were publishing in newspapers, blogs, magazines, and anthologies. Among those who had solo publications were Voltaire Q. Oyzon, Leonilo S. Lopido, Janis Claire Salvacion, Dominador Pag- liawan, Hermie Sanchez, and Nemesio S. Baldesco, Sr. The trend continues: Dr. Jondy Arpilleda’s debut publication is already in the press. Lamiraw alumni were winning the coveted Jimmy Balacuit Memorial Literary Awards for fiction and poetry in the INWW. Prof. Mer- lie Alunan championed the works of Lamiraw writers by including them in her anthologies. LWW matured as a workshop and survived the test of time, including the perennial problem of low funding. Even Super Typhoon Yolanda could not stop it, nor the dengue outbreak in Baybay in its 15th year.

Life-changing experience Dedicating fifteen long years (and still counting) to the cause of reviving writing in the local languages has changed my life as a person, and as a writer. I became more aware of the human condition and the importance of a culture that nurtures the artists. Going back to our roots is the only way to claim our home. Meeting Prof. Merlie Alunan in my lifetime is a blessing—it was the opportune time to grow as a writer, a cultural worker, and as a human being under the tutelage of a brilliant teacher and a visionary artist. New horizons eventually opened before me and I came to know

4 PINILI the real meaning of cultural work—compassion and sacrifice. I am deeply grateful for the helping hand of my fellow Katig writers in running Lami- raw and working for the cause to revive and enrich the writing in the Vi- sayan languages, particularly Waray, Cebuano and Inabaknon. I know that cultural work is not an attractive venture for most people because it is not materially profitable. But the joy of serving our own people is beyond compare. I have come to realize that for Eastern Visayas to move up, there should be artists and cultural workers ready to fight for the cause of artistic freedom and cultural revival. Lamiraw has to keep its fire burning to empower millennials to love their local language and their literature. As I meet more people in the countryside and know about their plight, I realize that greater challenges lie ahead. However, these challenges do not dampen my heart’s desire to serve. My passion for the arts remain alive. If we dream and act together, our shared aspiration of empowering the Litera- tures of Eastern Visayas is totally achievable. –Phil Harold L. Mercurio

15 YEARS OF LAMIRAW 5 Pasalamat

The success of Lamiraw does not come from a vacuum. We are grateful to the people and the institutions that have con- tributed, one way or another, to the success and sustainability of Lamiraw. I am thankful to Prof. Merlie Alunan for her visionary work in Eastern Visayas and for successfully instituting two workshops. She dreamed of three workshops in Eastern Visayas—the VisWrite in UP Tacloban College, the Lamiraw in Calbayog City, and the third in Biliran to complete the loop. Out of the two workshops she initiated, Lamiraw is the survivor. Although viewed by many writers from Eastern Visayas as an “outsider,” Alunan has dedicated a good part of her career and her life in the revival of writings in the Visayan languages like Waray and Cebuano. Along the way, Inabaknon, an indigenous minority language spoken in the island of Capul in the north-ern seaboard of Samar, was integrated into the Lamiraw fold. Alunan breathed life to the Lamiraw Creative Writing Workshop which became, and continues to be, the nurturer of young literary talent in Region 8 as well as other parts of the Visayas. Her recent anthology on Waray literature entitled Tinalunay (UP Press, 2017) which garnered the National Book Award in 2018, provides a view of Waray literary history and attests to the growth of regional writing in recent years. Lamiraw is where many good things begin. One of that is the establishment of the Katig Writers Network Inc. which today serves as rallying point among writers in Eastern Visayas. Alunan urged the formation of this organization to serve as the nucleus of the network of writers and other literary groups. Artists from other disciplines interact and form strategic alliances with the Katig to champion Waray literature and to support each other’s work. Two other literary organizations, the CALAO Writers Inc. and ALAG Writers Inc., and Amandewing Publications are part of the Lamiraw ripple- effect. The annual Lamiraw Workshop gave birth to other support systems that have since paved the way for the rebuilding of the lost walls of Waray literature. The work of Lamiraw was sustained by the kindness and generosity of its home-grown panelists and resource persons. Dr. Victor Sugbo and Dr. David Genotiva, both with formidable track record and credentials as writers and teachers of literature from the UP and from Silliman University, respectively, are credited for supporting Lamiraw in its fledgling years. Other Bisaya and non-Bisaya writers who have likewise extended their expertise and precious time as panelists over the years are the following: Tem Adla- wan; Corazon Almerino; Carlos Arejola; Daryll Delgado; Dr. Leoncio Deriada; Yvonne Esperas; Dr. Marjorie Evasco; Jerry Gracio; Atty. Ernesto Lariosa; Luc-

6 PINILI ien Letaba; Jennibeth Loro; Dr. Priscilla Macansantos; Timothy Montes; Mi- chael Obenieta; Voltaire Oyzon; Jethol Paanod; Dr. Dominador Pagliawan; Victor Peñaranda; Dr. Alan Popa; Firie Jill Ramos; Elizabeth Raquel; Dr. Luisa Reyes; Dr. Dinah Roma; Dr. Lydia de la Rosa; Dante Rosales; Janis Claire Sal- vacion; Antonino De Veyra; Michael Carlo Villas; Januar Yap; Dr. Hope Yu. I proudly align myself among these worthies who labored with Lamiraw through the years. Lamiraw would not have flourished without the generous financial support of art patrons like Dr. Eugenio “Boy” Abunda whose donation funds the Boy Abunda Writers Night and the Boy Abunda Writing Fellowship at the INWW. Jose “Chito” S. Roño, Jr. supports the Chito S. Roño Literary Awards. Lamiraw has received assistance from Mel Senen Sarmiento, former DILG Secretary; the congressmen, Edgar Mary Sarmiento, Ferdinand Martin Romualdez, and Jerry Espina; Mayors Ronald Aquino and Richard Gomez; Dominique Petilla, Governor of Leyte; the An Waray Partylist; Komisyon sa Wikang Filipino; Luningning Camoying-Valdez, deputy consul to Russia; Mr. Oscar Peñaranda and Giselle Capacite-Balais, friends of the LCWW; Peter Paul Villasin, an alumnus. I am very grateful to the NCCA for funding Lamiraw in all of its fifteen years of existence (and onwards, hopefully). Special mention to Ms. Mylene Urriza, former NCCA Arts and Culture Officer, who nurtured Lamiraw by giving useful feedback in refining the annual project implementation. Like- wise, my deep gratitude to Northwest Samar State University—the Cradle of Lamiraw, so to speak, for hosting eleven of the fifteen Lamiraw Work- shops over the years. By providing Lamiraw a stable home, NWSSU helped the workshop overcome many of its early hurdles. Deep gratitude to the equally sympathetic tertiary schools in Region 8 for hosting the Lamiraw Workshop. LWW is greatly indebted to the presi- dents and other key officials of the TTMIST/NwSSU who gladly welcomed the annual Lamiraw gathering as an institutional activity and provided unstinting support despite inadequate or delayed release of the NCCA fund grant: Dr. Eduardo Caillo; Dr. Aida Tobes; Dr. Socorro Bohol; Dr. Avelina Ber- gado; Dr. Benjamin Pecayo; Dr. Remedios Tomnob; Dr. Helen Cabral; Dr. Bella de los Reyes; and Dr. Fe Montecalvo. On our fifteenth year, we are grateful for the strong support of Prof. Jesusito Lim, Director of the VSU Arts and Culture Center who sent the staff to attend the workshop and for the video docu- mentation. I am grateful to the SUCs and other institutions of learning for sending paying auditors that considerably boosted our funds: Naval State University (NSU), now Biliran Province State University; Visayas State University; Uni- versity of Eastern Philippines; Samar State University; Eastern Visayas State

15 YEARS OF LAMIRAW 7 University; Leyte Normal University; UP Tacloban College; Eastern Samar State University; Southern Leyte State University (SLSU). We thank the Katig Writers Network Inc., the new caretaker, for ensur- ing a bright future for a sustained Lamiraw Creative Writing Workshop, by undertaking publication projects for the expanding body of contemporary writing in the Visayan languages of Waray, Cebuano, and Inabaknon languages, and for reaching out to literature teachers across the region to con- duct teachers’ workshops in teaching mother tongue literature. Sustaining the Lamiraw Creative Writing Workshop year after year since 2004 was a shared struggle. As organizer, we had to brave the recur- ring dilemma of insufficient budget and delayed fund releases from the NCCA. Oftentimes we had to tap kindhearted local officials for assistance, but these were never enough to cover the costs. There were times I had to beg my fellow writers connected to state universities and colleges (SUCs) and private schools to send auditor-participants who would pay registra- tion fees to make up for the shortage of funds. I am thankful to Prof. Michael Carlo Villas, Prof. Dominador Pagliawan, and Prof. Voltaire Q. Oyzon for always sending four or five auditors from LNU to keep the workshop afloat. Prof. Nora Lopez of SSU would usually send three fellows. Dr. Rogelio Banagbanag and Dr. Leonila Longcop of the UEP usually sent two fellows. Prof. Jethol Paanod and Prof. Rey Rom Garrido made it a point to send at least three paying participants from the BiPSU. Prof. Merlie Alunan donated her honorarium when she knew of Lami- raw’s financial straits. The small amount may help defray the expenses for the meals or cover the honorarium of a panelist. I never found any difficulty in inviting resource persons and panelists from anywhere in the country. Prof. Alunan opened to me her network of fellow writers and critics. She would remind me to drop her name, so to speak, so they would not say no to the invitation. Through the years of hosting LCWW in Calbayog City, the poet, Do- lorpena Panergo, a pharmacist and owner of Sigma Apartment, provided discounted rates for the accommodations of both fellows and panelists. The catering services owned by Mana Dang Dira and Mana Chat Gonzaga in Cal- bayog gave us sumptuous meals at discounted prices. Janis Claire Salvacion, Firie Jill Ramos, Jenelyn Garcia and Aivee Badulid were equally dependable support operatives. My students at NwSSU, especially the English majors, remain close to my heart for serving as secretariat. Lamiraw would not have successfully thrived without the generosity of many good people. To all and everyone, damo kaupay nga salamat.

–Phil Harold L. Mercurio Northwest Samar State Univerity Calbayog City, 2019

8 PINILI Foreword Michael Carlo Villas

Archipelagic postcoloniality, “Nation/Region”—the Lamiraw Creative Writing Workshop

“Archipelagic Postcoloniality” was not exactly how the critic Oscar Campomanes described the stance and sensibility of National Artist for Literature N.V.M. Gonzales. The complete phrase was “Archipelagic Poetics of Filipino Postcoloniality,” short for saying any fruit- ful discussion of Philippine postcoloniality would have to bring to bear the “archipelagic.” By “archipelagic,” he meant the country’s “ethnolinguistic diversity…, its unusual series of colonial incarcerations, and the ultimate (im)possibility of Philippine nation-building given its ever-interrupted histories” (xv). In other words, the term does not only denote geographic location and matters of borders, centers, and margins, but also, and most importantly, it connotes the sociality and historicity of “the local and the locale.” Contrary to what American colonialists construe as regionalism and tribal- ism, what Campomanes called “localization” could “probably [be] the most interesting Philippine historical contribution to current critiques of nationalism” (emphasis in original). “Moreover, for Filipinos, Las Filipinas never really had any one center (although Manila and the Tagalogs often aspired to the privileged status) but possess local, specific, and shifting contours, depending on the beholder. What Filipinos and writers like N.V.M. Gonzales seek to imagine, it seems, is a nation that is not like most nations we see today. It is a nation of fluid, shifting communities whose tendencies toward decentering and pluralism provide the kernels for powerful autocritiques of grand narratives—narratives whose nationalist ambitions we now see in border-skirmishes, ethnic cleansing, white supremacist movements, and corrupt bureaucratic state structures” (xvi). He wrote this in 1995, around the same period National Artist for Lit- erature Resil B. Mojares was saying the same thing. In a 1990 essay titled “Imagining Regions,” Mojares exposed “usually unflattering common meanings” of the term, “regional”: “outlying, peripheral, folkloric, paro- chial, subordinate.... evokes the notion of survivals, of something residual…. nativistic, nostalgic, even (for believers in an ‘official nationalism,’ whose failing is to let idea outstrip actuality) divisive and subversive” (2).

15 YEARS OF LAMIRAW 9 As of late, and at least in the University of the Philippines-Diliman where I am currently a graduate student, comments like these on “regional writing” are no longer heard. In fact, there is a course in the master’s level called “Philippine Regional Literatures in English Translation” where literatures from the regions serve as the primary texts in class discussions and papers. Courses like these have helped increase the visibility of Philip- pine Literature from the regions in the graduate level. It also helps that the departments and colleges that handle these courses have begun a long way back to, among others, National Artists Bienvenido Lumbera and Virgilio Almario, both exponents of a “national literature” with a strong “regional base.” I say this with a cringe and with much trepidation, knowing that the discourse has changed when Mojares entered the picture. In the criticism of Lumbera and Almario, especially the early ones, there is always the suggestion that the “regional” is in service of the “national.” The irony of ironies is that it is these same critics who, at one point in their careers, have either declared this or that “regional literature” moribund and may be ig- nored at worst or tokenized at best. That would be an obvious contradiction, considering that the “region” should be “harnessed for national literature” (Lumbera’s words). How would “regional literature” be put to good use for “national literature” if it is already dead? Of course, that was a long time ago, at least, in UP Diliman and the major universities in Metro Manila. Yet the same thinking about Philippine literature from the regions pervades in the fringes of the country. In the universities in Leyte where I have taught, much of the thinking on “regional literature,” which extends to other artistic practices as well, still aligns with Mojares’ description in his 1990 essay. I have heard many a university official, with all their dazzling credentials, pronounce without flinching in public fora, things like “pang-intermission lang ang local arts and culture” and its variants. Some artists even believe they are doing a great job—even willing, I think, to be martyred for what they view to be true about culture—by (mis)representing culture as anachronistic and atavistic. By sup- pressing the flux inherent in cultural practices, these artists have their art stagnate in a spatio-temporal construct of colonial and orientalist making. Triumphalism, that is, the artist’s over-championing of the indigenous, can be equally and even exceedingly damaging than defeatism because it im- munizes the literary community from any form of self-examination and critique. Is there any redemption in this? For me, it is found in what Mojares calls “interregional cross-fertilization” or “interregional dialogue” (129) and “… looking towards that wider ‘south,’ geographic as well as cultural,” with “south” here referring not only to Visayas and Mindanao but also Malay-

10 PINILI sia, Indonesia, and the rest of Southeast Asia (5). This framework, to which Mojares is indebted, was originally proposed by O.W. Wolters who posited a hermeneutic of Southeast Asian history from a broader “cultural matrix.” It is reading, for instance, Philippine literary and cultural practices within the larger context of a Southeast Asian network of communities, where “every center was a center in its own right as far as its inhabitants were concerned, and it was surrounded by its own group of neighbors” (17). This view, an ad- aptation of the mandala, expands and counters the narrow definitions that have typified “region.” On the “nation/region” configuration, Mojares has this to say: Nation and region are interacting, mutually-constitutive (sic) realities. They con- jure each other and are caught up in a process in which their values are not fixed. Nation and region (even the ethnic itself) are historical artifacts. They involve boundaries, a boundedness, which are not immutable or timeless but dynamic because socially and historically created. They involve as well relations of identity and power which either pull them together or pull them apart. To reflect on the position of the regions is, unavoidably, to reflect on the state of the nation itself (2).

What Mojares does not say, which Campomanes addresses, is why there are these unstable, fluctuating boundaries of, in, and between “nation/ region.” The slash between these terms could be taken as a visual prompt signifying the porosity and permeability of these categories. The signs, of course, point to the “archipelagic,” as a geographic, historical, and cultural materiality. Consisting of islands connected by seas, the Philippines is connected to other regions such as, as already been mentioned, Southeast Asia, Asia-Pacific, and the wider Pacific Rim. Across these areas, a “circulation of states” takes place: “… states of feeling (fantasies, indentifications, disinden- tifications, affects), as well as for nation-states, countries, landmasses, bodies of water, first worlds, third worlds, cores, peripheries, regions, and rims, all interconnected…. not as a cognate for a hegemonic territorializing but as a rhizomatic network, in which elements (spaces, times, modes) do not succeed one another but rather coexist and in which the categories of comparison are subject to change” (Cooppan 616). The “geo-body of the nation,” after all, does not just comprise “space or territory”: “integrity and sovereignty; border control, armed conflict, invasions, and wars; the territorial definition of national economy, products, industries, trade, tax, custom, duties, education, administration, culture” (Winichakul 3). “It is a component of the life of a nation,” writes Thongchai Winichakul. “It is a source of pride, loyalty, love, passion, bias, hatred, reason, unreason. It also generates many other conceptions and practices about nationhood as it combines with other ele-

15 YEARS OF LAMIRAW 11 ments of nationhood” (17). Thus, to read and produce art in isolation is dif- ficult. To pursue the “authentic” and the “pure” is futile. To struggle for a unitary, homogeneous, monolithic canon called “national literature” is running smack against the face of improbability. The archipelagic character of the Filipino nation makes such readings, pursuits, and struggles impossible. Pinili is Waray for “chosen, selected from among many others.” In its verb form, it can be used to mean the process of removing stones and chaff in rice before it is washed and cooked. The poems, short stories, and essays in this volume have been culled from the manuscripts of the Lamiraw Regional Creative Writing Workshop in the last fifteen years. The name of the workshop is deceptively limiting. Here is a “regional” workshop that ac- cepts and has produced writing in Waray, Inabaknon, Cebuano, Hiligaynon, Iluko, Filipino, and English. Given more years, the workshop, who knows, may include in its generous embrace the neighboring regions of Mindanao, Southeast Asia, Asia-Pacific, and the Pacific Rim. Always interregional in its vision, the workshop has included in its roster award-winning writers, some of whom have already published their own literary titles. I read all the works in their original languages except those in Iluko and Inabaknon, which I read in translation. Suffice to say that I thoroughly enjoyed reading the entire book. The collection is a fine example of what “archipelagic” means: to navigate across languages and cultures as one does across seas. A strong maritime culture like ours demands a nomadology of reading, if you will: to see a world in and from the littoral, and heaven in the gift of tongues and translation. – Cainta, Rizal People Power Anniversary 25 February 2019

Works cited Campomanes, Oscar V. “N.V.M. Gonzales and the Archipelagic Poetics of Postco- loniality.” Work on the Mountain by N.V.M. Gonzales. University of the Philip- pines Press, 1995, pp. vii-xx. Cooppan, Vilashini. “Net Work: Area Studies, Comparison, and Connectivity.” PMLA, vol. 128, no. 3, 2013, pp. 615-621. Mojares, Resil B. “Do Regional Literatures Exist Today?” Solidarity, nos. 108-109, 1986, pp. 128-129. . “Imagining Regions.” Handurawan: Antolohiya ng mga Tula na Tumanggap ng CCP Literature Grants 1988-1989, edited by Benjamin M. Pas- cual, Leo Bob Flores, and Lina Sagarral Reyes, Cultural Center of the Philippines, 1990, pp. 2-7.

12 PINILI . “Writing from the Margins.” The Sunday Times Magazine, December 21, 2008 and January 11, 2009, p. 5. Thongchai Winichakul. Siam Mapped: A History of the Geo-Body of the Nation. University of Hawaii Press, 1994. Wolters, O.W. History, Culture and Region in Southeast Asian Perspectives. Insti- tute of Southeast Asian Studies, 1999.

15 YEARS OF LAMIRAW 13 14 PINILI surumatonon

15 YEARS OF LAMIRAW 15 05/2008 Efmer Agustin

An pangilal-an

Usa nga pamuyoan nga daplin sa sabang an namatngonan ni Kadayaw nga ira urukyan. Bisan tikang san kabata pa niya, kahibaro na si Kadayaw nga maupay gayud an lugar nga ira ginpuy- an. Komo usa nga bata, malipayon gud siya kun nakarigo san hilarom ngan usahay masulog nga sapa upod an iya mga sangkay samtang an mga kadagkoan may ‘da liwat ginhimo nga mga buruhaton sa amo nga tubig; may nagbunak, may nangawil, may nangempe, may nakarigo, ngan kun ano-ano pa nga mga puwede mahimo sa suba. Sa dagat liwat, naglipay gud an mga kabataan sin dinurudalagan pahirayo san nanmukod nga balod san dagat kun diin sa ilawod sini mahikit-an an mga katawhan nga nana- kop sin mga isda ngan kun ano la nga mga pagkaon tikang sa dagat. Tikang pa sa katinikangan, maaram na si Kadayaw san maupay nga pag-atiman san tuna sa ira. An kapatagan ginhimo nga taramnan sin magkadilain-lain nga tanom sugad san humay, mais, kamote, balanghoy, saging, mga ano pa nga mga duma, utanon ngan mga igparanakot. Mau- pay gihap’ an ira mga paghayopan. An hirani nga bukid an ira kuruhaan sin mga kahoy, kawayan, prutas, mga hayop ihalas, tambal ngan iba pa nga mga kinahanglan. Gikan san ginagmay nga mga pamilya nga may mga ginagmay nga pamaagi sin kinabuhi, hinay-hinay nga nagtikadamo an mga puwede mahimo nga panginabuhian tikang san bungsaran ug hinay- hinay gihapon an pagtikadamo san mga mangurukoy. Kaihaan, mindako na an teritoryo sadton sanhin una anay, baryo la, ngan nahimo na ini nga baga‘n bungto. Minhaluag an ira tanoman, min- damo an katanoman ngan pati an mga kahayopan. Aw, lugod, malipayon an nga tanan san mga grasya nga ira natagamtaman. San amo nga panahon, nagdesisyon an mga tagpuyo nga magmamat sin tanom sa butnga san ira nasakopan nga kahiluagan. Ini para tumindog nga pangilal-an san mga munulupyo ngan para na la liwat mahimo nga ngaran san ira bungto kay san sadto nga mga panahon, para la makilal-an an ira lugar, igintudlo la ini komo ‘didto’. Ngan kun diri man, ginsiring na la san mga tawo an ira lugar nga ‘an hirani sa bukid’, ‘an sa may sabang’, ‘an may dagat’, ‘an karigoan’ ngan damo pa nga magkadurudilain nga mga kangaranan. Salit nga san pag-edad ni Kadayaw sin karuhaan, amo an pagtanom san lubi sa butnga san kapatagan.

16 PINILI “Maupay it lubi nga amo it’ at’ igtanom ngada nga aton himoon nga pangilal-an sa aton kalugaringon,” siring san usa nga magurangay san nahimo nga bungto. “Mahitungod kay an lubi damo it’ gamit. Makahatag sa aton sin pagkaon, irimnon, kahoy, ngan kun ano la nga mga garamiton.” Nagkadiuyon an nga tanan. Ngan an lubi nga gintanom nakagtikang na pagtubo. Pero waray pa ngani nakadako an mao nga tanom, nagkagawas an mga tawo nga nadiri san lubi sa ambot ano la nga mga rason. Na- kasamok gud sa ira panid-apan an mga rangkay san lubi. “An lubi damo na dinhi sa kalibotan. Kun kita maghimo sin aton pangilal-an, kinahanglan diri adton kumon ngan ordinaryo. Kinahanglan iba. An lubi, bis’ hain ka mokadto, may ‘da. Bisan an mga diri taga-dinhi, puwede mokilala sit’ lubi nga iya.” Naglares an mga tawo tungod sadto. Natunga an pag-ugop san mga taga-bungto. May imnuyon san pagbag-o, may ‘da liwat mga waray sumugot. Nagkarigumok. Nagkasamok. Nagribok. Waray karuyag magpaubos. Sa ngadto-ngadto, nagmanilamposon an mga makibag-o. An lubi ginpu- kan ugsa pa ngani makahimo sin bisan usa nga putot. An kinagawasan, waray nakahimo sin bis’ usa nga silhig tikang san amo nga puno. An naga an bag-o nga igintanom dida san puwesto diin an lubi an sadto anay nakat- indog. “An naga madig-on nga kahoy ngan napatin-aw san tubig san mga bubon. Ngan talagsaon la ini manmukad pero kun mobukad ngani, mahusay gud liwat.”

Hinay-hinay nga mintubo an naga. San iya pagsaringsing nabug-os an pag-laom san mga tawo nga dumako na gud ini ngan mamukad. Pero sa luyo san iya pagdako, nagpabilin la gihapon an kasinahon san iba nga mga tawo nga mas karuyag an lubi ngan supak san pagliwan sadto san adi nga naga. Tungod san nahitabo sa ira, waray sira mahimutang kutob nga maka- bulos sira. Ira ginbinilingan sin sayop an mga maki-naga ngan gintamay- tamay an iginsaliwan nga kahoy. Karuyag unta nira ibalik an lubi pero mas makuri kun amo an ira igpirit pagbalik pagtanom. Dako it’ kahigayonan nga diri sira makakuha sin suporta. Amo gud man, nanmiling sira sin iba nga paagi. Minpili sira sin iba nga taramnon nga puwede ikaliwan san naga. Bisan ano gayod nga tanom basta mabalyoan la an naga. Bisan ano nga tanom makapanimulos la sira san mga nagpukan san lubi. Mingawas usa-usa an mga mahilig san lubi, nanmutho tikang sa limot, nga lupig pa inin mga ragadaga san katigda san ira pangulpot ngan san kadamo nira nga nagsurusalimpaparay. Pero adi, diri kulantoy lubi an ira iginduso, pero amo la gihap’ ini an nagduso sa ira para manduso sin iba nga pasumangil. Adi, diri kulantoy lubi an ira bida. Bayabas it’ bida adi.

15 YEARS OF LAMIRAW 17 “Nabilyon na. Kay ano nga bayabas it’ mas maupay kontra sit’ naga? Ginkatol man ngani iton usahay. Bali man kita dinhi mga kagiron nga amo iton it’ at’ himoon nga pangilalaan. Ano it’ dag-anan siton nga palayapay nga tanom?” pangutana san mga maki-naga. “An bayabas nakalipay ngan usa nga gamit panambal. An liso durug- kot nga bagan nagkaurusa. Ngan amo ini an prutas nga may korona nga bisan pa tuwaron, diri la gihap’ nahulog.” Nagkasamok na liwat sa bungto. May mga tawo nga motuo dayon san bisan ano nga sidngon batok san naga tungod kay sa katinikangan pa la, nadiri na man gud liwat sira sini. Salit, bisan kawaray la nga pagpakaraot san naga, tuod la liwat dayon sira ngan kun ano man nga istorya nga maupay bahin san mao nga tanom, diri sira motuo kay himo-himo la kuno ini. Motuod la gud liwat sira dayon basta pakaraot nga istorya bisan pa diri gayod katuohan, basta la gud may ‘da nira ikatamay, parehas san istorya nga kuno an naga amo an igintanom san iba para ukyan kuno sin mga di’- sugad-sa-aton nga sa kaurhian amo na kuno it’ maghadi-hadi san ira lugar ngan bangin pa ngani kuno himoon sira san amo nga mga engkanto nga pampabusog. Nagtikang na liwat an pag-aragway san mga katawhan labot san tanom nga ira mamaton sa butnga san kapatagan. Ngan parehas sadton una, waray nahimo an mga nagsuporta san daan na nakaugat nga tanom nga ira pangilad- an. Sa pangidaron nga karuhaan kag siyam, nakasaksi si Kadayaw san pagpulod san naga nga waray pa ngani nakatubo sin upay. Sa palibot may mga nagtangis tungod san pagbag-o, nagluhod-luhod pa san kaguol ngan nagwara-wara san ira mga kamot samtang nagkasaragol na an ira sip-on, luha ngan laway nga mindungan an pagturo-turo san ira sige nga pagtiniyabaw sin dako. Pero damo liwat an mga nagkalipay ngan nagkinatawa sin kinasingkasing. May mga nagkombo-kombo, nagkinantahon ngan nagsinarayaw bisan diri nagkadiamo an ira mga pagrisyo. Ngan an ira dagko nga wangag nakumpetensya san nguyngoy san mga magbarakho. Adi, nakadako-dako na an bayabas. Si Kadayaw ngan san iba pa nga mga taga-ira naglaom nga amo na adto an kataposan nga pagliwan san ira tanom nga pangilal-an, nga matapos na an ira pirmi ngan padayon nga pagbiniling sin giuupayi ngan waray sayop nga tanom pangilal-an. Damo an naruyag sin kahapsay. Pero diri nga tanan purupareho. An mga mas ganahan san naga nagpabilin nga waray umayon san bag-o nga tanom nga bayabas. Namuruko sa tago ngan naghinulat la san ira oras nga panmulos. Ano ba’y mga kulapnit nga naghinulat la sa sirom nga nag-iringgat an mga mata! Ngan san ira kapurungton, namiling sira sin pamaagi nga makabu- los san ira gindangatan. Parehas sadton mga una nga pagliwan, adi, guti la gihap’ an mga naruyag sin pagsaliwan san tanom nga pangilal-an. Nagti- kang na liwat an pautro-utro nga proseso san pagliwan san tanom. Karu-

18 PINILI yag san mga gusto manimulos nga balyoan an bayabas sin kawayan. An pagbiniling sin waray kalain ug karaksot nga tanom nagtikang na liwat. “An kawayan, damo gud an gamit. Ngan bisan ano nga kalamidad, akos sini makatalwas ngan makaabot pa sit’ bag-o nga adlaw.” Ug naliwat, nagkasaramok an bungto pangundahan san mga maki- naga nga nasumhan san tambal-katol nga bayabas. Naliwat, nagdaog an mga karuyag sin bag-o nga tanom. Gin-igbot nira an guti-guti pa la nga bayabas ngan ginsaliwanan san kawayan sa iya lugar. Katloan kag duha pa la si Kadayaw pero damo na nga pagliwan san tanom pangilal-an san ira bungto an iya gin-agian. Parehas san kadam- an sa ira lugar, karuyag unta niya nga makatubo na an permanente nga tanom nga amo na gud an ira mahimo nga simbolo. Obserbar niya, diri na sa tanom mismo nakadepender an ira pangilal-an kun diri, nakilal-an na lugod sira san ira pagliniwan-liwan san ira katamnan. Ngan waray pa gud tanom nga nag-iha sa ira, waray pa nakapanmukad ngan nakapanmunga. Waray pa bisan usa nga nakatubo ngan nakapanmarayaw sa mga katawhan.

Usa ka gab-i siton, min-upod si Kadayaw san iya amay ngan iba pa nga mga taga-ira para magpuhag sin putyokan para makakuha sin dugos. Nag- dara sira sin sulo ngan nanulong na sa kabagwakan. Tigda nga may nahitabo kan Kadayaw. Kun ano adto ensakto, waray nahibaro. Kalit la nga minkusog an hangin ngan nagsirom an palibot nga bagan may minbitad sin hilapad-hilaparan nga biray palibot sa iya. Waray na niya iba nga nahikit-an, waray na siya naklaraduhan ngan pimniyong na la siya tungod sa kakusog san huyop san hangin. An mga kakahuyan nagkahuruhipalid ngan iya nabatian an pangagkabagri san mga sanga sini nga iya iginkahadlok, bangin siya hiumpagan. Ngan si Kadayaw nahibulag san ira grupo ngan san naghilom na an nga tanan, usa nga kamingaw nga waray gud liwat mahibatian nga bisan ano, iya na la natad-an an kalugaringon nga nag-usahan sa butnga san kakahoyan. Waray tawo. Masirom. Ngan waray liwat an ira puruhagon. Naglinakat siya nga waray siya nakasabot kun mopakain. Sige la an iya baktas, nagpanlingi-lingi, san may ‘da niya tigda nabatian nga nagtinawag sa iya. “Kadayaw! Kadayaw!” usa nga tingog sin babayi nga bagan nagtikang sa ilarom san tuna. “Sin-o ka?” “Kadayaw! Kadayaw!” “Hain ka?” “Kadayaw! Kadayaw!” “Pakita sa akon!” “Kadayaw! Kadayaw!”

15 YEARS OF LAMIRAW 19 Didto nakasiring si Kadayaw nga diri siya nabatian san tag-iya san tingog. Diri siya sini ginbaton. “Waray perpekto nga butang,” nag-iba an istorya san tingog sa kasiro- man. “Waray bis’ ano nga butang nga ada it’ tanan nga mga kaupayan.” “Sin-o ka?” “Waray perpekto nga butang. Waray bis’ ano nga butang nga ada it’ tanan nga mga kaupayan.” “Hain ka?” “Waray perpekto nga butang. Waray bis’ ano nga butang nga ada it’ tanan nga mga kaupayan.” “Pakita sa akon!” “Waray perpekto nga butang. Waray bis’ ano nga butang nga ada it’ tanan nga mga kaupayan.” Himnunong si Kadayaw paglinakat. Gin-inaw-inaw an kalibutan. Waray gud niya nahikit-an nga iba nga tawo. Waray iba nga puwede mag- istorya. “Kakuntento kun ano it’ may ‘da. Paningkamot nga paupayon ini.” “Sin-o ka ba?” “Kakuntento kun ano it’ may ‘da. Paningkamot nga paupayon ini.” “Hain ka?” “Kakuntento kun ano it’ may ‘da. Paningkamot nga paupayon ini.” “Pakita gad sa akon!” “Kakuntento kun ano it’ may ‘da. Paningkamot nga paupayon ini.” Nagtikadako ngan nagpanlalanyog an tingog. Nagbanda-banda sa mga kakahoyan, sa kabatohan ug sa katunaan. baga’n natikang an tingog san bisan ano nga butang. Usahay baga’n ada la sa iya sapit ngan natigda la nga baga’n hirayo-hirayoi liwat. Usahay baga’n adto sa igbaw sit’ mga kakahoyan tapos sit’ sunod baga’n adto na sit’ iya tinamakan. Karuyag magtabon ni Kadayaw san iya mga talinga pero diri niya mahimo kay nagkapot pa man an iya usa nga kamot san sulo nga waray na naglaga nga diri niya gusto buhian kay iya na la himoon nga balbag kay nahadlok siya nga bangin may tigda la dumasmag sa iya. Gin-uhaw na siya san iya kaagi. An tubig san sapa diri niya natad-an kun hain ngan waray niya nabatian nga sulog san sapa ug kun ano pa man labot la san waray tag-iya nga tingog. “An kaupay diri ginbiling, diri natad-an. An kaupay ginhimo, ginpa- ningkamotan.” “Sin-o ka?” “An kaupay diri ginbiling, diri natad-an. An kaupay ginhimo, ginpa- ningkamotan.” “Hain ka?” “An kaupay diri ginbiling, diri natad-an. An kaupay ginhimo, ginpa- ningkamotan.”

20 PINILI “Pakita sa akon!” “An kaupay diri ginbiling, diri natad-an. An kaupay ginhimo, ginpa- ningkamotan.” Waray na siya nakailob. Nagsinggit-singgit na liwat si Kadayaw. Waray gud siya nakauyon san iya gin-abat ngan san iya kaagi. Ginlabyog-labyog niya an iya naparongan nga dara-dara nga sulo pero an tingog padayon la gihap’ pagbinalik-balik san iya pareho la nga mga pulong. Nag-inistorya san amo la nga mga linuwas kan Kadayaw pero diri ngani nabaton kun ginkaistorya. Madulom-dulomi an palibot. Nakatangis siya sin ahat, tungod san kakulba, san kalisang, san kahadlok. Gintabonan na la gud niya an iya mga talinga ngan sige an iya singgit. Diri na niya mailob. Napaluhod siya ngan sige na la an pagdinuko hasta nga nakalumpagi na la ini siya. Sa kaihaan, naghilom an kalibotan. Gin-inaw-inaw anay niya an palibot sa iya. San waray na niya nabatian nga kun ano la, nagtadong siya pagpungko ngan iya nakit-an sa unhan nga may suga. Mintindog siya ngan naghinay-hinay pagbaktas sa kasisidman ngadto san suga. Hirayo la pirmi an suga. Diri gud nahirani. Minkarida siya. Pero bagan minkarida liwat pahirayo an mao nga suga. Nagkapurupadabo siya. Nagkaburubalintong. Nagkapurupulingkang. Pero nabuhat la gihapon siya ngan padayon sin pagkinarida sin kusug-kusogi. Nahunahunaan ni Ka- dayaw nga bangin ginbuyong siya amo nga ginbaliktad niya an iya sul-ot samtang sigi la an iya pagdinalagan. Pag-utnga niya san iya bado, mapawa na an langit pero masiromay pa an tuna. Naabtan na la siya sin kaumaga- hon sa kadalanan. Nakahibaro na siya kun hain siya dapit. Nakasabot na siya kun hain an ira lugar. An sulog san sapa an nagtudlo sa iya. Pagkagawas niya tikang sa kasiotan, nakakita siya sin purupareho nga lugar san iya lugar. Baga’n amo na gud pero may mga iba la. Ada la gihapon an sabang, an kabukiran ngan an hiluag nga kapatagan. Sa butnga, adto la gihap’ an guti-guti nga tanom nga ira unta pangilal-an. Pero iba na man an korte san mga kabalayan. Amo la gihap’ nga mga klase sin kahimo san mga balay pero iba na an kabutang san mga ini. Paglingi niya sa tuo, may nakit- an siya nga tawo. Paglingi niya sa wala, may ‘da gihap tigawas pa nga tawo. Pero iba it’ pamustura ngan pamado sini nga mga tawo. Ngan diri ini niya sira kilala. Nagtikadamo an mga tawo. Nagkinita sira san kakaiba nga tawo nga min-gawas tikang san kakahoyan. Pareho gud nga lugar, waray ginkaibahan nga dako. Waray lain nga nasapong san lugar. An kabalayan la gud an may kaibahan.

Nagpadayon nga naghinay-hinay pagdapo san pamilyar nga kapatagan si Kadayaw. Nagtikapawa pagduroy an kalibotan. Nagtikahirani la an adlaw. Hasta nga min-abot siya san gamatoy nga tanom nga ira unta pangilal-an. Pero nakalasan siya. Kakulop la, kawayan pa adto, adi kakaw na. Pero guti

15 YEARS OF LAMIRAW 21 ngan bata la gihap’ an kakaw nga sa kahirayo ngan san kasirom, diri la gihap’ makilal-an kun ano siya nga tanom. Amo waray gud siya hibantayi ni Kadayaw kutob nga umabot na siya sa tungod sini nga nasapongan pa san nagtikapawa nga aga. Waray makatuod si Kadayaw. Nagdali-dali siya pag- daop san mga nanhipausa nga mga katawhan. Damo an iya panggas ngan muring-ot. “Sin-o an nagbalyo san kawayan? Ano nga oras niyo balyoi kagab-i an tanom san pangilal-an?” pangutana niya san iya pagkalisang. “Ano nga kawayan? Kakaw man iton kagab-i. Kakaw gihap’ iton kakulop ngan san hin’ usa ka adlaw,” baton san baga edaran na ngan mauruisog san timpok nga iya napangutanhan. “Sin-o ka, amon bugto?” mahinayon nga pangutana liwat san usa nga babayi nga may kugos nga puya. “Ako si Kadayaw, an anak ni Dalugdog” Tigda naghilom an nga tanan. Nagkitaay sa usa’g usa. Usa san mga lagas an min-atubang sa iya. “Kadayaw, maiha ka na nga nawara.” Napausa si Kadayaw. “Ano nga maiha? Kagab-i la ako nahibulag san akon mga kaupod...” “... samtang tikadto kamo magpuhag sin putyokan,” sumpay san lagas. “Oo. Lolo, hain na man an akon mga upod?” Naghilom an nga tanan. “Patay na sira tanan, Kadayaw,” baton san lagas. Waray dayon nakabaton si Kadayaw. Diri hibaro kun ano an himoon. Karuyag niya masina ngan magwala pero karuyag gihap’ niya motangis. Naghunahuna kun nagkaano an iya mga kaupod kagab-i sa kakahoyan. An iya mga sangkay, an iya kabugtoan, an iya amay. Naghunahuna kun ano siya waray maano. Kun ano an nakapatay san iya mga upod nga waray man unta niya nahinumdoman nga maraot... labot la san waray lawas nga tingog nga diri man ngani makamaratay. “An kakahoyan! Gin-ano nira an akon mga kaurupdan?” nakaistorya na gihap’ si Kadayaw. “Anak,” siring san lagas, “waray nahitabo san imo mga upod sa kakahoyan. Sa imo lugod may ‘da. Nawara ka la tigda ngan diri sira hibaro kun nahikain ka. Ginbiniling ka nira imo Itay pero waray ka na hitad-i. Bisan an imo lawas. Adi la. Iton nga imo sul-ot ngan iton nga imo tattoo nga bulan sa imo butkon, amo gud an pangilal-an sa imo subay san mga susumaton. Adi ka la hitad-i. Pero an im’ mga kaupod sadto nga gab-i, ngan san iba pa nga mga tawo nga nagpabilin la sa ira mga balay san iyo paggikan, patay na nga tanan, anak.” Nahipalingkod si Kadayaw san kalas. Limnusdak siya sa tuna nga baga’n bata nga hapit na maglupi-lupi. Diri siya hibaro kun mag-ano. Usa

22 PINILI man la kagab-i adto nga mga panhitabo. Naano na ini? Naano na? Waray niya kilala sini nga pamilyar nga lugar nga waray man unta dako nga kaibahan san lugar nga iya ginbiyaan kagab-i. Ano ini nga mulay? Ano ini nga buyong? Ano ini nga bugkot? Minlingkod sa iya atubangan an lagas ngan minsiring, “Anak, ako ngay-an si Kasirak, an apo san apo san imo sangkay nga si Tarigsik Busay nga upod nimo san iyo pamuhag unta para san dugos sadto nga gab-i. An panahon san kawayan, mga maduha ka gatos ka tuig na an naglabay. Ka- kaw na adi it’ am’ pangilal-an tikang pa sanhin’ usa ka bulan. Ngan tikang san kawayan hasta adi, damo pa nga katamnan an gin-agian.” Nagkaluya si Kadayaw. Waray na istorya. Ginbuligan siya pagtukdaw san lagas, “Tana, buhat.”

15 YEARS OF LAMIRAW 23 12/2015 Manuel Avenido, Jr.

Laundok

Maoy misugat sa among panan-aw pag-abli sa pultahan ang laundok sa mga basura. Ngiob ang tibuok palibot sulod sa balay kay nasalimbongan naman sa tag-as nga mga tipun-ok ang kahayag sa kabuntagon gikan sa bintana. Alimuot pa gyud kay wala nay hangin nga makalusot-lusot. “Dako-dako gyud diay ning trabahoon, Sir! Maayo ra sad nga mingsayo ta karon,” segun sa lider sa mga trabahante nga maoy manghakot sa mga basura karong buntaga. Nakahukom na ko nga kinahanglan na gyud nga panghakoton kining mga basura, maong gikontak nako ang JunkAway Services. Bahala nag masuko si Tatay Mario. Bahala nag mosamot iyang pagpangluod dinhi kanako, mapun-an ang haw-ang nga gababag tali namong duha. Ang importante, malimpiyog balik kining among karaang balay. Sa sunod semana na ang pagpauli ni Beth gikan sa Los Angeles. Buot na daw niyang mouli sa Pilipinas ug dili na mopalugway og usa pa ka tuig ngadto, bisan og puwede pa unta, kay lagi, gawas namong duha ni Tatay Mario, sila man usab sa akong igsuon aduna say panagbikil. Gusto niyang siya ang personal nga moaam-aam sa among amahan nga gabungol sa iyaha sukad sa iyang paglarga. Maong mahinungdanong mahibalik sa iyang kahapsay ang among sala kay dili nako buot nga makit-an sa akong kaluha kun unsa na kini kahugaw ug kagubot. Wala gyud nako siya sultii mahitungod sa batasan karon sa among amahan nga magtapok og daghang basura sa among sala. “Sugdi na ninyo ang pagpanghakot. Bahiga ang mga basura didtos’ gawas. Sultian ko lang kamo kun unsay angay magpabilin ug kun unsay angay ilabay,” mando nako nila. Misugod dayon sa pagpangahig ug pagpa- munit ang mga trabahante. Dili pa man ingon ani unta katag-as ang mga laundok niadtong kataposan nakong giduaw si Tatay Mario. Karon, mora naman og bukid kahabog! Matandi na gyod sa Inayawan Landfill ang sala! Ang tinuod, kasagaran sa mga butang sa laundok mapuslan pa. Apan tungod sa ilang kadaghan ug kagubot nga mora nag junkshop tan-awon ang tibuok sala, maalaan gyud nis’ uban nga mga basura—walay mga pulos ug iglalabay

24 PINILI na. Mas isog na pud karon ang baho sa kun unsa man gali ning nanga- dugta ilawom sa gapatong-patong nga mga libro, mga diyaryo ug magasin, mga karton, mga botelya ug planggana, mga tupperware, mga kalderen, mga unlan, mga sinina ug nuog, mga sapatos, mga maleta (panganli tanang mga gamit sa balay kay ania sa sala gakatag ug gasagol-sagol daw giharos ni Yolanda!). Aw, kun buot hunahunaon usa ka kusog nga bagyo gyud tuod ang ming-agi ug minghapak sa among mga kinabuhi maghapit tulo na ka tuig ang minglabay! Mahisamag usa ka delubyong nakagusbat sa yano apan malipayon man unta namong pamilya ang kamatayon ni Nanay Rose. Gipunit nako ang usa ka picture frame nga nahisagol sa mga laundok. Litrato kini namo tibuok pamilya nga gikuha dinhi mismo sa among sala, niadtong high school pa mi sa akong kaluhang si Beth nga duha na ka tuig gatrabaho isip nurse sa Los Angeles. Hapsay ug hinlo pa ang among sala dinhi sa litrato. Sadya ang among mga panagway. Tam-is ang among mga pahiyom labaw na kang Nanay Rose. Walay timailhan sa kanser nga hilom na diayng gakutkot sa iyang matris hangtod nga kini inanayng mikuya- nap sa iyang taguangkan. Lima ka tuig nga pakigbugno sa pintas nga ka- away hangtod nga mi-surrender ug napukan gyud ang iyang lawas. Apan, alang namo ni Beth niadtong tungora, usa ka dakong kadaogan kadto sa among inahan human sa katuigan nga pag-antos. Si Tatay Mario ang hilabihang nalup-og. Hangtod karon, wala pa gihapon niya madawat nga mitaliwan na si Nanay Rose. Tulo na man unta ka tuig ang minglabay apan tataw nga lab-as pa gihapon ang kangutngot diha sa iyang dughan. Hinungdan nga dako na kaayo karon ang kausaban ni Tatay Mario sukad sa kamatayon sa among inahan. Ang karaan niyang pagkatawo ingon sa mitaliwan usab. Kun kaniadto puno siya sa kamaya ug kadasig, karon hulagway na kini sa masulub-on ug makaluluoy nga linalang kay gibawian man sa tinub- dan sa iyang kalipay. Kun kaniadto kusog siyang moabi-abi sa among mga silingan o bisan man gani sa dili niya kaila, kay lagi manghigalaon kining among amahan, karon hapit dili na siya mogawas sa balay kay kanunay na man lang magpundo sulod sa iyang lawak. Daw hingpit niyang gisirad-an ang pultahan sa kaugalingon niyang kalibotan. Ang nakapait, lakip kami ni Beth nga iyang mga anak ug ang nagpabilin niyang pamilya, nasirad-an usab. Usa ka retiradong pulis si Tatay Mario, maong estrikto. Apan bisag gi- militar mi pagpadako sa akong kaluha, mapinanggaon gihapon siya nga pagkaamahan. Responsable. Maayo modisiplina. Metikuloso sa daghang butang. Si Tatay Mario na tingali para namo ni Beth kaniadto ang pinaka- limpiyadong tawo sa tibuok kalibotan. Masuko kini kun walay silhig ang

15 YEARS OF LAMIRAW 25 balay, kun abog ang estante, kun manimahong sabon ang mga plato ug baso. Kasab-an dayon mi kun ugaling gakatag ang among mga gamit bisan sulod sa kaugalingon namong mga kuwarto, kun magpataka lang mi og labay sa among mga basura o kun dili mi kaantigo mopahan-ay sa mga gamit sulod sa balay. Gadako mi ni Beth nga nakasilsil sa among mga alimpatakan ang kahinungdanon sa kalimpiyo ug kahapsay. Saksi pud mi ni Beth kun giunsa paghigalam ni Nanay Rose si Tatay Mario kaniadto, maong limpiyado kini kaayo. Dili mogawas sa balay among amahan kun adunay bisag diyotay nga gum-ot sa iyang uniporme kay wala nautaw o kun wala ba kaha napasinawan iyang sapatos ni Nanay Rose. Bisan sa pag-ahit sa balbas o sa paghubo sa sapatos inig-abot sa balay, ang among inahan pa ang mobuhat para kang Tatay Mario. Labaw pas’ katabang ang gipakitang sakripisyo ug pagsilbi kaniadto ni Nanay Rose adlaw-adlaw alang kang Tatay Mario apan walay ni usa ka higayon nga amo siyang nadunggang nagmulo o nipiyait ba kaha. Kalipay kadto niya daw ang pag-alagad sa iyang bana ang labing natural nga butang nga iyang mabuhat kay kini man ang iyang katungdanan sa gugma. Mao segurong labing pagkahagba ni Tatay Mario sa dihang mitaliwan kaniya ang iyang maantosong asawa. “Sir, aniay painting! Guba naman ang frame. Among ilabay?” sa kadtong lider. “Ambi.” Gitunol niya kini kanako. Akoa kini nga painting. Usa ka abstract painting nga akong nahimo niadtong bag-ohay pa lang kong minggradwar sa high school. Nalukop kini sa mabulukong mga pat-ak ug wiris-wiris nga kun ordinaryong tawo ang patan-awon, wala gyud kini saysay o kahulogan. Apan alang nako nga usa ka artist nga nangindahay kaniadto, ang matag wiris pinitik nga gauylap sa akong galamhan. Ang matag bulok kansang intensidad makighagwa sa panan-aw nagpahayag sa akong pagbati. Ang matag kurbada ug porma timaan sa akong pakigbisog makab-ot ang akong mga pangandoy. Kini mismo ang painting nga akong gipakita kang Tatay Mario niadtong una kong nananghid niya nga mokuha kog Fine Arts sa UP, niadtong una nako siyang gibalibaran nga sundon o labwan man gali kun mahimo ang malamposong dagan sa iyang karera isip Police Senior Inspector. “Nayabag ka na, Marlon?” Nahinumdom ko sa gipamulong ni Tatay Mario. Lagmit kadto ang unang higayon nga hilabihan ang kasuko niya kanako. “Mag-Fine Arts ka?! Unya unsa may ipakaon nimos’ imong pamilya puhon? Kanang imong brutsa ug pintal?!” Tinuod. Sa pagkapulis ni Tatay Mario mi nabuhi. Sa iyang pagkapulis mi nakaeskuyla ni Beth sa mga pribadong tunghaan. Aduna mi kaugalingong balay ug sakyanan, makabakasyon mi sa gawas sa nasod matag duha ka tuig, mahatagan mi sa among mga luho: mahalong mga sinina,

26 PINILI mga alahas, mga gadgets, laptop, iPhones, ug uban pa. Sa laktod, haruhay ang kahimtang sa among pamilya. Wala koy ikareklamo sa kinabuhi. Ga- was lang gyud sa tinguha ni Tatay Mario nga magpulis ko. “Tay, sa pag-paint ko mas malipayon,” esplikar nako niya kaniadto, “You always dreamed of me to follow your footsteps. Pero Tay, painting is my dream. This is what I love to do!” Niadtong tungora gasugod pagkaumol ang haw-ang tali namong duha sa akong amahan. Gipadayon gyud nako ang pagkuhag Fine Arts. Ug sulod sa katuigang pagpaningkamot nga makab-ot ang akong pangandoy nga mamahimong iladong pintor ugma damlag hangtod karon nga usa na gyud ko ka lehitimo nga artist ug aduna na koy kaugalingong studio kun diin mapalit akong mga obra, dako na ang gilapdon sa maong haw-ang. Ang tinuod, adunay mga higayon nga mabati nako nga dili haw-ang ang gababag tali namong duha ni Tatay Mario. Dili lapad nga espasyo sa among mga dughan. Dili lapad nga distansiya. Kundili mga laundok sa pagbati. Ingon sa aduna usab gapatong-patong ug nagkayamukat nga mga emosyon ang gapuot tali sa among mga dughan. Lisod alang nako ang pagpanghagpat niini labaw na karon nga aduna na koy kaugalingong pamilya ug naglahi na kog puyo kaniya. Mag-usa na pud ka tuig ang minglabay sukad ko minghawa sa poder sa akong amahan. Nahinumdom ko niadtong kataposan nako siyang giduaw dinhi pipila ka semana na ang minglabay. Dili pa ingon ani kadaghan ang mga basura. Dili pa ingon ani katag-as ang mga laundok. “Tay, naunsa naman ning atong sala? Nganong ania pa man ning mga basura dinhi? Di ba amo naman ning gipanghipos ni Jade sa miagi?” yawyaw nako kang Tatay Mario. “Kapila ko ikaw giingnan Marlon nga dili kini sila mga basura?” panul- id niya. “Ug wala gyud ko nagsugo nimo ug sa imong asawa nga limpiyo- han akong sala!” “Ngano laging gapundok man kag mga gamit dinhi? Unsaon naman lang nimo pagdawat og mga bisita kun wala nay lugar sa sala?” “Kay ngano, aduna ba?” Nakurat ko sa maong pangutana. Sakto si Tatay Mario. Sukad sa pagtaliwan ni Nanay Rose, wala na ko kabantay nga midawat siyag bisita o kun aduna bay mga kaliwat namo ang mingduaw kaniya. “Human namatay ang Nanay ninyo,” padayon niya, “unsay gibuhat sa imong igsuon? Minglarga sa gawas! Giuna hinuon ang kuwarta ug ambi- syon!” Sama kagubot sa among sala ang kagubot pud sa akong hunahuna niadtong tungora. Unsa may labot sa paglarga ni Beth sa batasan karon ni Tatay Mario nga magtapok og daghang mga gamit sa sala? Dili ba iyaha

15 YEARS OF LAMIRAW 27 man untang pangandoy nga mag-nursing akong igsuon aron maka-abroad puhon? Nganong supak naman hinuon siya sa paglarga ni Beth sa gawas? Niadtong puntoha pud nako natino nga nangluod gyud diay si Tatay Mario kang Beth. Gatuo ko sa una nga agig pagbangotan lang gihapon ni Tatay Mario sa kamatayon ni Nanay Rose, maong mobalibad siyang maka- hinabi si Beth sa Skype. Ako lang pod ang muna-munang mopasabot sa akong kaluha. Daan na kong gaduda nga supak gyud ang among amahan sa paglarga ni Beth sa Los Angeles. Ug sa iyang baba mismo migawas ug akong napamatud-an ang maong kamatuoran. Si Jade, nga akong asawa ug usa ka Psychiatrist, ang mipatin-aw kanako nga coping mechanism kuno kining gipakitang batasan ni Tatay Mario. Usa kuno kini ka mekanismo nga among gipanghinaot nga makatabang niya. Angay lang daw namong sabton. Palugwayan pa ang among pasensiya. Epekto daw kini sa post-traumatic stress disorder nga iyang nasinati sa pagtaliwan sa among inahan. “Nakadungag sa depression ni Tatay Mario ang paglarga ni Beth sa gawas,” pagpasabot ni Jade. “Nabati niya karon nga nag-inusara siya. Lakip ang imong pagbiya sa iyang poder, Marlon, nakadungag usab.” Apan ang tinuod, tali namong duha sa akong kaluha, si Beth ang mas duol sa dughan ni Tatay Mario. Mas pinangga. Mas ginahatagan sa atensiyon. Kay lagi mas utokan, mas daghag talento, mas lambing, mas manghigalaon, maong mas suod sa among mga paryente ug kasilinganan kaysa kanako. Kay lagi kaluha mi, dili malikayan nga matandi mi sa usag-usa. Unsa bay ikatugbang nako nga pagdebuho ug pag-paint ra man ang akong nahibaw-an? Wala pa gyud nako tumana ang pangandoy sa akong amahan! Nakita nakong misiwil ang simod sa pusil-pusil nga napailawoman sa usa ka karaang biyolin. Akong gipunit ang pusil-pusil ug ang biyolin gikan sa laundok. Pinaskohan kini ni Tatay Mario niadtong diyes anyos pa mi—kining duwaang pusil-pusil alang nako ug ang biyolin alang kang Beth. Maayong motugtog og biyolin si Beth sukad pa niadtong bata pa mi. Sama sa akong dakong gugma sa pag-paint, dako usab ang luna sa musika diha sa iyang dughan. Ang nakalahi lang, suportado sa among mga ginikanan—labaw na ni Tatay Mario—ang iyang talento. Aduna siyay proper training sa maong instrumento. Kanunayng motungha ang among mga ginikanan sa mga recitals sa akong kaluha kaniadto. Moabiba. Mopakpak. Dakong garbo alang kanila si Beth. Kun ugaling aduna mi mga paryente nga moduaw sa among balay, tawgon dayon ni Tatay Mario si Beth aron mopatukar sa iyang biyolin. Samtang gidayeg nila ang ang akong kaluha, ako anaa lang sa daplin, galantaw, ug sa akong likod gitagoan ang akong drawing nga buot unta

28 PINILI pud nakong ipanghambog kanila, labaw na ngadto kang Tatay Mario. Wala nako mapugngan ang pagturok sa kasina sa akong dughan. Kun dili tungod sa makapahupay nga gugma ug pagpangga ni Nanay Rose, tingali gadako ko nga kining kasina hingpit ang pag-ukiot sa akong kinailadman. Kang Nanay Rose nako nabati nga aduna gihapoy kaangayan sa gugma. Siya dayon ang moaam-aam nako sa pag-ingon, “Kanindot man aning imong gi-drawing, Dong Marlon. Segurado kong mamahimo kang sikat nga painter puhon. Proud kaayo ko nimo, Dong.” Giitsa nako sa mga pundok sa iglalabay ang duwaang pusil-pusil. Gi- trapohan nako ang tibuok lawas sa karaang biyolin ni Beth. Pagkaanugon sa talento sa akong igsuon! sa akong hunahuna. Dili sama nako nga natuman ang pangandoy nga mamahimong pintor, ang pangandoy sa akong kaluha nga mamahimong miyembro sa Philippine Philharmonic Orchestra magpabiling usa ka idlas nga kahigayonan labaw na karon nga tua na siya sa gawas gatrabaho isip nurse. Kini agig pagtuman sa pangandoy sa among amahan alang kaniya. Paggradwar dayon namo sa high school, gi- paundang si Beth ni Tatay Mario sa iyang violin lessons aron mas mahatagan og atensiyon ang iyang kurso sa kolehiyo. Kalit lang giputol sa among amahan ang koneksiyon nga gasumpay tali sa dughan ni Beth ug sa kalibotan sa musika. Nahinumdom ko sa iyang gipamulong dihang ako siyang gihatod sa airport sa iyang biyahe padulong Los Angeles: “Kahibawo ka, Bro, suya kaayo ko nimo. Usa ka na karon ka pintor. Sayod ko kun unsa kadako imong gugma sa pag-paint. Sama kadako sa akong gugma sa musika. How I wish I had enough courage like you had!”

Naudtohan mi sa pagpanghakot sa tanang mga basura gikan sa balay paggawas ngadto sa among garahe. Nabahig sa duha ka pundok ang mga basura: usa ka tipun-ok sa mga mapahimuslan pa ug laing pundok sa mga iglalabay na. Sa gawas, gaatang ang usa ka dump truck sa JunkAway Ser- vices. Ingon arong taknaa tigmatahan si Tatay Mario. Segurado kong maku- rat siya sa iyang makita. Nahibalik na sa iyang kalimpiyo ang among sala. Sinaw na ang sawog. Nailisan na og bag-ong kurtina ang mga bintana. Hapsay na pagkahimutang sa mga throw pillow sa among sofa. Ang mga picture frame lakip adtong among family picture nahibalik na sa ilang mga puwesto ibabaw sa estante nga natrapohan na pud sa iyang abog. Makita pinaagi sa bildong samin ang karaang biyolin ni Beth nga akong gituyog pahimutang sulod sa estante. Nanghinaot ko nga dili niya ikasuko ang akong desisyon. Hugot akong pagtuo nga alang kini sa kaayohan sa akong amahan ang akong gibuhat.

15 YEARS OF LAMIRAW 29 Dili lang tungod kay taliabot si Beth sunod semana. Dili lang tungod kay human sa duha ka tuig nga pagkawala, mopauli na gyud ang labing paboritong anak ni Tatay Mario. Tingali inig kakita sa among amahan sa bag-o na karong hitsura sa sala mabanhaw ang iyang karaang pagkatawo. Kadtong Tatay Mario namo nga bisan og estrikto, mapinanggaon gihapon namo. Labaw na gyud kang Beth. Kadtong Tatay Mario namo nga hilabihan kalimpiyado, mangasaba kun makita niyang hugaw ang palibot ug nagkayamukat ang mga butang. Labaw sa tanan, nanghinaot ko nga bisan sa hinay-hinay mogamay ang gilapdon sa haw-ang dili lang tali nilang duha ni Beth kundili tali usab namong duha. Hangtod nga kini hingpit nga mahanaw. Buhaton nako ang tanang paagi aron mahiuli ang among maayong kabutbut-on sa akong amahan. Sugdan tingali nako sa pagpanghagpat sa laundok sa mga pagbati nga ania mitibug-ol sa akong dughan sulod sa katuigan. Bahigon kun unsay angay ipabilin ug kun unsay angay ilabay. Samtang gahulat kong mogawas sa dili madugay si Tatay Mario sa iyang kuwarto, nasangit ang akong panan-aw sa akong abstract painting nga akong gituyog sab-it sa bungbong. Kini ang naghatag karon og kabag- ohan sa among sala—usa ka lab-as nga talan-awon gikan sa miaging kagubot. Gisubay sa akong mga mata ang nagkayamukat nga mga wiris- wiris ug pat-ak, mga kurbada ug porma, ug nagkadaiyang bulok. Mas mitin-aw karon ang iyang katahom sa akong panan-aw.

30 PINILI 014/2017 Mark Bonabon

The moving finger

I could still remember my Baba’s glaring eyes and furrowed forehead whenever I ask him if I could bathe in the rain. I would wash the dishes or scrub the floor, or promise to peddle his bahalina to the village winos. By this show of feigned hard work, I made Baba’s glare would affectionate in no time. He would concede to my earnest desire to bathe in the rain. During moonlit nights, after supper, Baba would bring his shaky wooden stool near the wide window and stare pensively at the brilliant moon. He would ask me to sit on his lap and then he would enthrall me with his stories of Juan Posong, of wakwak, and of sigbin. He would admonish me not to be lazy reading books, telling me that I would grow up foolish like Juan Posong. He would warn me not to stay out late at night lest the wakwak would abduct and prey on me, or the sigbin would suck my blood through my shadow. He would caution me to say, Tabi, tabi, if I swoosh water onto the yard at night, lest I destroy the mound of a maleficent dwende. He would glare and frown at me if he noticed that my amulet, the panguntra, was not dangling around my neck. He would reproach me in a hushed and foreboding voice, saying that my failure to wear it would make me vulnerable to the hexes of the maleficent denizens from the netherworlds of Araw and Biringan. Then he would rave about the fateful bugkot story of Berbenota, a beautiful village girl with whom a prince from Araw fell in love. Thus she was hexed to live with him in his enchanted palace where all the food is black. Baba would say that any human who ate of it would forever be consigned to live in their supernatural realm. The panguntra is a family heirloom, an old steel crucifix tied with a black string. It was handed down to me as an heirloom on my fifth birthday. Baba said that it was con- secrated by Pope Pius XII, and was given to my great grandfather as a gift by a priest who visited the village after the Liberation. On cold nights, he would ask me to get a bottle of bahalina, and a drinking glass. He would punctuate his storytelling with a swig or slurp of the liquor. When he was already drunk, he would start lavishing upon me his words of love. He would be telling me how he wooed Nana, and how happy they were when Nana gave birth to my mother. But in an instant,

15 YEARS OF LAMIRAW 31 his smiles and lively cadence would transform into deep sighs and teary eyes while retelling the tragedy that befell my mother, her early pregnancy, the abandonment of my father, and her death after giving birth to me. He would punctuate his talk with paroxysmal sobbing, and snotty nostrils. But he would compose himself as if ashamed by his sentimentality, and would tell me with wet fuzzy eyes, “Listen, Jonas, like women, men too have the right to cry. Men cry, not because they are weak. Men cry because they are haunted by old memories and inspired by young hopes.” Baba caught pneumonia two decades ago and died on a Christmas Day.

The humble hovels by the seashore shield my eyes from the dazzle of the salmon sun. Most of these hovels are roofed and walled with white tarpau- lin given away by the DSWD. The DSWD seal is printed on each one to pro- claim their shallow generosity. My mouth is parched. The pores of my dark forehead ooze out cold beads of perspiration. I wipe them off with the back of my right hand. It’s been a week since Typhoon Nona. The weather has been fair and the sea, so serene. The apocalyptic storm seems far-fetched. After the monstrous cyclone, the village was a wreck of toppled houses and trees, electric posts, dangling electric wires which served as ready clotheslines, mangled anahaw and pawod, chipped planks, torn iron sheets, and whatnot. In Baba’s wretched home a solitary leaning pillar remains. This pillar is a sturdy narra trunk. Now, the rope of the largest boat in the village, a pump boat owned by the barangay captain, is tethered to it. Nearby, four little barefoot girls are basking in the sun, playing hopscotch. Their faces are bronze and shiny, their hair, unkempt. The girl leaning on the pillar looks at me and grins, revealing a couple of rotting upper front teeth. I smile back and go on. A half-naked, robust man is fumbling with the rattan strip, thatching his roof with broad, green anahaw leaves. His wife, I suppose, the woman in a loose patchy blouse, retrieves the sun-dried clothes draped on the electric wire. An old man is peddling ripe mangoes beside the road in a nigo perched on a shaky wooden stool. His countenance reminds me of Baba, the glaring eyes and the furrowed forehead. I inhale and fill my lungs with the sweet scent. The scent of ripe mangoes never fails to trigger a memory of my high school days. I remember those good old times when I would skip my Math class and play truant with a classmate, to climb the nearby mango tree and steal some of its sweet, drool-worthy fruits. Mario, my tattletale cousin who also happened to be my classmate, would snitch on us to his father. Tio Lucio had a ready buntot-pagi. Mario

32 PINILI would tell about me playing truant, flunking the quarter exams or playing pranks on him or another classmate. Though some were true, most of them were just half-truths. A sweet mango kept his big mouth shut. I remember a name so beautiful that the mere thought of it leaves me in a state of trance. Ma’am Salvé. O, that name is magical and puts me under a powerful spell! Ma’am Salvé! That name is the epitome of all that is beautiful and true and right. All my teachers, except Ma’am Salvé, hated me. I could not blame them for their ill feelings because I was a ‘problem child’ as they were wont to call me. One dreary afternoon, passing by the principal’s office, I overheard my name. I stopped to eavesdrop. It was Ma’am Salvé. She was talking to Mr. de Guzman, the paunchy, bespectacled principal. “We barely know anything about his abnormality. He needs a special- ist to get his problem diagnosed and cured, if possible.” “But it would be too hard to do that. The nearest school that offers SPED is too far. Also, he is an orphan and lives with Mano Lucio.” Upon hearing my uncle’s name, a vivid picture of him came into mind, his furrowed forehead, and the bloodthirsty buntot-pagi in his right hand. I usually got a lashing or two every time I went home late. I saw the balcony. Yes, that balcony. That balcony was my haven, my refuge, my palladium from the demeaning looks which my teachers and my classmates directed towards me. It was my refuge from Tia’s glaring eyes, from Tio’s furrowed forehead and his blood-thirsty buntot-pagi. In that balcony, my reading speed eventually improved from a snail’s pace to a duck’s wobble, and then, finally to a horse’s gallop. But it was never easy. Ma’am Salvé had to ask permission from Tio and Tia. She told them that I would work with pay during weekends in the little poultry house of Mano Isko, Ma’am Salvé’s husband. But it was just a pretext so as to give her am- ple time to teach me how to read. We would sit together on the long bench in that balcony. We started off from the basics, with an alphabet primer, to make sure of my mastery of ABCs. Next was my writing, especially my scrawly penmanship, like chicken scratchings on the ground. She would correct me whenever I wrote incorrectly the letters of my first name, telling me that “J” looks like a fish hook facing my left. She would reiterate that the “o” is like the shape of the full moon; the “n”, like a vertical line attached to a molehill; the “a”, like an egg slightly tilted to the right and readily propped by a vertical line; and the “s”, like a curved snake with the head facing my right, and the tip of the tail on my left. Be- fore each session ended, she would hold my right hand like it was a little fidgety dove, and look at me with her eyes that sparkle like the stars in a pitch-black night. Then, she would mutter with sonorously calm voice: “Jo- nas, close your eyes and feel the strokes of my finger moving on your palm.

15 YEARS OF LAMIRAW 33 Visualize the shapes of the letters inside your head. J–o–n–a–s. Jonas. You have a beautiful name, Jonas. ‘Jonas’ means ‘dove’, the declarer of joy and salvation. If you were a dove, Jonas, you would be a homing pigeon because you would always find your way home.”

I stand still by the bamboo gate, staring at the balcony. The bamboo gate is newly built, the slats are neatly nailed side by side, with tapering ends pointing to the pinkish sky. My feet never budge, as though they are planted deep into the very spot and have grown roots. “Maupay!” It sounds like a muffled whisper, like there is a lump in my throat. I take a deep sigh, and call out again. My voice is still a shudder, but now, louder. A bespectacled, slightly bent man steps out of the door, with grizzled hair and receding hairline, revealing his broad furrowed forehead like that of Baba. He halts, takes off his spectacles, and squints, making great effort to recognize the unanticipated visitor. And then in an instant, as though struck by a lightning bolt, his eyes dilate in recognition. He scur- ries towards the gate, opens it wide, so wide that the balcony, with all its old memories, are revealed afresh before my eyes. I seem to see a woman and a boy huddled together on a long wooden bench, the woman drawing lines with her forefinger on the boy’s palm. The words ring in my head: If you were a dove, Jonas, you would be a homing pigeon because you would always find your way home. Mano Isko beams, then spreads out his arms wide, so wide like a longing father receiving his long-lost prodigal son back into his arms. He leads me inside the house. Twenty years has not changed it—the sala set made from molave, opposite to it, the glass bookshelf jammed with books, the two adjacent rooms on the left, and the kitchen on the other side. I sit down on the couch, and a new sight catches my fancy. It is a huge laminated frame that hangs on the wall above the shelf. The text on it, I suppose, a Rubáiyát stanza, is written in Gothic letters:

The Moving Finger writes; and, having writ, Moves on: nor all thy Piety nor Wit Shall lure it back to cancel half a Line, Nor all thy Tears wash out a Word of it.

I read every syllable in it, vocalizing in my mind each phoneme, com- mitting to memory the shapes of the letters, as in the good old days, until my gaze gets rooted to the round, dark ink blot—the period, in its ultimate finality.

34 PINILI I feel a tap on the shoulder. It is Mano Isko. I rise from the couch when he motions me to follow him to a room. By the threshold, I could see the con- tour of Ma’am Salvé, my teacher— bedridden now, looking out of the window, her saggy, pallid face awash with the pinkish light of the setting sun. She tilts her head to face us. “Do I know you?” my teacher asks, gazing at my face. Her voice is calm as it had always been. Her eyes still sparkle like the stars in a pitch-black night, but now they flicker a little fainter. “Do you know him?” she turns her drowsy eyes to Mano Isko. Her husband nods and urges me to speak up. “Yes, Ma’am. I’m Jonas,” I say my name as if it belonged to a stranger, like the last time I uttered it two decades ago. “Jonas. Jonas.” She mutters my name under her breath, closes her eyes gently as if she were remembering. Then, she opens them again, gazes at me for some time, and lets out a deep sigh. “I don’t know any Jonas.” “But, Ma’am.” I look at her but she turns her back on me and stares out of the window at the setting sun. My face gets warm. I turn to Mano Isko with an inquir- ing look. He taps me on my shoulder and gestures for me to get out of the room. We sit on the couch. “Alzheimer’s. She has Alzheimer’s. It’s been five years and her dementia just worsens. Medical treatment is not enough to regain her memory.” We talk at great length. How I fared in the metropolis since I left the village to live with my father. He tells me it was hard for them, a childless couple, when I left, especially for my teacher. At the end of our talk, Mano tells me I should try to talk to her again. He pleads for me to bring Ma’am Salvé’s medicine and a glass of water to the room. I leave him in the couch and walk towards the room. I open the door slowly, very slowly, so the rusty hinges would not creak in case she’s sleep- ing. From the threshold, I see her eyelids tightly closed. Her hair, ruffled and grey. Her chest heaves as though a pile of books are laid on it, making it hard for her to breathe. I tiptoe towards the bedside table and place her medicine and water on it. Then I sit on the shaky wooden stool beside it. I lift her right hand, gnarled and cold; then pry open the half-clenched palm. A tendril of a memory, her calm voice, reverberates in my ears. “Close your eyes and feel the strokes of my moving finger on your palm. Visualize the shapes of the letters inside your head. J–o–n–a–s. Jonas. You have a beautiful name, Jonas. ‘Jonas’ means ‘dove’, the declarer of joy and salvation.”

15 YEARS OF LAMIRAW 35 I draw each letter of my first name on her cold palm, one at a time slowly, feeling the callous on the tip of my index finger. The “J”, like a big fish hook facing my left. The “o”, like the full moon. The “n”, like a vertical line attached to a molehill. The “a”, like an egg slightly tilted to the right and readily propped by a vertical line. Finally, the “s”, like a snake in curvaceous outline, with the head facing my right, and the tip of tail on my left. My teacher’s hand twitches, catches my index finger, clutches my clam- my hand, as though she is holding a little fidgety dove. Our eyes meet. O, her eyes regain their lost sparkle. Her gaze is like Baba’s every time I feign hardwork. “Jonas?” “Ma’am Salvé.” I raise her hand to my mouth, the back of her palm onto my lips. “Jonas.” My heart bungee jumps as if struck by lightning, its lifeline. My face warms. I feel my tears crawling down my cheeks. Behind the veil of tears, I see her beaming smile. It is Ma’am Salvé indeed. I know that she is my teacher, my salvation, my redemption from mockery, my salve, my balmy remedy for ignorance. I compose myself. I remember Baba telling me, “Listen, Jonas. Like women, men too have the right to cry. Men cry, not because they are weak. Men cry because they are haunted by old memories and inspired by young hopes.” I look away and turn my head towards the window. The salmon sun is now kissing the horizon. A dove flutters across the bloody sky. If you were a dove, Jonas, you would be a homing pigeon because you would always find your way home. I turn my gaze to my teacher. Her chest is still. I hold her hand as I would a fidgety little dove. It is cold and unmoving.

36 PINILI 01/2004 Tarciana V. Cabarles

An kalasag ha lingo

Hadton una nga panahon, may usa nga hadi ngan han iya tulo nga mga anak nga hira Juan, an suhag, hi Pablo, an ikaduha, ngan hi Pedro an puto. An nanay han tulo nga kabataan, namatay han upat pa la ka tuig an puto. Tinubo hira ha kamot han ira tatay ngan mga suruguon. Masinundanon hira ha disiplina han ira tatay labot la han suhag nga Juan. Nahigara hiya han pagpaura han iya iroy nga an nga tanan natutuman. Ngan labi han nga tanan, hiya an higara maglikay han trabaho. Diri urusahon nga hi Juan problema han iya amay. Usa ka adlaw napinsar han tatay nga an iya kayamanan pati mga tuna pagbahin-bahinon ha tulo nga mga anak kay hiya lagas na ngan diri na mag-iiha an kinabuhi, basi makita niya an ira mga kamutangan antes hiya mamatay. Gintawag niya an tulo nga mga anak dida hin usa nga mamingaw nga kakurulpon ngan siniring, “Mga anak ko, kinahanglan hibaroan niyo nga ako maluya na ug san-o buwas kukuhaon na han Dios. Karuyag ko makita kamo nga magmalipayon antes ako mamatay.” Bumaton an iya puto nga hi Pedro, “Tatay, ayaw gad hito pagpinsar. Maunano na man kami kun waray ka na?” Bumaton an tatay hin pagsiring, “Problema han akon kalag kun mag- inaragway kamo tungod nga waray ko igpahamtang an iyo mga kinabuhi. Sanglit kinahanglan nga pagbahin-bahinon ko anay an nga tanan nga akon hiagi ha iyo nga tulo. Karuyag ko nga waray manaraog ngan waray daraugon ha iyo.” “Tama ito, Tatay,” baton han suhag nga hi Juan, “basi kami na la an bahala han amon parte.” “Ikaw, Pablo, ano man an imo masisiring hini nga plano?” pakiana han amay. “Kun ano an iyo desisyon, masunod gad la ako,” baton naman ni Pablo. Dida hini, ginbahin-bahin han hadi an iya kayamanan ug waray pag- iha namatay an hadi. Hi Pedro nga puto, nagin mahirot paggasto han iya bahin. Sugad man hi Pablo, waray igwaldas an iya parte. Pero hi Juan nga tinubo ha gugma han iya nanay nagin magasto ngan nagbisyo. An iya kabahinan gin-gasto hin wala-tuo. Inintra hi Juan ha nga tanan nga bisyo hasta nga naubos an iya kayamanan pati an tuna nga iya bahin.

15 YEARS OF LAMIRAW 37 Tungod nga waray na man hi Juan han nga tanan, nahilungon hiya kan Pedro hasta nga nagin problema hiya han iya kabugtoan. Hi Pablo naman nag-asawa ngan nanginabuhi hin maupay. Hi Pedro nga daog han iya magurang, waray mahimo kundi igasto an iya kabahinan hasta nga napiritan hiya pagbaligya han iya balay pati an tuna. Han kaubos na han iya kwarta, naglakaton hi Pedro hin diri maaram kun diin makadto. Hi Juan naman, linakat una kan Pedro ngan waray na hira igsarabot ha kada tagsa. Kundi, ha paglakaton ni Pedro dara niya an kamalimpyo han iya kasingkasing. Usa ka aga, naagi hi Pedro dida hin usa nga balay ngan an mga tawo nananangis tungod nga an ira amay nga namatay diri nahilulubong kay waray pambayad ha simbahan ngan ha sememteryo. Gintagan ni Pedro ini nga namatyan hin kwarta para hito nga problema. “Antosi ako niyo hini nga akon mahihahatag ha iyo. Bangin ako mahinugad hini kay waray ngani ako pamilya o bugto.” Linakat hiya hasta nga inabot hin kakognan nga hiluag. Dida hini nga kapatagan gintapo hiya hin dako nga yatot. Nahadlok hiya ngan madala- gan na kunta hiya kun di nagyakan an yatot. “Ano ba an maibubulig mo ha amon, Pedro? Damo an akon kabugtoan ngan kami nga tanan pinan-gugutom tungod nga nagkamay-ada huraw ha amon lugar ngan nagkamatay an mga tanom.” Tungod han kaluoy ni Pedro hini nga mananap, iginhatag niya an iya gutiay nga pagkaon ngan siniring, “Waray gud ako iba nga maibubulig ha imo kun diri ini la nga akon balon.” Nagpasalamat an yatot ngan nagsiring, “Makakabulig gad kami ha imo ha oras han imo kakurian,” ngan linakat. Hi Pedro nga nagbibiling na unta hin lugar nga iya papahuwayan basi kumaon han iya balon, inabtan hin gutom ngan ginbulong na la niya ini hin mga bunga han kahoy nga iya inaagihan. Nagpalipas hiya han kagab- ihon ha ligid hin usa nga guba ngan pagsirang han adlaw, nagpasige hiya han iya paglakaton. Inabot hi Pedro hin usa nga sapa nga an mga gudti nga isda nagkakamatay na tungod nga hinuhubsan na hira pagbalik han taob. “Ano daw la nga waray man pagkakagawas ini nga isda dinhi hini nga sapa?” Nagpakiana hi Pedro ha iya kalugaringon. Iya ginsusog an himabaw nga tubig samtang sige an pagkamatay han mga gutiay nga isda. An pipira nga mahisalin han kabulad ha adlaw nakimaluoy hin pagsiring, “Buligi gad kami, Pedro, kay matitimod kami hin pagkamatay.” Naipausa hi Pedro ngan nagpakiana, “Kay ano nga nasusugad man kamo hini? Kay ano waray kamo umupod han paghubas han taob? Diri kunta kamo nabubulad ha adlaw nga an kadam-an ha iyo nagkamatay na.” “Kay dida hito nga bukana,” siring han mga isda, “may dako nga isda nga makaon ha amon kun magpirit kami hin paggawas.”

38 PINILI Ginkadto ni Pedro an ganggang han sapa ngan nakadto gud man an dako nga isda nga nagnganga andam kumaon han nga tanan nga masunod han tubig. Pagtalikod ni Pedro kay malakat na hiya, nagyakan an dako nga isda, “Pedro, buligi gad ako kay tulo na ka adlaw nga waray pa ako kumaon. Ginugutom na gud ako.” Kinuha ni Pedro an sensilyo ha iya bulsa ngan igin-itsa ngadto han baba han isda. Ginsalo ini nga kwarta ngan pakirom han baba hini, diritso nagkagawas an mga gudti nga hiniyak. Sobra na ira kalipay ngan nagpasalamat kan Pedro. Han sumunod nga kagab-ihon nalisang hi Pedro kun diin hiya makaturog. An guba nga iya gin-agihan, damo daw an manunukob ngan diri pwede hunongan hin tawo. Pagtan-aw niya ngadto han wala nga dalan, kinita niya hin usa nga pawa. Ginsunod niya ini hasta nga inabot hiya hin balay nga matahom. An hardin puno hin mga bukad nga iba-iba an kolor ug halimuyak. Sinulod hiya hini nga hardin ngan dida nagpalipas han kagab-ihon. Kinaagahan, ginawas in usa ka tawo ngan may dara nga gunting ug pinangaparan an mga tanaman nga nakanap ha mga kudal. Bisan kun natalikod ini nga tawo, klaro gud ha iya mga mata nga hi Juan ini nga iya bugto. Nalikay na kunta hiya tungod nga bugto gud niya ini ngan waray hiya masisirongan, nagpirit hiya hin pakigkita han iya bugto ngan han tagbalay. Dida niya nahibaroan nga ini nga tawo hadi pa la nga nahisali- wan han iya amay hito nga ginhadian. Ha mahinay nga istorya, naghangyo hi Pedro hin trabaho. Nahituman naman nga an hadi nagkikinahanglan hin usa nga paragluto ngan nakita han hadi an maupay nga pagkatawo ni Pedro, ginkarawat ini niya. An trabaho niya ha kusina naruyagan han hadi. Waray liwat hiya kurii tungod kay nahigara hiya hin trabaho han buhi pa an iya amay ngan bisan pa han iya paglugaring. An maupay niya nga serbisyo nagdara ha iya ngadto ha pagigin hirani ha hadi. Samtang nalilipay an hadi nga hi Pedro inulpot dida ha ira, hi Juan naman nagtitinirok na hin dumot ha iya inosente nga bugto. Nagplano hiya hin pagraot kan Pedro. Usa ka gab-i samtang an hadi nagpapalipas han oras didto han kapawa han bulan, dinaop hi Juan ngan naghuring ha hadi. “Kun ipapaasawa mo daw hi Prinsesa Maria ha iya (nga tinutudlok hi Pe- dro), bisan ano nga kasakitan an imo ihatag pirit niya nga iilobon.” “Ungod ba ini?” pakiana han hadi. “Tawaga hi Pedro ngan iatubang ha akon.” Ginikan hi Juan pagtawag kan Pedro ngan gindara ini ngadto han hadi. “Senyor Hadi, aadi na hi Pedro,” an siring ni Juan ngan tumalikod.

15 YEARS OF LAMIRAW 39 “Senyor Hadi, ginpatawag mo daw ako. May’da ka ba igsusugo?” an siring ni Pedro. “Diri ini sugo,” an nag-iisog nga baton han hadi. Nahadlok hi Pedro ngan lumuhod ha atubangan han hadi. “Tutuo ba ini nga imo yakan nga kun ipapaasawa hi Prinsesa Maria ha imo, iilobon mo an bisan ano nga kakurian?” an nag-iisog nga pakiana han hadi. “Waray gad ako magyakan hito,” an nangangadal nga baton ni Pedro. “Diri ko gud ito mahihimo,” an pakimaluoy ni Pedro. Waray an hadi mamati kundi lugod nagsugo kan Juan. “Yana mismo nga gab-i huwara ito nga usa ka gantang nga dagom ha igbaw han kabugawan, ngan niyan nga alas dose han gab-i pagtitirokon mo, Pedro, an nga tanan nga dagom, ngan ibalik ngadi ha akon hin waray kulang,” an sugo han hadi. Nalisang hi Pedro hini nga sugo ha iya. Binalik hi Juan nga malipayon kay nasisiguro niya diri malalampasan han iya bugto ini nga kastigo. Pagbagting han alas dose, ginikan hi Pedro ngadto han kabugawan kun diin ginhuwad an mga dagom. Nahurok hiya labi na han pagkita niya han nagpapahot-pahot nga mga tunok, Lumuhod hiya ngan nagtangis, “Dios ko, kay ano daw la nga nasusugad man ako hini?” Samtang nabibido hi Pedro hini nga iya kakurian, inabot an dako nga yatot ngan nagpakiana, “Kay ano, Pedro, nga hahani ka ha puno hini nga kabugawan ha sugad hini nga kagab-ihon? May maibubulig ba ako ha imo?” “Diri gad ako nabibido kun may’ da ako kasal-anan nga gintagan hini nga kastigo. Papatayon ako kun diri ko makuha an usa ka gantang nga dagom ha sulod hini nga puno,” an mabidoon nga baton ni Pedro. “Ayaw kabaraka,” siring han yatot, “bubuligan ka namon,” ngan diritso ini ginikan. Pagbalik han dako nga yatot, may upod nga gudti nga kayatotan ngan diritso ini nagsuhot-suhot ha puno han kabugawan. Waray pag-iha, napuno an gantang ngan waray kulang nga bisan usa. Nagpasalamat hi Pedro han bulig han mga yatot. “Balos ini namon han pagkaon nga iginhatag mo ha amon,” an malipayon nga baton han mga yatot. Pag-uli ni Pedro nga dara an usa ka gantang nga dagom, nahipausa hi Juan ngan dugang an pag-indig ha iya bugto. Waray anay makayakan an hadi han ighatag ha iya ni Pedro an mga dagom. Tikang dinhi, nakadto hi Juan ha iya trabaho kundi sige an plano nga maraot para han iya bugto. Usa nga aga, ginsangpit han hadi hi Pedro ngan siniring, “Tikang yana, mabaya ka na han imo trabaho ha kusina ngan an imo bubuhaton amo an pagdul-ong han pagkaon ni Maria, matangko ka ha iya basi diri hiya mapu- pung-aw.” Ginsunod ni Pedro an iginsugo ha iya han hadi.

40 PINILI Paghibaro ni Juan han maupay nga pagdara han hadi kan Pedro, naghimo liwat hiya hin usa nga sala ni Pedro. Karuyag niya nga mawara gad ha palasyo hi Pedro. Usa ka beses, naghuring hi Juan ha hadi, “Senyor Hadi, nagsiring hi Pedro ha akon nga kun tutunuron an kan Prinsesa Maria singsing didto ha kalalawdan, iya kukuhaon, basta ipaasawa la hi Maria ha iya.” “Tutuo ba ini, Juan?” pakiana han hadi. “Sekreto la ini, Senyor Hadi, kay bangin bumati hi Pedro,” an baton naman ni Juan. “Diri na ako hini makakatugot. Sobra na an pagtamay han akon pagkatawo. Kadto, Juan,” siring han hadi, “tawaga hi Pedro kay basi magbaton hiya ha iya mga kasal-anan,” an mapaso nga sugo han hadi. Diretso hi Juan ngan gintawag hi Pedro. Ginsagubay an iya bugto basi matago an maraot niya nga plano, kundi ginsagdonan hi Pedro nga diri mamati han isog nga sugo han hadi. Kinadto hi Pedro ha iya agaron, ngan iginkakadal hin kahadlok. “Ano ito, Senyor Hadi, nga imo tuyo ha akon?” mahinay nga pakiana niya ha agaron. “Ano an siring mo kan Juan? Matuod ba ito nga kukuhaon mo an singsing ni Maria didto ha ilarom han kalalawdan kun ipapaasawa hi Maria ha imo?” an nag-iisog nga pakiana han hadi. “Aadi hi Juan amo an nagsumat ha akon,” siring han hadi. Waray nahimo hi Pedro kay nahahadlok liwat hiya han iya bugto. “Buwas han kaagahon, kinahanglan malunod ito nga singsing ha lawod. Ngan buwas antes sumirang an adlaw, magikan ka, Pedro, pagbiling han singsing. Pananglit madara mo an singsing, antes han alas dose han udto ikakasal ka kan Prinsesa Maria. Kundi, kun diri mo maipresentar ha akon an singsing, kamatayon an maghuhulat ha imo. Mag-aandam an palasyo para han iyo kasal kun may portuna. Kundi kun waray ka swerte, ito nga kaandaman para na han imo kamatayan,” siring han hadi. Pag-abot han kaagahon, ginikan hi Juan pagtunod han singsing. Buot diri niya tunoron ini pero masasabtan an iya plano nga limbong. Napiritan hiya hin pagtunod han singsing. Ginikan hi Pedro antes pa man bumalik hi Juan ha palasyo. Hitaas na an adlaw han umabot hiya ha lawod. An mga balod ug hangin inabot ha iya ngan dinugang ha iya kagupong. Nagtangis hi Pedro han kamatayon nga naghuhulat ha iya. Paghupos han balud ug hangin, sugad hin kumaladkad an dagat pero antes pa man hiya makagikan dara han kahadlok, nagkaulwat an mga gudti nga isda ngan ginpalibutan an iya baluto. Waray mag-iha, nagyakan an usa ha ira, “Ano an imo tuyo dinhi hini nga kalalawdan, may’ da ka ba ginbibiling?”

15 YEARS OF LAMIRAW 41 Nag-iban an kahadlok ni Pedro kay nahinumdom hiya han mga gudti nga isda didto ha ganggang han sapa, ug diretso binaton, “Oo, may’ da.” “Ano ito, Pedro, basi makabulig kami ha imo,” an siring liwat han usa. “Kun pwede la,” siring ni Pedro, “buligi gad ako niyo pagbiling han singsing ni Prinsesa Maria nga ginhulog dinhi ha kadagatan. Ginpapakuha han hadi pero diri ngani ako maaram lumangoy ngan diri liwat ako maaram kun diin tunora. Papatayon ako han hadi kun diri ko mahibalik an singsing ni Prinsesa.” Naluoy an mga isda ngan nagkalurop. Pag-ulwat nira, ginbabarabya- wan an singsing han gudti nga mga isda. Iginhatag kan Pedro ini nga singsing ngan hi Pedro nagpakiana, “Ano ba an maibabalos ko ha iyo? Gintalwas ako niyo han kamatayon.” “Waray kami inaaro nga bayad,” an baton han mga isda. “Tama na nga gintalwas mo kami ha kamatayon didto han imabaw han sapa.” Nagpasalamat hi Pedro ha mga binulig ha iya ngan nagsakay tipauli. Waray niya hingana an mapaso nga adlaw han iya kalipay nga matatalwas hiya han kastigo. Inabot hiya ha palasyo ngan iginhatag ha hadi an singsing. Nadugngan an kahurok han hadi ngan nagtuo nga hi Pedro may kinaadman nga diri la ordinaryo. Ha sekreto nga paagi, gintawag hi Pedro han hadi ngan nagpakiana, “Ano gud ito nga imo kinaadman nga nalampasan mo man an mga kakurian nga iginhatag ha imo?” “Waray gad ako hibabroan, Senyor Hadi,” an dagmit nga baton niya. “An taming ko amo an malimpyo nga kasingkasing,” dugang pa niya. “An nga tanan nga iginbutang-butang ha akon, puros hinimo ni Juan kay diri karuyag hito nga akon bugto nga mabuhi ako.” “Yana nga nahibaroan ko na an nga tanan,” siring han hadi, “magbabayad an angay magbayad.” Gintawag niya an iya mga tawohan basi ig-andam an sasaro ha kasalan. Gintawag liwat niya an iya mga sundalo basi ig-andam an presohan ni Juan. Ginkasal hi Pedro ngan hi Prinsesa Maria ngan nagkombite hin tulo ka adlaw. Nagmaribhong ha palasyo an mga sakop han hadi ug an bag-o nga kinasal. Hi Juan naman nga nagin traydor kan Pedro nagserbi ha prisohan ha bug-os niya nga kinabuhi. An bag-o nga kinasal nanginabuhi hin mamingaw ngan sinaliwan han pagkahadi ngan reyna ha ira lugar. Nagmainus- wagon an ginhadian ha pagdumara han bag-o nga mag-asawa.

42 PINILI 011/2014 Dante O. Cuales Jr.

He saw me

The little boy cried. “Mommy, mommy!” he exclaimed. “Lights, lights!” “What’s wrong, Leo?” She sat up, turned on the table lamp, and took him in her arms. “It’s okay, there, there. Did you have a bad dream?” He cried louder, “Outside, outside!” “But it’s dark outside, baby. Everyone’s asleep,” she said.

The mother engkanto held her daughter’s wrist and led her outside the room. They passed through the wall. “He saw me, Mama,” the little engkanto said. “Yes, he did, Inday,” her mother said. “I didn’t think he’d see me,” the little engkanto said. “Sometimes they do, especially the children,” her mother said. They stopped walking and the Mother engkanto bent down on one knee, held her daughter’s shoulders, and looked her straight in the eye. “Now, Inday Tasia, I already told you not to enter that house, didn’t I? It’s not polite to stare at humans in the privacy of their own homes.” “I know, Mama,” the little engkanto said. The Mother engkanto stood up. “They have their world, and we have ours. They belong in their house, and we belong here in the garden. We must respect our own boundaries. Otherwise, think of the chaos that could result.” “Yes, Mama,” the little engkanto said. “Now, we must go back to your papa. He must be awake by now.” “Mama?” “Yes, Inday?” “The little boy is so very cute. That’s why I love to look at him. He’s like a doll.” “Yes he is, Inday.” “His mama reads him bedtime stories every night. After that, she sings him songs and he falls asleep.” “Do you want me to read you tales, too? But you’re already a big girl.” The little engkanto nodded. She went on, “Sometimes, the stories and songs are not enough, so his mama carries him and cradles him in her arms, rocking him to sleep.”

15 YEARS OF LAMIRAW 43 “He’s still a baby, after all, Inday,” the Mother engkanto said. The little engkanto giggled. “Yes, he is. He’s like a big baby and he is, oh so very cute. He’s like a living doll. I love his curly black hair and his dim- ples. I love his short arms and legs. I love the sound of his voice. And he has so many toys. I wish I could play with him.” “That you cannot do, pangga,” the Mother engkanto said. “I wish I had a brother,” the little engkanto said. The little boy inside the house stopped crying. After a while, the light was switched off and the room was dark again. “We are not alike, Inday. They are different, and we are different. We cannot live with them. We cannot interact with them. We can live near them, but we must never live among them. That’s how it’s been from the very beginning, and that’s how it will be until the very end.” “I saw his Papa, Mama,” the little engkanto said. “Yes, I saw him, too,” the mother engkanto said. “How come he is white and we are black?” “We were made differently, Inday.” “He misses his little boy. He cries a lot.” “Yes.” “He talks to them but they cannot hear or see him.” “Yes.” “The little boy misses his Papa, too. He cries a lot, too. His Mama also cries a lot, but she always hides in the bathroom.” “Have you entered their bathroom, as well?” The mother engkanto look displeased. “But, Mama, I didn’t realize I was already in the bathroom. The wall was so thin.” The mother engkanto shook her head. “I’ve befriended their dogs,” the little engkanto said, proudly. “Ah. No wonder they’ve been so quiet these past few days,” the Mother engkanto said. “I fed them liver.” “Where did you get the liver?” “Papa gave them to me. He taught me how to tame humans’ pets.” “There you are, you two!” A big voice boomed from the mango tree above them. The terriers looked up from their cage, but they didn’t make any sound. Standing on top of one of the main branches of the tree was a huge shadowy creature holding what looked like a cigar. The mother engkanto and her daughter looked up and smiled. “I have been waiting for you,” said the voice. “Where have you two been?”

44 PINILI 013/2016 Cesar Miguel Escaño

An-an

Kumare, you won’t believe what happened to me. No, gaga, I didn’t have sex with a boy half my age but I did get hit on by a Brad Pitt-look-a-like who wanted to marry me. No, he wasn’t a gigolo or looking for a sugar mommy. In fact, he was older than me by centuries. Wait, wait, you have to let me explain. The story’s really juicy and crazy. I wouldn’t believe it if I heard the story from someone else. But it really did happen to me, promise. Grabe, nakakaloka talaga. You know my hometown, right? Hinundayan, Southern Leyte. Where is that? Leyte’s in Eastern Visayas, middle region of the Philippines. Grabe ka naman, kumare. Don’t you know your Philippine geography? Hahaha. I’m just teasing. I know you haven’t been to the motherland in ages. Ako rin naman before I went home last week. Elementary reunion kasi. My batch was celebrating 50 years, golden anniversary, so I had to go. It took two plane rides to get to Leyte, one international and one domestic. When I arrived in Tacloban at the tip of Leyte, I rented a car to bring me all the way to Southern Leyte where my hometown was. Grabe, the road trip took almost three hours. I didn’t get lost thanks to Waze. When I arrived in Hinundayan, I was supposed to go straight to Marivic’s house— she’s a former classmate who offered to house me because there’s no hotel anywhere there—but I saw a road sign pointing left to An-an. Hinundayan’s my hometown but An-an’s my home village, my real hometown. An-an’s so isolated from the rest of Hinundayan that it’s a town unto itself. How’s that so? You know the saying, “No man is an island.” An- an is like an island but it’s not. It’s like a thumb sticking out from the coast. The terrain’s mountainous and the area is filled with big trees like the red- woods we have here in the States. There are also a lot of wild berry trees like the An-an tree. That’s how the place got its name. Anyway, there’s only a small dirt road leading to An-an. Same dirt road still there after decades. I saw the road and I thought: This is it, pancit. This is supposed to be an adventure so let’s have an adventure. You know what our grandchildren say, kumare? YOLO, you live only once. There I was, a Lola going YOLO. A YOLA, that’s me, hahaha. Haba ng hair ko, ‘Day. And so I turned left from the highway to the road going to An-an. As far as I could remember, there was little chance of me getting lost since the

15 YEARS OF LAMIRAW 45 route’s just straight-straight to the village. There are no side roads so dapat no problem navigating. I thought, if worse comes to worst, I have Waze to get me there. There I was following the dirt road which was in the same condition as I remembered, lots of potholes and rocks. The road started to slope upward. Houses disappeared from the side windows. I didn’t see people anymore walking by the side of the road or working in the fields. Banana and coconut trees started getting replaced by wild berry trees and hardwoods like narra and apitong. After fifteen minutes of driving from the highway, I realized that I’m the only person around. Then I started thinking, “Who will I ask directions from if I get lost?” Thank God, this lola is techie. I grabbed my iPhone from my purse and checked Waze. Oh my God, there’s no signal. I can’t connect. Time-to-panic mode na ba? But then I realized I could just rely on memory, go old-fashioned. Buti na lang I still remember a time before apps and the Internet. Kids nowadays panic when they lose signal or when their phone goes from lo-batt to no-batt without a powerbank around. I pumped my fist and said, “I got this.” Kering-keri ng lola mo. I’d high- five someone if there was anyone there to high-five with, so instead I looked at the rearview mirror and said to the gorgeous balikbayan staring back at me, “You go, golden girl.” The road started to get steeper and steeper. I cleared the rise. Susmaryo- sep! Punyetang bato! My butt left the seat na para akong nag-hang time if my grandson, Harper, were there to describe it. When I came back down to earth, tag-tag-tag. I was glad I was still in control of the vehicle. I hurriedly looked around, trying to clear my senses and get a grasp of my surroundings. Then I looked in front and floored the brakes. Susmaryosep! My boobs slammed into the wheel. Sakit sobra. If I had silicone implants, they would have burst, I tell you. Why did I suddenly stop the car? Suddenly there were these huge gates blocking the road, twenty-foot bamboo poles arranged side by side, parang musical pipe or church organ. They resembled gates to an exclusive subdivi- sion like in Beverly Hills. Why did I think exclusive? Eh these bamboo poles were covered in gold, gold I tell you. Bonggang-bongga like the Hollywood sign. I stepped out of the car. I didn’t remember a gate like that around but the dirt road led to it so it must be the gate to An-an. I couldn’t check Waze since there was no signal. Two persons were standing guard posts atop the gates. They must be security guards. I thought maybe I’d ask them since they were the only people around. I waved my hands up and down and said “Yoohoo. Is this the way to An-an?” The security guards looked at me and suddenly jumped from be-

46 PINILI hind the gates—yes, those gates were twenty feet high—and landed on the ground. Grabe, nagulat ako. Parang superheroes di ba? When they stood to their full height, I noticed that they were wearing fabulous outfits that showed off their bodies. They were topless except for golden arm sleeves with forest-style prints. From the waist down, they wore golden loincloths with a wrap-around half skirt. They were wearing golden Greek-style helmets resembling those from 300. Oo, they looked like Spartans, my dear. Anyway, I thought, grabe naman mag-cosplay these two. Or maybe they were part of a re-enactment of some sort, kind of like the Civil War re- enactment fairs we have here in the States, especially in the South. I was admiring the intricacy of their outfits and their bare torsos. Grabe, I thought these cosplayers looked the part, they were even carrying spears na golden-tipped—when the guards walked toward me. They stopped five feet from me and then went on one knee. Ay, I almost fainted then and there. The last time someone bent on one knee to me was when Boyet proposed during a Caribbean cruise and that was more than 30 years ago, kumare. “My lady,” they said in unison. Wow, they called me a lady and not “my lola.” O di ba? Hahaha. “Welcome to the gates of Gintuan,” they said, again in unison. At first, I thought nag-level up na ang old hometown ko. From An-an to Gintuan. Trivia, kumare. An-an is named after a berry tree, di ba? According to my grandmother, An-an also means “old, old.” So by that, Gintuan means “Old Gold.” Ang taray, di ba? Moving on, one of the guards said that I had the royal mark. He said that he and his companion would escort me to the kingdom. I wondered what he meant by royal mark. “Mark, mark?” I looked at myself, checking to see if I had a VIP card or a sticker on me saying “Roy- alty.” Well, he said royal, di ba? —but I couldn’t find anything. I thought about the mole I had placed on my cheek. Oo, permanent tattoo siya parang eyeshadow. Now you know my secret. But that was a beauty mark and I was sure that it wasn’t a mark of royalty. “What mark are you boys referring to?” I asked the guards. The guard who told me about the mark said that I could not see it because only his kind could. He offered to reveal it to me. “Sure, sure, but you have to let me keep it.” I was joking of course. May- be flirting a little, I’ll admit. Surely, a woman our age can still flirt naman, di ba? The guard softly recited a phrase in a strange language I didn’t recognize. It wasn’t English, Tagalog, or Bisaya, the local dialect.

15 YEARS OF LAMIRAW 47 “Um, what did you just say?” I asked the guard who recited the strange words. He said that he chanted a spell of revealing to uncover what was hidden. Grabe, spell. Spell daw. I thought these boys were really into their roles. The guard added that because the spell would only last for a short while, I should look down. And yes, kumare, I did look down and wished I hadn’t. There was something glowing beneath my nose, can you believe it? Oh my God. Oh my God. I thought that this was the worst day of my life. What is this? I have a golden moustache! I was thinking that my friends back home would never let me live this down. Buti na lang I was carrying my purse. So I grabbed the compact inside and hurried to open it. Punyetang compact. Finally, it opened and I looked at my face in the mirror. Wala namang moustache, thank God, but there was indeed something shining between my nose and upper lip. It looked like a golden teardrop. In fairness, my granddaughter, Casey, would wear an accessory like that. She said it’s trendy to wear facial piercings beyond your regular boring earrings. May nose ring pa nga ang batang yon. I’m no teenager and I’m aware I can’t pull off the emo look so I tried pulling off the glowing accessory beneath my nose. It wouldn’t come off. Grabe, kapit-tuko. I tried grasping it with my fingers but all I was able to grab was skin. Punyeta, napaluha ako. Haba pa naman ng fingernails ko. The guard who revealed the mark asked me to stop as I was just hurt- ing myself. He explained that the mark was harmless and could only be removed by the one who gave it to me. Besides, he said, the spell had already faded and the mark had already disappeared from my sight. I looked at the mirror and indeed the glowing thing was gone, replaced by a reddish mark caused by my fingernails. God, I thought, I hope it won’t bruise. Buti na lang it was nothing concealer couldn’t fix. Since my compact was already open, I foundationed the heck out of my face, especially that area. Who cared if I looked like an espasol? At least I didn’t have a moustache or a red welt as if I had just torn off a wax strip with bad intentions. The magician guard, I call him that since he used a “spell” to reveal the mark, asked my permission to let him and the other guard accompany me inside the gates. You know, I realized that I had just put make up on in front of these two guards. Wa’ poise. It would have been fine if they were girls but it’s awkward with boys. Boyet used to chide me whenever I fixed my makeup in front of him. Nakakalalaki raw. Hello, excuse me, shouldn’t it be nakakababae? Are you threatened by some foundation? Maybe you’d like me to paint your eyes afterward, Boyet, or should I say, Girlet? Hahaha. Sorry, Boyet, ha. Ayan, Boy ka na ulit.

48 PINILI Now where was I? I said “Yes, let’s go.” The two guards stood up and sidestepped until there was a wide enough space for me to pass between them. One of them whistled like a bird and then the massive gates opened before us. A golden brick road marked the end of the dirt and led to a shining city in the distance. Ay bongga. I felt like Dorothy in the Wizard of Oz. The distance between the gates and the city seemed to be more than a kilometer. I didn’t want to walk that far especially in my Jimmy Choo’s. “Boys, let’s take the car. Okay ba sa inyo?” I said. The magician guard apologized, saying that vehicles of any kind were not allowed beyond the gates. He said that the grounds of Gintuan, even its roads, were the softest I would ever walk on anywhere. “Fine, but if my feet start to hurt, one of you will have to carry me,” I said to the magician guard and his companion. Of course, I didn’t want to admit to those boys that my arthritis might act up, revealing my age. I also thought about switching my heels for flats but I didn’t want to look too delicate in front of them. If only men knew how painful it is to wear heels, maybe they’d appreciate us more. Oo nga, short men wouldn’t. Hahaha. Ikaw talaga. So walk I did past the gates, following the guards. You know, kumare, they were right. The ground was so soft. The brick road felt like rubber beneath my feet. It didn’t feel like I was wearing heels at all. If I thought the golden road was impressive, imagine how big my eyes got when we arrived at Gintuan proper. Kingdom nga. Trees bigger than any redwood I had ever seen lined the streets. I thought they were just trees but when I looked closer, they had windows and even stairs winding around the trunk. Yes, kumare, treehouses or more like tree mansions. They were that impressive. You know naman gold leaf? O sige, to explain: Gold leaf is like applying gold makeup to surfaces. I don’t know how they did it but they applied gold to every surface, even the trees. The only things not covered in gold were people. Instead of gold, the people there wore shimmering clothes. How do I describe it better? Shimmering because the colors changed as they moved. Bonggang-bongga. I’m glad I left my clothes behind in the car. My clothes looked like beg- gar’s rags compared to theirs. Everyone looked highborn and it seemed I was constantly in the presence of royalty out in the streets. Everyone I saw had sharp noses, high cheekbones and ears tapering into pointed tips. Intimidating to the max talaga. And eto pa ang truly fabulous. Everyone, men and women, was wearing jewelry, not the pretend kind but beaded pieces with intricate filigree

15 YEARS OF LAMIRAW 49 work. I hadn’t seen that kind of jewelry before even in the fashion houses of Paris. Sa diamonds kasi, each cut surface reflects light. The jewelry worn by the people there glowed with its own inner light, parang miniature LED lamps the size of water droplets and each droplet was the same size. Grabe sa consistency. I noticed a peculiar fashion trend among the people there, about how they wore their jewelry. You know the bindi Hindus wear in the center of their foreheads? Guess where the people of Gintuan wore them? Gaga, not inside their nostrils. Their glowing bindi were placed between the upper lip and the nose. I don’t know why that was the fashion there. Weird tignan but elegant in its own way. Maybe the purpose was to hide something or to add something to what’s plain or empty, which is the purpose of jewelry after all. As I passed people, everyone stopped what he or she was doing to stare at me. Alam mo, I blushed. Yes, I know, I love attention but their stares were different and uncomfortable like they were looking at a taong grasa entering a fancy restaurant. I didn’t belong there and they knew it. I was walking with my eyes everywhere and everyone’s eyes on me when the guards walking in front suddenly stopped. “The Prince,” they said at the same time. I was looking to the side at a sharp angle so I lost my balance when I tried to face front and stop at the same time. Ay, nasira poise ko, ‘Day. I fell forward, my hands grasping for something to hold on to. Somebody grabbed me and broke my fall. I couldn’t tell who it was because my face was buried in his chest. I thought it was one of the guards at that time because this chest was manly. Hey, don’t call me a haliparot. It was an accident, an unwelcome but happy accident. “This is just like the first time we met when I caught you falling from a tree,” the person in front of me said, laughing. My face was buried in this person’s chest when he said this. It was a chest that I didn’t mind resting my head on, like it were a pillow but let’s face it, I needed to collect myself and my dignity. “Thank you,” I told the person who caught me. I stood up, brushed the hair from my eyes, and thanked this man who had stopped my fall. When I saw who had saved me, I almost fainted. It was the most handsome person I had ever seen. Talo pa si Brad Pitt in person. No, I haven’t seen Brad Pitt in person but this man was handsomer than he. My savior looked like a sculpture of a Greek god made flesh. Deep-set eyes whose color was caramel macchiato, a nose as sharp as a shark’s fin, high cheekbones like curved marble, full lips that could smother you in their lusciousness, and a cleft chin that I wanted Boyet to get through surgery but didn’t. He had all these and I hadn’t seen his face before, even on any maga-

50 PINILI zine for “Sexiest Man Alive” or even “Sexiest Man Ever.” Yes, kumare, I know I’m gushing but even my words don’t do justice to how handsome he was. “My love, you have returned. After all these years, you have returned to me.” Do you believe he said that to me? Me, a complete stranger, and him, Adonis in the flesh! Grabe naman the impression I made on him. And this was the first time we had met. I didn’t think I still had it in me. Yes, my dear, may asim pa rin ang lolang ito. “Huh? Do I know you?” I said. I really didn’t remember him. I half- expected him to say next, “Yes, we’ve met before...in my dreams.” Corny na pick-up line, di ba? And I don’t think he needs a pick up line with a face like that. Normally, I wouldn’t mind being hit on by a younger man, even one this gorgeous, but this scenario was too ludicrous even for me. Ano ka ba, kumare? I wouldn’t even consider jumping into his arms. You siguro, because you’re so malandi. Now who’s the haliparot? “You can’t have forgotten me,” the prince said and tried to wrap his arms around me. “Sorry, but I don’t know you.” I batted away his hands and stepped back. This was too much even for me. I was thinking, maybe I had become an unsuspecting participant in a gag TV show like the one showing at the car rental earlier that day. Alam mo, he just laughed. He told me that I might have forgotten him but he would never forget me. I was in his heart forever, he said, placing a hand over his chest. Romantic much but I had had too much already. It was time to give this boy a reality check. It’s like how my youngest daughter, Nora, talks to the boys at the preschool where she teaches. Nora’s pretty but really it’s her being a mother figure to them that makes her male students fall in love with her. She gets lots of love letters and marriage proposals from them. When she thinks it’s going too far, she takes her admirer aside and tells him that she’s flattered but he’s too young and she’s too old for them to get married, and that he’ll find the right girl someday. What I said came out differently because I was flustered. I blame those piercing eyes of his for looking at me so lovingly the entire time that I felt naked in his gaze. Oo, naked. Naku, kumare, would you be proud of your body at our age? You are? You shouldn’t be. Hahaha. Biro lang, ha. Anyway, I said, “I was just supposed to drop by my old village for nostalgia’s sake and I arrive to a golden kingdom, of all things. Everyone here is beautiful and they’re wearing the most breathtaking jewelry I’ll ever see. And that’s not the craziest part. I’m talking to a prince. I glanced at the guard who let me into the gates earlier. “He’s a prince right?” The guard nod-

15 YEARS OF LAMIRAW 51 ded at me. “A prince who calls me ‘my love’ and is glad I’ve finally returned, but whom I can’t remember, unless we had met in a past life, and who can remember their past lives, really? The only life I know is the one I’m living right now, and I’m pretty sure this is the first time I have met you.” This fool boy, this lovestruck prince, just laughed and said that I was the one who stopped him from descending into “ennui.” Is that what children call angst these days? “Don’t you remember?” he asked me. Of course, I didn’t. I said to him, “Well, hijo, this is the first time I’ve been here and this is the first time I’ve met you.” There, I said it. I finally said “hijo.” I only use “hijo” with my grandchildren. I wouldn’t have used it on this prince but I needed to make our age gap clear. Normally, I’d say “age doesn’t matter” but he was too young for me and I, even though I loathe to admit it, I was too old for him. “The proof of our past is right beneath your nose,” the prince said. He pointed to the area beneath my nose where the royal mark had appeared. I looked down by instinct. The mark was no longer glowing, buti naman. I said to him, “It must be some kind of new-age tattoo or a magic sticker that begins to glow after some time, something my Kumare Sally would most likely have applied while I was having a facial at her clinic, since she always likes to prank me.” He told me the mark was real, a gift of true love. According to him, he gave me the mark when I was in “full bloom”—his words, not mine. Suppos- edly I fell from a tree and he was nearby. He caught me just before I hit the ground but I had already broken my leg from hitting a branch on the way down. He brought me to Gintuan where healers reset the broken leg and healed me with magic. I was supposed to leave after being healed but he insisted that I stay. I said I would stay for a while but it dragged on and on because we fell in love with each other. After some time, I grew homesick and told him I had to return to my family. He wanted me to stay. I wanted to stay with him but I had to return home even for a while. He gave me a mark, the mark of royalty of Gintuan, so that I could return anytime I wanted to. Supposedly, before he gave me the mark, he asked me to marry him. My response was “Marry me when I’m older and have seen the world.” After telling me about our past, the prince said, “Now you have seen the world. You may be older in your kind’s years but your beauty is timeless. What is age to our kind who was already old when the trees were young?” Grabe, kumare. I wasn’t struck by him saying that my beauty was timeless but by his admission that he was older than me, way, way older than me. I wasn’t just like a grandchild to him but an apo several generations removed. This was crazy, kumare. It couldn’t get any crazier than this.

52 PINILI Alam mo, kumare, it was shortly after that that I realized I had spoken too soon. Before I knew it, he approached me and began to kneel on one knee. I shouted, “Stop. This is crazy. You’re crazy. You’re about to propose to me of all people. I’m flattered at your attention but I don’t remember anything about what you’ve just told me. I’m an old woman, for God’s sake. You’re a young man in your twenties even if you tell me you’re older than the trees. If we had met when I was younger 40 to 50 years ago, you should be an old man by now. It doesn’t make sense. Your story doesn’t make any sense. This place doesn’t make any sense. Will someone come out and tell me I’m on a gag show? That’s the only way this will make any sense, any sense at all.” After my outburst, I fell on both knees. I was exhausted and utterly be- wildered. “Allow me to help you make sense of it all,” said someone from behind the prince. The prince turned around and bent on one knee. The guards near us faced this new arrival and bent on one knee. Everyone around us stopped where he or she was, faced the same direction, and bent on one knee. I remained where I was since I already had both knees on the ground. While kneeling, the two guards who had accompanied me from the gates announced the new arrival as the King of Gintuan. The king looked almost exactly like his son, except his brow was more prominent, regal. I wouldn’t say if he was old even if he was the only person there with gray hair, and all his gray hair consisted of just a few strands. Unlike everyone around, he wore no gold or jewelry. His clothes were the colors of the forest, deep brown and dappled green. He wore a crown, if you could call it a crown, because it was just a simple coronet formed out of a plain band and lined with fresh leaves but those leaves were the strangest I had ever seen. One second, they were green, the next red, then brown, then black and then green again, the colors changing as if they were passing through the seasons. I’m not exaggerating about how the crown of leaves looked. If you had been there, you would have been as amazed as I was. The king told his son and everyone else to stand. I didn’t know if that included me so I remained where I was. He faced me and said that I was his son’s guest and that I should stand as well. I stood up, brushing the wrin- kles from my clothes, basically trying to regain my poise. After all, I was standing before a king and what are the chances of meeting a king in your lifetime? Then the prince told his father that he was about to ask me a question. The king said that before the prince could ask his question, I should ask mine. He told me to ask him anything.

15 YEARS OF LAMIRAW 53 I asked the king if this was the village of An-an, my hometown. He said cryptically that this place had always been Gintuan. I asked if what the prince had told me was true. Had I been here before? Why didn’t I remember? The king’s words made sense, the kind of sense wrapped in mystery. Maybe all kings talked like that? I don’t know. It was my first time to meet one. Anyway, the king said: “When you step beyond our borders, it is like waking up from a dream. Like all dreams, you remember at first but forget, the longer you stay awake. My son always believed that you would remember and would one day return.” The prince asked the king for his blessing to make me his wife. The king told his son that he should be asking me for mine. I said to the prince, “This place is like a dream. I can’t stay here.” The king nodded and said, “Even if you fall asleep, you can never return to the same dream you had before waking, even for the briefest of waking moments.” The prince then said, “Father, then allow me to join her dream. Will you let me?” The king replied, “Son, you keep asking questions but the most important one remains unasked.” As if taking the cue from his father, the prince walked to me and held my hands in his. I was about to say something but he put a finger to my lips, shushing me. His finger then moved to the space between my nose and lip. The mark began glowing once more, this time with brilliant light. With his thumb and forefinger, he took the glowing mark from beneath my nose and cupped his hands around it. In his hands, the mark took the shape of a ring whose stone shone like the brightest star I’ll ever see. The prince went down on one knee and raised his cupped hands toward me. He then recited what could very well have been his wedding vows to me. He said, “With me, you will never know sadness or hurt. With me, you will always walk in sunlight because I will turn back the darkness threatening our home. Together we will look at the heavens and wonder about the stars in the sky and our place in the universe. My place is with you. Will you take your place with me?” You know, kumare, worlds apart Boyet’s proposal and his. When he proposed to me on a cruise, there were no flowery words before he asked for my hand in marriage. The deck was empty so we had no audience. I wished nga I had a mirror with me so I could tell my reflection, “Punyeta ka. Say yes before he takes back his offer.” Of course I said yes. Gaga, stop congratulating me. I was talking about Boyet’s proposal, haller. Sige na nga. I’ll continue with the story.

54 PINILI This was what I said to the prince: “Alam mo, I’m very flattered and all. If I was the same person from your memories, you wouldn’t need to ask me a question at all. But I am old now and have experienced everything you promised me, just with someone else. It wasn’t as dramatic or romantic as what you said but I did marry the man I love and start a family with him. Our children grew up to have children of their own and our grandchildren would visit us from time to time. My husband died several years back. I miss him and our time together but the past is past. Our time had passed. I’m too old for whirlwind romances and globetrotting adventures. I can’t make babies anymore and I don’t have the patience to start raising a child from the adoption home. I’m flattered by your proposal but from what I just said, you should already know the answer. I don’t want to say it out loud because it would be too cruel like making you wait for a promise I could never keep.” I bent over even if my back hurt a little and closed his fingers over his glowing ring. With as much gentleness I could muster, I moved his hands to his chest and said, “Give this to a girl your age, okay, so you two can stay young together.” I kissed him on the forehead like I did with my grandchildren even if none of them were his age, at least by how he looked like in our years, or as handsome. I didn’t have to see his face to know that he was crying. Ang sama ko, kumare, but I did what had to be done. The prince wiped his eyes and stood up. He said that my husband was blessed by Bathala to have had me as his wife. If only he were as fortunate, the prince said. Turning to his father, the prince asked for permission to escort me to the gates of Gintuan. The king told the guards to accompany us. The king said to me in parting: “May you always walk in sunlight.” I said, “Thank you, your Majesty.” This lola attempted to curtsy but my knees wouldn’t permit it. The prince was silent the entire time as we walked to the gates. I was afraid I had been too harsh with my words. Yes, kumare, that’s my problem. I can be tactless sometimes but I always say what needs to be said. The prince broke his silence once we stood in the shadow of the city gates. When the gates opened, he raised a finger to his face and rested it beneath his nose. His finger then traced a line from the base of his nose down- ward to his upper lip. It was the first time I noticed, maybe because his rav- ishing eyes always drew my attention upward, that that area of skin was smooth and bare.

15 YEARS OF LAMIRAW 55 He said to me, “I always thought that this was beautiful. Many of my kind share my fascination by decorating this area with jewelry as if to pretend we have that mark.” He then looked at me with those piercing eyes that would make a young woman swoon and give a woman my age a heart attack. “You will always be beautiful to me. Farewell, my beloved Tessa.” Hearing this handsome prince call me, this lola of all people, his beloved made me giggle like a little girl. Haba ng hair ko, ‘Day. When I stopped tittering, I said, “I wish my late husband had your gift for flattery.” I then smiled warmly at him as if saying goodbye to an old friend. I said, “Farewell, Prince.” For some reason, I can’t seem to recall his name or any of their names. He bowed to me and I returned the gesture. His final words to me were: “May you always walk in sunlight.” The guards escorted me to my car and left the prince standing beyond the gates. The gates slowly closed shut, the sound echoing in my mind. Standing before the gates of Gintuan, I tried to recreate in my mind what I saw inside its walls. I closed my eyes for a few seconds. When I opened them, the golden gates had vanished, replaced by a massive balete tree. I blinked again and again. I looked everywhere around me but I could not find any trace of the golden gates that had just closed shut. I approached the balete tree and said “Tabi, tabi po” to try to appease the spirits living inside before knocking lightly on its trunk. I didn’t hear the sound of my fist hitting hollow metal. I just felt the back of my hand touching callused wood. Looking at the gnarled roots of the balete tree pulled a memory from my childhood. When I lived in An-an, the people of my village would go to a balete tree a day before the village fiesta and ask to borrow dining ware they could use for the day. When they returned later that day, golden and silver dining ware would be found among the roots of the balete tree. Each villager who borrowed even a spoon had to return what he borrowed after the fiesta or he’d suddenly fall sick. The only way to cure him, the albularyo said, was to return the borrowed dining ware to the roots of the balete tree. There is no cure for old age. On hindsight, maybe I should have asked for a way back so that when I get too old, I’d be able to spend my remaining time surrounded by so much grandeur, and a prince by my side always telling me how beautiful I was. Whoever said this quote—I can’t remember exactly who it’s from— knew what he was talking about. The mind forgets but the heart always remembers and all that chuvah. Parang Alzheimer’s, di ba?

56 PINILI So that’s that, I thought as I turned around and headed to the car. This was a story I could tell my grandkids back home. This was also a story I could tell you, kumare, which I did right away. The very first thing I did when I got a signal was not to turn on Waze but to stop by the side of the road and call you on my iPhone. Believe me when I say that I needed to tell you what just happened to me because I’ll eventually forget all the details. When I looked at my car, I saw that it was covered in leaves and a thick layer of dust, parang pinulbusan until it became like espasol. How long had I been gone? I wondered about this as I got in the car. From the driver’s seat, I noticed that the car had stopped several feet from the roots of the balete tree. The dirt road veered sharply away from the tree and vanished around a corner. I had missed this earlier when I stepped outside. Staring at the road, I wondered if I should resume my drive to my home village or go back to the highway and attend my reunion like I was supposed to. Whatever happens, bahala na si Batman, as the teenagers here in the country say nowadays. I turned on the engine, letting the sound of the car lumbering to life wash over me and bring me back to the familiar rational world I was ac- customed to. I stepped lightly on the gas pedal and resumed my journey to An-an.

15 YEARS OF LAMIRAW 57 07/2010 Milen Esteria

Tunub-na si Panganahaw

Siray mga panahon ngan dadi’ pa i kalibutan, aniya’ isturya-na si mga a’a ato si Capul. Ari si tuktok banda norte sito isla, aniya’ siray mahaya gayod ruma’ nga urusahon si bug’os kalibutan. Sito ruma’ i mag’istar Panganahaw. Yayto Panganahaw bali gayod haya i puhu’na, tupong si panganod i kalanga-na. Mahabog i barahibu-na takka si sugbung-na ngan mabarbas iya. Daluman iya kay ga’ i aglabot si mga a’a. Adda allaw, i mga a’a sito isla agkuri si mga kinahanglanun-na si pagkakan. Siray panahon gana pa sarakyaan pan la’in lugar. Aniya addangan maka’intom mahalap idiya. Agda-na i mga kahuruwangan-na makimalu’oy pagpalako bulig-na si Panganahaw. Si pagpakimalu’oy-na si mga a’a, alukmay i panganahaw si agrangay- na si baling addangan. I nag’ungara-na si mga a’a pagpada’iray si la’in lugar pag’anda si mga kinahanglanun-na mga iya. Gana la’in i buhat—na si panganahaw, aglakang-na tikang si pangpang ari si norte tuktok si parola pada’iray si Gin-arawayan, matapit si Cabacungan baryu-na si Allen, Norte Samar. Aghimu-na taytayan si mga a’a i kalalaki-na si Panganahaw pagbalyo pan la’in lugar. Sinan si pagpamalik-na si mga a’a ato sito isla si Capul, ngan ultimo na a’a magtaytay, aghintak na hamok agkunop ngan sigi kil’at pati’ dalugdog. I mag a’a agtiriprakay tungod si katalaw-na mga iya. Si paglinaw-na si panahon, tigda’ i pagdanta’ ngan si pangulawan-na si mga a’a day lingaw pakapara’ na hamok i Panganahaw. Aniya’ mahimo tunub-na si duwa kitid-na si Panganahaw. I kalangahan-na si tunub-na awinan si adda dappa, i kalambuhan-na awinan si tallo pyis, ngan i ka- lalum-na subra adda mitro. Ina’anto awinan pa kinakulawan i tunub–na si kawiri kitid-na si pangpang ari si parola ngan i kawanan awiray si Gin-arawayan.

58 PINILI Ang bakas ni Panganahaw

Noong unang panahon na bata pa raw ang mundo, may kwento ang mga tao sa bayan ng Capul. Doon sa tuktok o sa may dulo banda sa norte nitong isla mayroong isang napakalaking bahay na tinatakbuhan ng buong bayan. Sa bahay na ito nakatira si Panganahaw. Ang taong ito ay sobrang laki ng katawan, umaabot hanggang sa ulap ang kanyang tangkad, may mahabang buhok na umaabot naman sa kanyang batok, at may makapal na bigote. Mabait siya dahil hindi nanakit ng kanyang kapwa tao. Isang araw, ang mga tao sa isla ay naghirap sa mga araw-araw nilang pangangailangan, lalo na sa pagkain. Noong mga panahong iyon, wala pang sasakyan para makarating sa karatig nitong mga lugar. May isang tao noon na nakaisip ng magandang ideya. Niyaya niya ang mga kasamahan upang humingi ng tulong kay Panganahaw. Naantig ang puso ni Pangana- haw sa pagsasamo ng mga tao at sa hikbi ng bawat isa. Ninanais ng mga tao na makarating sa ibang lugar upang maghanap ng mga pangangailangan nila. Walang ibang ginawa si Panganahaw kundi humakbang mula sa pampamg doon sa norte, sa tuktok ng Parola pap- untang Guin-arawayan, papunta sa Cabacungan, ang malapit na barangay ng Allen, Northern Samar. Ginawang tuntungan ng mga tao ang kanyang mga paa upang sila ay makarating sa ibang lugar. Nang nagsipag-uwian na ang mga tao sa Capul, at isa na lang ang naglalakad, biglang dumilim ang buong paligid at nagkulog at nagkidlat. Ang mga tao ay nagkakagulo dahil sa takot. Sa paglinaw ng panahon, biglang naging maliwanag. Sa tingin ng mga tao parang anino lamang na nawawala si Panganahaw. Mayroong nabuong dalawang bakas ng kanyang mga paa ang naiwan. Ang kahabaan ng kanyang bakas mahigit sa isang dipa, ang lapad ng paa abot hanggang tatlong pyes, at ang lalim nito ay abot isang metro. Ngayon makikita pa ang bakas ng kanyang kaliwang paa sa pampang ng Parola at ang bakas naman ng kanyang kanang paa ay makikita sa Ba- rangay Guin-arawayan sa bayan ng Allen.

15 YEARS OF LAMIRAW 59 07/2010 Erwin Fernandez

Aliwan don balet ari!

Onbebetel lay palayopoy na dagem manlala- pud amian nen bolay Disiembre 1660 ya onsibuk ed naiyamot ya apoy a mangay kaabongan. Mareen so Lingayen nen kabuasan balet natan ya labi si Don Andres Malong, maestro-de-campo nen Don Francisco Gomez Pulido, say alcalde mayor na luyag, mitotongtong ed abong na gobernadorcillo ed calle real. Imbana to ed lamay na inatey ya asawa na makan-abong. “Walay confianza to’d siak nen Don Paco. Ag mandurua ed lealtad ko’d España. Itoloy tayoy paraan apasyaan tila nen Octubre,” kuay Andres ya singa enyesaes to legan mandedengel saray cabeza de barangay tan saray tenientes da. “Balet say alguacil mayor, Don Andres,” pultot na sakey ya anacbanuan mapaga’d onsabin kapalaran. Akilamay la si Don Nicolas de Campos ya akibansag kinen Don Paco kalabian. “On amtak itan. Sikato labat so maka- gonigon ed siak. Dakel lay kimey ton mauges laban ed saray cailianes tayo. Nepeg labat ya…” inyan to so limaton akaturo ed beklew santo ingulis. Dalisay a kastila si Don Nicolas a inianak ed España. Dengeldengel ya sakey sikaton prison inbantakda ed luyag onaliling ed dakel ya arum ed Filipinas. Masilib ta nanmaliw sikaton alguacil a pankelawan. Imbis ya sikato so bantayan ed kalabos, sikato laingen so manbabantay. Imbis na sikato so erelen, sikato lay maneerel. Ag onbayag, onpaway so tua ton walna ta bantog sikato ed inkasibeg to. Maltaw sikato ed palayaw ya “Kulas ya pagi” lapud latikon gawa’d ikol na pagin panliliwet tan pamepekpek to’d saray priso tan saray indion imanoen ton bakes ya anggapoay kalakal odino nonot. Indalem la nen Don Andres ed kinen Don Paco saray panlalames to balet mantelektelekan si Don Pacon samperen to so kaparan Kastila. Sakey a baknang si Don Andres, Andong so palayaw to, ed Binalaton- gan, sakey a baley a maltaw ed saray kaumaan ya atanemay balatong tan say unan kapitolio na saray paparin dominiko ed Pangasinan. Sikaton akapan-aral lapud panagbangat na pari ya kada lingo to’d panagbasa na katon et bislak so katupag to. Kanian no ditira la, saray gamet to et ambal- angan ansakit no iyonat to. Mangidalem ed si ama ton cabeza ya amoyoten toy Andres no agtola labay so ondago. Saraman ya kipapasen to nen ugaw ni et morekdekan to natan ya maligan pakanonot na kalangweran ta baleg

60 PINILI so otang a linawa to’d papari ed kapalaran ton naitday betang ag labat ed baley da balet ed amin na probinsia. Matumang sirin sikato to ed si ama to, si Don Felipe, ya mapilit ed bilin to ya maung ya edukasion tan pitotoo sikatoy dalan mamaarap ed mainawan bilay. Sinumpal toy aral san linmoob ya escribiente na korte na pigay taon. Akaasaway mestiza ya man-apelyidoy Cruz, say amato et pangolo na baley, kanian ag onbayag kaiba na pamapa- siar to’d kuran panpinsiwan tan pangiteray palabon singa ulpo na baka odino manpaalar onliber ed simbaan, nanpabaruy ed Lingayen onaalagey a teniente nen Don Paco. Nen duaran onbeneg a bolan, akaawat sikatoy sulat manlapud si Don Francisco Maniago, say maestro-de-campo na kaabay a luyag na Pampan- ga, onpipikasin onalsa saray taga-Pangasinan laban ed España pakikisakey ed sikaran nanggapoy gelew. Akabatan to la yan kipapasen ta say kuya to akilan manbatang na kiew ed kapalandeyan na Pampanga ya usaren ed pangiletneg na barko lapud saray Olandes babakalen day España. Waluran bolan da lad man balet anggapo ni nawat dan sustento na nepeg labat ed sikaran polistas tan panag-aani la ed saman. Pati amay bayar na bandalan kaokolan ya saray indio a manbiig ya belas parad gobierno et ag da inter. Nayari komon ya ag onakar say kuya to ta manbayar ya falla () ya kuan balet gawat nen katantaon sikaton apilitan. Nen akasabi sulat nen Ma- niago, akasabi met ed sikato so pamatey na saray Macabebe ed kuya ton akibiang ed saray akialsa. Atilak so asawa ton abalo tan taluran ilalak ton ugugaw nin naulilad ama. Diad sayan agawa, pinasia nen Don Andres so onalsa laban ed sankai- lin oley. Kabebekta duaran simba so dinmalan nen nan-alsa saray taga- Malunguey. Pinoolan da so tribunal. Ikulong da lawari may pari nen dinmateng saray sondalo nanlapud Pampanga ya andi duaruan saray Ma- cabebe. Inbaki sikato nen Don Pacon abeten ira. Inabet tora balet genetma ton maamot ya mitongtong ed saray totoo ya simbawaen to ra ya manala- gar ed maung ya tiempo. Natan la so panaun. No onsabi labi nabuas, sikato lay pangibelyaw na gelew. Sakbay ed satan, apinonong to la say kanayon ton si Don Francisco Sumulay, sakey ya anakbanua ed Bolinao, ya mangi- yulo na totoo ton mangigapo na gotgotan ed baley da. “Poolan tayo saray simbaan ed kabaleyan tayo?” say opapet na taga- Bagnotan ya manduarua ed aboloy ton mianib ed sayan limogan. “No nayadyari ag ti gaween tan say kerew ko ed sikayo, ag yo papate- yen saray papari.” say makalnan nikuan nen Don Andres. San inyarom to, “Balet ag tayo napokpokan no itan so nagawa.” Alas diez na labi la tan say agaag na solaw a bolan onsisinag ed datal tan diad aping nen Andres ya akabeneg ed durongawan. Diad leksab na abong pigpigaray milalamay ta saray arom onpapatanir iran onsempet. Sa-

15 YEARS OF LAMIRAW 61 ray payaesan manunaan a mangakanta ed kaboaan diad gilig na alog likod labat na abong. “Anggapo lay makasbel,” say ag napantalinduaan ya insalita nen Don Andres. Insalaysay to so impanbaruy to ed dakel a pasen ya misasalita ed saray cailianes. Nakar toy angipawit ya too ed Masinloc a misalita tan mangiter ya sulat ed kinen Don Antonio Sirray, sakey met ya anakbanua. Imbaga ton mila sikato ed kamoyongan tan mangipawit sikatoy libon managbakal ya Zambal. Nen naamtaan to yan ebat, inbaki to soy agi ton si Don Carlos Malong a mantogiop ya managbakal ed kaliberliber na Bi- nalatongan tan arum nen baley ed Pangasinan. Say pangamaen ton si Don Pedro Malong ya gobernadorcillo na Binalatongan mayamot a angibonog ya bekang ya aditaan. Diad Agno, say kanayon nen Don Francisco Sumulay a si Don Juan Durrey ya angiter ya aboloy to nansamba ya pateyen to ray Kastilan ongatin ed dalin da. Legan asinggerla ran manisia ed pakagamor na maliwawan inpanalo, walay tawag ed leksab. “Don Andres, akasabi lay Don Melchor de Vera, Don Pedro Gumapos, Don Francisco Pacadua, Don Jacinto Macasiag, tan Don Juan Magsanop,” kuay ugaw na abong. Say tanol na saray salin onbabalitang ed takayan so nadngel tan “Sala- bi ed sikayo, agiko.” Satan so inbalikas nen Don Melchor ya sankaegna toy mautok a gayang ya naarlongay dayaray. “Talagan akaparaan ka la!” kantiaw nen Don Andres ed kaarap ton mapasirayew. “Maung itan,” say maples ton inbaga. Amta ton makanan ag mangaway kabusol to no labay ton onsalindak saray getma to. “Kakaaro,” sansasakeyen ton nengnengen saray simmabin amin et akairong lan akaarap ed andukey a dulang, “antoy balita?” santo indederew say boan gagalen. “Saray taga-Agoo, Don Andres, misasakey ed sikatayo,” kuanen Don Pedro ya mangagatgat onambalangay kangipenan to. “Ontan met so Malunguey, Binmaley tan Mangaldan,” singbat nen Don Francisco. “Saray totoo maganat lan onalsa. Labay dan italirak so panag- bayar na tributo, say buis ya ag da la nasakbat. Mapuliga irad isasabi na colector sikaton labay dan talaranan ya sigbaten no pinolian ko ra.” “Apalalo so pamapairap da ed sikatayon indio,” inyarom nen Don Jacin- to. “Saray Kastila labat so minanabang ed ag da met pinankesawan. Satan ya alcalde mayor…” “Antoy nibaga na saray Ilokano ey?” tepet nen Don Andres ya manaalagar ed si Don Juan. “Ah, niliber koy Ilocos ya nilabir ko yan posapos tayon onbolos ed saray Kastila. Sikamin agagi yo matood tan matalek kamin onkampi ed sikayo. Agak nayarin ontaraw sikaton onpekal lamlamang.”

62 PINILI Limmagey si Don Andres, “Gali la sirin a manpainawa ed kaabongan tayo ta pegley labi la.” Nanpatanir so amin ed akan-abong. Saray sangkailin simmabi likod ed si Don Juan onogip ed abong di Don Andres. Legan akairong ed karomata, intalabotob nen Don Andres, “Singa ag ko napan- piaan si Don Simeon ya taga-Bagnotan. Ag yo nanngel ta anggapo ki ni nen manduarua ed ibungay pirawat tayo. Balet nayarin manbabawi la natan ed saray abisuat to nen nangel to kayo.” “Hu,” kuay managtabin na karomata. “Wadia iti la.” “Loob kayo,” kuanen Doña Maria, say asawa nen Don Andres, ed saray simmabi. Limmoob ira, angibano san inturo nen Doña Maria so silir ya panogipan da. Si Don Andres manaaplag lay ikamen ed papag. Tinmumbok met lay asawa ton nala ton tampol so ogip to. Ag sikato makareen ed im- pandokol to san nagonoyan wadman sikato ed agto amtan pasen. Diad maaawang ya durongawan nanengneng toy alog ya napapayo- ngay angkakabaleg ya kiew tan naaalaray kawayan. Saray baloto onlele- taw manpasagur tan manpabaybay ya akalugay totoon manbibitla ya salitan natalosan to. Balet wadman sikato ed sakey ya abong a niduma ed arom ya abong ed kaliber liber to. Baleg ya saray lusek to et ag nabilang tan pigaran silir so walad kawigi tan kawanan to ya akalispak ed malinis tan masnag a datal. “Ondengel ka Andres,” say kigtot ton arengel san to atangwa say lakin nansalita akakawes ya sedan tan napnoy laman to na balitok. “Siak si Ari Kasikis. Say lakim ed dapan a manooley nen kasabi ray Kastila. Inawat ko ran sangkailin imanoen ko iran kakaaro ya initday kanen tan panayaman ed panarian ko balet nipalikdo daak. Angiterak ya dalin ya taneman da balet labay dan gamgamen andi labat so dalin pati bunga na kesaw na saray sakop ko. Sikara so nanmaliw ya manooley diad dalin tayo. Sikatayon makindalin nanmaliw ya aripen. Tipon mo tipon mo ray kabaleyan mo, nanlapu kayod sakey ya poli, nakaokolan yon taganoen so baley yo…” Inmorikat to so mata to ya biglan onbangon tan onanges ya aralem ya na- likna toy panyoyogyog nen Maria. “Mankokogkogip ka. Antoy akogip mo?” “Ibagak ed sika naani. Saray sangkaili tayo, abangon la ra?” “On akadungo la ran mankakape. Akasanglilak lay keran baaw. Ititik labat la may kaling.” “Saagew ed sikayo,” kuan nen Don Andres ya asabian ton maniilop ya kape si Don Melchor. “Agla akapatanir si Don Pedro ta kaokolan ton mitongtong ed saray cailianes to.” “Anggapo iman, itdan ta kay taluran agew ya sinopen saray baloton ikana ed sayan bakal. Tan sika, Don Jacinto, tumbok moy Don Pedro ya miiba ka ed panagtogiop na managbakal.” Kayari panangan, atilak si Don Francisco ya akiogto. “Paco, awit mo yan sulat ko ed si Don Francisco Maniago ya mangibabagan misasakey

15 YEARS OF LAMIRAW 63 tayo ed gunaet dan onalsa ed saray Kastila. Iter mo ya ed samay binilinan kon manpa-Pampanga.” Ag makareen si Don Andres ya akar lan akar. “Irong ka pa dia” say gangan nen Doña Maria. “Maung nin ibagam ed siak say kogip mo.” Onkeketket lay sironget nen walay maingal ya tanila kasumsumpal na tongtong. “Don Andres, Don Andres!” Dakel so totoon wadmad paway awit day amin ya kakanaan ya bakal. “Milad sika si Apolaki,” say inbitla nen Doña Marian onpaparuk so pagew to tan angorus ni kapaway nen Don Andres. Onliko la ra ed sakey ya kalye nen abirbir to so olon ubanan nen Don Paco ya akalugan ed karomatan maples ya onbabatik. “Ompano akabaten la nen Kulas a pagi. Aporaen tayo.” Ontonda ra ed silong na bulaney. “Selselen yo ray bekang yo tan kenaen so atep na abong to.” Kinablit da ray pana. Nanbabansag ya tinmekyab saray bekang ya amarlang ed pinaor. Sakey ya titit so nanlapud loob na abong, “Apoy, apoy, tolong!” “Paway kad tan, Kulas, paway ka.” Balet anggapoy pimmaway. Saray totoo onaalis irad kaabongan da awit da ray kagawaan dan abalkot na abel. Say arom miosioso ra tan say arom met miuulop ira ed bonggoy. “Patanolen yo tay tambuyog.” Kapagdaka alukasan so pinto. Binakloy nen Kulas so anak ton aleplep tan onsaginoor so asawa to. Nen biglan nakna ya gayang so pagew nen Kulas. Sakey so dinmoyok ed beklew nen Doña Juana ya nanpulsi so dala. Atumba say sanasawa pati anak ya andi bilay atibakiar. Say apoy kinan to lay amin ya pasen na abong. Manpelag lay apoolan ya lusek na bobong. Sa- ray dingding oneekal ed apasakan dan tabla. Makapal so asewek ya man- papatagey. Tinmawir so apoy ed biek ya abong. “Gali lad tribunal.” Biniig to ra ed duaran bonggoy. Paspas iran nanakar nanpabokig. Say tribunal walad arap na simbaan ya abaetan na plaza. Pi- garan kupbang labat nitan lay dayat. Siniim da no wala ray bantay. Natan malinew ed si Don Andres ya samay anengneng ton akabeneg ya akasakay ed karomata ag niborin si Don Paco. “Lasin Paco, maples ni’d otot ya imamot.” Elekan da. “Sika tan sika, laka’d simbaan ya bantayan mon anggapoy toon makaalis pian ag makapawit na balita ed Ibali. No milaban, sigbat mo. Sikayon amin, man- bantay kayon maung diad paway ta onloob ak. Gaween tayo yan kuta.” Saray totoo nangaway apoy. Liber liber say arom. Akairong tan aka- lagey a mantotongtong. “Agi,” kuay sakey, “anto kasi kapalaran ya onsabi?” “Agko amta.” “Saray Kastila anganko wadtan la’d dalan.”

64 PINILI “Antoy kipapasen tayo ed si Don Andres? Onaliguas tayo kari odino onirap diad balon nengneng na inkaaripen?” “Manilalo tayo’d dilin kimey.” Atayatak saray kagawaan. Naibolangit so lamisaan. Say aparador alukasan ya malinis. Diad dingding, akasabit so bandera na España ya nen alinggis nen Don Andres, inekal to san to inwasak. Diad kanonotan to, natan lay agew ya isangpot na malamang ya oley na Kastila. Lapud sayan agawa, inbaki to so sakey a too ton mangibaga ed akulaw toya ag sikato onsempet. Kabuasan la nen dakel so atipon ed arap na tribunal. Walan akatoon si Don Andres ed sakey ya irongan. Ag akaogip nen kalabian ed kanononot. “Ontalindeg ti la laban ed saray Kastilan anggapoy kanepegan da ya manoley dia ed dalin nianakan tayo. Sakbay iran simmabi dia, mamaung so kipapasen tayo. Natan ya wadia la ra, nanoley irad bilay. Nilinguan tayoy inkasika tayo. Inkaindan tayo ray ogalin daan. Lapud saya, inkaindan tayo met nen Apolakin bimmarong ed sikatayo. Aleg tayon inkaindan so nanlapuan tayo. Gamuran tayo nepeg ya gawa tayo.” Diad tagey na tanila to, “Ngurot ed saray Kastila!” Tinmanol so gandang. Nanpaliagan saray lapak na gayang ya itotogtog da ed dalin. “Don Andres, wadia lay Don Melchor.” Dinmaong saray talomplon baloto. Tinapok toy takeb nen Don Melchor nen nansabatan la irad baybay panagbirbir to ed maabig a kimey. “Ipakabat ko’d sikayo Don Andres ya saray taga-Bagnotan ag ira onalsa onung ed samay imbaga na tiktik ko. Balet arom ya baley nanalsa la ra.” “Agak la nakelawan. Dapot ag da labay so mila, iter tayo so ag da ilalo- an.” Limmugan ira’d saray baloto ya tinonton day baybay a nanpasagur. Ma- ples so inbatik na saray baloto ya akasabid baybay na Bagnotan kasumpal na mikaduan panpangkol na batingaw ed simbaan da. Saray totoon walad baybay abiglaan bimmabatik. Onepas ira san inkanada saray pana. Akab- los saray bekang ya nidumay naknaen da. Walad olo, mata, tenger, pagew, sali, takyag. Inosil saray totoon onbabatik san dinogsol na gayang. “Poolan yoy simbaan tan kumbento.” “Aleg mo tan ya gagaween. Ondalan ka’d bangkay ko.” “Sika manaya Don Simeon Calugay, say mananambot.” “Kaokolan kon samperen so baley ko.” “Nisengeg ed katooran mo ed saray Kastila tan saray lakin akatapis. Akin agko amta ya sika et akaawat kay pilak pian ag mo iter so baley mod kaparam ya indio?” Nakalay dala so lupa nen Don Simeon ya ataktakot.

15 YEARS OF LAMIRAW 65 “Ag ko labay ya onagos so dala na kaparak ya eleng tan baog balet pini- lit yo kami. Sikay akankasalanan.” Inderew da so gayang ed si Don Andres. “Anggapoy mibabali.” Onalibongbong saray totoo. “Paliis kayo.” Man-aayagan say duaran managbakal. Singa ra lalong diad bulangan. Legay bakalan, sakey so nanpatikyab ya aselselan ya bekang ed atep na simbaan tan kumbento. Masiglat saray salin ongalaw ed biek tan biek ya singa onsasayaw mangaalay panaun ya ibuntal so gayang. Onbatik si Don Andres ya kabilin to si Don Simeon ya maples ton isakob so kinlong to. Naiparokol sikato ed kasil na impandoyok. Naikbanan to so gayang ya kabebekta ginatinan nen Don Andres. Akasiim ya igsa, intorok toy gayang ed olpo. Manayengeng ed sakit si Don Simeon ya agto naibitla so pikakasi to’d toon angioyos lay barang. Nagonoyan nitulin lay olon aputir ed onsipaksi- pak ya daluyon. “Mabilay si Don Andres.” “Aliwan don balet ari.” “Mabilay so ari na Pangasinan, mabilay.” Pimmawil ira’d Lingayen ya sakay na saray baloto nen asabian da so sampan ya ag makaalis ed kati. Saray totoo manaalagar ya andi nira an- gogto indalem da ya akalugan si Don Paco, say boleg to, tan sondalon Kas- tila tan indio. Walay Insik ya immasingger nansugiri ed si Don Melchor no panon ya saolan saray Kastila. Sinakoban ya sangasanga tan bolobolong saray baloto san nanpatianor anggad kimmalab ira ed sampan. Anggapoy abilay ed saray akalugan likod ed duaran ogogaw ya inyagel na sakey ya taga-Binalatongan. Diad sayan inpanalo, ginangan nen Arin Andres so sakey ya pama- galang ed kawayangan na Pangasinan ed saray Kastila. Angawit ira ya limamplon pasig na alak. Amatey ira na ulsa, baboy tan dueg nipaakar ed balbaleg ya ponsian ondagop so dakerakel ya totoon manlapud arom ya baley. Abalitaan na ari saray agawa’d Bolinao. Pinoolan di Sumulay tan saray kaiba to so simbaan, kumbento tan sakristiya. Intaboy da so paparin Recol- leton kenebiew dan pateyen no ag ira onalis. Tinaktakot da ra ta diad wan- galan na silir da ed kumbento, angiyan iray duaran kawayan ya diad nguro da walaay duaran bungay niog a mangipatalos ya pogoten day olo ra. Balet makpel amay kura. Nilabay toy natilak. Diad Agno, si Durrey tinogtowa to so imbaga to ta saray taluran Kastila simmabid man, pinogotan to ray olo- olo san to insabit ed taluran lusek pian pantagaman. Inbaki na ari so kapin- san ton si Don Francisco Caucao ya iter so sulat to ed pari dimad Bolinao ya onsosomlang ed panag-oley to. Pian nagamoran so gemgemtan ton manoley ed amian, inbaki na ari si Don Melchor ya mangiyolo na anem ya libon managbakal ya ontolong ed si

66 PINILI Don Francisco Maniago legan agto ni nawat so ebat ed sulat to. Ginawa ton konde si Don Pedro san to inbakin mangigapoy gelew ed Ilocos tan Cagayan. Asabi inkianak ya saray totoo kaibay ari abuek tan naksel ed ponsian andi angga. Balet saray kabosol na ari aliwan ontotonda ed pitampitam dan onpawil so oley da ed luyag. Say pari na Lingayen agamoran to ya sogsogan saray kakaiba na ari pati say agi ton si Don Carlos ya ginawa ton gobernadorcillo na baley ya ikaindan da lay gelew. Sikaton nen akasabi saray sondalon nanlapud Ibali nen ontombok ya bolan, ag ira sinansang na saray totoo. Apilitan say ari ya onpekal ya mankuta ed Binalatongan. Ag onbayag nanamot-amot sikato ed katakelan na Bagnotan tan Calasiao. Narel sikato lapud saray totoon asaliw so katooran da. Nanliliniaan sikaton pinaltog balet ag nasumpal so posapos to’d baley ya onwayang. Sakey lamet ya Malong ya onaagos so dala na ari ed kaulatan to so onalsa kasumpal na onsolok-onkulang na kapalduay siglo.

Not don but king!

Gusts of wind from the north were cold in December 1660, reviving the hidden embers that would soon eat up nipa houses. Lingayen was calm in the morning, but tonight wild dogs kept on howling while Don Andres Malong, master-of-camp, of Don Francisco Gomez Pulido, the alcalde mayor, the provincial governor, were talking in hushed voices in the house of the gobernadorcillo, the town mayor, in Calle Real punctuated only by a lilt in his tone when he raised a point or two. Downstairs a few people were gathered in the wake of the owner’s wife which he had set for the meeting to avoid any suspicion. “I have Don Paco’s confianza. He does not doubt my lealtad to Spain. We have to proceed with our October plan,” Don Andres whispered in the native language mixed with Spanish. The cabezas de barangay and their lieutenants were listening. “But the alguacil mayor, Don Andres,” an anacbanua, wary of the coming fate, interrupted. Don Nicolas de Campos was at the wake, along with Don Paco the other night. “Yes, I know. He’s the one bothering me. We know he did so many in- justices against our cailianes. It is only proper…” He gestured with a pointed finger at his neck and made a slicing motion as with a knife. A pure Spaniard born in the peninsula, Don Nicolas was rumored to be a prisoner serving his sentence in a Barcelona jail before he was shipped to the Philippines. Cunning and able to have his way in the corrupt bureau- cracy, he became the chief of police. Instead of him locked up in jail, he rel-

15 YEARS OF LAMIRAW 67 ished watching the poor indios who were confined there. His true color was known: he was notorious for his violence. He was more known as “Kulas the stingray” due to the lash made of the tail of that innocent creature that he used to flog and whip the natives whom he treated as monkeys fit for abuse. Many times Don Andres, hearing the cries and protests of his people, would complain to Don Paco against this bigotry but the latter always turned deaf. Don Andres, Andong was his nickname, belonged to the principalia, the anacbanua class in Binalatongan, a town popular for its fields planted with beans, whence its name came, and the first capital of Dominican priests in Pangasinan. He was quite educated; a priest tutored him, earning a beat- ing for every mistake in his reading of the Latin alphabet, so that after every class he could hardly stretch all his fingers. He would go to his father, the cabeza, who convinced him to hang on when he declared he no longer wanted to go to school. He considered those incidents in his childhood as happy memories of his youth because he knew he owed a lot to them for the high position he held, not only in his town but in the entire province. He owed a lot too to his father, Don Felipe, who insisted that good education and friendly disposition paved the way for the good life. Having finished his studies, he worked as court clerk for a few years. He married a mestiza surnamed Cruz, whose father was the former town mayor. It did not take long after his visits to the curate, kissing his hand and giving him gifts such as a cow’s leg or funds to repair the fence of the church, that he would take a trip to Lingayen to serve as deputy to Don Paco. Two months ago he received a letter from Don Francisco Maniago, the master-of-camp of the neighboring province of Pampanga, asking the people of Pangasinan to rise against Spain along with them who started the rebellion. He knew what had happened beforehand from his elder brother who went to the mountains of Pampanga to cut timber for warships, because Dutch forces have been harassing Manila. Eight months ago, he and his fellow polistas arrived there but they did not receive their monthly allowance at a time when palay was to be harvested. Even the payment for the bandala that required them to allot a portion of rice harvests to the government had not been paid. It was possible for his elder brother to evade the service by paying the falla but the crisis last year forced him to join. When the letter arrived, Andres received also the news of his elder brother’s death by the Macabebe after he joined the rebels, leaving a widow and three orphans. This sad episode firmed the resolve of Don Andres to go against the alien rule. Suddenly two weeks after, an uprising occurred in the town of Malunguey. They set fire to the tribunal. They wanted to imprison the priest but the Macabebe soldiers arrived in time to fend them off. Don Paco

68 PINILI sent Don Andres to welcome them. He met them but secretly talked to the people advising them to wait for the opportune moment. Tomorrow night would be the time to raise the standard of revolt. He already drafted Don Francisco Sumulay, his relative and one of his allies, an anacbanua in Bo- linao, to lead the uprising in his town. “Shall we burn our churches in our towns?” queried a town official from Bagnotan, betraying his doubts in joining the assembly. “If it’s possible, we will not, and I ask you to spare the priests,” Don An- dres replied calmly. He added, “But we cannot prevent it from happening.” It was ten in the evening and the full moon shone on the wooden floor and on the right cheek of Andres whose back was facing the high window. A few people remained below. Some were saying their goodbyes. The crickets were chirping in unison in the row of areca palm trees at the back of the house beside the riverbanks. “No one can prevent us,” Don Andres said dissolving any hesitancy among his listeners. He then told them of his visits to many places, talking to people. He sent an emissary to Masinloc to bring a letter to Don Antonio Sirray, an anacbanua.Sirray agreed to join the conspiracy and said he will be sending a thousand Zambal warriors. Upon learning this good news, Malong sent his younger brother, Carlos, to gather warriors around Binala- tongan and the surrounding towns. His uncle, Don Pedro Malong, gobernadorcillo of Binalatongan, secretly distributed poisoned arrows. In Agno, Sumulay’s relative Don Juan Durrey, who pledged to join, promised to kill all Spaniards who would dare enter his place. While they almost believed in achieving great victory, a call came from below. “Don Andres,” shouted the slave of the house, “your visitors are here.” The thud of feet negotiating the stairs were heard and, “Good evening to all of you, my brothers.” That came from Don Melchor de Vera who was holding a pointed spear decorated with tassels. “Indeed you are ready!” Don Andres teased someone who was known to be a show off. “That’s good,” he snapped immediately. He knew how important it was to maintain alliances if he wanted his plans to succeed. “My friends,” looking at each one of those who arrived now seated in the long table, “Any news?” handing around chinaware containing betel nut and leaves and lime paste. “The people of Agoo, Don Andres, are with us,” reported Don Pedro Gu- mapos, popping into his mouth the betel chew so that within minutes his teeth turned red. “Same with the people of Malunguey, Binmaley and Mangaldan,” Don Francisco Pacadua remarked. “They are very eager to rise up. They want to end the paying of tribute, those taxes they cannot afford. They worry about

15 YEARS OF LAMIRAW 69 the coming of the collector whom they wanted to ambush if I hadn’t dis- suaded them.” “The indios had suffered too much from this injustice,” Don Jacinto Ma- casiag interjected with a slight thump of his right hand on the table. “Only those Spaniards were benefiting from these. They do not lift a finger to work. That alcalde mayor…” “What do the Ilocanos say, ey?” Don Andres looked at Don Juan Mag- sanop. “Ah, I went over Ilocos telling them our desire to get rid of the Span- iards. We, your brothers, are loyal to your side. I will not stay long because I have to leave.” Don Andres stood, “Let us rest then in our houses because it’s mid- night.” All bade goodbye to the owner of the house. All the visitors except Don Juan would sleep in the house of Don An- dres. While they were on the ox cart, the host murmured, “It seems I could not trust Don Simeon. You have not heard him express his misgivings about our intentions. Although it is possible that he changed his mind after listening to you.” “Huuu,” said the driver. “We’re here.” “Please come inside,” greeted Doña Maria who rushed to the gate after being informed of the arrival by her maid. They went inside, paying their respects to her while she was leading them to their room. Don Andres went ahead to prepare their bed. She lay down beside him who fell asleep as soon as he lay down on the bed. He was restless moving from one side to another until he was transported to a place he did not know. From the wide window he could see the river, the branches of the towering trees, and the swaying bamboos on either bank which served to cover it from the sun whose rays penetrated into the spaces between the leaves, making the water glisten. Boats were plying the river going upstream and downstream carrying people who speak in a language he understood. He was inside a big house with numerous posts, and numerous rooms to his left and to the right, viewing them from the vantage point of where he was sitting on the clean and spotless bamboo floor. “Listen Andres,” he was startled to hear, and then he saw the man who spoke. He was dressed in pure silk and his body was adorned with gold. “I’m King Kasikis, your great grandfather, who ruled this country before the Spaniards came.” He could not believe what he heard. His father used to tell him fancy stories. “I have received them as friends, giving them food and allowing them to live in our lands, but they deceived me. I granted them lands which they could till for their sustenance but what they wanted was to expropri- ate all our lands, its produce born of our sweat. We who owned the lands

70 PINILI were turned into miserable slaves. Gather your people. You came from one root, you must save your homeland…” He woke up, sighing deeply, his body shaking from the nervous hands of Maria. “You’re dreaming. What did you dream about that you kept on saying ‘Yes, sire?’ ” He cut her short, “Our visitors, are they awake?” “Good morning,” he greeted them glancing at Don Melchor who was sipping his coffee. “Don Pedro has to hurry because he needs to talk to his people.” “No problem. In your case I am giving you three days to gather boats for this war. And you, Don Jacinto, kindly follow Don Pedro and join him in collecting warriors.” After the breakfast, Don Francisco was left behind to join them for lunch. “Kiko, bring my letter to Don Francisco Maniago that will tell him we are joining them in their aspiration to rise up against the Spaniards. Give this to him whom I instructed to go to Pampanga.” He kept on pacing the floor in their living room. “Sit here.” He heard Maria ordering him. “Tell me what you dreamed about.” Twilight came when a noise disrupted the story. “Don Andres! Don An- dres!” There was a crowd of armed people outside. “May Apolaki go with you,” Maria prayed, her heart was racing. And as he went out she made the sign of the cross. They were about to turn to another street when he spotted the white- haired head of Don Paco who was riding the speeding horse carriage. “Maybe Kulas had found out. Let us hurry.” They stopped under the shade of a bulaney, a hardwood tree along the road. “Light your arrows and hit the roof of his house.” They released the arrows flying almost simultaneously and setting fire to the nipa shingles. A scream was heard inside the house, “Fire… fire, help!” “Come out, Kulas, show yourself.” Nobody came out. People were scurrying away with their belongings wrapped in blankets. Some joined the rebels. Others, although worried, were milling around hoping to see more. “Sound the bugle.” Not long after, the door opened. Kulas carried on his back an uncon- scious little girl while his wife followed him. Instantly a spear struck Kulas on the chest while another hit the neck of Juana. Blood came gushing out. The couple and their child, lifeless, lay prostrate on the ground. The fire had eaten the house. Wooden planks supporting the roof and walls detached from the nails they were fastened on. Heavy smoke went up in the air. The fire crossed to the other huts.

15 YEARS OF LAMIRAW 71 “Let’s go to the tribunal.” He divided them in two groups. They hast- ily ran towards the south. The tribunal was in front of the church with the plaza in between. Only steps away was the sea. He sent someone to recon- noiter the place. It was clear to him that the man whose back he saw inside the carriage was no other than Don Paco. “Damn that Paco, swift to run and hide like a rat.” Everyone laughed. “You, and you, go to the church, guard it so that no one can notify Manila. If anyone resists, then slay him. All of you watch over this place because I’ll go inside. We’ll make this our fort.” Some gathered twigs to make a fire. Others pretended to be sentries walking about and patrolling while the rest enjoyed the night talking to each other in their own companies. “Whew,” one sighed, “what fate is to come?” “I don’t know.” “The Spaniards, I think, are now on their way.” “What would our future be under Don Andres?” All things were in disarray. Tables were thrown upside down. The cabi- nets were opened and empty. On the wall was the Spanish flag, and when Don Andres saw it he tore it down and tossed it on the floor. In his mind, this day marked the end of Spanish rule. The following morning many people were gathered in the plaza. Don Andres stood on a platform. He had not slept well pondering what the future would be. “Let us now rise up against the Spaniards who have no right to rule our land. Before they came to conquer us, we were living contented lives. Now that they are here, they have robbed us of our liberty. We have forgotten who we are. We forgot our customs and traditions. Because of this, we were made to forget Apolaki, our god of war, who felt slighted at our ingratitude. Let us never forget who we are, a proud people worthy of the sacrifices of our ancestors.” At the top of his voice, he declared, “Death to the Spaniards!” Drums were beaten. The thump of spears sent a thundering roar coming from the depths of the earth as the thousand warriors pounded on the ground. “Don Andres, Don Melchor has arrived.” Thirty boats lay anchored on the shore. He tapped Don Melchor’s shoulder when he met him on the beach his recognition for a job well done. “I have to tell you, however, that the people of Bagnotan will not join us according to the report of one of my spies, although other towns had risen up.” “I’m not surprised. Since they do not want to adhere to our cause, let us give what’s due to them.”

72 PINILI They rode the boats, maneuvering westward as they traced the shore- line. At the second ringing of the church bell, they arrived. People on the beach, caught unaware, ran away. Getting off from their boats, they fired their arrows, hitting eyes, head, ears, chest, arms, legs and feet. They ran after those who were scampering away, piercing them with spears. “Burn the church and the convent.” “Never do that. You have to kill me first.” “There you are, Don Simeon Calugay, the traitor.” “I have to protect my people.” “It’s all because of your loyalty to the foreigners and to those skirted men. Am I too ignorant not to figure out that you were paid so that you won’t surrender your town to an indio?” His face went pale; his cheeks were quivering with fear. “I don’t want to spill the blood of anyone who has the same skin and nose as I have but you force us. You must pay.” A blood-stained spear reached his hand. “Nobody should intrude lest he gets killed.” People encircled them. “Get out of our way.” Both were provoking each other, threatening to hurl their spear. They behaved like fighting cocks in a ring. In the heat of the fight, a lighted -ar row shot to the roof of the church and the convent. Legs and feet were alert, moving this side to that corner each taking time to charge. Don Andres ran to strike Don Simeon who managed to cover with his shield but he lost his balance and fell to the ground. His spear slipped from his grip and Don An- dres stepped on it. Wasting no time, Don Andres punctured his leg with his spear. Gasping with pain, Don Simeon had no time to beg for forgiveness because a bolo was unsheathed. Then his head rolled into the waves. “Long live Don Andres.” “Not don but king!” “Long live the king of Pangasinan, long live!” The sky was clear above the cheering crowd. Back in Lingayen, they came across a sampan unable to reach the open sea because of the low tide. Weary and hungry, people there reported that Don Paco, his family and a handful of native and Spanish soldiers were hiding there. A Chinese talked to Don Melchor suggesting a way on how to fool the Spaniards. They put leaves and branches to camouflage the boats letting them go with the flow. Upon touching the stern, they climbed over the ship. No one was left alive except two children, saved by a resident of Binalatongan. With this victory, King Andres ordered a celebration of the indepen- dence of Pangasinan from Spain. Fifty jars of wine were brought. Deer, pigs and carabaos were slaughtered for a feast that would accommodate people from neighboring towns and villages.

15 YEARS OF LAMIRAW 73 The king learned what happened in Bolinao. Sumulay and his followers burned the church, the sacristy and the convent. They tried to banish the Recollect priests whom they threatened with death if they would not leave. They intimidated them by putting before their doors in the convent two bamboo poles, at each end a coconut symbolizing their decapitation. But the curate was brave; he decided to stay. In Agno, Durrey fulfilled his word. When three Spaniards came, he beheaded them placing each head in a pole, a sacrifice in a dance ritual. The king sent his cousin, Don Francisco Caucao, to bring with him a letter to the priest of Bolinao who was opposing him. To achieve his ambition to rule the north, the king sent Don Melchor and his six thousand warriors to help Don Francisco Maniago while waiting for the latter’s reply to his letter. He made Don Pedro Gumapos a count and sent him to lead uprisings in Ilocos and Cagayan. Christmas came when the king and his people were inebriated and full in a week-long feast. But the enemies of the king without respite planned to overthrow him. The curate of Lingayen successfully convinced his younger brother, Don Carlos whom the king appointed as the gobernadorcillo, to stop the rebellion. When soldiers from Manila came the following month, the people did not resist them. The king was forced to leave for Binalaton- gan, the new capital of his kingdom. Days later, he went into hiding in the forests of Bagnotan and Calasiao. There he was captured, betrayed by his own men whose loyalty had a price. He was shot in a firing squad but his death did not extinguish his wish for his people to be free. Another Malong in whose veins ran the royal blood of kings rose up after almost fifty years. (Translation by the author)

74 PINILI 012/2015 Jessrel Gilbuena

Pisi

Nakamata ko sa usa ka nilagubo sa may sala. Mabati nako ang walay hunong nga hangos. Nibangon ko gikan sa higdaanan ug nigawas. Ang kahayag gikan sa suga sa silingan mao ang nag- iwag sa akong pagtikang. “Pamahaw na diha, Dong.” Abiso ni Mama, pinaagi sa iyang lumoy nga tingog sa dihang iya kong nalingian nga nipatim-aw ug dayong pungko sa ubos sa among abli nga pultahan. “Kun gigutom na ka, kaon lang og una ha, naa ra may salin nga sud-an diha sa lamisa. Ako ‘sa ni humnon ang akong mga nilabhan.” “Sige, Ma, unya na lang ko. Wala pa man sad ko gigutom,” tubag nako samtang naglimpyo-kuso sa akong mata. Mao pay akong pagbangon, bugnaw pa ang palibot. Taas ang patong sa mga labhanan ni Mama. Mga bulingon nga wala nako mailhi, mga sanina nga wala ko kadumdom akong gisuot. Lahi na sad seguro ang mga tag- iya ani nila. Nadungagan na sad seguro ang nagpalabada. Busa samtang nagkuso-kuso si Mama sa mga sanina, aduna na sad koy nabantayan nga puwa-puwa sa iyang bukton. Dili kini pareha og porma sa akong nakita sa niaging semana nga nilakra sa iyang walang aping, apan sa panan-aw nako managsama kini og kolor. Mao ra ba’g, usa ra ka butang ang nagsipra niini. Wala na lang ko nangutana kun unsa to sila, o kun naunsa to sila. Kay sa pila na ka higayon nga aduna koy makit-ang ingon ato sa uban pang parte sa iyang lawas, pirmi ra man niyang ingon nga natumba ra daw siya, napandol ba kaha tungod kay ngitngit ug walay suga. Samtang siya nagpadayon sa paglaba, nibarog ko ug nisulod sa balay. Gitultol ang tulo ka bateriya ug gitaod sa among radyo. Mao na lang ni karon ang akong lingaw inig ka sayo sa buntag, maminaw sa mga yawyaw sa mga komentarista sa radyo. Bisan usahay dili ko makakuha kun unsa ilang giyawit o kun kinsa ang ilang gilibak, padayon lang gihapon. Maayo na lang, naay madungog. Pila na ka bulan wa ko katan-aw og cartoons sa TV, kay naa na ni Nong Sosing, ambot giprenda man kuno to. Unya murag timing ra sad ang pagkaprenda kay naputlan dayon mig kuryente pagkasunod semana ato.

15 YEARS OF LAMIRAW 75 Pagkataod sa mga bateriya, gi-on na dayon nako ang radyo. Wala nako mabantayi, liso kini daan sa pinakataas nga volume. Mao nga pag-on, ni- sipa ang yawyaw sa komentarista. “Pisti! Sabaa anang yawa diha! Ilamba ko na’ ron,” tingog ni Papa. Gidali-dali nako og paubos ang volume sa radyo ug dala seguro sa kakuyaw, napalong na lang kini og lahos. Hubog na sad si Papa. Wala koy kalibotan unsang oras kagabii siya niuli. Kay pagtulog nako, wala pa man to siya. “Koy,” tawag ni Mama sa iyang lumoy nga tingog, “gawas na lang diri ‘kaw, ayaw lang ‘sa og pundo diha sa sulod. Tabangi ‘sa ko diri. Tabangi ko og higot aning pisi o, magdungag ta og hayhayan.” Akong gipunit ang pikas tumoy sa pisi. Ug usa pa ko niadto sa may punoan sa lubi nga higtan niini, ako ‘sa gibadbad ang mga karaang gapos anaas’ lawas ini. Ug nipundo sa makadiyot tupad ni Mama. “Hubog na sad lagi na si Papa, Ma?” “Ambot lang, Dong, nag-anad naman na siya og ingon ana. Mouli sa atoa og gabii na kaayo, larag-larag na. Ang iyang kita ana sa pamasahero, para na lang gyod seguro sa iyang bisyo.” Namasahero si Papa og traysikol. Siya ang nagdala sa usa ka traysikol ni Nang Medyo. Wala na ang iyang bana ug nag-inusara na lang, apan su- werte kini kay ang mga anak tua man sad daw sa Amerika ug pinadal-an na lang og daghan nga kwarta. Daghan na sad siya og negosyo. Usa na ini ang pampasaheroan nga traysikol nga iyang paabangan sa mga drayber. “Na, hala, Dong, ihigot na ‘na didto ang pikas tumoy, ‘kaw.” Pero aduna pa koy laing pangutana, wala nako kapugngi akong gisulti ngadto ni Mama, “Ngano himoon pa man ni natong halayan kining pisi, Ma. Murag daghan pa man og lugar ang ubang halayan? Di ba pisi man ni ni Papa, katong ingon niya nga dili pahilabtan kay iyang gamiton kun dihay ikarga sa traysikol?” “Ato na lang ni gamiton, Dong, maayo na lang naa ni laing kapuslanan ning pisia,” tubag ni Mama nga murag adunay kahinam mahigot ang pisi. Nahigot na ang pisi sa isig ka tumoy: ang usa ka tumoy sa lubi sa bunsaran, ang pikas sa may haligi duol sa among pultahan. Naplanteran na ang hayhayan.

Hapon na ug landong na ang palibot. Naa na ko nilang Nesa, Jomar ug Bodik nga nagpundok sa may dalan atbang sa tindahan ni Nang Emma. Sa walay pagduha-duha, nisutoy ko og dagan padulong nila. “Oy, nag-unsa mo?” “Duwa-duwag stikers,” tubag ni Jomar, “apil ka?” “Ay, wa man koy stikers. Wa man ko gitagaag kwarta ni Mama.”

76 PINILI Padayon sila og duwa-duwa, ug ako, niipon na lang sad kanila apan igo ra sa pagtan-aw sa ilang kalingaw. Hinuon sad, nalingaw man sad ko’g tan- aw. Apan adunay nisulod sa akong hunahuna, nakadumdom ko sa pisi nga among gihimong hayhayan ni Mama. Puyde to siya gamiton para latin. “Maglatin ta ninyo, na,” akong imbitasyon. “Sige!” silang tanan halos dungan og litok ‘ini. Ug kun asa klaro kaayo ang ilang ka-excited, nga na-drawing sa ilang mga dagway. “Pero, naa nay pisi?” pangutana ni Nesa. “Bitaw, naa ba?” sumpay ni Bodik. “Oo, ato ‘sa tong badbaron ang pisi nga hayhayan namo. ‘Dik, tana, tabangi ko.” Nanagan dayon mi ni Bodik padulong sa among bunsaran aron kuhaon ang pisi. Naa pay mga hinalay nga nagbitay didto, sagad mga puting sanina. Gidali-dali nako ug bira ang matag usa nila unya sablay sa akong abaga samtang si Bodik, hinay-hinay na nga nagbadbad sa pisi kun asa kini gi- higot. Sa dihang nahurot na nakog kuha tanan ang mga hinalay, ako silang gipasulod ug gidan-ok sa usa ka lingkuranan sa balay. Tungod sa kahinam, wala na ko nanumbaling sa kun unsay porma atong mga sanina sa akong pagdasok nila sa lingkuranan. Basta kay napasulod na nako sila. Niadtong higayona, ako ray nahibilin sa balay. Murag namasahero naman si Papa. Kay udto naman to, nibangon unya naligo, nag-ilis, unya nilakaw sad dayon, dala ang iyang labakara nga murag sumpay na sa iyang pagkatawo. Wa naman gani to naniudto. Hinuon, wa na sad seguro to siya ganahi kay kita man siya nga bahaw ang kan-on. Di man to siya mokaon og bahaw. Si Mama, ingon man to siya nga maghatod siya og mga nilabhang sanina sa ilang Nang Cora. Gitabangan nako si Bodik sa pagbadbad sa pikas bahin sa pisi, medyo hugot kini pagkahigot ni Mama. Apan sa wala madugay, amo kining nabadbad. Nagdali-dali mi’g balik sa among mga kaduwa kay gapaabot baya to sila, unya excited na sad kaayo. Nagsugod na dayon mi sa among duwa. Gibahin namo ang pundok sa duha. Tagduha sa matag grupo. Unhanay sa pag-angkon kun kinsa ang mahimong kauban. “Amoang Kikoy!” paspas nga angkon ug litok sa akong ngalan. Pasabot nga silang Jomar ug Bodik ang kagrupo ug kami ni Nesa. Hago mi una ni Nesa, kay napildi man mi sa bato-bato-pik. Kaming duha ang nagkupot sa pisi, nagtabyog ini, ug silang Jomar ug Bodik maoy unang milukso-lukso. Wala madugay, nasayop si Bodik og lukso mao nang natandog ang tabyog sa pisi. Pasabot nga kinahanglan siyang tubson ni Jomar. Nagpasa- bot usab nga kinahanglan molukso siya og balik aron mapadayon ang

15 YEARS OF LAMIRAW 77 ilang paglukso sa sunod nga level kun asa mas molisod ang paagi sa paglukso (adunay pinapungko, lukso dala tuyok, punit tsinelas, ug pinapiyong) ug ang among pagkahago. Pero basin gikapoy na sad si Jomar, mao nang wala sad madugay, nasayop na sad kini, mao nang sila na say hago. Mas hanas man seguro ko nila moduwa og latin. Mas layo na nga level ang among naabot ni Nesa. Apan sa uban ani, nakaagi na og kasayop ang akong kauban. Mao nang mga kaduha o katulo na sad ko ka beses nga nag- tubos ni Nesa. Pero okey ra, kaya ra kaayo. Kuha ra gihapon. Nipadayon og tabyog silang Jomar ug Bodik sa pisi. Kaming Nesa, sige lang pud sa sunod nga level. Naa na mi sa level sa duwa nga lukso-dala-tuyok. Medyo nalipong ko samtang nagsige ko og lukso-tuyok sulod sa nagtabyog nga pisi. Layo pa ang ikapulo nga ihap para makalingkawas ug aron usab matubos si Nesa. Apan, nidasig ko nga maabot ang napulo. Pagkakuha gyod nako sa ikapulo nga lukso-tuyok, nisuway dayon ko ug hawa gikan sa tabyog sa pisi. Busa paghuman sa usa ka pinilok sa mata, nawala ang akong balanse…nasab-it akong tiil sa pisi. Murag nakamatngon nako og balik sa dihang gitabangan na ko og pabarog nilang Nesa ug Bodik. Sa ilang pag-agak nako, ako dayong gihikap akong sampot…napilitan na og balas, ug gipaphaan. Sa dihang nakabarog na ko, naa koy nabatyagan nga init sa akong batiis. “Hala, Koy, nay dugo, o!” ni Nesa. Ang pisi nga gaina nakapalingaw kaayo nako ug sa akong mga kaduwa karon maoy hinungdan ngano adunay samad ang akong batiis. Giundang na dayon namo ang duwa. Mao man ang nasabotan sa tanan, tungod di na kaayo ko kalukso og tarong tungod sa samad. Ug basin matapos gyud ang tanan kun aduna nay mapadug-an sama sa mga eksena atong mga salida nga gubat-gubat nga pirmi tan-awon ni Papa. Naghigda ko sa akong lawak sa dihang nakauli na ug human nasam- dan. Ang pisi ako rang gibutang kilid sa lingkoranan kun asa dapit ang mga saninang nilabhan. Bisan tuod dili pa ngitngit, nagpasok na lang ko sa sulod. Ug sa dihang nabatian nako ang mga kisaw sa may kusina. “Asa man ning bataa kaha naglaroy-laroy ha?” Si Mama. Maoy iyang pangutana sa kaugalingon. “Kikoy! Kikoy!” Kusog ug pusdak ang singgit ni Mama sa akong ngalan nga murag gi- palanog hangtod sa gawas sa among bunsaran. Lahi sa naandan nako ang iyang tono ug tingog karon, mao nang medyo nakuyawan ko sa wa pa ko nitubag sa iyang tawag. “Naa ra man diay ka diha. Gawas ‘sa gud diri! Nag-unsa man ka diha?” Nigawas ko nga nagtungok. “Nag-unsa man diay ka diha sa sulod? Naunsa man ni ang akong mga nilabhan, nganong hugaw man kaayo ni? Nganong wala naman sad diha ang gihalayan ani nila?

78 PINILI Sunod-sunod ang pangutana ni Mama nga murag lisod nako’g apas og tubag. “Tan-awa! Hugaw na kaayo, basa pa gani gibuklas na. Gidasok ra pa gyud diri. Gatuo mong sayon maglaba?” Gitagsa-tagsa og tan-aw ni Mama ang matag sanina nga naglurag ra sa lingkuran ug mas mosamot kakunot ang iyang nawong sa matag makita niyang hugaw. Ako nagbarog ra sa may pultahan sa akong lawak nga nagtan-aw kaniya. Niadtong tungora nakita nako nga murag anak sad niya ang iyang mga nilabhan, subo siya nga nakita ning nahugawan human sa iyang paglimpyo kanila. Mas nisamot kangitngit ang dagway ni Mama sa dihang nasuta niya nga halos tanang sanina nahugaw. “Kikoy,” iyang lingi balik nako, “Ikay nagdasok ani nila diri?” “Oo, Ma, gatuo man ko nga dili ra na sila magkahugaw.” “Bataa ka, unsaon na lang nato ni! Gatuo kong mauga ni sila karon ug mahatod na nako sa nagpalaba aron matagaan ko sa suhol? Pambugas na to! Nagpabadlong kang bataa ka!” Paspas nga nihasmag si Mama nako. Gihapit punit ang pisi diha sa may kilid sa lingkuranan nga sa dayon nahimong latigo. Naabtan ko ni Papa nga naghilak pa gihapon. Nagtupong ang akong mga tuhod ug suwang sa may katre sa sala. Si Mama, tua sa abuhan, sa luyo sa balay. Iyaha dayon kong giduol. “O, naunsa man ka?” pangutana ni Papa nako nga murag gaamoy- amoy. Sa una wala ko nitingog, apan gibalik ni Papa ang pangutana, ug sa iyang makahupay nga tingog nakatubag ko. “Gibunalan ko ni Mama, Pa.” “Oy. Sige, sige na. Ayaw na’g hilak. Dia naman si Papa. Ana ra na imong Mama basta naa kay mahimo nga daotan. Pero pinangga man ka niya.” Nahupay gyud ang akong paminaw sa gisulti ni Papa. Nawala ang sakit sa paglatigo sa akong inahan. Apan, naa gihapon ang kahapdos sa mga latos sa akong panit, dungag sa akong samad. Human na ang panihapon. Among nasaw-an ang giinit nga bahaw ug buwad, apan sa hilom. Wala kaayo nikaon si Papa. Nadunggan nako sa wala pa mi nangaon ang nagpadayon nga kasuko ni Mama, apan ngadto na sad sa akong amahan. Kay kun nisayo lang gyod unta daw kini og ban- gon ug namasahero, dako-dako unta daw kini og kita. Lagmit makapalit og laing putahi para panihapon. Apan nibalik siya og hisgot sa akong nahimong sala. Nasuholan na unta daw siya sa nagpalabada kung nahatod pa niya ang mga nilabhan. Padulong na molawom ang kagabhion, apan wala gihapon maayong tagad silang Mama og Papa. Giabot ko og duka. Nisulod sa akong lawak ug

15 YEARS OF LAMIRAW 79 nihigda. Apan sa wala pa ko mipiyong, nadungog nako ang pagsuhot sa mga yawyaw ug tubag-tubag nilang Mama og Papa gikan sa may sala. “Ah, sabaa nimo, oy! Samoka, maay’ pang mohawa ‘sa diri!” akong nadunggan si Papa sa pusdak niyang tingog. “Mao ra dayon na imong buhaton, molakaw, gikapoy na ko aning pagkabutanga,” maoy pulong sa akong Mama. Namatikdan nako sa iyang tingog—nagkalawos, samag dahon sa agbati sa akong garden-garden nga nag-anam kaluyloy pag-abot sa tumang kainit sa adlaw, “Adto na sad ka sa imong mga kumpare. Magsige na lang mo og inom. Nawad-an na mo og ka- responsable.” Nagkahanaw ang mga tikang ni Papa. Unya mga gagmayng hangos na lang gikan sa sala ang akong nabatian. Hangtod nakatulog ko.

Naa sa salog ang gamayng plorera, tumba sad ang gamayng lamisa nga gi- tungtongan niini. Hiwi ug nasibog ang mga lingkoran nga sa akong nakit- an gabii maayong pagkasandig sa bungbong. Katag ang ubang gamit sa salog ug naabot duol sa pultahan sa akong lawak, radyo, mga bateriya, pigu- rin, ug mga kuwadro sa larawan. Murag naagian og bagyo. Apan sa usa pa nako ka tikang, pisi, pisi ang nisugat sa akong lapa-lapa. Nihunong ko. Gisunod sa akong mata ang sumpay sa pisi nga akong natamakan. Didto ko ani gidala sa naghapang lawas sa akong amahan, nagkwentas sa sumpay sa pisi. Samtang ang akong inahan, nagpungko dili halayo sa lawas sa akong amahan, nagtulisok ang iyang tutok. Mas dayag ang banaag sa suga gikan sa gawas diha sa akong gibarogan. Dayon nakong gitutokan ang akong batiis nga nagkurog sa nakita. Akong nabantayan, ang marka sa mga latos sa pisi sa akong batiis, walay kalahian sa mga puwa-puwa diha sa panit ni Mama.

80 PINILI 06/2009 Jesus Insilada

Tuba

Sa banggirahan sang tambi nga kawayan, nagatuwad ang isa ka daku nga kawit nga sulodlan sang tuba. Nagabinag- rong ang mga langaw sa pagdapo sa bîbî sang kawit nga wala na unod. Samtang si Didak, kapin biente anyos ang edad, nagalaaw sa bintana sang iya hulot kag may ginabatyag nga pagdukol sa iya surok-surok. Mapung- gan niya ang pagdigwa apang indi ang pagtalabiris sang iya mga luha sa iya nawong. Kaupod sa pagbutlak sang adlaw, magaumpisa naman ang hilikuton sang isa ka mananggite ukon mangangarit sang tuba. Sia magasukbit sang kawit sa iya abaga. Kuhaon niya ang patik nga himo sa siniad nga kawayan, ginhagisan sang maayo kag ang punta sini mapino nga ginsâsâ agod makahimo sang himaymay kaangay sang brutsa. Ginagamit ang patik sa pagtinlo sang kawit nga sulodlan sang tuba. Upod ang pulopanihol sang sungaw, magatakras ang mananggite sa puno sang niyog agod dawaton ang tuba nga nasalod sang pasok nga human sa inutod nga kawayan. Ang agahan nga tuba ginaumpisahan salod halin sa sirom tubtob sa tion sang pagdawat sang tuba kada aga. Tinluan anay ang kawit sang patik. Tapos kada kawhi sa sulod sang kawit gamit ang patik, dayon hampas sa paklang sang niyog agod mag-alasik ang ano man nga higku nga nagpagtik diri. Ang tunog sang pagkawhi kag pagpatik daw imbitasyon sa pamatin-an sang mga mangirinom sang tuba agod magbungkaras na kag magkadto sa kaniyogan para magtangway sining balani sa puwak. Igawani ang tuba halin sa salod saylo sa kawit. Dayon, kuhaon ang sanggot nga nasukbit sa hawak. Lihapan ang punta sang suwak nga ginahalinan sang tinulo sang tuba. Ginahimo ang paglihap agod magsulog ang tinulo kag para magtam-is ang dawat. Ibalik liwat ang ginasalod nga pasuk para sa tuba nga tughaponan. Karon, handa na nga manaog ang mananggite langkoy ang liwan pagpulopanihol. Suliton ang amo nga buluhaton tubtob nga maubos dawat ang tanan nga sanggutan. Sa mataas nga pangpang sang sapa nga dagaya sa ige, haloan kag tila- pia, nagatindog ang disisais tanan ka sanggutan ni Tay Itek nga amay ni Didak. Sa mga pulungkuan nga human sa sinarahe nga tabla sang niyog ukon sa mga binulok-an sang lahin kag kulabo nga nagakulob sa duta,

15 YEARS OF LAMIRAW 81 nagapungko kag nagahulat ang mga suki nga mangirinom nga nagaka- langkag ang mga puwak nga pagadalhayan sang agahan nga pwerti ka tam-is. Sa sina nga aga, nakibot ang mga suki nga indi si Itek Calderon ang nagdawat sang iya sanggutan. “Didak, sa diin si Tatay mo? Ngaa ikaw ang nagdawat sang iya agahan?” pamangkot ni Tay Onyol nga isa sa mga wala absent nga suki sang tuba. “Ato sia sa balay. Nagangutngot ang iya pilas sa dapa-dapa. Nakatapak kuno sia sang siit-talungon sang magdawat sia sang haponan niya kagab-i.” “Ay, gali? Tam-an gid man ka busog ang suyak sang talungon. Ti, wala niya ginhampulan sang dahon mismo sang talungon kay amo ina ang makapahagan-hagan sa pagngutngot,” tugda naman ni Tay Iset nga suki man kag kagawad sang konseho sa baryo. “Amo man gani ina ang iya ginhimo. Ginbuok pa gani niya sang si- nunog nga ramos nga lukay agod indi ma-impeksyon. Tudlo ini sa iya ni Nang Paning nga merka.” “Husto inang ginhimo niya,” ugyon ni Eyay Sayong nga nagatabok pa kada aga halin sa sitio sang Bolicao para lang makainom sang tuba. Na- kaabot na sia sang indi madugay-dugay, nag-sampot naman ang iya amiga nga si Eyay Miling. “Ahay, ikaw iya nga matahom nga dalaga ni Itek Calderon ang nagtal- os sa iya pagkamananggite. Inday, daw indi bagay ang imo kaanyag agod magtakras sa mga sanggutan,” nagapanlintak nga tuaw ni Eyay Miling. “Wala sang kaso ini sa akon, Eyay Miling, kay nanamian man ako sining bulohaton,” sabat sang dalaga. Gintingob na ni Didak ang tuba nga gindawat sa daku nga container kag pagkatapos nagsabat: “Indi kamo magkabalaka, a. Halay lang sa akon ang magdawat sang sanggutan ni Tatay. Basta ang ginapasalig ko sa inyo nga pwerti gihapon ka namit ining tuba ni Tatay. Kita ko nga nagapangi- nam-kinam na gid kamo nga makalab-ok sang tuba. Dali lang kay masara na ako kag magsukob sang tuba para makaumpisa na kamo inom. Dayon, mamati ako sa inyo mga komposo, sugilanon, dilot, kag matan-aw naman ako sang inyo pagsaot sang binanog. Masadya naman ini karon, Eyay Say- ong, indi bala? “ Nagkinadlaw ang mga mangirinom. Ang mga ngislo nila nagapula sa minama kag maskada. Si Eyay Miling ang una nga naglab-ok sang iya dawat nga tuba kag masinadyahon nga nag-umpisa sa pag-amba nga gin- sabayan naman sang iban nga mangirinom.

Kun kita magtililipon Tililipon, tililipon; Kun kita magtililipon,

82 PINILI Daw ano kasadya; May apog, may buyo, may bunga; Kun kita magtililipon, Daw ano kasadya.

Nagpalakpak ang tanan dala hugyaw sang mga kalalakihan. Kinuha ni Tay Onyol ang galon nga wala sang unod kag iya ini ginpatik-patik suno sa ambahanon agod mas mangin masadya ang ambahanay. Tapos sang ambahanon ni Eyay Miling, sumunod naman si Eyay Sayong nga niwangon kag malaba ang medyo bukay na nga buhok. Nag-amba ini sang komposo nga “Ang Binukot,” ang masubo nga estorya nahanungod sa isa ka binukot nga ginbakal sang isa ka negosyante sa banwa kag gin-abuso kag ginpaan- tos. Sang ulihi nagpakamatay ini sa pag-inom sang hilo. Nagalaoy-laoy gid ang tingog ni Eyay Sayong nga ginabatyag gid ang kasubo sa kaundan sang kanta. Nagtapos ang amo nga komposo sa amo sini nga linya: “Ang kailo nga si Osing Binukot, nagpauli sa iya duog nga isa na ka bangkay.” Nagtulo man ang luha ni Eyay Miling kag nagmiha man ang mga mata ni Tay Iset sa amo nga komposo ni Eyay Sayong. Suno kay Eyay Sayong true-to-life kuno ining estorya kay si Osing binukot ulang niya, nga utod sang lola niya nga didto nagpuyo sa binukid nga bahin sang Siya kag Aglinab, Tapaz, Capiz. “Nano man ining aton nga naghilinibi kita? Daw indi pa man kita hubog apang daw nagaminaoy na kita iya. Ari ang balos ko nga ambahanon,” sal-ot kag pahambog ni Tay Onyol. Ginpatik-patik niya ang galon kag nag-amba sang “Ang Drayber.” Dray- ber man gid sadto ining si Tay Onyol sa ila sa Escalante, Negros, ang iya ban- wang natawhan. Nag-upod ini kay Tay Molong nga tumandok sining baryo nga sadto nag-obra sa talyer sang tiyo sa Escalante. Diri sa baryo sang Alibunan nakapangasawa si Onyol kay Susan nga anak sang paltera nga si Nay Boghak kag manugtandok nga si Tay Borgaho. Ay, abaw nagalinagum- ba na ang mga galon, nagalinagatik ang mga kawit kag pasuk nga ginapa- tik-patik sang halos tanan nga mangirinom. Katarso gid kag kaladlawan ang ini nga bahin sang kanta: “Ang wala nga kamot nagapanglutihot, sa bukol ni Inday, bukol nga binukot.” Wala malisya nga naghinarakhak ang mga lalake kag daw wala man mabastusan ang mga ginang nga mangirinom kay nag-upod man gani sila sa pagkadlaw. Kadamo pa sang ila mga ambahanon nga gin-aman sa masunson nga paglab-ok sang agahan nga tuba asta nga nag-amat-amat na taas ang adlaw. Nagdulongan amba ang nga mangirinom sa pagpanguna ni Tay Sosing nga wala na sang ngipon sa panampad. Ang sisyentahon nga si Tay Sosing bantog nga merko sa baryo kag madugay na nga nagapangaluyag kay In- dang Hungag nga isa ka balo. Ang amo nga ambahanon nagasugod: “Ang

15 YEARS OF LAMIRAW 83 gugma sang mga tigulang, daw ige nga nagakamang; bisan anhon mo sang tikwang nagakapyot sa kalapyutan.” Pagkatapos sining ambahanon, gilayon nga ginsakar ni Tay Iset si Eyay Sayong para magsabay sa pagsaot sang binanog. Ang amo nga saot dumaan nga ginasaot sang mga katigulangan sa mga kabaryohanan kag nabukid nga bahin sang mga banwa sang Calinog, Tapaz kag Lambunao. Magasabay ang isa ka linalake kag binabaye para magpaindis-indis sa mga pigura kag hulag suno sa hulag kag panimuot sang pispis nga banog. Sa ulihi nga bahin pagasid-on sang babae ang iya kapareha nga lalake gamit ang malaba nga panyo. Kun ma- siod na gani ang lalaki, mauntat na ini sa pagsaot kag pagatal-usan naman sang masunod nga manugsaot nga linalake. Magapadayon ang pagsaot tubtob hapuon ang binabaye kag mag-untat saot. Si Tay Onyol ang mada- son nga nagsabay, ulihi si Tay Sosing. Daw ginalagas na ang pagginhawa ni Eyay Sayong, gani naggiho na ini pakadto sa pulongkuan nga paklang sang niyog. Natapos dayon ang pagsinaot sang binanog. Nagabangisi nga nagsampot ang mga sulterito nga bakero sang karabaw nga karon magapatubog sang ila mga karabaw kay nagatagiti na ang init sang pasado alas nwebe. Ang mga dalagingding nga nagdulhog halin sa Bungyod Arukab sa Bolicao agod magpanglaba sa daku nga bubon sa higad sang danaw, nagdali-dali para magtan-aw sa pagpasundayag sang nga mangirinom. Apang ulihi na sila. Ang dahon sang mga niyog nga nagahilera sa higad sang danaw mga tumalambong sa amo nga kasadyahan nga nagpalakpak na sa paghingapos sang pagpasundayag. Naghinagaray na ang mga tigulang sa pagpauli kay may mga tulumanon pa nga mga butang sa ila tagsa ka panimalay. Nagapanghimos naman si Didak sang mga suki, galonan, kag kawit agod makapauli na sa pihak man lang nga bungyod nga tamparon sa kaniyogan. Ginlikawan niya ang mga bakero sang karabaw nga nagahinampot kag nagasunlog sa iya kay Bontrong. Nagabukal gid ang iya dugo kada magsurip sa iya pamatin-an ang ngalan nga Bontrong Laon. Basi sa iya hayo nga naandan, laon-laon na gid man ining lalaki nga manugtapak na sa kwarenta. Nagkusmod si Didak sa mga bakero. Bisan pa may pinakadamo nga ginatatap nga mga karabaw ang laon, indi gid niya ini mahatagan sang iya bisan sang katilod nga pagtamod. Kaupod ang tatlo ka tinday, pito tanan ang karabaw nga ginatatap sang mahuloy-on nga laon nga daku ang luyag kay Didak. Amo man ang kuro-kuro kag araarigay ni Bontrong nga daw sulog man nga mangupa apang nagaisol-isol pa. Daku gid ang panghakra ni Didak sa pagsulosunlog kay Bontrong sa iya. Sa pinsar niya, indi gid niya type ang baho-karabaw sang bakero. Isa pa, lain iya ang ginahandom niya nga mapamana, si Warlito, ang nagaisahanon nga anak sang ila barangay kapitan kag nagtuon sang abogasya sa siyudad.

84 PINILI Ginakalangkagan gid niya pirme ang pag-agi ni Warlito (Lits ang iya tawag sa ulitawo) kun magpauli ini halin sa Lilo—buot silingon sini Siyu- dad sang Iloilo. Amo ini ang pagsambit sang mga tigulang, sanglit wala makatuon kag amo na ini ang ila naandan nga tawag sa sining siyudad. Sa kilid sang ugsaran gid nanday Didak naga-agi ang maambong kag taason nga sultero kun magpauli ini sa ila puloy-an sa ubos, ang sentro sang barangay. Halin sa karsada, maagyan gid sang mga taga-sentro ang puloy-an nanday Didak kun magpakadto-pauli sila halin sa banwa ukon siyudad. Dali-dali nga ginpatabuli na ni Didak ang mga pasuk kag suki sa sulod sang hayob-hayob nga kamalig, ginsukbit ang wala-unod nga kawit sa abaga, kag nagdagon-dagon lakat nga wala bulobalikid. Ginalagas siya sang matunog nga pagsunlog kag paghinarakhak sang mga bakero. Nagakinusamod gihapon si Didak samtang nagakumod-kumod sang pagsuya kay Bontrong. Wala kuno ini mahuya magpulopangaluyag sa iya nga indi gani makamitlang sang ensakto nga paghambal sang I love you. Kay man, no-read-no write man. Nadumdoman man niya ang iya nadangatan sa patag sang edukasyon. Tubtob una nga halintang lang sia sa high school. Wala sia makapadayon sang pagtuon sang ginkadlawan sia sang iya mga klasmeyt kay naga ang-ang siya sa pagbasa. Daw nagaigod siya nga igi sa pag-ihibalo sa ila mga leksyon. Siling gani sang iya mga manunudlo sa elementarya nga na- kapasar lang sia sa kaluoy. Ang iya kapisan sa mga ulobrahon ang nagtulod sa mga maestro kag maestra sa manubo nga buluthoan sang Igcalag nga papasaron na lang sia. Sang nagtapak na sia sa high school sa Alibunan, daw kabudlay gid ipasulod sa iya ulo ang ila mga ginatun-an. Maayo lang kuno kun luto utan, pamunyag tanom, panglampaso, kag panilhig ang ila leksyon kay manguna gid sia sa klase. Isa ka bes, ginpabasa sia sang ila ma- nunodlo sa Ingles nga si Miss Aroc. Nagsinigabong gid ang bilog nga klase sa pagkadlaw sang ginbasa niya nga no-ti-bo-ok ang tinaga nga notebook. Pati si Miss Aroc nakalamhu man. Maayo lang kay ginkadlaw lang sang ila manunudlo ang pagkadismaya sa iya pigado nga kapasidad bilang bumu- lotho sa high school. Nakatuaw man sia sa kaugalingon nga isa sia ka ambisyosa nga ma- ngindi sa bakero nga si Bontrong kag maghandom nga mapamana ang manog-abogado nga si Warlito. Sang wala na sia mag-eskwela, nagtener sia sa ila balay kag nagabulig atipan sa ila mga baboy. May kanding pa gid sia nga ginakalat-kalat. Kun kaisa pa gani, sia ang nagabakero sa ila apat tanan nga mga karabaw kun malain ang pamatyag sang iya amay. Sa ila apat nga mag-ululotod, sia na lang ang nabilin sa luyo sang iya mga ginikanan. Ang kamagulangan kag ikaduha nga pulos mga lalaki lunsay na may pangabuhi. Ang iya magu- lang nga babayi, si Salvacion, ukon Basyon sa ila panawag, nagpa-Manila

15 YEARS OF LAMIRAW 85 agod mangita sang obra. Wala man ini sang makita nga maayo nga obra kay high school graduate man lang ini, gani nagamantiner na lang ini bilang yaya sa anak sang manggaranon. Siya iya, simple lang ang pamaagi sa pagbaya sa kapigaduhon—mamana siya sang manggaranon. Apang sin-o man ayhan nga tampuhaw ang mangasawa sa iya nga wala alam kag palainom sang tuba?

Mahiligon ining si Didak sa mga sugilanon. Mga drama sa radyo ang iya pala-aliwansan. Apang sang maguba ang iya radyo, nakuntento na lang siya sa pagpamati sa mga sugilanon ni Uwaw Onsol kada sirom. Si Uwaw Onsol kaingod nila nga wala sang anak. Duha lang sila sang iya bana nga mananggite man, si Uwaw Uwa. Kada sirom pagkatapos paniyapon, gina- estoryahan siya sang iya Uwaw Onsol sang matahom nga mga sugilanon tuhoy sa mga indi kinaandan nga mga tinuga katulad sang sigbin, amo- rokpok, kama-kama, aswang, tamayo kag madamo pa. Ginasaysay man sa iya ang estorya sang Hinilawod, ang epikong Panayanhon nahanungod sa pagpasimpalad nanday Humadapnon, Dumalapdap kag Labaw Dunggon. Pirme man niya mabatian ang estorya sa komposo nahanungod kay Osing Binukot kag madamo pa. Apang ang naluyagan niya sang daku karon nga nagadinalaga na siya amo ang maragtas sa ginhalinan kuno sang lahing Calinognon nga nalakip sa nabalhag nga kasaysayan sang banwa sang Calinog. Suno sa amo nga estorya nga ginsulat ni Guillermo Gomez Rivera Y Celo kag nabalhag pa sa Monografias de Panay, mga tuig 1752 sang mag- abot ang hermano relihiyoso nga isa ka Agustino sa Calinog halin sa Molo kaupod ang iya bata-bata nga isa ka chino sacristan. Ang yadto nga hermano relihiyoso amo si Pedro Castroviejo kag ang iya upod amo si Monico Sinlo. Sila ang bag-o nga ginpadala sang Sugong Agustino matapos nga sunod-sunod nga ginpamatay ang apat ka misyonero nga mga pari sang mga tumandok nga Mundo. Naabtan sang duha ka misyonero ang tribo sang mga Mundo, ang tawag sa mga tumandok sang duog. Ini sila mga Ati kag mga Malayo nga una nga nagpuyo sa Isla Aninipay. Ini sila kaanggid sa panglawason kag dagway sa mga ginatawag Kalibuganes nga nadiskubre nga mga tumandok sadto sang Aklan bag-o mag-abot ang Katsila. Sang mag-abot ang duha ka ulitawo sa Calinog agod tumanon ang ila misyon sa pagpalapnag sang tuluohan nga Kristiyano, wala sila magsapak sa mga babaying Mundo. Gusto nila nga mapamatud-an nga nagakabagay sila sa nasambit nga misyon kag luyag nila nga magmadinalag-on sila nga wala sang tentasyon. Nagtutom sila sa pagpananom kag pagsagod sang mga kasapatan. Sa kada pag-abot sang taggulutom tapos sa pagpamunga sang mga kahoy kag pananom, wala nagakawad-an sang pagkaon ang duha ka lalaki sa ila puloy-an. Gani nanumdom gid sang paagi ang mga ba-

86 PINILI bae kun paano sila makapalapit sa duha ka dumuluong agod hingyuon sila nga himuon sila nga mga asawa kag ulipon. Duna sa mga dalagang Mundo nga itanyag ang ila mga kaugalingon nga mangin asawa kag ulipon sang mga lalaki nga makapakaon kag makahatag sang ila mga kinahanglanon. Gani nagbuko ang tagsa ka dalaga kun paano nila mapamana ang duha ka maila nga mga lalaki. Si Darukot, ang kinamagulangan nga dalaga sang isganan nga pinuno sang nasambit nga tribo, ang nakapanumdom sang pinakamadinalag-on nga tikang agod matuman ang ginahandom sang tagsa ka dalagang Mundo sadto nga mga tinion. Gintanyagan niya sang tuba ang duha ka dumuluong ilabi na gid si Hermano Pedro nga iya naluyagan, kaupod ang sacristan nga nahamut-an naman sang iya manghod nga si Dalupang. Kuryosidad ang nabatyagan sang duha, gani ila gintilawan ang amo nga ilimnon nga sa ila pamatyag tam-an ka namit. Nagpadugang pa ang duha ka ulitawo sang tuba kag sang nahubog na ang mga ini, gilayon sila nga gindala sang duha ka dalaga sa nagkalain-lain nga hulot- pribado. Masulog ang tubod sang mga suwak nga nasalod sang mga pasok. San- day Darukot kag Dalupang padayon sa paghiwat sang may dakong-himaya nga hilikuton sa duha ka dumuluong. Ang duha ka buyog nagabagrong nga nagasagamsam sa katam-is sang tuba sa bìbì sang duha ka pasok. Nagabagrong man ang hambal sadto, ang hambal sang laon nga manunudlo ni Didak sa katapusan nga halintang sa elementary: Nagasulit ang kasaysayan. Suno sa nabalhag nga kasaysayan sang iya banwa, ang rasang Calinognon naggikan kanday Hermano Mayor Pedro Castroviejo kag Darukot, kag Monico Sinlo kag Dalupang nga nag- asawahay matapos nga mapikot sang duha ka babayi ang duha ka mga dumuluong. Isa ang nangin liabe sang sining daku nga hitabo sa lokal nga kasaysayan—tuba. Kun matuod man ini ukon isa lamang ka tinukod-tukod nga estorya, wala sang makatindog. Apang lubos ini nga ginpatihan ni Didak.

Isa ka kaagahon sang Domingo samtang nagakukot sang kadyos sa ila tambi, nasat-uman ni Didak nga may ginalahay nga bayhon ang ila ido sa malayo. Nagtumbo ang iya kasingkasing sa kasadya sang makilala niya ang nagapadulong nga lalaki. Si Warlito nagapadulong. Daw ginaitik ang iya dughan kag buli. Wala sia sang upod sa ila balay kay ang iya amay didto sa kaniyogan kag nagaatender sa iya mga suki sa tuba. Ang iya iloy didto naman sa Baryo Makagwat nga nagsunod sa iya kumare agod mag- ani sang hamot-palay. Kahigayunan niya nga hingyuon nga maghapit ang lalaki kag dayon tangwayan sang tuba nga tam-an ka namit. Daw anta nga kuring ang iya tingog sa pagpangagda. Wala man magpangduha-duha nga maghapit ang sultero. Nag-andanay man ini sila sadto sang dungan sila

15 YEARS OF LAMIRAW 87 nga magbutho sa elementarya sa Alibunan. Nagsabay na man gani ini sila nga duha sa binayle sining damlag lang kay nagakalakadto naman sila sa mga kasadyahan kag pagtililipon. Ipakita man dayon niya sa sultero ang panubok sini nga ginhimo sa panyo kag mga pulos. Ang panubok isa ka sahi sang pagpamurda nga natun-an pa sang mga dalaga sa mga katigulangan nila. Gamit ang nanari- sari nga duag sang hilo kag dagom, ginadihon sang manugpanubok ang mga disenyo nga matang-punay, bulak-sulangga, kalagtiki, kag madamo pa nga mga natural nga bagay sa palibot. Ang ginpanubokan nga chambra, kimono, kag pulos sang mga babayi ang ginagamit sang mga manugsaot sang binanog sa espesyal nga mga pagtililipon. “Tilawan ta man kun manamit, e,” ang namitlang na gid lang ni Warli- to nga namutikan ang kapula sang mga bibig ni Didak. Wala niya ginpa- dayon ang pagtulok paidalom sa dughan ni Didak. Natanglaan niya ang dalagku nga bunga sang kapayas nga nagatubo sa kilid sang tambi. Mati- mulmol ang duha ka bunga sang kapayas nga sa pagbanta niya bagnas na kag kanami isûsû sa maaslom nga langgaw kag asin. Labi nga nabasa ang iya baba sang iya laway. Nadumdoman niya ang pagbulubunggo sang mga dughan ni Didak sa iya matig-a kag matapan nga dughan sang magbayle sila. Nadaho niya ang suki nga puno sang tuba halin kay Didak nga mada- lom ang paminsaron. Naglab-ok sia. Pwerti gid man katam-is kag kana- mit sang tuba. Ang agahan nga tuba daw kaangay sang bag-o paligo nga babae—mahumot kag marimis. Namutikan niya nga mamasa-masa ang buhok ni Didak. Bag-o lang ini ka paligo. Sa siyudad, madamo man ang mga babayi nga nagalagas-lagas sa iya apang indi niya tipo ang mga ini, gani sia na lang mismo ang nagalikaw. Gusto niya nga matapos anay niya ang pagkaabugado bag-o siya magpangasawa. May ginatulotandaan naman siya nga dalaga, ang isa sa pinakamatahom kag pinakamaalam niya nga klasmeyt sa iya buluthoan sa siyudad. Matuod nga pangako niya sa kaugalingon nga indi anay siya magser- yoso sa isa ka babae kay basi makapangasawa siya sang ahat. Wala pa sa iya paminsaron ang pagpangasawa kay lamharon pa man siya. Basi tilaw- tilaw lang, pwede pa. Nakalamho man siya sa tonto nga kaisipan nga nag- surip sa iya paino-ino samtang masunson ang iya paglab-ok sang tuba nga ginhilig ni Didak. Indi pa man siya hubog apang ang panulokan niya kay Didak karon daw bubod nga tulok-on sang sulog. Sa iya panulok, ara ang isa ka sulog nga naga-araarigay sa munga kag dayon sini pangupa. Daw tinunto na ang nagasulod sa iya paminsaron nga daw ginahingalitan ang pag-isahanon ni Didak kag ang indi mahinago man nga kaluyag sang dalaga sa iya. Lipod sa iya ihibalo, may buko si Didak nga hugbon sia, himuslan, kag pikoton agod mangin bana.

88 PINILI Nakibot siya sang una pa nga naggiho ang dalaga agod halukan sia sa bibig kag hakson sing hugot. Indi pa siya hubog apang ang ginhimo ni Di- dak sa iya nagtuga sang pagpalanulom sang iya panulok kag dayon nadala siya sa alimbukad sang kalipay. Nag-alalawas ang tuba sa pasuk nga salod. Ang peste nga bagangan, masinadyahon nga ginaut-ot ang ubod sang niyog. Nakibot ang mga kaingod sa balita nga may milagro nga natabo sa tunga nanday Didak kag Warlito. Natingala ang mga tawo bangod wala man nila mabatian nga nagnobyohanay ang duha. Mas labi gid nga nakibot ang magtimbang nga pamilya. Nag-ako man sanday Didak kag Warlito sang matuod. Apang daw indi desidido si Warlito nga tindugan ang katungdanan sa babae kay wala siya kuno naluyag diri. Ginpikot lang kuno siya. Nagsapol ang amay ni Didak kag mga ginikanan ni Warlito nahanungod sa ila mga anak. Gindampigan sang mga ginikanan ni Warlito ang ila anak sa desisyon sini nga indi magpakasal kay Didak. Nagpangako na lang sila nga suportaron ang mangin anak sa duha ka lamharon. Nagpamahog ang pamilya ni Warlito nga kun mamilit gid kag mag-eskandalo pa gid si Didak kag ang iya pamilya, mapilitan sila nga pahalinon sanday Didak sa duta nga ginaestaran nila nga ginapanag-iyahan sang pamilya sang lalaki, lakip pa ang kaniyogan nga palangabuhian sang amay ni Didak. Gin-ukat pa sang iloy ni Warlito ang utang sang pamilya ni Didak sa ila sang mag- masakit ang iya iloy kag tugamatayon. Luwas pa diri, nag-aman pa ang pamilya ni Warlito sang dies mil agod ibakal sang kanding kag pato bilang dugang nga palangabuhian sang pamilya sang babae, ilabi na para kay Didak kag sa mangin anak sini. Wala na makaangal ang amay ni Didak nga nagpauli dala ang kantidad kag pamahog sang pamilya sang lalaki. Wala makasaril ang iya pagkaisganan. Nagpauli sia nga huyhoy ang pako. Daw magaab si Didak sa panugiron sang amay. Nagdugang man ang pag- pilisnguon sang iya iloy. Kuntani nakaupod sia atubang sa mga ginikanan ni Warlito kay basi maluoy pa ang mga tigulang sa iya kag ipakasal na lang sila sang amay sang ginadala sini. Sa pagkamatuod, daw indi gid man daku ang luyag niya sa ulitawo kundi ang buko man lang niya nga mapamana ini kag matib-ong man sila sa kapigadohon, kag siya nga wala tinun-an, maumid man ni Warlito sa kadungganan. Apang wala nagmadinalag-on ang iya buko. Indi gali matuod ang gi- nasulit-sulit nga sugilanon sang iya Uwaw Onsol. Karon sa gab-i sukmaan niya ang baog nga mal-am. Wala man gali nagasulit ang kasaysayan. Na- pamangkot niya ang kaugalingon kun matuod ayhan ang nabalhag nga kasaysayan sang iya duog nahanungod sa paghubog kag paghimulos nanday Darukot kag Dalupang sa duha ka misyonero Katoliko. Kaagahon pa lang, nalimtan dun ni Didak ang luyag nga pagsukmat sa baog nga tigulang nga manugsugilanon. Nagatamwa siya sa bintana nga

15 YEARS OF LAMIRAW 89 ginapunggan ang pagdigwa. Halin sa bintana sang iya hulot, nalantawan niya si Bontrong Laon sa likod sang karabaw. Gin-isip niya tanan ang karabaw nga ginaatipan ni Bontrong lakip ang bag-ong bun-ag nga mga tinday. Siyam. Naisipan niya nga manggaranon gali si Bontrong. Magluwas sa siyam tanan nga mga karabaw, may ginasagod pa ini nga baka, kanding, pato, kag manok. Malapad man ang kamaisan sini. Nayuhom man siya sa nahuman nga ideya sa iya kaisipan: mangin masulhay ang iya pangabuhi kun si Bontrong ang iya mapamana magluwas sa kamatuoran nga daw mapatay sa kaluyag ini sa iya. Daw wala sa kaugalingon niya nga pinaypay sang kamot ang ulitawo nga kaina pa nagatulok sa iya halin sa malayo. Daw nalimtan na lang niya ang mabug-at sini nga balatyagon tuhoy sa laon. May tuyo siya nga pagabuhaton. Lihogon niya si Bontrong nga magtakras sa niyog agod kuhaan siya sang kulabo. Indi na siya makahulat nga makakaon sang kulabo nga sip-unon dayon padalundonan sang pwerti ka tam-is nga agahan sang iya amay. Bal-an niya, indi gid makapangindi si Bontrong sa iya ginapangabay bisan gani siguro sa makahuluya nga ideya nga pakaslan siya kag akuon bilang tunay nga bata ang mangin anak nila ni Warlito. May nagadukol sa iya surok-surok nga ginatunaan sang iya pagdigwa. Naglilihi si Didak. Si Bontrong naman, nagayuhom nga ginagiya ang gina- sakyan nga karabaw sa puloy-an nanday Didak. Nagapanamkon man ang ulitawo. Nagapanamkon ini sang paglaum.

90 PINILI 05/2008 Ryan L. Labana

Metamorphosis

Alas syete y medya na san aga pero sa palibot natatahoban pa san kasirom. An kalibotan baga-baga san gab-i—an adlaw natago pa sa bukid dida sa butnga san kaumhan. Diri niya nakikit-an an berde nga kadahonan ngan an dirudilain nga kolor san bukad. Lugod, an tun-og ngan aso, sa sobra kadakmol hapit na lumukob sa bug-os niya nga kalawasan. “Diyos ko, salamat gud man nga aanhi ini nga dahon, kay kun wara, mahuhulos unta akon tiil ngan mangungurog an akon tuhod,” pasalamat sini ngan bumuhat. Pira ka minuto an naglabay, padayon la gihapon sin pagturo an uran. Baga-baga siya sin nagsisinayaw samtang nagpipiyesta sa bawbaw san katunaan. Narubat na an kudal, bisan an kanal napuno san lam-aw, ngan ginbaha na an urugyagan san kabataan. “Adoy, Diyos ko daw!” ngurutob ni Reno, an gutiay ngan maraot nga ulod. “Nano na daw la ini nga akon kamutangan. Kunta diri ak’ paiwason sini nga dahon sa iya lawas.” Karuyag niya nga umukoy sa dahon san lemonsito, an dapit kun diin siya nagmata. “Hoy, layas! Layas! Layas dinhi!” singgit ni Dahon kan Reno. “Ayaw dinhi sa akon lawas, istorbo ka, nakaturog ak’!” Malipayon unta ini nga Dahon kay nagpipinamati siya san kanta ni Uran, pero naistorbo siya ni Reno kay nagigirukan siya kan Reno tiil. “Ayaw dinhi! Lusad!” pagpirit ni Dahon. “Reno an akon ngaran,” may kahadlok nga pagpakilala. “Kun lumusad ak’, mahuhulog ak’ ngan maaanod ak’ sin dayuday,” pagtikang san iya pakima-luoy. “Puydi didi la ak’, ‘Nay, hasta humilom ini nga uran?” “Hoy, nano imo kasabot sa akon, payong? Hala, lusad, lusad!” “Sige na gad, kun puydi,” nagtikang pagturo iya luha. “Hoy, ayaw ako pagdrinamahi. Layas na, layas na!” “Diri puydi, mahuhulog ak’,” hinay-hinay nga pakimaluoy ni Reno. Wara la gihapon mabantad an kasingkasing san Dahon. Iya ginpalay- lay an iya lawas ngan nagbarubalintong si Reno hasta nga nahulog.

15 YEARS OF LAMIRAW 91 Han nahulog na siya, sumangit an iya lawas kan Rosa, an pinakamahusay nga bukad sa lugar. Maupay an iya korte ngan may maidlang nga kolor nga pula. Labaw san tanan, maarte gud ini siya nga linabi. “Salamat, Rosa, nga imo ako ginsalo kay kun wara, bangin ak’ namatay,” malipayon pagpasalamat ni Reno. “Sus, karaot mo man, ayaw dinhi!” nahikalasan nga pumarangag si Rosa. “Kasabot ko man la nga ginsalo ak’ sini nga manhak ini,” nayakan ni Reno sa iya kaugalingon. Nasaksihan nira Daisy ngan Sonia an nahitabo. Utok-utok sira san tawa tungod san karaot ni Reno. Sanglit ginpirit ni Dahon, nagpakimaluoy liwat si Reno kan Rosa. Haros na siya lumuhod ngan magnginuyngoy kay bangin siya mahulog ngan maanod. Sa karate ni Rosa, wara nahimo si Reno. Ginpalubay-lubay niya an iya tukod para tumalsik si Reno. Kundi makusog an iya pagkap-yot sanglit wara dayon siya mahulog. “Nano gud ba? Ayaw dinhi kay karaot nimo!” pag-insulto ni Rosa. “Nano ba iton nga imo kolor, tikasuka la ak’,” padayon nga pag-insulto niya. “Layas dinhi! Mamatay ka man wara ak’ labot!” Pagkatapos mabatii ni Reno an nga tanan nga pan-insulto, lumukso na la siya samtang nagtitinuro an iya luha. May kalangot tikang sa iya kasingkasing ngan hunahuna nga nasiring, “Wara kam’ kaluoy, wara kam’ kasingkasing!” Sa paglukso ni Reno, nahimutang siya sa kalapakan ngan diretso sa pagkamang. May sa iya hunahuna nga mabulos siya pag-ulpot san panahon. Nagkinamang-kamang siya samtang nagnginginuyngoy. Gin-abat niya an kapakyas ngan mga pangandoy, putos sin mga luha an iya mga mata. Sa sobra kalangot, pinangaon niya an mga dahon. Damo nga dahon an iya natiwasan. Nalangot an mga dahon ngan nagkaurusa sira pagpalayas ngan pagsalikway kan Reno hasta nga wara na siya makadtoan. “Mama, daw!” panginyupo ni Reno, “hain ka na? Nano kay wara ka sa takna san akon pagmata?” San iya pagkinamang, nahingaturog. Taod-taod, may nahibatian siya usa nga nagkikinanta. Hinay-hinay niya nga ginbuklad an iya mga mata ngan ginsundan niya an matinglis ngan malamyos nga tingog. “Wow, kahusay sini nga babayi!” Nakit-an ni Reno an kamakaaramdik nga halagpad nga pako, libuod nga lawas nga may tilag-is sa ulo. Nalipay siya ura-ura pagkinita san de- kolor nga pako. May dulaw sa gilid, brown sa kadam-an nga parte ngan asul sa kabut-ngaan. “Reno, naluluoy ak’ sa imo, adi ak’ yana para bumulig ngan maghatag sagdon,” siring san mahusay. “Kun hinahagkot ka, abrihi la imo baba ngan

92 PINILI may magawas nga inulang ngan gamita pagputos san imo lawas,” pag- asoy pa niya. Tigda nawara an tingog ngan nahimangno si Reno. “Ay, Diyos ko, inop la ngay-an adto.” Mabalik na unta siya pagkaturog pero naabat niya an ura-ura nga kahagkot. Mamimiling na kunta siya masisirongan pero waray sa iya napa- sirong. Siton manta nga pangurason, nahinumdoman niya an iya inop nga kun hinahagkot ngani siya, ibuka la niya an iya baba ngan may magawas nga inulang para isangbod niya sa iya lawas. Pinaagi sini, mapupuypoy niya an kahagkot. Nahingatawa siya san iya napinsaran pero ginporbaran niya. Natuman an nga tanan. May gumawas nga inulang sa iya baba ngan ginsangbod niya sa iya lawas. Nabalighutan si Reno san toda sanglit nagtikang an iya kulba. “Ginoo ko, diri na ak’ nakakakiwa!” Waray nahimo si Reno, naputos siya san inulang ngan napreso sa sulod. Lumabay an pira ka adlaw, tumangis na si Reno kay tumig-a an naka- putos sa iya. “Bulig! Bulig!” singgit niya nga toda. Wara nakakabati sanglit waray gud siya makagawas. Naglabay an pira ka adlaw ngan pira ka gab-i, adto la gihapon siya sa sulod. Usa ka kaagahon, katatapos pa la magtugaok san manok ni Man’ Isyong, nagtitikang na pagbulawan an palibot, napiksi an putos ni Reno. Nahiyok siya kay makakagawas na siya. Hinay-hinay nga napiksi an putos, gumawas an iya likod, sumunod an lawas ngan san napiksi na sin toda, gin-ugnat niya an iya mga kamot ngan san iya kahipausa, may ’da na siya pako nga pareho san iya nainopan. Kun nano an itsura san iya nainopan, asya liwat an bag-o niya nga kahimo. “Diyos ko, nano an nahinanabo sa akon? Iba na man an akon itsura!” nayakan niya nga puno san kahipausa. Naglinupad-lupad siya hangtod nga nahiyungod siya sa lado nira Rosa. “Sonia, Daisy, pagkita la kam’ may gwapo nga alibangbang!” Nagkali- sang an mga bukas pag-agi ni Reno. “Alibangbang, hapon sa akon!” nahiyok nga nagyakan si Sonia. “Asa, alibangbang, mas mahumot ak’ sa iya.” “Kadi na!” nasinggit pa nga si Daisy. “Hoy, nano kam’ nga duha, kagbaho niyo. Ako dinhi an pinakamahu- mot. Ako liwat an pinakamahusay, sanglit sorry kam’ kay sa akon siya ma- hapon,” paghambog ngan paniguro ni Rosa. Napinsaran ni Reno an magraot nga pinambuhat san mga bukad sanglit nakapinsar siya pagbulos.

15 YEARS OF LAMIRAW 93 “Pasensya na kam’, kay nga tanan kam’ magbaho ngan magraot! Na- hinumduman pa ba niyo si Reno nga ulod? Mas maupay na an iya kahimo yana, diri na magmamakaluoy. Diri na mangangapyot ngan diri na mag- kikinamang-kamang. Tikang yana, aagi-agian ta na la kam’! Hahahaha!” Nagpadayon paglinupad-lupad si Reno ngan naglabay na la siya san mga bukad.

94 PINILI 012/2015 Lota Lleve

Si Sayong ug ang mga kakaw

“Sayong! Naog diha!” singgit ni Noy Poling, ang tag-iya sa kakaw. “Nanguha na pud kag kakaw! Siaw!” Sa pagkabati ni Sayong sa gisulti ni Noy Poling, nagdali-dali siyag ta- mos sa mga liso sa kakaw ug nagpaspas siya og daus-os paubos sa kahoy ug laski nga midagan pauli sa ilang balay. Naghangos-hangos ug naghinagub- tob og kusog ang dughan ni Sayong pag-abot niya sa ila. Siyete anyos si Sayong, laski ug hilig magduwa; pilian og sud-an apan kung kakaw na gani ang istoryahan, mao gyud kini ang iyang pinakaga- nahan. Ganahan siya motamos ug motimtim sa liso kay tam-is ug lamian siya. Ganahan sad siya mag-ihap kung pila ka liso sa kakaw ang iyang makaon sa kada bunga nga iyang makuha. Pag-uli ni Sayong sa ilang balay, naabtan niya ang iyang Nanay nga nag-andam og pamahaw. “Sayong, dis-a man ka gikan?” pangutana sa iyang Nanay samtang nag- hukad og sud-an. “Diha ra sa silingan, ‘Nay,” tubag ni Sayong ug siya milingkod dayon. Wala magsaba si Sayong nga nanguha siya og kakaw, nakasabot siya nga kasuk-an ug makusian siya sa iyang Nanay. Nagpaspas na lang siya og hukad og kan-on ug sud-an. “Kung tua pa lang ka sa bukid sa Panamao, matakas gyud kag kaon og kakaw,” ingon sa iyang Nanay. “Nge!” mihungit si Sayong og dako. “Lubi ra may tanom didto, uy, ingon si Pisang, kay nakaadto naman siya sa Panamao!” tubag ni Sayong. Mikatawa ang iyang Nanay, “Na, daghan kuno kaayo og tanom nga kakaw didto, dili maihap sa kadaghan.” Wala mitubag si Sayong. Naghunahuna siya kung tinuod ba ang gisulti sa iyang Nanay. Iyang gihunahuna ang daghang bunga sa kakaw. Tinuod ba kaha nga naay daghang kakao didto, no? Moadto diay kos’ Panamao! Ba- sig makakuha kog daghang kakaw didto. Kakaw! Libo nga kakaw! Natima dayon si Sayong og kaon, dagko ang iyang mga hungit ug dagko sad ang iyang mga lab-ok. Gihipos na sa iyang Nanay ang iyang gikan-an. Misuod si Sayong sa iyang kwarto, iyang giingnan iyang Nanay

15 YEARS OF LAMIRAW 95 nga magduwa siya, pero ang tinuod, naghunahuna siya kung unsaon niya pag-adto sa bukid. Mihigda si Sayong, nagligid-ligid, naminaw siya sa lihok sa iyang Nanay. Ug samtang naghugas ang iyang Nanay, naghinay-hinay og ambak si Sayong pagawas gikan sa bintana sa iyang kwarto. Hinay, hinay aron dili mabatian ni Nanay. Hinay, hinay aron makagawas sa balay. Hinay, hinay aron makakaon og kakaw. Hinay, hinay aron dili masabtan ang pagpasiaw. Naniguro og layog sa bintana si Sayong. Thmp! Nakagawas na gayud siya sa balay, ug nagkaratil siya og dagan! Dagan! Dagan, Sayong! Paspas! Paspas! Aron dili masakpan! Wala makit-i si Sayong sa iyang Nanay nga minggawas siya sa ilang balay. “Yehey!” malipayong singgit ni Sayong. “Makakaon na pud ko og kakaw! Kakaw! Libo-libo nga Kakaw! Kaaaakaaaawww!” ug nag-ambak-ambak si Sayong. Sa paspas nga pagdagan ni Sayong, nakaabot dayon siya sa agianan paduong sa Panamao. Nagdali siya aron dili siya masabtan nga minglakaw siya sa ilang balay. Misuot dayon si Sayong sa kasagbotan. Suot, suot, paspas ang iyang pagbaktas. Milabay si Sayong sa mga dagko ug lunhaw nga mga kahoy. Tag-as ug arang ka daghang kahoy ang nakita ni Sayong. Gi- duol ni Sayong ang usa ka dakong kahoy ug iya kining gihikap. Karon pa lang gayud siya makakita og ingon adto ka dagko nga kahoy. Daghan sad siyag nakita nga mga nagkalaing-laing buwak. May dagko nga naa sa yuta nanubo ug naa sad sa mga kahoy nga nagbitay. Nabatian sad ni Sayong ang mga tingog sa mga langgam ug ang mga tingog sad sa mga mananap. Dako ang ngisi ni Sayong, mura siya og gidala sa laing kalibutan sa iyang nakit-an. Mura siya og giabi-abi sa mga mananap. Tungod kay ginindotan siya sa iyang mga nakita, nalinga si Sayong ug wala na niya mabantayan nga lain na ang iyang giagian nga dalan. Sa dihang nakamatikod na si Sayong, gikulbaan siya; kusog ug paspas na ang pitik sa iyang dughan. Kay nagtikangitngit na ang langit ug nagtikasaba na ang bukid, nagtikakusog ang tingog sa mga nagkalain-laing mananap. Lain-laing kuskos ug mga hagusgos ang iyang nabatian. Nag-inusara lang si Sayong ug tungod niini, mihilak siya. “Nanayyy!” syagit ni Sayong. “’Nay! ‘Naaaaaaay!” Lanog ug kusog ang tingog ni Sayong sa bukid sama sa mga tingog sa mga mananap. Sa kahadlok ni Sayong, midagan siya og pabalik sa iyang giagian, pero mobalik lang gyud gihapon sya sa iyang gitamdan. Mibaktas og usob si Sayong, pero mobalik lang gyud gihapon sya sa iyang gigikanan. Milawom na ang gab-i, ug wa na kasabot si Sayong kung asa siya paduong.

96 PINILI Wa man gud ko naminaw ni Nanay, ulit man gud ko kayo og kakaw, hunahuna ni Sayong. Makauli pa ba ko sa amo? Sa iyang pagbaktas, nakakita si Sayong og balay nga hayag kayo. Ug nakakita sad siya og daghang laray sa puno sa kakaw. “Hala! Kakaw! Kakaw!” singgit ni Sayong! Miambak siya sa kalipay. Nakalimtan ni Sayong ang iyang kahadlok tungod sa kadaghang bunga sa kakaw nga iyang nakit-an. Nag-inggat ang mga bunga sama sa bulawan. Giduol dayon ni Sayong ang mga puno. Gihikap kini niya, ug iya kining gikuha. Dali-dali niya nga gihapak sa bato ug gibuak ang bunga, pag-abri niya, nakit-an niya ang mga puti ug dagko nga liso! “Wow! Kakaw!” Malipayon kayo si Sayong. Hinay-hinay niya nga gipunit ang usa ka liso ug iya kining gibutang sa iyang baba ug iyang gitamosan. Lamia, oy! Nalipay pagmaayo si Sayong tungod sa kakaw. “Ganahan gyud diay ka mokaon og kakaw, Sayong?” pangutana sa usa ka babaying tingog. Milingi si Sayong ug nakit-an niya ang nawong sa usa babayi. Walay sama ang iyang kaanyag. Ang taas nga buhok sa babayi kay daw humot sa panggab-ing mga bulak. Nagpahiyom kini ug mingisig tam-is kang Sayong. “Ako si Benita, ako ang tag-iya aning mga puno sa kakaw,” pagpaila sa babayi. Wala makatingog si Sayong. Gikita niya si Benita. Naulaw siya kay nasakpan siya nga nanguha sa kakao. “Pasayloa ko, Benita. Nanguha ko nga wala mananghid nimo,” ingon ni Sayong. Nakahunahuna si Sayong sa iyang Nanay, nga wala pud niya gipananghiran sa iyang paglakaw ganina. Gibati og kamingaw si Sayong sa iyang Nanay. Gusto na niya nga makit-an iya Nanay ug makauli sa ila. “Kung ganahan gyud ka og kakaw, mosugot ka nga mopuyo kauban nako diri? Daghan kag makaon nga kakaw kada adlaw, dili na ka mahutdan,” ingon ni Benita. Naghunahuna si Sayong. Kung mosugot ko, daghan na ko’g puno sa kakaw pero kay kinahanglan na ko mouli, masuko na ‘to si Nanay kay wala baya ko nananghid niya nga milakaw ko. “Ha? Naa naman koy balay, Benita. Mouli na ko,” tubag ni Sayong. “Pa- sayloa ko nga nanguha kog kakaw,” ingon pa ni Sayong ug iyang gihatag kang Benita ang kakaw nga iyang giabrihan. “Gidawat nako imong pasaylo, Sayong. Nakahibawo usab ko nga gusto na nimo mouli sa inyo. Hinaot unta nga magtuman na ka sa imong Nanay. Dad-a ning kakaw kay layo pa baya ang imong baktason,” ingon ni Benita. Ug gihatag niya og balik ang kakaw kang Sayong ug kini mipahiyom.

15 YEARS OF LAMIRAW 97 Nananghid si Sayong nga molakaw na siya. Paspas siya nga mibaktas. Wala na siya milingi sa nindot nga balay ni Benita ug sa daghang puno sa kakaw. Ang iyang gihunahuna kay ang iyang Nanay. Sa pagbaktas ni Sayong, miabot siya sa dakong kahoy nga iyang giagian. Milingkod siya ug misandig, sakit na kaayo iya tiil ug bitiis sa iyang pagpaspas nga baktas. Iyang gibitad ang iyang mga bitiis, iya kining gi- huypan. “Antos gamay, tiil, layo pa baya tag baktasonon,” ingon ni Sayong. Apan wala magdugay, nakatuog ug nahinanok na si Sayong.

Sa pagbukrat ni Sayong, ang una niya nga nakit-an kay ang nawong sa iyang Nanay. “Nanay!” singgit ni Sayong, mihilak siya ug iyang gigakos ang iyang Nanay. “Pasayloa ko ‘Nay, milakaw ko nga wala mananghid nimo ug nagtuman sad ko sa akong gusto!” ingon niya. “Naunsa man ka, Sayong? Nganong natuog man ka diri sa sawog?” na- katawang tubag sa iyang Nanay. “Ha? Unsa Nay?” “Nakatuog ka ganina samtang nagduwa ka diri sa kwarto,” tubag sa iyang Nanay. Naglibog si Sayong. Sigurado gyud siya nga milakaw siya sa ilang balay. Sigurado sad siya nga nakit-an niya ang daghang puno sa kakaw ug nga nakaila niya si Benita. “Pero, ‘Nay, milakaw man ko diri sa balay! Nakit-an gani nako ang daghang puno sa kakaw! Naa sad koy nakaila nga babayi nga ang ngaan kay si Benita!” pagpugos ni Sayong. “Ha? Si Benita? Engkantada man na siya sa bukid sa Panamao. Sigurado ka anang imong gipangsulti, Sayong?” pangutana sa iyang Nanay. “Nag- damgo ra lagi ka,” dugang pa sa iyang Nanay. Wala na makabati si Sayong sa gisulti sa iyang Nanay. Iyang gihunahuna ang bukid sa Panamao. Engkantada diay to si Benita! Mao diay daghan ang iyang puno sa kakaw! Naglibog lang gihapon ang hunahuna ni Say- ong. Sa iyang pagtindog, nakabantay siya og usa ka bunga sa kakaw dapit sa iyang gihigdaan. Iya kining gipunit. Dako ang ngisi ni Sayong. “Yehey! Kakaw!” syagit niya. Ang kakaw nga gihatag ni Benita.

98 PINILI 07/2009 Jenibeth Loro

Ang babayi nga gibiyaan sa mga santos

Nakamata si Josie sa inaguo sa iyang Nanay ug sa baho sa angso nga nagpuot niadtong ilang payag. Wa niya tuyoa, dali siyang nakaiktin sa iyang gihigdaang banig arong mosuka sa gawas. Tugnaw ang hangin sa gawas sa ilang baay. Maayo na lang naulian siyag gamay sa pagkasimhot niya sa mga batilis ug iring-iring sa ilang palibot. Mingaw pa ang palibot, wa pa nangmata ang ilang mga silingan apan nanuktugaok na ang hinigtang talisayan ni Noy Inggo, ang ilang silingang payag. Nakatuog pa si ‘Na Miguela, ang inahan ni Josie. Nagnganga kini ug nanghubag ang mga mata nga murag bag-o pa lang gyung nakatuog sa pila ka oras nga pagtukaw. Kinsa ba gud say makatuog dayon sa kasakit sa iyang nuka nga murag milukop sa iyang mga tiil. Ang pait kay di gyud mohunong og nanâ ning nukaha hangtod mahumod ang iyang pajama, ang unlan, habol hasta na ang banig. Nagkumkom kini si ‘Na Miguela og rosaryohan ug mura gihapon og nag-aguo nga nagrosaryo. Bisag unsang tambala ang gipainom ni Josie sa iyang inahan, igo lang mohunong ang nana og pila ka oras, mobalik na pud ug ang nakapait kay mas baho pa ang nana kun makainom na og tambal si ‘Na Miguela. Pila na ka doktor ang ilang giduol sa ilang lungsod, nagkalain-laing pangaan sa sakit ug tambal ang ilang gipang-ingon, apan wa gyud kini nakahatag og kaayohan sa Nanay ni Josie. Giingon man gud nga gipadaotan ni si ‘Na Miguela sa santos nga iyang gidebotohan sukad pa nga nag-edad siya og disisayis anyos. Deboto sad ang Nanay ni ‘Na Miguela sa batan-on pa sad kini. Apan kay nagtuman man ang iyang inahan sa tulumanon, ang pagpangadyi kada kaadlawon ug pagsimba sa adlaw nga iglilihi, daw gidungog sad sa santos ang iyang gipangayo nga makabana og tarong ug makulukar ang kabutang. Gani, ang pamilya ni Josie inila nga mga maayohon og kabutang sa ilang lugar sa ilang lima ka ektarya nga kalubian, mga giprendes nga yuta ug sa tindahan nga milungtad lang gihapon.

15 YEARS OF LAMIRAW 99 Ang santos kuno masuko kung ang deboto dili magbuhat sa tulumanon. Bisan makakita na og lingaw, ang usa ka deboto permanente gyud unta nga maghandom sa santos bisag asa siya ngadto. Sukwahi sa iyang inahan, kini man gud si ‘Na Miguela, usahay gahig ulo. Gani, adunay nag-ingon nga napugos ra kini sa paghimong deboto sa santos tungod niadtong usa ka milagro nga nahimo kaniya. Sa bata pa ni si Miguela, labihan man gud ka hinayaw. Mao gyud ni mag-una sa bayli- hanan sa ilang lungsod ug wa gyuy bisag kinsa nga babayi, bisan ang anak sa mayor, nga makigparang kung sayaw-sayaw nay hisgotan. Dihay usa ka gabii nga gikan sa baylihan, sa pagpanguli nila sa baylihan ni Miguela ug iyang mga ig-agaw, nahibuong sila nga miping-it si Miguela sa kasakit. Kuno, gidahogan ang tiil ni Miguela, sa kasuya sa usa ka babaying minyo nga wa na mitagad ang bana niini. Apan, kay matinabangon man ang santos sa iyang inahan, nahibalik ang postura sa iyang tiil human sa pila ka semana nga way hunong nga pag-ampo, pagluhod-luhod nila atubangan sa rebolto. Gikan adto, nag- alagad na pud si Miguela sa santos ug gihunong ang tanang kahigayonan nga molakaw ug mosayaw sa ilang lungsod. Samtang nagtutok si Josie sa iyang inahan, murag dili katuhoan ang tanan niyang nahibaw-an sa iyang inahan. Ang tiil niini nga abtik, karon murag duha ka bani sa saging nga paduong sa kadunot. Naghigos na sad si Na Miguela. Kinsa ba gud say di moniwang anang biskwit ra ug gatas, usahay gamayng mumho ray kaonon adlaw-adlaw. Usahay, makapangutana si Josie sa iyang kaugalingon kun hasta ba sad siya gigabaan sa santos. Makapangutana siya kung unsa pud kahay iyang kinabuhi kung wala pa sila nagpalayo sa ilang lugar. Makadayon ba kaha to niya si Mando? Basta makasugod na gani og huna-huna si Josie niini, iagi na lang niya sa pagpangita og buluhaton aron mawaa kini uban sa pagkahanay sa mga panganod sa langit niadtong buntaga. Iyang gisusu ang latang bugasan aron magkuha og dung-agonon. Sa pagtan-aw niya, murag ugma na lang gyud kutob ang ilang bugas. Gikuha sad niya ang kaldero ug gidala kini sa tabay sa gawas sa ilang payag. Sa paggawas niya, diha na si Nang Sima, ang asawa ni Noy Inggo, nga nagkilis pud og bugas aron dung-agon. Nagmata na pud ang iyang duha ka gamayng mugtoy nga si Joemar ug Jay-R, ug ang duha nagpalumbaay og adto sa silong aron magduwa og holen. “Hoo! Ayong buntag diha, ‘Day Josie. Kamusta naman si Nang Miguela?” Mipahiyom si Josie niini. “Aw, mao lang gihapon, Nang. Kanang, anus- a man mo moadto og lungsod, Nang, kay magpadaa unta mi ni Nanay og bugas nila didto.”

100 PINILI “Molungsod ko ron, Day, kay Huwebes, tabo man ngadto. Maayo na lang makapalit tag gamayng ginamos, buwad ug isda. Aw, okay na kaayo.” “Basta, Nang, mao lang gihapon unta. Moadto lang ka sa among tindahan. Kadto bang atbang sa simbahan. Kahibaw’ naman to sila ngadto. Tugona sad tawn sila nga mobisita panagsa diri.” “Mao lagi, ‘Day, no? Ngano gud sad nga nagpangahas man gyud ka og bantay anang imong inahan?” “Haay, ambot ba lagi, Nang. Unta, minyo na ko ‘ron ni Mando. Pero, maluoy man gud sad ko ni Nanay. Pait man sad lagi ning kinamanghoran ta. Sila ni Manang, igo naman lang mohatod og bugas ug sud-an, ‘nya molakaw ra dayon.” “Aw, sige lang, ‘Day. Ang langit, nagtan-aw man nimo ba.” Ug mingisi si Nang Sima sa pagsulti niini. Mipadayon na pud siya og kilis sa iyang bugas ug gipanawag si Joemar ug Jay-R aron maligo ug mokuyog sa lungsod. Dili na maihap ni Josie ang mga buwan nga sila nagpuyo niadtong bukira. Pirmiro, sadya pa sila sa ilang payag kay murag tulo sa usa ka semana nga mobisita ang mga igsuon niini. Apan, napul-an ra sad sila sa nadugay. Si Mando kaha, nagminyo na kaha siya ‘ron? Nakapangutana na pud siya sa iyang kaugalingon. Ug sa wa tuyoa nabuhian niya ang kaldero sa iyang kamot ug nayab- an kini’g gamay nga bugas. “Animal! Gamay na lang gani, maibanan pa gyud!” Nakamata si ‘Na Miguela sa pagkadungog sa tingog si Josie ug nanawag kini aron ipahiluna siya. Di gyud unta ganahan maminaw si Josie sa tingog ni ‘Na Miguela. Magdungan ang iyang kalagot ug kaluoy nga maminaw sa tingog nga iyang gikahadlokan sa bata pa siya og sa tingog sa masakiton nga mura ba og masangit sa iyang tutunlan kun mosulti. “’Day, Josie, tabangi ko, ‘Day. Sakit kaayo akong likod, ‘Day. Maluoy… a… haguy, haguuuy…a…haguy…haguyy…” “Oo lagi, ‘Nay, kadiyot lang. Mura baya ka og baka nga nag-inga diha.” Mao nay iyang nakit-an nga nagkamang ang iyang Nanay paduong sa purtahan, ang kamot giisa aron mogunit na unta sa pinakaduol nga bungbong. Apan ang kabug-at sa lawas ni ‘Na Miguela midaog sa wa niyay kusog nga kamot, ug hapit kini nahisukamod. “‘Day, ‘Day, tabangi intawn ko, ‘Day. Kining imong inahan nga… nga… gipadaotan, gibiyaan sa Ginoo…” Sa pagkadungog niini, murag gikumot ang dughan ni Josie, apan imbis nga mohilak, mitubag siya sa iyang inahan. “Kinsa man gud say nagpalakat ana nga istorya, ‘Nay? Kanang imong sakit, maayo pa na kung dad-on nato sa siyudad. Unsa man gud say gamit sa atong kinoprasan, sa atong ani, sa atong kahumayan?”

15 YEARS OF LAMIRAW 101 “Ayaw pag-ingon ana, ‘Day. Di ba gud diay ka motuo sa Ginoo?” “Way Ginoo, ‘Nay. Kun naa pa, kun naa pa, dugay ra ka nga giayo sa imong sakit.” “Haguy, haguy, hunong na ‘nak, hunong na. Señor San Roque, pasayloa intawn akong anak. Señora, maluoy ka namo, wa mi kasabot sa amo gipanulti. Day, agaka ko, Day, gigutom kining imong inahan, ‘Day—” Sa pagkadungog ni Josie sa kinaulhiang gisulti sa iyang Nanay, murag nahibalik sa iyang pahinumdoman nga unta magdung-ag siya ug di siya motubay og lalis aning masakiton nga naglubog sa banig. “Aw, gigutom na diay ka, ‘Nay,” mao ni iyang gisulti samtang iyang gipahiran ang sip-on nga nagtabisay sa iyang nawong. “Aw, gigutom na diay ka.” “O, anak. Ganina ra.” “Aw, sige. Huwat ‘sa, ‘Nay, ha? Wa pa man gud ko kadung-ag. Aw, sige, diay biskwit, ‘Nay, ay, banati ‘sa ni samtang nagpaabot ka pa…” “Kay asa naman gud diay sila ni Luis? Wa ba gud diay sila mibisita, ‘Day?” “Ambot, ‘Nay, dugay na kaayo wa kaari silang Manoy. Nakalimot na siguro to sila nato.” “Ayaw pag-ingon ana, ‘Nak. Basin busy lang sila pagbantay sa ato tindahan. Si Mando diay, ‘Day, kumusta naman?” “Ambot, ‘Nay. Dugay na baya ta diri. Gikaon na tingali to sa bakunawa,” tubag ni Josie nga may kaubang gamayng katawa. “Dugay na baya ta diri, ‘Nay. Sukad atong gipabiya ta sa atong silingan kay gibahoan lagi sa imong tiil. Ang mga panuway, maayo ra ba pud og dili mga bahog bâbâ! Pwe!” Nakatawa si Nang Miguela nga nakadungog niini. “Aw, ana man gyud nang tawo, ‘Nak. Ana gyud na.” Gipakaon ni Josie si ‘Na Miguela og una. Gihungitan kini samtang gipasandig niya sa bungbong. Sa una, mahurot sa iyang Nanay ang usa ka plato nga puno sa kan-on ug sud-an. Apan nagtikadugay, nagtigkahinay pud ang kaon ni ‘Na Miguela. Sa iyang pagpakaon niadtong adlawa, lima na lang gyud ka kutsara ang nahurot. Bisag giunsa og tingal ni Josie, apan natuman ang gusto sa iyang inahan nga moinom og tubig ug mobalik og higda. Murag misugod na pud og utro ang tiil niini kay nagsige na pud og ping-it ang nawong. Milingiw na lang si Josie sa iyang nakit-an og migawas na lang aron manguha og mga sagbot nga ihaklap sa tiil sa iyang inahan. Nagsuot-suot siya ngadto sa kabatilisan uban ang iyang sundang nga gitakin sa iyang kilid. Nanglukat siya og gamot sa cogon aron ibutang unya sa baso ug tubigan. Nanguha pud siya og mga gatas-gatas kay mao may tudlo ni Nang Sima nga maayo ni sa samad. Nanguha na lang pud siya og udlot sa baya-

102 PINILI bas aron ihunad, ug udlot sa gmelina aron ihaklap sa samad aron mabug- nawan. Adlaw-adlaw na kini niyang gibuhat didto niadtong kabatilisan. Apan lahi ‘tong adlawa sa tanang mga adlaw nga nangagi. Naglagot gud tuod siya sa iyang kaugalingon, sa iyang inahan og sa iyang mga igsoon, apan murag naay nausab sa palibot nga wa siya kahibawo kun unsa. Misuot-suot siya padong sa kasagingan aron pagkuha og mga udlot sa dahon sa saging, pampabugnaw sad kini sa samad nga nagngulngol sa kasakit. “Pwede ba sad kaha ning udlot sa saging ihaplak sa dughan, no?” nahimuot si Josie sa iyang nahunahunaan. Mipaduol siya niadtong saging nga murag guwang na og lawas. Naka- kita si Josie nga adunay gamayng puso nga nagbitay sa saging og nahimuot siya kay naa pud siyay daa sa ila. Mihana na unta siya sa iyang sundang sa pagputod sa udlot sa saging, apan nakabantay siya nga milihok ang dahon niini sa luyo. Iyang gihugtan og gunit ang iyang sundang sa kahadlok nga basin haas kini, apan nahu- nong siya sa pagkakita sa usa ka tiil nga abugon nga nagsul-ob og blue nga Spartan nga tsinelas nga migimaw sa saging. Misamot ang iyang kakulba sa iyang nakita. Ug mihana na unta siya sa iyang sundang apan misulti ang tawo luyo sa saging. “‘Day, Josie, ikaw ba na?” ang tingog giubanan sa pag-guho sa kamot ug ulo sa lalaki nga dugay na kaayo niyang gihandom. “Mando? Uy, naunsa man ka, uy! Nakuyawan baya ko nimo.” “Ah, sorry, ‘Day. Gusto unta tika pakuratan.” “Ha? Diri pa gyud sa kasagingan.” “Sorry gud. Tara, moadto ta sa inyo. Gusto pud ko mangumusta ni ‘Na Miguela. Uy, time pa, naa man lagi kay daa, ako na lay daa ana, bi.” “Nganong miabot man ka diri?” “Ayaw na lang gud og pangutana. Ambi na imong gidaa, bi. Bitaw, gi- sultian ko ni Nang Sima ganina. Nagkasugat mi sa merkado. Kaming duha nagkuyog diri sa bukid.” Sa wa tuyoa, nakatutok si Josie sa nawong ni Mando. Mao ra gyud gihapon ang nawong niini. Nanambok lang kini og gamay. “Mao man kaha, Mando. Uy, basig maawayan ka sa imong asawa pag- lugsong nimo, layo-layo pa baya diri. Basig magabhian pa ka.” Murag nauwaw si Mando nga nakadungog niini ug nangawot na lang sa iyang ulo. “Si Josie baya. Bugal-bugal man nang imo, uy! Wa pa tawon ko nagminyo, uy. O, sige, mangadto na ta sa inyong payag. Diay gipadaa ni Noy Luing nga bugas ug mga prutas aron imong makaon. Dia sad koy daa nga mangga. Di ba ganahan ka ani?

15 YEARS OF LAMIRAW 103 Si Mando wa gyud diay nagminyo, basin nagpaabot gyud diay siya nako, nagbalik-balik kini sa iyang hunahuna. Kalit nga nauga ang tilaok ni Josie pagkabati niini. Naghilom-hilom si Josie nga mitabok sa kasagingan ug kabatilisan. Sa pipila ka buwan nga wa sila nagkita ni Mando, daghang mga pangutana si Josie nga di niya masulti. Unsa ba kahay nausab niya? Basig gi-busted lang ni siya sa lain mao nga mibalik nako. Basin gilaay na pud ni siya sa ilaha, maong mibisita nako. Wa sila kahibawo nga miabot na sila sa ilang payag ug si Mando pay miuna og sagka sa payag bisan sa baho nga misugat nilang duha. “ ‘Ayong buntag, ‘Na Miguela. Musta naman ka? Murag nagtikagwapa naman ka nga wa ta nagkakita!” “Uy, hala! Mando! Ikaw ba gyud ni! Dali. Dali, ‘Dong sa payag sa masakiton. Bali gyud ni siya, uy, mag-ulog-ulog pa gyud. Hehehehe.” “Kay tinuod bitaw, nagtikagwapa bitaw ka. Bitaw, ‘Nang, mananghid unta ko nga ako sang ikuyog si Josie sa lungsod. Nag-ingon man to si ‘Noy Luing nga mopuli og bantay nimo, bisag usa lang ka gabii.” “Uy! Mao ba? Aw, maayo nang balitaa, da!” “Uy, ‘Day Josie. Dali. Maayo pa og kamoy magsulti ni Mando. Murag malipay ka sa balita ani niya.” “Aw, mao ba, ‘Nay?” Nagpaka-aron-ingnon lang si Josie nga wa kabati. Apan nagpahipi ra gud tuo siya sa ilang bungbong. Ang tinuod, dugay na siya nga naghandom nga makalugsong ug ang wa niya damha nga si Mando pa gyud ang magkuha niyang iyang ikauban! “Jos, unsa man? Ari ra ta magstorya sa payag?” “Ah, maayo pa og manggawas ‘sa ta kadiyot. Diay galon, o. Dad-a ni aron kab-an nato sa tabay.” Nanlakat sila paduong sa tabay. Nakalingi si Josie sa iyang Nanay og nakakita siya nga nagtinan-aw kini nila nga murag nanghuyhoy ang abaga, apan naay gamay nga pahiyom sa iyang nawong. “Time pa ra gud, Mando, unsa man gud diay tuyo nimo diri?” “Aron kuhaon ka. Unsa pa man diay? Dili ba na mao po’y imong gusto, dugay ra?” “Pero…. pero… ambot ba? Si Nanay? Unsaon naman lang?” “Unsa pa may mahimo anang imong Nanay? Ingon ana na gyud na siya. Dili ka makaayo sa iyang sakit.” “Ah! Ka wa gud nimoy batasan mosulti! Ako man gyud na dad-on si Nanay sa siyudad aron mangita og mas maayo nga doktor.” “Josie, hunong na gud ana. Unsaon na man lang ta?” Nasagmuyo si Josie sa nasulti ni Mando. Wa lang diay niya nasabti nga naapil siya sa gaba sa iyang inahan. Sa wa damha, daghan siya og wa na-

104 PINILI hibaw-an sa lungsod, sa iyang mga igsuon, bisan kang Mando. Wa na siya kahibawo kun unsa gyud. “Tara, mamalik na lang ta sa payag, Mando.” Nakalitan si Mando sa pagkadungog niini. “Uy, ingon mangabo tag tubig. Aw, ganahan ka nga karon dayon ta manglugsong? Mao ba kana, ‘Day?” Wa siya motingog ug murag wa pud siya nakadungog sa gisulti ni Mando. Padayon siya og lakaw paduong sa ilang payag nga way lingi-lingi og gibiyaan si Mando. Sa pag-abot niya sa payag, mitutok siya sa iyang inahan ug maoy iyang nakit-an ang usa ka tawo nga dugay ra nga naghuwat sa iyang takna. Nagtan-aw siya sa usa ka tawo nga maoy pirming magbilin niya og pagkaon sa lamesa, ang tawo nga nagpalit niya og mahalon nga sapatos sa iyang birthday ug daghan pa nga di na niya maihap. Nagsunod si Mando sa iyang luyo ug nagpanawag kaniya. Midayon og su’od si Josie sa ilang payag og misu’od sa ilang kwarto, nanirado og gitaitol ang iyang dunggan sa unlan aron dili makadungog sa tingog ni Mando, basig mausab pa ang iyang hunahuna. “‘Day Josie, nasuko ka nako? Ablihi ko bi. ‘Na Miguela, ablihi ko, ‘Nang.” Nagpunay og panuktok si Mando. Nakahunahuna siya nga basig wa nakaayon si Josie sa iyang gisulti. Mituktok siya sa kalimang higayon apan gitubag lang kini sa yawyaw ni Na Miguela sa su’od nga murag nagrosaryo. Hapit na ang udto og murag nakahukom na lang si Mando nga magsugod na lang og baktas paduong sa ubos. Daghan pa ang adlaw nga basig maka- balik pa siya niadtong lugara. Basin sa sunod mokuyog na si Josie niya paduong sa lungsod.

Pirmirong gabii

Pirmirong gabii sa kasal ni Margie. Namauli na ang tanan nilang bisita bisan di pa lang dugay ang pagsawop sa adlaw. Sa pagpaningog sa mga gangis gikan sa kawayanan, wa na gitiwas og inom ang usa ka bol nga tuba nila ni Noy Kasyo nga bantogan nga parahubog sa sitio. Ang tag-iya sa ilang giabangan nga amplifier, mura sad og gilamo- lamo ang mga tukar kay nahadlok sad nga makasugat sa daan og mga daotan nga tawo. Sa iyang pagdali-dali, nakatukar na gani og ahat og disco nga maoy nagpakatawa nila ni Nang Sima ug ‘Na Purita nga nangapuwa na ang nawong sa kahubog.

15 YEARS OF LAMIRAW 105 Si Margie ug ang iyang pares nga si Dodong, didto lang nanlingkod sa long table nga wa kaayoy tingganay. Unsa man gud say angay nilang sultian. Wala mapagod ang lamas nga gisagol sa humba ug sa sinarsahan. Ang lechon, insakto ang pagkaluto, dili pagod, dili usab hilaw. Samtang nagtutok si Margie sa inibanan nga lechon sa lamesa, nga gituhog sa kawayan ug ang panit napahak na sa daghang mga tinidor o kutsilyo nga mitusok niini, nakahunahuna siya sa kung unsay mahitabo nila ni Dodong human sa selebrasyon. Nakahunahuna siya unsaon niya pagharong ni Dodong, kanang sila na lang duha mahibilin. Si Dodong usab murag nahadlok. Ganina ra nga gipaningot, bisan wala pa kainom sa tuba, ug nagkurog ang kamot niini. Sa wa tuyoa, nakit-an kini ni Margie ug igo lang kini mipahiyom kay sa tinuoray sad, siya usab gikulbaan. Gihatag na lang ni Margie ang panyo ni Dodong. “Giatay, nahuog pa gyud,” maoy sulti ni Dodong samtang nagpunit sa panyo sa ubos sa ilang lamesa. Wa na kapugngi ang dump truck nga nagdala sa sound system, mibul- hot na og padagan padu’ong sa ubos. Si Nang Sima, gibira na sa iyang duha ka anak nga daga human nakabitbit og unod sa lechon nga gisuod sa plastik. Buot untang isuod sa bag ang cellophane nga gisudlan sa lechon, apan tan-aw-tan-aw niya, si Noy Pedro ug Kasyo nagdala pud sa ilang mga supot, gibitbit na lang ni niya. Si Nang Purita sad, nagdali-dali og lakaw uban sa iyang bana sa pagkahinumdom niini nga kinahanglan pa niyang lawgan ang iyang baboy nga sinaaran sa taga-lungsod. Nabantayan ni Dodong nga mibarog si Nang Casya, ang iyang inahan, sa iyang gilingkuran ug nakahibawo na si Dodong nga kaulion na kini. Nagsugod na pud kini og hutoy og gihapuhap na lang ni Noy Berto, ang amahan ni Dodong, ang likod niini. “Dong, mouna na lang mi og uli,” maoy sulti ni Noy Berto. Wa na lang moduol ni Dodong kay giubanan si Nang Casya. “Mitukar na pud ang pagkaburong sa imong inahan,” nakatawa si Noy Berto, ug nakit-an ang iyang bansil sa kilid sa iyang ngipon. “Pareng Nestor, manguli na lang mi.” Nakadungog si Noy Nestor ug mihunong pakigtabi sa iyang tapad. Dali kini nga mitindog ug miduol nila ni Noy Berto og Nang Casya. “O, sige, ‘P’re. Ako lang unyang paminawon ning atong laki kun kusog bang molabok. Ahehe.” Nangawot si Noy Berto sa pagkadungog niini. “Purbida, bitaw, ‘P’re, kini baya intawn akong anak, nangurog baya intawn kuno ni pagpangu- yab ni Margie. Pida, bitaw. Pero sige lang, ‘P’re, giingnan na man ni nako nga di lang pugson kay aron di kaayo magdugo. Haguy-haguy, purbida, kini baya si Casya nag-gaak baya gyud ni pagkaugma.”

106 PINILI Nangatawa ang tanan nga nakabati, gawas ni Margie nga murag misamot ang kahadlok sa iyang nadungog. “‘Astilan, si Tatay baya, istorytiling pa gyud,” mitubag si Dodong sa iyang kauwaw nga basig moabot na pud ang istorya nga gipatuwad si Nang Casya aron sure ball gyud kuno nga sila magkaanak. “Kini bitaw si Dodong, bugtong man ni namo nga anak, no.” “Aguy, aguy, hunong na ana, Tay, kahibawo na ko kun unsay sunod.” Ug gibitad ni Dodong si Noy Berto paduong sa gawas. “Hinay lang gud, Dong, kay kung dalion lagi, aw, basta mao na na.” Miduol si Nang Casya ni Margie. “Inday Margie, mouli na mi ni Berto. Am- ping ‘nya mo, Day, ha? Naglaom gyud ko nga magsabak na ka sunod buwan.” Ug mao na to, nga mihinay na og biya ang ilang mga bisita ug ang nahabilin na lang ang parahugas sa plato nga si Nang Kinseng, si Noy Nestor ug Peryang nga ginikanan ni Margie, ug ang igsuon ni Margie nga si Joan nga nagpuyo sa pikas payag. Dili gyud nuon ni mobiya si Joan ug iyang mga ginikanan, mao ni ang mamahimong silingan ni Margie sa sunod nga mga adlaw nga kapangayoan niya og asin o kun di kaha patis. Mura tingali og gialimut-an si Margie, wa kini magdugay sa ilang nataran. Nananghid siya ni Dodong nga mosuod sa ilang payag. Iyang gibiyaan iyang Tatay ug si Nang Kinseng nga nanghipos sa mantel sa lamesa, nanguha sa mga papel de hapon nga giadorno sa mga poste sa ilang nataran ug namunit sa mga sagbot sa bermuda. Misuod kini sa iyang kwarto nga kurtina lang ang nag-ali gikan sa kwarto sa iyang Tatay ug Nanay, gihubo ang buda ug gisagbay sa alambre nga gihimong hayhayan. Mikuha siya og t-shirt ug shorts sa karton nga gibutangan sa iyang mga sanina ug mikab-ot siya sa may kisame sa sabon og shampoo. Sa paghikap niya sa ngitngit, diha pa siya nakasabot nga hilis na diay ang sabon pangkaligo, apan unsa pay iyang mahimo, ngitngit na ug dili na siya kasugo og mopalit og sabon. Sa paggawas niya, nakauli na si Nang Kinseng. Si Joan nakasuod na pud sa ilang balay ug naminaw og drama sa radio. Gidagkotan ni Margie ang lamparilya ug gidala kini niya sa ilang kaligoanan nga sâsâ ang bungbong. Bugnaw ang tubig nga midagayday sa iyang dughan. Sa ikatulo niyang bûbô sa kabô, murag nakahunahuna siya nga kun pwede di na lang siya mogawas sa kaligoanan. Gusto niya nga makit-an nga natuog na si Dodong.

Kalit-kalit ang pagpakasal nila ni Dodong. Wala pay usa ka semana nga mibisita si Noy Berto aron pagbaligya sa ilang kabaw. Sa pagkakita niya ni Margie, way duha-duha siya nga mihanyag og kaminyoon ni Margie. Pito na sad ka simana sukad nga wa bisitaha si Margie sa iyang uyab. Og sa ka-

15 YEARS OF LAMIRAW 107 dugayon nianang panahona, murag wa na naglaom pa si Margie, mao nga misugot ra sad dayon kini sa kaminyoon ni Dodong. Hayag to ang buwan sa unang pagkakita ni Margie ug ni Alfredo. Nag- kakita sila sa bayle sa pikas baryo. Bisan sa pagdumili ni Joan, nga iyang igsuon nga kauban sa pag-adto sa disco, nakahatod gyud si Alfredo ni Margie sa ilang baay. “Alfredo, nganong dili man ikaw ang naa diri ‘ron? Ngano man?” Maoy hunghong ni Margie sa iyang kaugalingon. Og kalit lang nga mihuros ang hangin nga murag maoy nagpalid sa iyang hunghong sa gawas. Nakuyawan si Margie basin naay makadungog sa iyang gipanulti. Ang mga bato nga miduot sa sandal ni Margie murag nawa’a ra sa nga mga pagpakatawa ni Alfredo. Hagip-ot ang daan nga ilang gisuot-suotan nga naalirongan sa mga iring-iring, hangtod miabot sila sa mga punoan sa sargoylas, ug kalit lang siya nga gibira ni Alfredo pasalipod niadtong usa ka punoan sa sargoylas ug gihagkan. Nasundan kini sa uban pang mga gabii nga sila rang duha ang magpasalipod sa mga punoan sa sargoylas samtang nahinanok ang iyang Nanay ug Tatay. Namugnaw si Margie nga nakahunahuna niadtong mga panahona. Unsa kaha kung mahibaw-an ni Dodong? Mausab ba kaha ang pagtagad niya? Sa paggawas niya sa banyo, nag-gakos siya sa iyang kaugalingon nga nagpangurog. Dali-dali siya nga misuod sa ilang payag. Didto na si Dodong sa payag. Nagpungko kini sa kilid nga nag-atubang sa lamparilya. “Miingon si Nanay ug Tatay nga adto lang ‘sa kuno sila manghigda sa ilang Joan, ‘Day.” Gikulbaan si Margie sa pagkadungog niini, ug sukad sa pagpamaay ni Dodong sa ilaha, karon ra siya makahunahuna nga mao na gyud ni, mao na gyud ni ang iyang gikahadlokan. “A, mao ba? Aw, sige, mao man kaha. A, pwede mogawas usa ka, Dong, kay mag-ilis pa ko?” “Ha? Nganong mogawas man ko. Managtiayon naman kaha ta?” “Ah, basta. Kanaog ‘sa didto,” maoy sugyot ni Margie. “Paita sad nimo, ‘Day, uy. Hahay,” minaog na lang si Dodong sa kaikod nga mabatian pa sa pikas baay ang ilang tingog. “O, sige pwede na ka mosaka. Human na ko og ilis. “Naunsa man ka, uy? Di man unta ko mangaon og tawo.” Nakatawa si Dodong sa pagsulti niini. “Aw, di bitaw. Kahibawo na bitaw ka. Wa gyud ta magkauyab, wa gani ko kahibawo kung unsay baho sa imong buhok. Ug pipila pa lang ka adlaw nga nagkastoryahanay ta. Pero, sige lang, Dong, maanad ra ko nimo sa

108 PINILI madugay.” “Bitaw, Marge. Ayaw na lang gud na og hunahunaa. Naa man koy gamay nga nabatian nga istorya parte nimo. Pero di ‘sa ta magstorya ana ‘ron. Dali, manghigda na ta.” Igo na lang sa pagsunod si Margie sa gisulti ni Dodong. Nakahunahuna siya nga bisag magkinaunsa pa, di na niya mausab kung unsay nalatid sa kasulatan. Minyo na gyud sila, wa nay makausab pa ana. Apan si Alfredo, siguro di gyud ko magpanaha kun siya pa akong gikatupad karon, nakahunahuna siya. Nag-atubang sa bungbong si Margie, nahadlok nga mabasa- han ni Dodong kun unsay iyang gihunahuna. ‘Wa ta dihay laing habol, ‘Dong? Murag di man ni kaigo ang duha ka tawo aning habola.” “Mao ba? Aw, sige, imo na lang ning habol, ‘Day, o. Ayaw lang og ka- baka nako, anad ko sa tugnaw. Okay ra gani maghubo ko sa akong t-shirt kung init.” Gihabolan ni Dodong ang babayi. Wa tuyoa nga nagkaduol gyud ang tagsa-tagsa nila ka lawas. Mura og langgam nga nakamatikod nga duolon og tawo si Margie, dali kining mitalikod pagbalik. Si Dodong sad nakalitan sad og dali nga miatubang sa bungbong. “Ayaw lang gud kaidlas nako, Marge. Ako bitaw, nagdako man ko nga nagduog ni Nanay, tungod kay hubakon ko. Ug sa tungang gabii, kinahanglan nga hapuhapon ang akong likod. Kahibawo man ko nga nagkauyab kuno mo ni Fredo. Ayaw lang og kasuko, ha? Pero, naa na bay nahitabo ninyong duha?” Wa nakasabot si Margie kun unsaon pagtubag kining pangutanaha. Ang mga punoan ra sa sargoylas, mga iring-iring ug mga gangis ra ang saksi sa ilang pagligid sa yuta nga tam-og sa yamog. Usahay, makahigda si Margie og talinis og gahi nga mga bato, apan wa ra kini bili sa pagsugod og hawok ni Fredo sa iyang liog. Si Alfredo ‘ron, naghunahuna pa pud ba kaha niya? Basin dugay ra pud nga nagminyo. Kung motug-an siya ni Dodong, unsa pud kahay itubag niini? Mausab ba kaha ang iyang pagtan-aw niya? Mao kini ang mga pangutana ni Margie sa iyang kaugalingon. “Ha? Nahitabo? Wa man intawn.” “Haayy, salamat. Kung mao na, virgin pa gyud diay ka, ‘Day?” “Ah, oo, uy. Ngano man gud diay og dili?” “Aw, wa lang. Maayo man gyud nang virgin pa, di ba? Ang makina bitaw, kusog man gyud modagan kun bag-o pa kini og pipila pa lang ka adlaw nga gidrayban. Hehehehe. Na, hala, mangatuog na ta, ‘Day. Sige lang, di ti ka pugson. Murag na-challenge ‘noa ko nga mibalibad ka.” Nakuhaan og tunok si Margie sa gisulti sa iyang bana. Wa niya na- likayan nga nakatutok sa nawng niini og mao gyuy nakit-an ang pagkatawa ni Dodong, usa ka inosente nga pagkatawa. Nakita pa gani ang pangag

15 YEARS OF LAMIRAW 109 sa kilid sa iyang baba. Unsaon kaha niya pag-esplekar kung nganong di magdugo ang iyaha? Moingon ba siya nga nagsige siya og panlampaso sa ilang sawog o nadaot kini sa pagsaka-saka niya sa mga punoan? Nakatawa siya sa iyang kaugalingon. “Kontento ka sa akong tubag, ‘Dong? Sige mangatuog na ta, ha?” Iyang gigunitan ang kamot sa iyang bana ug gipislit. Nakatawa siya nga naghunahuna sa nahitabo sa ilang pirmirong gabii. Ug sa pirmirong higayon sa adlaw sa ilang kasal, diha pa niya natukib nga minyo na gyud diay siya bisag unsa pay isulti sa tibuok kalibutan.

110 PINILI 08/2011 Liberato Mabubay

An White Lady ha sementeryo han San Roque

Nagin pirmi na nga istoryahon an white lady nga nagpapakita hin gab-i ha masirom nga sementeryo han San Roque, usa nga pobre nga bungto nga sugad hin gin-ubahan han panahon, nga naaa- gian han Maharlika Highway nga nagpapahot ha probinsya han Samar. May mga nasiring nga an kaurusahon han babayi nga may busag nga sul- ot in makikita ha mga alas diyes han kagab-ihon. Tunay nga nagkakahad- lok ngan namamarat gud an mga barahibo han mga nagpakakita na hini, labi na an mga magtinuoron han mga murto, kapre, unglo o aswang, nga kuno padayon nga nakikit-an ha probinsya nga mahinay an pag-uswag. An San Roque in pobrehanon nga bungto. Mayorya han mga tawo nabubuhi ha pag-uma ngan pangisda. Bisan sisenta anyos na ini nga nagin munisipyo, matatad-an la gihap’ ha poblasyon an mga gudtiay nga balay nga himo ha kawayan ngan pawod. Bunga ini han kakurian nga mapadukwag han mga molupyo an panginabuhi. Ini liwat tungod han mga bisyo nga nagin parte na han ira panginabuhi, sugad han bulang hin manok, tong-it, sugal, pag-inom hin makahurubog, ngan mga pambabayi han mga kalalakin-an. Kun may pira man nga nakapagbalay hin konkreto, waray iba kundi an mga nagpabalhas ha langyaw ngan mga kurakot nga opisyal han bungto. Ha kahilab-an han Maharlika Highway, mga tunga hin kilometro tikang ha sementeryo han bungto igintindog an usa nga negosyo han mayor, an tinawag nga Balay han Kalipay. Dinhi nagliliaw-libang an mga kalakin-an kun gab-i pinaagi hin pag-inom ngan pag-angbit han madaliay nga kalipay tikang ha mga kabataan nga nag-aantos ha kakablasan. Diri mag-aram an kadam-an nga ini in sentro han prostitusyon ha San Roque. An makangingirhat kay pinanag-iyahan ini han meyor. Dinhi napakanhi an mga lalaki nga may mga asawa nga nagmi-menopause, mga daogan hin huygo ngan mga kalalakin-an nga una nga matilaw han surondon nga sala ha kalibutan. Mga usa ka kilometro naman tikang ha paralitan han unod, matatad-an liwat an usa pa nga negosyo ni Meyor Cho, an galyera o bulangan kun diin nagtuturugpo an mga paragbulang kada Martes,

15 YEARS OF LAMIRAW 111 Huybes, Sabado ngan Domingo. Ha poblasyon han San Roque, ha balay mismo han meyor nadayo an mga madyongera, paragtong-it ngan sakla. Kan meyor gihap’ namamalit hin baras an bug-os nga lalawigan kay gin- angkon niya an mga baybayon nga nasasakop han San Roque.

Ha usa nga pobrehanon nga balay ha butnga han San Roque permi na an pag-lalantogi nahihitabo. “Iukoy na an imo kasaranggapanan, anak. Diri tingali karuyag han Diyos nga magkamay ada ka edukasyon,” pahinumdom ni Man’ Onsoy ha anak. “Ngan mahinugad ha iyo ni Inay nga di masabotan kun hain makuha hin isusun-ad kada pag-ul-ol hit’ bitukahan dara hit’ gutom?” hi Mara sumagbang nga may kauriton. “Diri gad, anak. An ikinahahadlok ko an imo paglalakat hin katutnga han kagab-ihon. Bangin kun ano na an mga binubuhat mo ngan maghikaraot ka.” “Puyde ba, Itay, ayaw na panginlabot ha akon binubuhat. Tutal waray ka man nahihimo hit’ imo responsibilidad ha ak’ komo anak. Sanglit alayon daw, ayaw ako pugngi ha akon mga karuyag.” Nag-eeskuyla hi Mara ha ikatulo ka tuig hin Political Science, pirit niya nga iginkakamang an pag-eskuyla agud mabag-o an iya kinabuhi. Nag- sasawa na hiya ha pirme nga paghinapdos han iya tiyan. Para mabag-o naman it’ iya kinabuhi, nakapinsar hiya hin pamaagi nga makakakwarta hiya, bisan kun baga maraot kun mababaroan han iba. Kundi iya ini bubuhaton para kumita hin kwarta ngan may magastos ha iya pag-iskuyla. Nabubuhi ha paglalab-as an tatay ni Mara. An iya nanay pirme nga nagsusugal ngan pirme waray ha ira panimalay. Patag-usa kun umagi an sarakyan ha San Roque. Bisan kun dinhi naagi an mga bus tipakadto Mindanao, gintutuman nga adlaw la maabot ha Samar para diri mabiktima han mga pagtikas ngan panhold-ap han mga rebelde. Ha mga kagab-ihon nga waray tawo ug maupay an panahon, nakadto ni Mara ha sementeryo agud buhaton an papel hin usa nga murto. Pinit an bulan, mamingaw an palibot, mataghom an huyop han hangin. Kahuhuman pala ni Konsehal Perfecto magpakalipay ha Balay han- Kalipay han tigda la nga di umandar an iya sasakyan nga modelo 90. Pirit nga nagbaktas an konsehal ha masirom nga kakahoyan ha atubangan han sementeryo. Nag-uusahan ha iya paglakat an konsehal tipauli ha iya balay ha kabutngaan han bungto. Ha kasidman mga syen metros pa an distan- sya, natan-aw na niya an makaharadlok nga White Lady, nakadugnit pankasal ngan nakalugay an halaba nga buhok. Nagtikang an kahadlok han konsehal, nawara an kaisog niya ha konseho, ngan naglaksi an tibok

112 PINILI han iya kasingkasing. Tumabok han highway an babayi nga murto ngan nanaghoy, hinay nga naglakat daw sugad hin tukal ha tuna. Nadugangan an laksi han putok ha kasing-kasing han konsehal ngan tigda humuya- tang ha ligid han kalye. Dumaop hi Mara, waray na kinabuhi an konsehal ngan ha wallet nakuha an mga bug-os nga tinag-mil, komo sweldo han mga illegal nga mga paglakat ngan allowance han konsehal. Kahuman nga makuha an disisais mil ka pesos ha konsehal, waray na magpakita an White Lady hadto nga gab-i. Ha lamay han konsehal bumisita hi Mara. Kadam-an han nakidugok han kasubo an mga natagan hin bulig han nabubuhi pa an kurakot nga konsehal. Nakadto gihap’ an amay ni Mara nga kaedad la han konsehal. Pareho han ginhigagaraan nga batasan han mga taga San Roque, damo an lamisa han lamay nga napupuno hin mga huruygo nga gin-gagamitan hin baraha. Kahuman humiling ha lungon lumingkod na ini ha usa nga bakante nga lingkuran nga plastic. “Padi Onsoy, maswerte ka gud hit’ nga imo anak. Waray la sabota mahuhuman na ngay-an an kolehiyo,” pag-abri han usa nga sangkay ni Man’ Onsoy. “Padi, maduruto la an anak ko, nag-aahente hin appliances, sanglit pirme may komisyon.” Waray iba nga maaram han sikreto han White Lady kundi hi Mara ngan hi Meyor mismo han San Roque. Domingo han gab-i. Pagkatapos nga magliaw-libang ha Balay han Kalipay ni Mr. Pornada, Budget Officer han munisipyo, in tigda nga nag- aberya an iya motor nga Dukatti. Napiritan maglakat ha ligid han sementeryo an opisyal ngan han nahayungod na hiya han sementeryo tigda nga gumawas an ginkakahadlokan nga White Lady. Ginmakadaraop han lalaki an murto, kundi samtang tihirani hiya, napaharayo naman an babayi nga busag ha iya. Nawara ha butnga han kakahoyan an White Lady ngan manilampuson nga nakauli an budget officer ha ira panimalay. Kinabuwasan istorya gud ha munisipyo an White Lady nga nagpakita kan Mr. Pornada. Tunga an opinyon han mga nakabati, may nasiring nga normal la kuno ito ha sementeryo nga puro kakahoyan, may nasiring nga usa ini nga kalag nga naaro hin hustisya. Pero mas segurado, waray gud hibabaroi an sekreto han White Lady. Miyerkules, kulop ngan waray klase hi Mara ha kolehiyo nga sinusod- lan ha kabisera han lalawigan. Dumaop hi George nga iya konsuylo ha iya kinamumutangan nga lindong han narra ha atubangan han administration building. “Sigi na, Mara, sunod na ha ak’ karuyag.”

15 YEARS OF LAMIRAW 113 “Kun karuyag mo nga magkadayon kita, ako an sunda, George.” “Pero karuyag ko magin tambalan. Nasiring hi Lolo Gusting nga kumadto ngani ako hin gab-i ha sementeryo han San Roque makakaaway ko in higante ngan kun mapirdi ko daw, asya na hin pagkamay ada ko gahum nga makapagbulong.” “Sigi, ikaw bahala, pero tigamni, tikang yana break na kita.” “Masakit an desisyon mo, Mara, pero diri mo ako naiintindihan. Ngan ano pa an serbi hit’ aton relasyon kun diri kita magkakaintindihay.” Gab-i han Biyernes. Masirom gud hin duro an palibot han sementeryo han San Roque. Mga bukatkat la an nagsisiwak han masirom nga lubnganan. Ganado hi George ha iya paglakat-lakat agud matuman an tuyo ha sementeryo. Masirom man ha gab-i, diri puyde an pagdara hin suga, subay han siring ni Lolo Gusting. Kay diri mapakita an higanti nga magha- hatag hin gahom. Mga baynte ka pitad ha butnga han sementeryo nasilag an babayi nga nakabusag han ulitawo nga palakat-lakat ha mga pantiyon. Gintawag an babayi. “Miss, anay daw!” Waray lingi an babayi. Nahipausa an ulitawo ha pagharayo hini ngan gupong nga sinundan an babayi. Napatunob hi George ha madalunot nga bawbaw hin usa nga pantiyon ug nawara an balanse. Nahulog an ulitawo ngan tumama an ulo ha dako nga bato. Kinabuwasan naagian an patay nga lawas ni George. Ngan ha bulig han mga molupyo gindara ini ha ira lugar. Diri gud maaram hi Mara han dinangatan han iya anay konsuylo. Nahibaroan na la ini ha mga hurob-hurob han mga taga San Roque.

Usa nga gab-i nagkita hi Mara ngan Meyor Cho ha sementeryo. Nagpasa- bot hin kauriton an meyor ha butang nga di pa niya nakukuha kan Mara. “Ano ka ba, Mara, mahuhuman mo na an imo kurso diri mo pa naitu- tubyan an imo pagkababayi ha akon. Sawa na ako ha puro harok ha aton mga kawat nga pagkikita.” “Meyor, kun ungod nga mahal mo ako, ihatag na an hingyap ko nga balay ha kabisera nga bungto.” “Ano, nalulurong ka na ba? Paunan-o mo iiisplikar kun tikang diin an kwarta nga imo iginbalay? Ngan paunan-o kun hibaroan han mga molupyo an relasyon naton? Di pirdi ako ha sunod nga eleksyon?” “Kun sugad, hulat la meyor. Nineteen pa la ako, ngan fifty-five ka na. Kaya ko ihatag an hingyap mo nga anak nga babayi nga diri kaya ihatag han madyongera mo nga asawa.”

114 PINILI “O sigi, mahulat ako, Mara. Pero kun diri na ako makailob, andam ako magpublikar nga ikaw an White Lady ha sementeryo han San Roque.” “Ayaw ako tarhoga, Meyor. Diri ako pulitiko. Waray mawawara ha akon. Pero ikaw?” “Mara, sorry, diri ko karuyag nga mawara ka ha akon.” Gab-i nga Domingo han Mayo. Nagab-ihan hin panguli an mga tawohan ni meyor tikang han derby ha bublangan nga panag-iyahan han ira bosing. Hi Meyor Cho nakasakay ha Pajero ngan humapit ha Balay han Kalipay ngan nag-irignom hin pera ka kahon hin serbesa. Nahibaroan han White Lady nga nagdaog an mga ini hin sobra tunga hin milyon ha derby. Nagbantay an White Lady ha yungod han sementeryo ngada han pag- agi han grupo. Mga hubog ngan waray mga balatian an mga tawohan han meyor. San-o pa maabot an atubangan han sementeryo, nakita na han grupo an pagtabok han White Lady ha highway. Pagyungod han grupo tigda nga nagdupa ngan tumapo an White Lady. Kinabig an manibela han drayber para diri maligis an babayi. Bumunggo an sasakyan ha puno han dako hin duro nga akasya ngan patay nga tanan an sakay hini. Sobra tunga hin milyon an nakuha han White Lady ha grupo. Kinabuwasan ha kolehiyo, pagkahuman han iya klase nagpaupod hi Mara ha iya kaklase ha tayaan han lotto para tumaya. “Natuod ka hit’ lotto, Mara? An akon kasabot mas posible pa an maka- ukoy ha Mars kontra hit’ pagdaog hit’ lotto.” “Sobra ka man, Ester. An nadiri, diri madaog, ngan an nadaog diri nadiri. Maaram ka, hi Rizal nga aton bayani naginparagtaya hin loterya ngan nagdaog han nakadto ha Dapitan.” “Kun sa bagay, anak ka gud la hin tong-itera.” “Huyo, Ester. Mas bigtime ako.” Nagngirisi nga nagbulag an magsang- kay. Ha balay naabtan ni Mara an iya Tatay nga nagkukuri ha pagharing hin kalayo ha ira abuhan. Tikang mahinumdom hiya, mao na an nahigaraan nga pagtuon han pamilya kay diri kaya pumalit nira hin bisan tangke han LPG. “Waray pa hi Nanay?” “Waray, anak, mao nga ako an nagluluto. Makuri gud kun hilaw an kahoy diri naglalaga.” “Pabay-i, Itay, matatalwas ka na pagginamit hin sungo.” “Kay ano? Magigin kwarta dayon ito nga imo pag-eskuyla?” “Naglalaom ako nga madaog ha lotto.” “Anak, ayaw pag-inop nga nagmamata ka.” “Anay la, Itay, magliliwan la ako hin bado.”

15 YEARS OF LAMIRAW 115 Ginharok-harokan han daraga an libreta de banco ha sulod han kwarto, kay pira ka pesos na la, maabot na hin milyon an iya deposito ngan nakuha niya an sugad nga kantidad tikang ha pagiging White Lady ha sementeryo han San Roque. Namalandong an daraga. Ginpakianhan niya an kalugaringon. Nag- pakiana kun tama an iya ginbubuhat. Kun waray niya adto buhata diri hiya makakatuntong ha kolehiyo. Yana usa ka bulan na la mahuhuman na an iya pag-eskuyla ngan nakatirok na gihap’ hin iya igtitindog han hingyap nga konkreto nga balay. Nagdesisyon hiya, padayon nga makadto ha sementeryo agud ipadayon an nahigaraan nga binuhatan.

Nagin makusog an mga sumat han White Lady ngan sumarang hasta ha iba nga bungto han lalawigan. Usa han mga nakakita ngan nagin biktima hini an anak nga tin-edyer han kongresista nga kaupod han barkada, dumayo ha Balay han Kalipay agud pumalit hin madali nga kalipay ha institusyon ni Meyor Cho. Ha paglikay han grupo nga mga hubog ha White Lady, bumunggo an kotse ha dako nga puno hin akasya ngan namatay an upat nga tin-edyer. Ha pagkaalarma han konseho han San Roque ha mga makangingirhat nga panhitabo nagbuhat ini hin imbestigasyon ngan aksyon agud maibanan an mga panhitabo. Kumunsulta hin usa nga psychic an konseho kun ano an angay buhaton ha mga panhitabo. Iginrekomenda han ispiritista an seremonya nga pagpalayas han maraot nga espiritu kuno ha sementeryo han San Roque. Haros dungan han pagtatapos ni Mara ha kolehiyo komo cum laude, sumarang gihap’ in notisya han iya pagdaog han lotto. An daan pawod nga balay hini in nabalyoan hin usa nga konkreto nga may disenyo nga moderno kaupay. Damo an nadayaw han nakab-ot nga pag-asenso ni Mara ha edad nga baynti. Kinagab-ihan kahuman han iya gradwasyon, umaro hin pasaylo an iya Nanay han kahugador hini, ngan nagsaad nga diri na hiya magsusugal. Gab-i han Domingo ginbuhat an ritwal pagpalayas han maraot nga espiritu nga nanbibiktima han mga umaragi ha San Roque. Singkwenta mil pesos an gin-aro han psychic ha munisipyo ha serbisyo pagpaiwas han maraot nga espiritu. Aga pa, sumimba na hi Mara agud umaro hin pasaylo han iya mga binuhat ha makagarahom nga Diyos. Damo an nag-usyoso han seremonya ha pagpalayas han espiritu ha sementeryo nga naghatag hin kahadlok ngan nakamatay hin kadam-an nga mga magpakasasala nga mga tawo. Kaupod hi Meyor Cho ngan konseho. Hi Mara in nakikiusa han seremonya nga ginhimo han ispiritista.

116 PINILI Samtang nakikimaluoy an espiritista ha maraot nga espiritu nga iukoy na an pagsulay ngan panbibiktima han mga buhi, sikreto nga nag- tatapo an mga siplat han mga mata nira Mara ngan Meyor Cho. Waray gud maaram han sikreto ni Mara ngan han White Lady ngan han pakiki- pagkita hini kan Meyor ha mga dis oras han kagab-ihon. Han ikatulo ka beses na nga nakikimaluoy an psychic ha espiritu nga diri na magpakita o magsulay ha sementeryo ha San Roque, nagliliro an hunahuna ni Mara. “Tama ka, makisalapi nga espiritista, kay tikang yana diri na mapakita an White Lady han sementeryo han San Roque.”

15 YEARS OF LAMIRAW 117 13/2016 Anita Christine Macale

Tagil-aw

Nanlalapdos ha mga paa ni Uyo an naghuhu- bas nga mga balod samtang iya ginsasaog an iya baluto tikadto han ka- hibabwan han baybayon. Iya ini igin-gaod ha usa nga tuod nga napungdol kahuman han bagyo. Pirmi ini sugad kada kulop. An pagsiwak han syahan nga bituon han pagsirom an sinyales hin pagbalik na ha katunaan kahuman han magpuon nga panagat ha lawod. Waray gud mapuno an iya balahoy nga nakahigot han iya hawak. Lima nga manlalara, upat nga ubod, ngan lima man liwat nga kulabotan.

“Mano! Mano!” guliat han iya grade four nga manghod nga hi Dodoy samtang nagdadalagan nga natapo ha iya. “Dodoy! Pastilan, waray ka gud anay pagliliwan hit’ nga im’ uniform!” saway niya han iya manghod. “Naka-one hundred ako han amon spelling, Mano!” panhambog ni Dodoy. Usa la iton karuyag sidngon hini, makadto hira ha sawang hiton Saba- do para pumalit hin ice cream. Asya ini iton ira kundisyon kun nakaka-one hundred hi Dodoy ha iskuylahan. Dos anyos pala hi Dodoy han kadisgrasya han ira amay samtang nasakay hin habal-habal tikang ha sawang. Waray na liwat bumalik an ira iroy han mangalayon ini ha Manila. Ginbuwaan na la niya an iya manghod nga patay na an ira iroy basi diri na ini magpi- nakiana. Kay para liwat ha iya, patay na ini. “Uy! Asya it’ dida! Sige, makadto kita ha sawang yana nga Sabado,” malipayon niya nga baton. “Ayaw na la, Mano. Para na la iton hit’ aragmot ha iskuylahan.“ Nuybe anyos pa la ini nga iya manghod pero napaid na ini hiton ira kamutangan. Hira naman gud la iton magkaupod. “Himoi na la ako hin manugbanog,” hangyo ni Dodoy. “Kay maaram ka naman maghimo.” “Karuyag ko hin dako nga manugbanog, iton kita la gihapon bisan hataas na hin duro iton lupad,” isplikar ni Dodoy. “A da, hala, sige. Buwas, kahuman ‘tim’ klase ngan kahuman ko panagat.”

118 PINILI Nahuman nira an manugbanog sulod hin duha nga kulop. Ira manugbanog an nasiha ha kadam-an. Ini an pinakahataas ngan pinakaklaro ha kalangitan. Diri liwat ini masambog agi han bagakay nga ira gin-gamit. “Mano! Mano!” guliat ni Dodoy nga natapo, usa ka nagsisirom ha baybayon, sugad han pagtapo han dulom han tagil-aw. Nalilisang nga ginbul-iwan anay ni Uyo an pisi han baluto. “Dodoy? Kay ano nga nag-aaraba ka?” “Mano, sinangit an manogbanog didto hiton nga lanyog,” nagbabakho nga isplikar ni Dodoy ha iya samtang natudlok ngadto han lanyog nga lubi nga sinangitan han uyasan. “An ak’ manugbanog!” nag-aaningal nga guliat hin usa liwat nga bata. Nag-araba an bata nga gintikangan han guliat. Lumunay na la ini ha baras. “Ayaw na pag araba, Raymond, hihimoan ta na la ikaw hin manugbanog. Bisan pa ngani mas dako hadto,” saho niya han bata.

Iya ini gindaraon. Nahibalik hi Uyo ha iya kalugaringon hini nga guliat ngan sinundan hin pagsudsod niya hin usa nga buhi nga bato ha baybayon nga natatap-okan la hin baras samtang naglalakat na hiya tipauli bitbit an magpadis nga kipay ngan usa ka dupa nga pana. Natarap niya in usa nga nylon nga higot hin usa nga manugbanog, ngan sumangit ini han tarom han iya pana. Maupay na manggud mag-uyas hin dagko nga manugbanog kay waray na mga lanyog nga lubi nga sasangitan hini. Pinan-ngutod na ini han hangin hadto nga madulom nga kaagahon. Iya na la ginkinitaan an nahipapalid nga gutiay nga manugbanog. Igin- wuwuros upod han panganod ngadto ha kalangitan. Sugad han pagkita niya kan Dodoy han ginsasaog ini han halot nga balod, upod in pipira nga mga lanyog, duha ka tuig na an nakakalabay. Mas haluag na iton kalangitan. Puydi na kunta palupdan hin dagko nga manugbanog. Mas haluag na liwat iton baybayon. Mas haluag na iton puydi pagdarudalaganan. Ngan haluag na kunta iton sisikalan hiton malipayon nga guliat ni Dodoy. May pagdumot nga gin-abrihan ni Uyo an waray kapuno nga balahoy ngan umatubang ha nagtatagil-aw nga lawod. “Halot ka.”

15 YEARS OF LAMIRAW 119 015/2018 Carlito B. Mantua

Ang tambalan

Mao ra gihapon ang pamayhon ni Lolo Leon gikan sa pagbiya ni Kaloy alang sa iyang pagtungha sa kolehiyo sa miaging bulan sa Hunyo. Lukop uban na ang iyang buhok ug bako na sab kaayo ang tigulang. Timaan kini sa daghang mga katuigan sa iyang kakugi sa panginabuhi. Bisan pa sa iyang edad nga otsenta anyos, piskay ug kusgan pa gihapon siya sa mga inadlaw-adlaw nga buluhaton. Katugbang niya ang iyang kapikas nga si Lola Oping kinsa kapin na sab sa sitenta anyos ang pangidaron. Apan sila na lang ang nagtikaw-tikaw sa ilang duha ka andanang balay nga kahoy, nahimutang daplin sa karsada, tabok sa tunghaan sa elementarya. Dugay nang mitaliwan ang duha nila ka mga anak. Sila unta kadto ang makasalbar sa panginabuhi sa mga magtiayong tigulang. Adunay unom ka mga apo sila si Lolo Leon ug Lola Oping. Kadungawog sa edad ug kaduwa sila ni Kaloy sa bata pa siya. Pero tungod sa kalisud nagkatibuwaag ang mga apo sa mga tigulang tungod sa ilang pagpanimpaad sa halayong dapit. Gikan sa iyang pagkabata, si Kaloy kanunay nang magyampungad sa balay sa mga tigulang kay tua man sab didto ang iyang mga kadula. Hu- man sa pagdula-dula sa hapon, maglingkod-lingkod siya sa lingkuranang kawayan nga pinanday ni Lolo Leon daplin sa karsada tungod sa ilang balay. Dili pa lang dugay nga miabot ang ulitawo gikan sa iyang pagtungha kay bakasyon na man sa Marso. Nauli sab siya kay Semana Santa man ug tulumanon man usab ang pag-apil sa kalihokan sa kwaresma ug pagpamalandong. Palis na nga miabot si Lolo Leon gikan sa buod. Bisan Biyernes Santo mitungas gihapon siya sa bukid aron duna siyay matak-ang sa abuhan. Mi- timbaya gilayon ang tigulang nga adunay kahinangop sa pagkakita niya sa batan-on nga mibisita. “Uy, maajo kay nauli ka, Boy! Kumusta man ka didto sa Sugbo?” mapahiyomon nga tagad ug pangutana ni Lolo Leon ni Kaloy kinsa baynti anyos na apan first year pa lang sa kolehiyo. “Maajo man, ’Lo!” kusog-kusog nga tubag ni Kaloy sa tigulang kinsa nagkabiba sa iyang bukag nga hinimo sa uway. May sulod kini nga dyu-

120 PINILI tayng saging karnaba ug pipila ka inahan sa duma nga istaring nga iyang ad-aron aron lutoon ug ipasaw sa ilang binuhing baboy. Bungol na si Lolo, sanglit kusgon gyud ni Kaloy ang iyang tingog aron sila magkasinabot. “Matay, good-looking naman ta ‘ron, Boy,” dugang pa sa nagbako nga tigulang samtang iyang gihinay-hinay paghabwa ang iyang mga dala gikan sa bukag. Boy tuod ang iyang isangpit ni bisan kinsa nga batan-on nga iyang ikaistorya. “Mao man gihapon, ‘Lo, antos lang gihapon ta sa kalisod,” ang tubag ni Kaloy nga namapha sa lingkuranang kawayan dayong lingkod niini ilalom sa punoan sa makopa nga nagsugod nag panuytoy diha sa nataran sa mga tigulang. “Mao lagi, Boy. Aw, dili lang jud ta magpinutong,” sumpay pa niya nga puno pa sa paglaum bisan sa iyang katigulangon, ug bisan pa duha na lang sila nga nagtikaw-tikaw sa ilang kahaponon. Ug nagpadayon ang ilang panagkukabildo. Dako kaayog tingog si Kaloy. Usahay moabot sa mga pasiaw nga diin silang duha mangatawa. Suod sa ulitawo si Lolo Leon. Iya kining nailhan dili lang sa iyang pagdisiplina sa iyang mga apo kung magpabadlong, kundi sa iyang kakugihan ug kadaghan sa iyang mga abilidad sa kinabuhi ug panginabuhi. Dako kaayo ang respeto ni Kaloy kaniya kay haniti ang tigulang sa pagpaman- day, panguma, ug paggamag mga kasangkapan sa balay. Gawas pa niana makaantigo sab siyang mokulit ug rebolto sa mga santos nga hinimo sa kahoyng santol. Siya ra usab ang mopintal niini. Nahisama ang tigulang kang Leonardo da Vinci, usa ka Italyano nga henyo ug siyentipiko. Nailhan siya ni Carlos diha lang sa mga nabasa nga libro sa iyang pagtuon sa Pilo- sopiya. Nakita ni Kaloy, usa ka higayon niana, kung unsa ka kuti ang pagkulit sa rebulto, nga matud pa sa tigulang, gipahimo sa iyang kaila nga Waray nga taga-Barugo, Leyte. Rebulto daw kadto ni San Vicente Ferrer kinsa mao ang santos nga patron sa tigulang diha sa iyang panambal. Hurot ang bilib ni Kaloy sa tigulang kay aduna sab siyay talagsaong abilidad sa panghilot ug panambal. Gani sa wala pa si Kaloy milarga paingon sa Cebu, nagpakab- kab pa man kini sa iyang pus-on tungod sa danlak. Human si Kaloy hilota, nabalik ra gyud sa lugar ang iyang tinai ug wala na magsakit ang iyang pudiyohan ug tiyan. Usa kadto ka adlaw, sa unang tuig pa lang ni Kaloy sa sekondarya, adunay gipakita kaniya ang tigulang. Nikuha kini sa iyang bag nga hinimo sa panit sa mananap. Wala na lang si Kaloy nangisyoso pa kung sa unsa kadtong mananapa. Gikuha ni Lolo Leon gikan sa sulod ang mga nagkadaiyang cellophane nga nagdaag na ang kolor sa kadugayon na niini. “Mao ni ang ahong mga gamit sa pagtambal, Boy. Ang uban aho pang tinigom niadtong makasugakod pa ko sa paglakaw og lajong lugar.”

15 YEARS OF LAMIRAW 121 “Unsa man na, ‘Lo?” ang unang pangutana ni Kaloy uban sa dakong panginano kun unsa kadtong mga pinutos. Gibadbad sa tigulang ang giba- ligtos nga plastic dayong pasabot kun unsa ang iyang gigunitan. “Kini, Boy, ang bukog sa puti nga usa; kini ang bukog sa duhong; kini ang bangkil sa buaya nga ahong napangajo didto sa Palawan sa ulitawo pa ko. Ug kini pud ang dugokan sa dakong sawa gikan sa langub sa Hindang. Ug kining uban nakuha sa ahong mga lakaw sa una,” asoy pa niya ni Kaloy kinsa nahamangha usab kaayo sa pagpaminaw ug paghikap-hikap sa mga bukog sa mga mananap nga wala pa niya makita sa aktuwal. Apan nagpabiling blangko si Kaloy kun unsang mananapa ang duhong. Wala man gyud kini mahisgoti diha sa iyang pagtuon. Iya usab nga gipakita ang mga garapa nga adunay sulod nga mga likido. Usa niini ang lana sa sawa nga sa pagsimhot ni Kaloy daw mahabwa gyud ang tanan niyang gikaon sa pamahaw. Mipasabot ang tigulang unsa ka epektibo ang lana sa sawa nga ihaplas aron dali rang mogawas ang puya sa taguangkan sa nagbati nga inahan. Maayo usab daw itambal ang lana alang sa panu- hot o ayre, sa pasmo-tingag, ug pwede sab nga panagang batok sa hilo. Usa ka lapad nga botelya sa Tanduay ang nakapaalinggat ni Kaloy. Sulod niini ang usa ka krusipiho nga adunay nagdupa, ang imahe ni Jesu- cristo. Puno kini sa mga bato-bato ug mga pinong tipaka sa gasang nga nagkalain-lain lang ang kolor, uban sa mga gamot ug mga liso sa kahoy nga gibabad sa lana sa lubi. Naengganyo gyud si Kaloy sa iyang nakita ug nabati gikan sa tigulang. Gani naglibog ang ulitawhay giunsa pagkartiyo pagpasulod sa krusipiho sa gamayng baba sa botelya. Sa pagdagan sa oras nakabatyag na si Kaloy ug lain nga aura sa iyang palibot. Misugod og panglimbawot ang iyang balhibo samtang iyang nasingo ang mga nagsagol-sagol nga baho sa lana ug mga tambal Binisaya gikan sa bag sa tigulang. Nakahinumdom ang batan-on sa sugilanon nga gipaambit sa tigulang kaniya, usa ka higayon niana, sa dihang nagtuon pa siya sa elementarya.

Hapon kadto. Nagsandig-sandig sa iyang kawayan nga lingkuranan nga adunay saylanan sa tiil ang tigulang. Nagpabuhot sa iyang tinustos nga hinimo sa pikas dahon sa tabako nga gilikit. Giputos ang pikas tomoy niini sa dahon saging nga gipurmag daw gamay nga ice cream cone isip filter. Iyang gisugilon ang mahitungod sa iyang kasinatian didto sa langob sa Baryo Bontoc, Hindang. Sigun sa iyang asoy, iyang gisuot ang maong langob ug iyang gisubay ang taas kaayong dalan. Diha sa iyang pagbaktas, may nalabyan siyang mga lim-aw ug mga tanom-tanom nga nabuhi sulod sa langob. Matud pa, iya usab daw nga nalabyan ang nga bitin nga susama na kadagko sa punoan sa lubi. Apan matud niya wala siya tukba kay nananghid na siya daan

122 PINILI sa dili-ingon-nato kinsa maoy nagbuhi sa maong mga mananap. Iyang gi- hangyo nga dili lang siya pasipad-an kay nangita lamang siya og magamit alang sa iyang pagpanambal. Hinuon, matud pa sa asoy ni Lolo Leon, namunit siya og tipaka sa tan- dayag nga igo niyang mabitbit ug gisulod sa iyang dalang bag nga panit. Ug didto sab niya napunitan ang dugukan sa usa ka dakong sawa nga iyang gihimong bakos. Dugang pa niyang asoy, ang dalan nga iyang gisubay, nga halos tunga sa adlaw niyang gibaktas, nilagbas sa usa ka isla tabok sa Hin- dang. Ug daw dili makatuo ang bata sa gisugilon sa tigulang ngadto kaniya. Kini tunod kay susama man kini sa enchanted cave diha sa istorya nga gia- soy sa iyang maestra sa eskwelahan. Apan dili lamang kadtong higayona ang nakapanglimbawot niya tungod sa kahibulong kundili may usa ka kasinatian diin nakita gyud sa iyang mga mata ang tibuok hitabo. Ug siya mismo ang nag-inusarang saksi niini. Pipila na lang ka adlaw kadto ug adlaw na sa mga santos. Adlaw kadtong Sabado sa hapon, sanglit didto ang batang si Kaloy nag-istambay sa lingkuranang kawayan human sa iyang klase sa high school. Adunay taga sityo Casilion nga miadto kang Lolo Leon. Usa ka babayi nga susama nag pangidaron sa inahan ni Kaloy. Luya kaayo ang iyang paglihok, ug nagping-it sa kasakit, timaan nga aduna gayud siyay gipamati nga sakit sa lawas. “O, unsa may ato, ‘Day?” “Magpatambal unta ko, Mano Leon. Lain man ahong paminaw sa lawas. Hapit na usa ka semana.” Mihana paglingkod ang babayi tungod siguro sa hilabihang kakapoy tungod sa iyang sakit nga gibati ug sa kakutas tungod sa iyang pagbaktas gikan sa Casilion paingon sa sentro. “Na, hala, diri duol kay ato usang pulsohan,” Ug gipalingkod ni tigulang ang babayi duol niya ug nagsugod siya pag- tapion sa iyang kamot ngadto sa pulso sa babayi. Iya kining gipaminawan sama sa usa ka medical doctor nga mitapion sa stethoscope ug mi-analisar sa iyang nabati. “Gipadaotan ka man, Inday. Aduna diay manahog dihang dapita sa injo?” nagkanayon ang tambalan uban sa pangutana, “Aduna bay nahiu- bos o nasuko nimo dili pa dugay?” iyang pangutana sa babayi kinsa wala gilayon makatubag. Daw nisamot kaluya ang babayi ug sa hinay iyang gisugid. “Duna. Ahong silingan. Wala naho pabayloa og humay niadtong miaging semana. Mihangyo sija kay maajo na lang kuno nga naa sijay ma- lubok aron makalugaw. Wala ko magpabaylo kay gigahin naman gud kadto alang sa binhi.”

15 YEARS OF LAMIRAW 123 “Mao ba? Siya ang naghatag sa imong gipaminaw karon,” tubag sa mananambal, “Sige, lingkod diri sa tunga sa panapton.” Mihinayhinay og lingkod ang babayi sa tunga sa panapton nga puti nga gilatag sa tigulang. Gikuha ni Lolo Leon ang bag nga panit ilalom sa aparador diin sa ibabaw niiini nahimutang ang altar nga gibutangan sa rebolto sa Santo Niño sa Praga, estampa sa Inahan sa Kanunayng Panabang, rosaryohan ug mga tamdanan sa pangadyion ni Lola Oping, ug ang imahen ni Senyor San Vicente. Midagkot siya sa kandila didto sa altar gamit ang posporo nga didto niya gikuot sa iyang bag. Sa makadiyot nagkutib-kutib ang iyang baba sama sa nangadyi siya gamit ang pulong nga wala niya masabti. Pagkahuman, mibalik gilayon siya pagpungko sa sawog diin iyang gisugdan pag-andam ang iyang mga gamit sa panambal. Human niya og tigom sa kinilkig gikan sa mga bukog sa mga mananap, ginamit ang bagâ nga papel de liha, iya kining gibutang sa bagol nga adunay nagbaga nga uling. Gisagulan niya og dyutayng laya nga dahon-dahon gikan sa cellophane nga iyang gibukhad. Ug iya pa kining gipatud-an og dyutayng lana gikan sa botelya sa Tanduay nga adunay krusipiho, dungan sa iyang paghangad sa altar ug paglitok na usab sa iyang tirim-tirim ug dayon nanguros. Gigamit niya ang nagpuot nga bagol nga gipatong sa lusa nga plato. Dungan sa paglitok sa mga pangadyi nga dili maklaro sa dunggan ni Kaloy, gituoban sa tigulang ang babayi kinsa gibukotan sa laing habol nga puti. Gipagawas niya ug dalikyat ang ulo sa babayi gikan sa gibukot nga panapton aron paginhawaon ug aron dili malumos sa aso. Human sa pipila ka gutlo, gikuha ni Lolo Leon ang bagol nga nagpuot pa. Iyang giyabyab sa hinay nga daw may gitigum siya sa tunga sa panapton nga gihapin ug sa panapton nga gibukot sa pagtuob. “Mao ni ang mga mananap ug insekto nga nagsakit sa imong lawas,” matud sa tigulang kinsa mipakita sa iyang nasawod sa panapton ngadto sa babayi. Miduol si Kaloy kinsa dili makatuo sa nakita. Didto sa tunga sa panapton ang mga gagmayng tipaka sa bildo, mga pino nga bato-bato, gagmay balhibo sa manok ug baboy, ug mga tipasi sa humay, ug aduna pay pipila ka lugas sa uhot nga didto nasawod sa panapton. Nakasiguro siya nga dili lamat ang iyang nakita kay iya pa man kining gihinol sa iyang mga tudlo. Ug nakasiguro usab siya nga dili kadto mugna-mugna sa tigulang. Nanglimbawot na gyud ang balhibo ni Kaloy sa iyang nasaksihan. Adunay sagol kahibulong ug kahadlok ang iyang gibati. Bisan gikulbaan siya sa iyang nasaksihan, nagpabilin pa gihapon siya nga skeptic niini. Wala kapugong ang misaksi nga batan-on. Nangutana siya ni Lolo Leon kun unsa kadtong iyang nakita.

124 PINILI Mipahiyom lang hinuon ang tambalan ug miingon, “Mga uod kana, Boy, nga migawas gikan sa lawas. Hala, sige ‘Day, pugnita ang naa sa panapton ug isugba sa nahibiling baga sa bagol,” iyang sugyot ngadto sa babayi. Ang kahadlok ni Kaloy natabunan sa kalibog kay nganung nakaingon ang mananambal nga mga uod kadto nga dili man uod ang iyang mga nakita ug nahikap. Apan wala na lang siya nagkuti-kuti pa kay na- nugnaw nag sugod ang iyang tingkoy. Samtang gianam-anam og sugba ang napuphong mga tipaka ug lusok gikan sa panapton, kalit kini nga mosirit ug mosiga inig tugpa sa baga ug moaso nga lan-ig kaayo og baho. Nagpanap-ong sa iyang ilong si Kaloy, nakaalinggat nga naulian ang babayi gikan sa iyang kaluya ug wala na kini nagping-it sa kasakit. Gipani- ngot pag-ayo kini sa pagtuob, hinuon naayo siya sa iyang gipaminaw. Ma- pasalamaton kaayo ang babayi ngadto sa tigulang dayon kuot sa nilikit niyang kwartang papel. Nibalibad ang tigulang sa gihatag nga kwarta, apan miinsister siya tungod sa kalipay nga nawagtang ang iyang sakit nga gipamati. “Ajaw lamang ko pasalamati. Instrumento ra man ko. Pasalamat sa Gi- noo ug ni Senyor San Vicente kay sila man gayud nagtabang kanimo,” tam- bag pa ni Lolo Leon sa babayi. Nihinok na lang kini pagbilin sa iyang gilikit nga kwarta didto ubos sa rebolto ni Senyor San Vicente. “Boy, aho usang ad-aron ang ahong daa nga inahan sa istaring kay hapon naman. Maajo na lamang ni para naa koy ipasaw sa baboy. Para ba sa pista sa Senyor puhon, Boy,” dispensa sa tigulang sa ilang taod-taod nga pagkukabildo. “Sige, ‘Lo, kay hapon na jud, motabok usa ko kay moadto ko s’ simbahan,” ang tubag usab sa ulitawo sa tigulang. Nabatyagan pa ni Kaloy ang maong aura nga iyang nasinati, dugay nang panahon ang nakalabay, samtang magkaistoryahay siya sa tigulang mananambal. “Tuod, Boy, balik unja diri sa balay. Duna koy ihatag nimo.” “Aw, sige, mobalik ko human sa prusisyon, ‘Lo.” Wala mahimutang sa paghunahuna si Kaloy. Misantop sa iyang hunahuna ang pangutana kun unsa ang ihatag sa tigulang ngadto kaniya. Nakatabok na si Kaloy sa karsada. Biyernes Santo na kadto sa kilomki- lom. Miilog sa galamhan ni Kaloy ang mingaw nga alawiton sa kwaresma nga gikanta sa mga biyata sa simbahan. Nasingo usab niya ang mga kandi- lang dinagkutan gikan sa mga deboto nga miapil sa prusisyon. Ang aso nga nahanggab niya nakapahinumdom kaniya sa tigulang ug sa iyang ihatag. Nagsugod na ang prusisyon sa mga santos ug sa Santo Entiero libot sa baryo. Nagpunsisok ang mga tawo sa prusisyon. Apan wala damha ni Kaloy nga didto siya nasum-ok ug nahakuyog sa karo ni San Vicente Ferrer, ang santo sa mga mananambal.

15 YEARS OF LAMIRAW 125 06/2009 Paul Alfonse Marquez

The villagers

Black velvet engulfed the heavens and no star shone that night. A long stretch of empty road ran through the middle of the forest dividing it, like a blade slicing, flesh blood dripping from the wound. It was a gray shaded line that went on and on surrounded by the eerie shades of trees standing beside it. A pair of light ran down the asphalt, briefly fending away the darkness for a moment, until the dark shroud re- claiming its territory as the vehicle passed by. It was not a silent night. The wind blew and made the trees sway, rustling their branches and making them howl. The engine growled a tiger’s roar as it sprinted forward. The bass speaker reverberated from the vehicle, and then the cry of a punctured tire, rubber screeching in toil, burning as it gripped the cement. The vehicle came to a halt. The car got off the road, a few meters away from the shadowy figure of trees, bushes and ferns. The driver, alone and irri- tated, turned off the terrible bass and flung open his door. He stepped off, cursing under his breath, to check the damage. When Richard saw the lifeless right front tire, completely deflated under the weight of the car, he let out a pained scream. It startled a couple of birds from a nearby tree. He still had a long way to go in his journey. He could not help giving his flat tire a kick. Richard thought long and hard about his predicament. He was out of coverage area. He had a jack, crossbeam, and air pump, but he had no spare tire. Sweat trickled down his forehead as he walked back and fourth. Noth- ing he could do. He couldn’t just leave his car here, and he didn’t dare walk alone through the darkness. Richard decided to camp on the backseat and wait till sun came up. He prayed that another vehicle would pass through and come to his rescue. He hoped for it. But he did not expect it to happen quickly, as it was happening now. There was a glow among the trees. Richard guessed it to be a firefly. But it couldn’t be because the glow was steady and drawing closer to where he stood. The glow flickered for a moment. It was a candle, someone with a candle. Help is coming, he thought. He called out to the man attached to the glow of the lamp.

126 PINILI “Hello there! Can you help me please? I’m in a bit of a situation here,” he exclaimed nervously. It did not escape his mind that this stranger could be more of a danger to him. In fact, he kept reminding himself of this and clenched his right fist tightly in self-defense, while his left was above his head waving to get the stranger’s attention. He could hear footsteps thud- ding on the ground like hooves. As the stranger drew closer, the glow turned into, as Richard expected, a lamp. The lamp disclosed a figure walking and holding it. The figure holding the lamp, he could see clearly, was a frail old man. As the light struck his face, Richard could see he looked gaunt and ghastly. The face was deeply lined. In the lamplight, the color of his skin was ashen, as if he was near death. “What’s an old man doing in this forest in the middle of nowhere?” he said to himself. The old man was slightly hunched, and seemed less frail than he actually looked at closer range. Then he spoke in a clear voice. “It seems to me you’re in need of some help, young man. What can I do?” Richard, thinking that there was no other choice and no one else to ask for help, tried to hide the nervousness in his voice. “Y-yes. I don’t have a spare tire and I can’t call anyone here.” He paused, and then half-heartedly asked, “Do you, by any chance, have a spare tire or know where I can get one?” The old man turned his head left to right. Richard wasn’t surprised for he already knew the answer. The chance of an old man having a spare tire in the middle of nowhere would be a million to one, or to Richard’s belief, impossible. “Is there anything you can do to help me?” pleaded Richard. For a while the old man said nothing and stared at Richard. Then for what seemed an age, he nodded his head and said calmly, “I have a two- way radio at home, you are welcome to stay the night. “ Relief took over the anxiety on Richard’s face. He sighed, smiled and gratefully said, “Thanks a lot, sir. By the way, I’m Richard, Richard Valero.” “Just call me Old Man. Come, lock your car and follow me,” said the old man with a warm assuring smile. He turned his back to Richard and began to walk towards the shade of the swaying trees. Puzzled by the Old man’s action of leaving him alone by the road, Rich- ard stood for a moment half-surprised and half-wondering. It dawned on him that he needed to catch up or else. He quickly grabbed a bag full of clothes and supplies and locked up, and then he ran towards the light and shouted, “Wait up, Old Man!” The old man led Richard through the gloomy forest, with only the light of the lamp illuminating their way. Trees rose up towards the evening

15 YEARS OF LAMIRAW 127 sky, their branches barely visible in the darkness. He old man’s hoof-like footsteps sent a reverberating sound that drowned out Richard’s own grass- crunching steps. Richard felt a chill run up his spine as he heard it, and the chilly air didn’t help him at all. He heard no noisy crickets, no chattering lizards, and no hooting owls. It drove him to a cold sweat. He was afraid. Not of the darkness, not of the old man, but of the monotonous beat of their footsteps deafening the utter silence. He needed to break its monotony. “O-old man, what’s with this forest? I-it…it’s so quiet.” “Young man, there’s a story behind this forest. Not a short one. It was a legend to the village that lived close by.” The old man spoke calmly. “Where’s it now?” asked Richard. “The village? It’s long been abandoned. All that remains are ruins, still standing to this day. We’re headed that way. That’s where I live. Alone.” The old man spoke flatly, and then added, “But tonight, you’re welcome to keep me company.” Richard felt relieved and calmed by their short conversation. “What happened to the village and the villagers?” The old man turned his face to him and said, “I told you, it is a long story. But seeing how we still have a long way to go and I rarely have visitors, I’ll tell it to you now.” Then the old man turned his back and resumed walking. Then he began.

“There was lush green forest that lay silent and serene, disturbed only by the sound of the wind, the voices of a million birds, and the rustling sounds of small woodland critters foraging for food. Wild flowers blossomed pro- fusely and the air was fresh and scented. Dozens and dozens of butterflies with myriad colors danced through the air. The creeks and rivers flowed, the water clear as glass. In this forest, there lived a Tikbalang. “The Tikbalang tended the forest. When a tree died, he planted two. When a fruit was picked form a bush, he grew another in its place. When an animal died, he buried it and nursed a pregnant one until it gave birth. All was well and good until the Tikbalang realized that besides the birds, the bees, and small woodland creatures, for as long as he could remember, he was the only inhabitant of the lush and green forest. He dismissed the thought and decided to go look for others like him. All day and all night he searched every creek, every hole and every tree top but found no one. This was impossible, thought the Tikbalang, and he didn’t believe it. He was the only one of his kind in the entire forest. “So the lonely Tikbalang went on planting trees, growing fruit and helping the animals as he had been doing all his life. In his spare time, he would talk to animals, they listened and stood still. They never talked back and the lonely Tikbalang guessed that they might not even understand

128 PINILI what he was telling them. He talked to the birds, the bees and butterflies but they flew all over the place and would not stay put. He guessed that they might not even care to listen to him. Then he talked to the rivers, the rocks, and the trees but they were never good at conversations. The poor lonely Tikbalang sat down and cried.” “’What happened to him then?” interjected Richard as they trudged down a narrow path through the trees. Richard felt at ease as the old man told his story. The pressure of the forest’s dark aura was slowly lifting from him. “Don’t interrupt me, young man. All will be revealed,” said the old man sharply then he went back to telling his story.

“The years passed. The lonely Tikbalang saw a column of smoke rising one day from the edge of the forest. The Tikbalang ran as fast as he could towards the direction of the smoke. When he got there he found that a village had sprung up by the edge of the forest. Every night he crept silently and hid behind the biggest bush nearest to the village and watched the people. “There were nipa houses circled around a great bonfire. The people were sitting together talking, laughing, and eating. Their figures illuminat- ed by the hot and heavy glow from the flame. The lonely Tikbalang’s eyes were filled with wonder and with a new found hope. He may have been the only inhabitant in the forest but now he had neighbors, human neighbors whom he could talk to, whom he could make friends with. Night after night he watched them, and studied them with only the best intentions in mind. “Then one day the village celebrated their fiesta and the Tikbalang noticed that the people ate as they talked, laughed, danced, drank, and sang. Right then and there, a thought sparked in his mind, an idea so good that the Tikbalang could not help but laugh out loud to himself. He would prepare a meal of fruits, and wild vegetables, and hide in the bush closest to the village. He would wait for the first passerby to pass and invite him for breakfast. He told himself that his plan was brilliant, and he assured himself that by tomorrow he would never be alone. He would have many friends and they would talk all day and laugh all night. He would no longer be lonely. “The next day, a cool morning breeze swept over the land. The sun was shining brightly over the trees and it made their leaves sparkle. It was a lovely day, thought the Tikbalang. He told himself that today he would no longer be alone and he would finally have friends. The Tikbalang had it all planned out. He was already up before dawn, picking the freshest and rip- est fruits and vegetables. He used the greenest banana leaf he could find and used it as a plate. By midmorning the Tikbalang pranced his way to the village.

15 YEARS OF LAMIRAW 129 “It was his first time to visit the village in daylight, and he was surprised to find that the villagers were up and about doing their morning chores, the women were washing clothes in the nearby river and the children were playing just outside the village. He peered through a bush just enough, to have a good look at the children playing. This is my chance, the Tikbalang said to himself. “’Come, children! Let us eat! Come,’ he said as he sprang out of the bush, hooves in the air and food in hand. “The children were rooted on the spot, mouths open and eyes wide. After a moment they screamed and stumbled to get away, away from the Tikbalang. The Tikbalang puzzled, scratched his chin in irritation. He wondered why the children fled before him. He didn’t do anything wrong he thought, but he must’ve done something that made them run away. He stomped the ground in disappointment and decided to try his luck with the women. “The Tikbalang trudged his way towards the river through a bunch of trees and bushes, careful not to be seen. He wanted to surprise the women as they were doing their laundry. He arrived at the riverbank and saw his in- tended busy with heaps of clothes. He skipped and hopped to them, splash- ing on the shallow area of the river waving his plate of food for all to see. “’Come, friends! Take a break from your toils and let us eat! These are good, come on!’ he bellowed. They howled and screamed. In fear they ran back to the village. The Tikbalang did not know why they were screaming. They didn’t understand. He ran after them and told them not to run away, not to fear him. “’Please! Dont run! I just want to make friends! Please, let us eat!’”

The old man paused and stopped walking. Richard stopped as well. They were now on a grassy plain and what seemed to be the remains of the village the old man was talking about. The place was dark, desolate and gloomy. Richard felt the forest’s aura beginning to come over him again. A cold wind blew and chills ran up and down his spine. Right there and then, he felt a cold presence touching every inch of his body underneath his clothes. He figured that the old man might not want another interruption but he could not help it. “Hey, Old Man. Are we here?” “Yes. Yes, we are. Come. Let me show you to my hut. I shall continue the story once we are inside,” replied the old man with a hint of regret in his voice. The old man led Richard to a hut that stood out among the ruins. The wood had not yet been eaten away by termites; it wasn’t worn out by nature and it had a faint glow from the inside. It was new. Richard thought

130 PINILI that the old man must have built this himself. Then the question came into his mind, “Why does he live alone here?” The old man opened the wooden door and let Richard in. There was a pile of firewood on the stove in which a small fire burned, the embers giving out some heat to fight back the night cold. The old man gestured Richard to a chair, whilst he cooked them a meal. The old man added more wood to the fire. The fire grew and the old man positioned a cooking pot filled with what Richard guessed was water, on top of the flame. The old man got up and began to chop some fruit and vegetables. Only then did Richard speak. “What were you doing out in the woods at this time of the night, Old Man? How did you know I was on the road?” asked Richard. The old man did not answer. He stood there, his back turned to Richard whilst minding the chopping board. After a moment, the old man said, “I was out foraging for fruits and vegetables for my dinner. I had run out, and it was evening when I found out. An old man has to eat healthy, you know?” “Then how did you find me?” said Richard with a bit of indignation in his voice. “This place is quiet during the night, it would be impossible not to hear the noise you made,” said the old man calmly, he paused and then added, “All I needed to do was to follow the sound, and I found you and your car with a flat tire.” Richard sat there silent, he couldn’t think of anything else to say and finally he asked, “Why do you live here all alone, Old Man?” The old man stood there silent again for a moment, as if he never heard it, or as if Richard was never there. Then said calmly, “I have not finished telling my tale young man, be patient. All will be revealed.” “Fine, then. Please continue.” The old man then resumed his tale.

“The Tikbalang, upon witnessing another group of villagers flee, stood there, tears running down his cheeks. ‘What was wrong? Why do they run from me? I just wanted them to eat my food and talk.’ “The creature then decided to reach out to the villagers. He felt he needed to go directly to the village and explain to them. To tell them that he meant no harm and all that he wanted was companionship, then they would understand and they would eat together. “The creature ran as fast as he could in the direction of the village. His hooves drummed the ground, but he made sure his plate of fruits and veg- etable was intact. Upon reaching the village, he could hear voices raised in deep discussion. He listened to them for a while.

15 YEARS OF LAMIRAW 131 “A child crying said, ‘There’s a monster in the woods! It scared us, it wanted to eat us!’ “Another villager spoke up, this time a woman, ‘The child is right! We saw it with our own eyes! We were washing clothes, then out of nowhere this creature, this THING came out of nowhere, carrying a bunch of fruits!’ “Another woman yelled in agreement, ‘Yes! He wanted to eat us, to be part of his meal! It must’ve gotten tired of eating animals and plants!’ “A man with a booming voice said, ‘Silence! We men will scout the area and dispose of this creature that you speak of.’ “It broke the Tikbalang’s heart when he heard this. Without him knowing it, he was crying. All he wanted was just some friends to talk to. He never meant to scare or hurt anyone. He certainly did not eat humans, never gave any thought to it. He let out an earsplitting wail. He was sure the villagers heard him. He did not care anymore, he wanted to be heard, and he wanted to be found out. He got up, grabbed his banana-leaf-plate and ran to the village, towards the villagers. He presented himself to them and begged them. “’Please! Please! Listen to me! I dare not eat a human! All I wanted was for you all to eat with me! Please! Come! Let us eat! Let us eat! I do not mean harm!’ yelled the Tikbalang hysterically in tears. “The villagers were frightened. He could see it. He could see the fear and the hate in their eyes. He could hear their screams and howls drowning out the sound of his own cry. They hurled stones, the women, the children and all the men. They hit his chest, his ribs, his arms, and legs. He felt his ribs give in, as well as his knees. He opened his mouth to speak but before he could say another word, a stone hit him on the side of the head. He fell to the ground, dazed and confused. He felt something wet trickling down his ear. It was blood, his blood. His vision was blurry. The lonely Tikbalang could only see a dozen feet circled around him. And before he knew it he heard a thud and felt foot connect to his stomach. He winced in pain, con- tinuing to sob. Then he felt something hot and sharp on his side, then another, and another and another. Then they were all upon him.”

“That’s some story, old man,” said Richard. Then he asked, “What happened to the villagers?” The old man was now adding the chopped fruits and vegetables into the pot. “The villagers threw the body into the river, hoping the current would take it elsewhere. They did not want to be burdened with the spirit of the Tikbalang. As the years passed after the villagers killed the creature, the forest became a dark, gloomy and unwelcoming place. The village started experiencing much hardship. There was a plague, a flood, a drought.

132 PINILI Famine struck the village. Worst of all, the villagers started disappearing one by one. Some say they were lost in the forest, some say they fled during the night, and some, some believe the Tikbalang did not really die and that it was seeking revenge upon the villagers. And all of mankind.” The old man sat down on a chair opposite Richard, minding the fire so that it wouldn’t evaporate the soup. Richard noticed that the old man looked exhausted and was merely staring at the burning ember. Richard said, “That’s one hell of a story, Old Man.” Staring at the fire, the old man, said flatly, “Yes, it is. The soup is ready.” He got up to fetch a wooden bowl, a spoon, and a ladle. He opened the lid of the pot and, with the ladle, filled the bowl with three cups of soup then passed it to Richard. The old man then spread out the firewood to put out the fire, while keeping the embers alive and glowing in the dark. The old man then took a candle, lit the candle with the glowing tip of a firewood, and placed it on a small stool between him and Richard. He grabbed a bowl and a spoon, and served himself some soup. “Let’s eat!” “Sounds like something that Tikbalang in your story would say,” said Richard, staring at the old man while eating his soup. He waited for a reply but he old man seemed more interested in dinner, sipping every spoonful slowly and not spilling a drop. For a moment Richard thought, the old man must’ve forgotten he was there. He felt the chilly wind blow in. There it was again, that cold presence. The candle was flickering, the flame holding on a little longer against the rushing cold wind that was trying to blow away its grip on the candle wick. “By the way, Old Man, where’s your radio?” asked Richard. For a moment Richard could have sworn the old man was not there. He thought he saw a big muscular figure sitting on the chair instead of the frail bony old man. He saw brown fur, instead of pale ashen skin. His short arms and legs were now longer. His feet were now big hooves and his legs that of a horse, which made him sit on the chair awkwardly. He could not see the old man’s face. Instead he saw the head of a horse, foam forming at the sides of its mouth, its long black mane standing on end as if electrocuted. Richard could have sworn it was grinding its teeth in front of him. Richard could have sworn he saw its wet, glossy, beady black eyes looking into his. The candle held out against the flailing wind. Then the Tikbalang blew out the flame. Then only darkness and silence.

15 YEARS OF LAMIRAW 133 011/2014 Jetrho Monares

Huring

Nakagmata hi Sayong nga sigurado nga bumati hiya han mamara nga tunog han nagrarapo nga lawas han puno nga mangga ngan kaliding nga labyogan kada nababantad ini. Waray hiya magkarag hin oras paghinunahuna kun ano gud an nakahimo han aringasa. Aga na ngay-an, kinikita na niya an baga asul nga lamrag han waray pa gud sumidlit nga adlaw. Kinahanglan na niya gumios. Kahuman hin dinagmit nga pangadion nga ipaharayo han buotan nga Ginoo an iya tulo nga anak ha karat-an, bumuhat hi Sayong ngan ginhapyod an iya hinigdaan. Waray na udog hiya sapit nga hurulton pa it’ pagmata ugsa niya matipig an iya nagkalat nga ulonan ngan taklap. Namatay hi Pedro kahuman ini pagbun-on han iya kainom. Kwatro anyos pa la an iya puto hadto, hi Ed. Yana, magradwar na hiya hin elementarya. An iya ka- magurangan, mapa-enrol na ha Nemosayn Barangay High School. Barato la it’ pag-iskwela dinhi ngan di na magpupurupasahe kay harani man la an iskwelahan ha ira balay. Nagpapriso an kainom— nadara hin konsensya. Pero ano pa man an pulos? Maupay kun mabalik hit’ tinirok nga konsensya han kalibotan an iya higugmaon nga hi Pedro. Kawara han iya asawa, nga biskan tricycle driver la, nasusuportahan ngan napapasyada pa an mga anak, napiritan hiya pagpakabuhi hin bis’ ano la: panlaba, pan-manicure, panmaligya hin produkto han Boardwalk, Natasha, Avon—bisan ano, mapakaon la niya an iya tulo nga anak. Napadara gad an iya mga ugangan, pero diri ini niya pwede tapuran. Pinsar niya, ‘di pa man hiya baldado para pagsinerbihan la hit’ iba nga tawo. Asya naniniguro gud hiya nga masuportahan niya it’ iya mga anak pinaagi hit’ iya kalugaringon balhas. Di na maiha, mamata na an mga bata ngan mamiling hin pagkaon. “Bunay na la,” iya ginsigngan an iya kalugaringon. Gin-abre niya an ira ref, pero ubos na ngay-an an ira tinipig nga bunay. Kinahanglan niya gumawas anay ngan pumalit. Paggawas niya ha ira guti nga bunggalo, gintapo hiya han mahagkot nga hangin ngan han tunog han panilhig han iya amyaw. Mahilig man- limpyo an iya sapit. Ha sobra hini nga kamahilig maglimpyo, gin-uupod niya pagsilhig it’ gawas hit’ iya duha nga sapit.

134 PINILI “Maupay! Maupay!” tawag niya ha lagasay nga tag-iya han tindahan. “Papalita daw hin bunay, ma-unom.” “Damo man? Napatambok ka gad? Haha,” ni Mana Ningning. “Kay di’ man la ako it’ makaon, pati ‘tak’ mga anak.” “Ha? Ada la gihap’ hira? Kamakaharadlok.” Ginduhol ni Mana Ningning an unom mga bunay, ngan an sukli han singkwenta pesos ni Sayong. Waray na hiya pagpakiana han lagas kun ano an karugsignon han iya kahadlok. Kahuman hin pira ka minutos, andam na an lamisa. Ginbutang niya an bahaw nga kan-on tikang han kagab-i, an gin-scramble nga unom nga bunay, ngan an sawsawan nga toyo nga hiniri- san hin lemonsito. “Mga idoy, pakadi na kamo, pangaon na kita. Male-late kamo hito nga iyo pagkinaturog.” Pero waray man baga bumantad. Kaurugan, pagtatawag niya, di’ la maiha, nagkakagawas ini dayon para mangaon. Ha iya kapausa, gintukto- kan niya an kwarto nira. “Junior, Nick, Ed, kamata na kamo!” Pero waray la gihap’. Asya sumulod hiya. Waray tawo. Maupay na an kaayos han hinigdaan. Nagkalakat ada hin timprano an iya kalalakin-an nga anak, o bangin ira na liwat gindara hi Ed ha basketbolan para matut- doan nira ini hin basketbol. “Manunulay in’ nga kabataan,” amo na la an iya nasiring ha iya kalugaringon. Makadto na la anay hiya ha basketbolan. Pero pag-abot niya ha basketbolan, an aadto la mga kaayaman nga ginhihinamot-hamot an tuna para bilngon an ira lugar nga gin-urohan o gin-ihian. Bangin nanulod ini hin timprano. College na man gud hi Junior, amo busy. Hi Nick, tigradwar hin high school, amo busy gihap’. An diri niya matigo kay kun kumain an iya puto kay uraura man nga timprano an elementary nga sumulod. Nahunahunaan niya pagbalik ha tindahan ni Mana Ningning para makapakiana kun kumita hiya kan Ed. An tindahan nira Mana Ningning an pinakadako nga tindahan han ira lugar. Damo nga tawo an napalit didi kada-adlaw—bata, lagas, paraghubog, tsismosa. Urusahon kun may natatabo ha ira lugar nga diri aram han lagas. “Maupay. Kumita ka kan Ed?” “Ginbibiniling mo na liwat ‘tim’ mga anak?” “Kumita ka ha iya? Andam na ‘tam’ pamahaw. Okay la an ak’ duwa nga magurang, nanulod la ada adto hin timprano. Hi Ed ‘tak’ diri naiintindihan kun kumain.” “Ambot ha im’. Waray ko kita kun hain hira. Bis’ ka pa magpakiana hit’ bug-os nga barangay, waray may maaram,” baga hataas an tingog ni Mana Ningning.

15 YEARS OF LAMIRAW 135 “Mauli na la ak’. Salamat. Papalita daw anay hin asin, naubos ko kanina ‘nak’ pagluto hin bunay. Ay, waray ko ngay-an dara nga kwarta. Pwede balikon ko na la it’ bayad?” “Sige na la, ikaw man it’ nahangyo. Kaluoy mo man. Nawawara na liwat ‘tim’ Ed,” matawa-tawa nga siring han lagas. Pag-uli niya, masirak na hin gamay, ngan umabat hiya hin baga ‘di niya maintindihan nga kapoy. Lumingkod anay hiya ha labyogan. Naunat an mga daan nga higot hini. Damo gihap’ an maupay nga natabo hadto nga labyogan. Nahihinumdoman pa niya an ira paghimo ni Pedro hini. Ira ginhigtan an kaliding patukdaw ngan ginpabitay ha marampag nga puno han mangga. Ginpili nira an pinakamadig-on nga sanga han puno, para diri madisgrsya an kun hin-o man nga masakay han labyogan. Para daw ini hit’ pagdako ni Junior, ngan hit’ masunod nga upat nga lalaki, kay gusto ni Pedro hin basketballl team. Gin-aro nira ni Pedro an kaliding ha harani nga vulcanizing shop. Nakurian hira kay nadiri paghatag an tag-iya. Pero ira ini gin-adlaw-adlaw pag-inaro, kutob nga napiritan na la an tag-iya. Masayon la pagbiling hin higot, asya nahuman dayon nira an labyogan. Pag-abot ni Junior han sakto nga edad, dayon ini niya naging paborito nga tambayan ngan mulayan. Ngan ‘di la maiha ginsundan ni Nick, ngan ni Ed, ngan… Nasamok an iya malipay nga panhinumdumon han sumulod ha iya hunahuna an kamatay ni Pedro. Pira hiya ka gab-i nga nagtinuok. Kutob nga nagmara na la an iya mata. Nanumdom lugod hiya kun hain an iya mga anak. Sumulod na la hiya han ira balay. Kumaon. Ngan nagdesisyon nga magkita hin TV. Tutal, kulop pa hira magkikita han iya surukton han ira pinanmalit ha Boardwalk, Na- tasha, ngan Avon. Samtang hiya nagkikita han Unang Hirit, waray sabot hi Sayong nga nangaturog na hiya. “Ma,” boses ni Ed. Nakagmata hi Sayong pakabati niya hadto nga tingog. “Ed?” iya tawag samtang hiya naglilingi-lingi palibot tikang han iya linilingkuran nga sofa nga rattan. Waray may bumaton. “Manunulay in’ nga bata,” iya siring. “Ed? Ed? Ed?” Waray gud may nabaton. Klaro ha kamingaw han iya balay nga nag- uusahan la hiya hadto nga takna. Pero tiunano man adto nga bumati hiya han tingog ni Ed? Maalas siete na. Male-late na in’ nga bata. Nagmumulay la ini ha gawas, nakig-upod na liwat ada ha iya mga kamulay. “Mana Ningning, kumita ka kan Ed? Bumati man ak’ han iya tingog ha balay. Male-late na adto.” Ginkinitaan la hiya han lagas. “Sige na gad, Mana.” Ginkikinitaan la gihap’ hiya han lagas.

136 PINILI “Haguy liwat ini. Baga ka man hit’ nakakita hin multo!” Gintalikdan ni Sayong hi Mana Ningning. Nagkinita-kita na la hiya han iya palibot. Pausa-usa nga nagkakagawas an mga estudyante ha kabablayan, manunulod na gihap’ hira. Hain an iya anak? Namalanga na ini hin duro ha pagminulay ngan nangalimtan na hini nga maiskwela pa ngay-an hiya. “Sayong, pakadi na gud anay. Uswag makadali, may igsisiring ko la ha im’,” tawag ni Mana Ningning ha iya. “Ano, Mana?” “Maaram ako kun hain hi Ed.” “Kanina pa ak’ nagpipinakiana ha im’, waray ka pagtitingog.” “Kay diri ak’ maaram kun ano ‘tak’ igsisiring ha im’. Nangangatawa pa ak’ ha im’ kanina kay kahuna ko nag-iintrimis ka la.” “Nag-iintrimis ha ano? Nga diri ak’ maaram kun hain ‘tak’ anak? O, hain man hi Ed?” “Pakadto ha God’s Grace Memorial Cemetery.” “Kay nag-aano hiya ngadto?” “Diri na ak’ mayakan. Pakadto na la.” Mag-aano ba didto hi Ed? Ginpapamamalhas han alas otso nga sirak hi Sayong samtang iya ginbabaktas an malubak nga karsada tipakadto ha God’s Grace Memorial Cemetery. Dako an iya kapausa ha mga bag-o nga iya nakikit-an. An 5/11 Convenience Store nabalyuan hin guba-guba nga mga bungbong, ngan mga baliko nga puthaw. Ha likoan han karsada, may lagas nga waray na tiil. Pamilyar ini ha iya. Baga’t nagkita na hira ha inop. May tiil pa ini hadto. Kumita gihap’ hiya hin mga guba nga bablay kahadto. Bungkag an mga dati magdig-on nga bungbong. Ha usa nga baga natindog pa may nakasurat, “Trisha Alvarez mahulat kami ha imo. Your cousins.” May dako gud ada nga delubyo nga umagi didi. Pero waray pa man hiya gumawas ha Tacloban hin pira na ka tuig. Ngan waray niya nadudumdom nga delubyo. An God’s Grace Memorial Cemetery an lubnganan han mga riko. Didto namahuway an mga kilala nga riko han Tacloban, ngan an ira mga urupod. Haluag ini, ngan mag-upay it’ tan-awon—mga bukid, punoan hin mangga, bayabas, ngan damo pa, ngan bis’ diin, puro la dunghaw nga kiritaon. Mau- pay didi tambayan kada Ngalag-kalag. Mamingaw an sementeryo. Waray niya nababatian nga nagmumulay nga kabataan. Dumaop hiya ha guwardiya. “Mano, kumita ka hin bata nga sugad ini kahitaas?” Igintupong an iya kamot ha iya dughan—an kahitaas ni Ed. “Waray man. Waray pa may kumadi pagbisita. Tapos na man gud an ngalag-kalag,” baton han gwardya.

15 YEARS OF LAMIRAW 137 Sumulod na la hi Sayong, naglugaring panginano. Mamingaw an sementeryo, labot la han grupo hin mga trabahador nga naglilimpyo han damo nga busag nga krus. Gindaop niya an mga trabahador. “Mano, kumita ka hin bata nga lalaki nga sugad hini kahitaas?” Nagkitaay an mga trabahador. Maiha anay hira nga waray magyakan. “Hain hiya yana?” Nahingatawa an iya mga upod. Ginkikinitaan hiya nira nga baga hiya hin lurong nga may kalugaringon nga kalibotan. “Nakita ka hini nga mga krus? Ada it’ hiya ha ilarom. Ada hira,” baton han lalaki. Nakaabat an kalalakin-an nga nalilipongan hi Sayong. Nagkiki- taay na la hira. “Mana, waray ka dinhi han pag-Yolanda?” tigda nga pakiana han usa. Pakabati ni Sayong han pakiana han lalaki, nag-ul-ol an iya ulo. Mata- rom ngan patigda nga sakit. Dungan han pag-ul-ol han iya ulo an mga imahe. Mahangin-hanginan, may dagko nga balud, nagkakalupad nga sim, nangungurahab nga katawhan. “Bulig!” Nagdurungan pagsulod ini nga tanan ha iya hunahuna. Baga’t damo hin memorya nga ginpipinugngan kutob ini maglapwas ngan bumaha. Nadismayo hi Sayong. Nakagmata hiya ha maglaga nga suga ha emergency room han EVRMC. Damo an tawo didto. Kada usa may kalugaringon nga problema para asihon hiya. Gindaop hiya hin usa nga nurse. “Mana, malipong pa ‘tim’ ulo?” “Ah, diri na man. Naano ak’?” “Nadismayo ka daw la tigda. Ano an natabo?” “Nakahinumdom ak’,” siring ni Sayong, samtang naghinay-hinay pagbuhat. “Mauli na ako. May baraydan ako?” “Pakadto la ha billing, ma’am, ta’s bayad na la ha cashier,” baton han bata pa nga nurse. Umuli hi Sayong ha ira balay. Gintutubak na an iya inandam nga pamahaw pag-abot niya. Ginkadto niya ha hugasan an pagkaon. Nanhugas hiya. An iya mata ginhuhugasan liwat hin luha, nahahalo ha masabon nga tubig. Hadto nga takna, baga gusto gud ni Sayong magmulay ha labyogan. Nahi- hidlaw hiya han ira pinanhimo han iya mga anak didto, han iya malipay nga pamilya. Iya ginduyan an iya kalugaringon pinaagi hin magluya nga sikad ha tuna. Iya ginhinumdom hi Ed, hi Pedro, kun ano an natabo. Bumuhat hi Sayong tikang ha labyogan ngan ginkinitaan an kaliding nga nabitay ha malig-on nga sanga han manga. Baga tigda, tikang ha kawarayan, bumati hiya hin huring ha hangin, “Gin-ano mo nga ikaw la an nakakapyot ngan nabuhi?” Umawa hiya han kaliding.

138 PINILI 011/2014 Beldonia Fugado Morillo II

Kolor

Makit-an pa ang tun-og sa mga dahon, ug igo pa lang naggil-it ang adlaw, pero maabat na ang kainit sa panahon. “Mayo na gyud diay. Pagkadali ra sa adlaw. Sunod bulan, may paeskwelahon na mi sa kolehiyo,” sa hunahuna ni Bay Ambo nga nagalan- taw sa anak nga si Lenlen. Gitabangan niini ang iyang inahan nga si May Lina pagpreparar sa ilang pamahawon nga dinung-ag nga saging, parisan sa ginamos nga tugnos. Nag-inusara nila nga anak si Lenlen ug palangga ni nila kaayo, sanglit bisan lisod sa pangabuhi sa matag-adlaw, ilang gipaningkamotan nga mahatag ang iyang panginahanglanon ug matagaan kini og maayong kabubuwason pinaagi sa pagpaedukar niini. Tigda niya nga nadumdoman ang ilang istoryahay gabii antes nangatulog. Mahitungod ni sa ilang simple nga plano parte sa pagtuntong ni Lenlen sa kolehiyo sa tiabot nga abre klase. “Unsa man nga kurso imong naisip nga kuhaon, langgay?” pangutana ni Bay Ambo sa anak. Nagapahuway sila sa gamay’ng sala adtong taknaa. “Hotel and Restaurant Management unta, Tay, pero kung dili kaya sa atong bulsa kining kursoha, lahi na lang,” tubag ni Lenlen nga nakasabot sa ilang kalisdanan sa kinabuhi. Tricycle driver si Bay Ambo. Ang ruta gikan Erenas, usa nga barangay sa Victoria, ngadto Allen ug pabalik. Pero maayo lang og may klase kay maka-boundary siya. Karon nga bakasyon, lisod ang pasahero ug nagtika- mahal pa ang gasolina. “Unsa’y maayo, anak, kung Education imong kuhaon?” sagbang ni May Lina nga namati lang sa ilang istoryahay. “Dinhi sa atong lugar, mao ni ang pinakamaayo nga propesyon. Ngano? Una, ang mga tawo dinhi taas ang respeto sa mga maestro ug maestra. Panduha, akong bati-bati, nagti- kataas ang sweldo karon sa maestro, abot-abot biente mil kuno kada bulan ug daghan pang mga benepisyo. Kun makasulod ka na, kaluy-an sa Ginoo, bisan magrelak-relak na lang mi sa imong Tatay,” padayon niya ug padulong na sa gamay nga sari-sari store para manirado. “Bisan unsa, Nay, basta makatabang sa atong kalisod. Kung ako maka- trabaho na, puydi na moundang si Tatay sa pamasahero, og kining atong gamay nga tindahan, himuon ni nato nga mini-grocery store. Pero kung

15 YEARS OF LAMIRAW 139 ang kasiste lang, kung sa bukid ko i-assign. Daot akong beauty ini.” Ug napuno sa katawa ang ilang panimalay. “Ambo!” tawag ni May Lina sa asawa. “Mangaon na.” Naundang iyang pagpaminsar, ug nagpadulong na sa lamesa para ma- mahaw. Usa, duha, tulo ka adlaw ang nag-agi. Usa ka semana na lang, magasu- god na ang enrolment. Sa UEP, University of Eastern Philippines nila plano nga i-enrol si Lenlen. Maayo na ang kalidad sa eskwelahan, barato pa ang tuition fee. Dili mahimutang si Bay Ambo. Tulo ka adlaw na pud nga dili siya makatulog og maayo, tungod sa pagpaminsar og asa kuhaon ang pang- pa-enroll sa anak. Ang kita niya sa pamasahero ug ang kita sa tindahan ni May Lina, sakto ra gayod sa ilang pang-adlaw-adlaw nga panginahanglanon. “P’re Ambo! P’re Ambo!” kusog nga tingog ang nagpaundang sa iyang lawom nga pagpaminsar. Wala si May Lina ug Lenlen. Nagsakada sila og paninda sa kadikit nga bungto, kinse minutos ang kalayoon sa ilang barangay. Dali-dali siya nga nagdungaw sa tukod-tukod nga bintana. Si Bay Bebot ang nagatawag, may bitbit nga papel. Si Bay Bebot ilang silingan ug ninong ni Lenlen sa bunyag. “Uy, P’re, unsa’y ato? Murag gahangos ka man? Asa ka ba gikan? Unsa man na imong dala?” sunud-sunod nga pangutana ni Bay Ambo, nga hapit pa mapakong ang agtang kay nakaplos ang tukod sa bintana. “P’re, gikan pa lang gyud ko sa munisipyo. May scholarship nga ipang- hatag si Gobernador Chu karong tiabot nga abri-klase. Para kuno ni sa mga kabataan nga dili kaya paeskwelahon sa mga ginikanan. Full scholarship kuno ni ilang ihatag, kapartner ang UEP. Wala na’y problemahon sa tanan nga gastos, kay wa’y labot sa baydanan sa eskwelahan, mohatag pa sila og allowance kada bulan, apil pa gayod ang board and lodging ug book allowance! O, diin ka pa ana? Nia ngani o, nakapangayo na ko og application form para kang Maymay.” Si Maymay ang kamaguwangan nga anak ni Bay Bebot nga ka-edad ra og kababata ni Lenlen. “Ngadto karon sa munisipyo, sa sekretarya ni Meyor, aron mapalista si Lenlen ug makapangayo ka ug application form ug lista sa mga requirements,” malipayon nga pagbalita sa iyang kumpare. Matuod, nalipay si Bay Ambo sa balita. Mao na ni iyang gipaabot nga solusyon sa iyang problema. Mao na siguro ni, niya pa, ang tubag sa iyang pag-ampo sa pila ka adlaw. Pero may bahin sa iyang hunahuna nga nagdu- haduha sa pagtamak og munisipyo. “Makaagom ba kaha akong anak ining scholarship nga wala man ko mobotos kan Meyor og Gobernador adtong nakalabay nga eleksyon?” Nag- pabilin ni nga pangutana sa igbaw sa iyang pangisipan.

140 PINILI Bisan pa man, wala maibani ang iyang determinasyon nga mapaes- kwela ang anak bisan sa ingon ini man lang nga paagi. Mura og nakaabat siya og sundot sa konsensiya. Bilang amahan, karuyag unta niya nga gikan sa kusog sa iyang mga braso ug tulo sa iyang mga singot ang pagpaedukar sa ilang anak. Pero unsaon man kay kulang-kulang ang iyang kita, nagti- kamahal pa ang paliton. Wala nay laing pamaagi kun dili kini na lang gayod. Kahuman pagligo, nagpili si Bay Ambo og medyo presentable nga polo shirt ug maong jeans. Iyang giparisan og tsinelas nga Islander nga talagsaon ra niya gamiton. Nagpahid pa og gel para di mabungkag sa hangin ang naga-inggat nga buhok. Pagtungtong ni Bay Ambo sa munisipyo, napausa siya. Kada lingi niya, kolor orange iyang makit-an. Gikan sa pintura, masitera sa mga tanom, mga kurtina sa kada opisina o departamento. Bisan ang uniporme sa mga empleyado, kolor orange pud na may katerno pa nga bracelet sa tuo nga kamot. Hasta ang hagdanan pangadto sa opisina ni Meyor, may mga deko- rasyon nga kolor orange gihapon. Didto niya nasantop nga kining scholarship para lang sa mga botante sa luyo nga partido. Pero nagpadayon gihapon siya sa pagpila. “Alayon pagsulat sa ngalan nimo, sa imong karuyag ipalista nga scholar, ang barangay kung diin ka nga residente ug ang pangalan sa inyong Barangay Kapitan,” ingon ang sekretarya. Gilista niya ang gipangayo nga mga impormasyon. “Ambrosio Montes” “Analyn Montes” “Barangay Erenas” “Barangay Captain Roberto Santos,” padayon sa pagbasa ang sekretarya ug iyang gitan-aw kini sa taas nga listahan dapit sa iyang wala nga kamot. “Pasensiya na, Bay Ambrosio,” ingon niya kahuman sa pila ka segundo. “Wala man dinhi ang ngalan sa imong anak nga hatagan og scholarship ni Gob. Kining mga application form para ni sa mga sigurado na nga maka- avail ini. Ang mga barangay kapitan mismo ang nagarekomendar ini nga mga kabataan. Tama ang iyang duda, nga kini para lang sa mga kakolor nila sa pulitika. Nanhuyhoy ang iyang abaga ug nanluya iyang pamati. Aksyon na siya nga motalikod para mouli na lang. Wa na gayo’y pag-asa. “Mamorsiyento na lang gyud siguro mi ini kung maapikihan na sa panahon.” “Bay!” gitawag siya sa sekretarya. Gisenyasan siya nga moduol balik. “Pangayo ‘sa og rekomendasyon sa inyong Kapitan. Dad-a dinhi ugma para matagaan ta ka og application form. Kinahanglan pa ba diay moagi sa kapitan? Dili mawagtangan og pangutana ang iyang pangisipan. Nganong ing’ ana man kalisod ang agihan

15 YEARS OF LAMIRAW 141 sa mga dili kapartido bago matabangan? Di ba pwede nga tabangan tanan ang nanginahanglan og tabang? Paano ang mga maysakit, mga tikamatay na nga nanginahanglan og kanunay’ng tabang? Pabungol-bungolan ug pahuwat-huwaton pa hasta sa mautsan og ginhawa? Siguro, mao na gyud ni ang realidad karon. Swerte lang kung imong kandidato ang modaog. Og dili, pasensiya ka. Bisan ingon ini ang nagapuno sa isip ni Bay Ambo anang adlawa, nakaabat gihapon siya og gamay nga paglaum nga matabangan siya. Igtagsa niya ang Barangay Kapitan nga si Bay Roberto o mas kilala sa tawag nga Kapitan Obet. Bisan kanya-kanya partido sila nga gisuportahan, nagpabilin nga maayo ang ilang relasyon bilang magkadugo. Pagkagabii, antes manihapon, gibisita ni Bay Ambo si Kapitan Obet. Naabtan niya nga kanunay kini nagapahangin sa ilang balkonahe. Gipahamyang ni Bay Ambo ang tibuok panhitabo sa pag-adto niya sa munisipyo ug ang iyang katuyoanan. “’Atod, dili man ko basta-basta makahatag og rekomendasyon, labi na sa mga dili kalinya,” ingon ni Kapitan Obet. “Kinahanglan, personalon gayod pag-istorya si Gob parte ini nga butang. Ayaw kabaraka, kuyogan ta ka. Ako bahala sa imo,” patapod pa ini. Upat na lang ka adlaw, enrolment na. Kinahanglan may maayong balita siya sa anak kahuman sa pakig-istorya nila kan Gob. Kinaugmaan, sa gawas sa opisina sa Gobernador, makit-an sa salamin sa pwertahan ang seryoso nga pag-istoryahay sa tulo—si Bay Ambo, Kapi- tan Obet ug Gobernador Chu. Trenta minutos ang nag-agi. Kwarenta minutos. Singkwenta minutos. Usa ka oras. Pag-abri sa opisina, makit-an si Bay Ambo nga giagbayan ni Gob pagawas kasunod si Kapitan Obet. May kolor orange nga bracelet nga nakakabit sa iyang tuo nga kamot. Bitbit na niya ang application form para sa scholarship ni Lenlen!

142 PINILI 013/2016 Kimberly Mae Ortego

Pebrero katorse

Ma-alas syete na han gab-i han umulpot hi Carlo ha Chew Love. Ginhihingal pa ini nga inabot. Waray na hiya magdi- namo hin arte, waray na hiya magpinaiha pag-ayos han iya kalugaringon kay bangin mauntat hi May paghinulat ha iya. Maupay na para kan Carlo an iya pamustora hadto nga takna. Nakag- ahit na hiya han iya bungot, nanludgod na hiya han iya mga buring ha iya mga singit. Clear an iya pinalit nga shampoo para masabtan ni May nga ginsusunod hini it’ iya mga gintutugon ha iya, Gatsby an iya ginpalit kay maaram hiya nga nadiri hi May hit’ baho hit’ pamada. Hi iya Nanay an iya ginpapili han iya susul-oton kay natuod hi Carlo nga maaram hi iya Nanay kun ano it’ naangay para ha iya. Ginlugaringan niya paglaba an iya rubber shoes nga gagamiton kay para sigurado nga tuhay it’ kagagawasan ngan diri la dinali-dali. Pumalit na hiya hin bag-o nga Axe para na man la bumilib hi May ha iya bisan la yana nga gab-i. Ngan para dugngan iton iya japorms nga ispooting, pumalit hiya hin Blackwater, an pahamot nga gin- papagamit han iya idol nga hi Christian Bautista. “Ready na ako, Ma. Asya na gud ini. Polo, check. Pahamot, check check. Hair style, check. Ano pa man daw la it’ masisiring ni May ha ak’?” Waray na la hin aringasa an iya iroy. Nahingatuok ini nga baga hin naikangirisi. Diri na la iha, mag-aasawa na an iya gi-syasyahani nga anak. Diri na la iha, magkakaapo na hiya. Nagdalipapanos an iya anak ha hagdanan kay dyes minutos na hiya nga urhi han ira ginsabotan nga oras ngan han iya uyab. Maiha na nga gin-iinandaman ni Carlo ini nga adlaw. Maiha na liwat niya nga gin-iinampo nga matuman unta an takna nga iya maiha na nga ginhihingyap. Nadiri hiya nga magsayop hadto nga gab-i. Nadiri hiya mau- rit utro hi May ha iya. Lain pa naman ini kun nag-iisog. Baga hin bagyo Yolanda iton kaisogon hini. Sugad han kaiha han pagdangat han hinabang ha Tacloban iton kaiha liwat san-o mapasaylo ni May iton iya uyab. Sanglit, nga tanan nga butang nga pwede makapagpalipay kan May, iya ginbuhat. “Hello, Sir! Maupay nga gab-i! Welcome to Chew Love!” siring han waiter. “Ano’t aton yana nga gab-i, Sir? Adi po an menu para yana nga gab-i, senya- si na la ako kun ano man po iton imo order, ha?” dugang han waiter.

15 YEARS OF LAMIRAW 143 Ginbagnos ni Carlo iton iya magkasipalad. Kinukulba hiya. Diri hiya maaram kun ano it’ pipilion. Magkadiru-dilain an nakadto han menu. Ma- hal pa gud. Pero sige la, basta para kan May ini nga tanan, hunahuna niya. Sakto nga ginpapatukar ha iFM an ira theme song ni May. Tigda nga ngumisi hi Carlo. Abat niya, nakikiduyog na an kalibotan ha iya yana nga takna. Waray pa ngani aabot an iya higugmaon, may ‘da na nakapag- patawa ha iya. Naibanan gihap’ an iya kulba. Asya na gud ini, waray na atrasan. “Ano daw la it’ maupay nganhi?” pakiana ni Carlo, kuntaloy may ‘da niya kaistorya. Di la iha, siniplat hiya han waiter nga tumapo ha iya kanina. Katapos han waiter, siplat hiya han iya mga kahigrani. “Agoy, ka swerte ko. Papradis gihap’ it’ mga aadi.” Maaringasa ha Chew Love pero nababatian la gihap’ an tukar ha iFM. Iba-iba an kolor han mga suga. Danay pula naman, danay blue, depende han kolor han celluloid nga nakakarapo han bombilya. May mga kasingkasing nga hinimo hin papel nga nakabitay ha bintana ug purtahan. May nakapaskin nga I love you ngan I love you, too ha ligid han mga bintana, may ginunting nga kupido ngan ginpapilit ini ha may purtahan. Kada may nasulod, nauupayan kay baga kuno hira hin adto ha theme park, siring han batan-on nga padis nga sumakob di pa la iha. Ngumisi utro hi Carlo. Sakto gud la an iya napili nga lugar. Mauupayan gud hini hi May. Sagdi na la kun mahal man it’ pagkaon, mabilib gud ini hi May ha iya. Bahala na la magutom buwas basta makuha la niya iton matam-is nga baton hiton babayi nga iya na maiha nga ginkukursunada. Abat ni Carlo nga baga hin hinuhubya na hi May ha iya han nakalabay nga semana. Nakaturog na ini hin diri ha iya nagsisiring nga Good night ngan danay ngani, waray na I love you. Diri na la hi Carlo ginsasarabot nga nakaturog na ini. Tigda na la nga diri mabaton. Kun tatawagan man niya, diri gihapon mabaton. Tungod kay diri man hiya maaram kun nag-iisog ini ha iya o diri, ngan kukulbaon manta hiya kay waray na mag-reply hi May, kakadtoon ini niya ha ira balay. “Nakaturog na, Carlo. Diri ka gad ginsasarabot?”an pirmi nga baton ni Daisy, mama ni May. “Asya na ngani, Tiya. Natitigda man la pagkakaturog ini hi Labidabs. Diri nagpapanarit-sarit,” depensa ni Carlo. “Aw, kay kinahanglan pa ngayan magsarit ha imo? Kun piraw na gud hin duro?” “Diri gad liwat sugad, Tiya. Maglisensya la ba ha ak’ kay nerbyoso ak’. Bangin la ba may nahinabo nga maraot ha iya, simba ko la.” “Kay kun sumiring hiya nga makaturog na hiya, matugot ka?” “Ha?”

144 PINILI Tumutok la ha iya hi Daisy. Abi ta pa hini, baton gud hin tuhay kay pupukoon ta ikaw hiton binaid nga sundang hit’ ak’ asawa. “Oo, gad, Tiya. Nadiri ako magpinapiraw hi Labidabs tungod la ha ak’.” “Balitaw?” “Oo, gad, Tiya. Maano pa man ak’?” “Ambot ha im’.” Pirit nga tumawa hi Carlo. “Hehe. Di gad, Tiya. Papakaturogon ko gad hi May. Bangin intawon piraw. Busaan pa ak’ nga ginpupugngan ko it’ iya katurogon.” “Aw, sugad. Upaya pag-eksplekar. Sus, diri la adi ginsasarabot nga nahingaturog na hiya.” “Bangin man gud. Hala, sige, Tiya. Mauna na ak’. Salamat.” “Hala. Sige. Ayaw na kabaraka pa kan May kay waray hadi iba nga ka- kadtoan kay adi, tabis na. Ano man, natumanan ka na hit’ yana? Diri ka na ginnenerbyos? Ginlupigan mo pa lugod ako.” “Diri na gihap’, Tiya. Sige, Tiya. Ngadi na ako. Maupay nga pagkaturog, Tiya,” sarit ni Carlo. San-o pa man hiya makagsiring han iya urhi nga mga pulong, gindanas na hini an bintana. Abat ni Carlo nga nakabati ini pero sugad pa man han nababatasan, deadma la. Nahunahunaan lugod ni Carlo kun ano ka-strikto ngan ka-tuptop iton Nanay ni May kun bumaton ha iya. Bumalik ha iya an nahinabo hadto nga gab-i kun diin haros madakop na hiya ni Daisy han iya danay nga hini- himo. “Mag-isog ada adi ha ak’ kun mahibaroan niya nga magkakaada na hiya hin anak nga lalaki?” pinsar ni Carlo. Gininhawa hiya hin halawig. Bangin oo, bangin diri. Bangin igkalipay, bangin igkasakit. Diri gud ini masyado nga pabor nga hi Carlo an nakadara han iya batos. Diri gihap’ hini karuyag hi Carlo tikang pa han kabata. Na- hinumdoman na la ni Carlo nga ginsaribohan hiya ni Daisy hin tubig nga may halo nga ihi han madakpan ini niya nga namiminggot han iya mga orchids. Bata pa hadto hi Carlo, depensa niya. Waray pa hiya sarabotan han iya mga ginbubuhat. Yana ha Chew Love, nahibalik na liwat ha iya memorya an postura ni iya Tiya Daisy han masabtan hini nga hiya it’ bag-o nga uyab ni May. Hapit na ini mataoran hin dextrose han sobra nga kangaralson. Pero diri hi Carlo kun ano an hinungdan han iya kangaralson. Bangin nangangalas hi iya Tiya Daisy nga hiya an nakadara han iya bugtong nga anak nga babayi. Bangin liwat nangangalas adto ha iya tungod nga diri hiya sugad kagwapo kan Piolo. Sakto la hiya nga gwapo. Katupong la hiton iya kagwapohan iton kagwapohan ni Coco Martin.

15 YEARS OF LAMIRAW 145 “Sir, okay ka la?” pakiana na liwat han waiter. Magasa ini. Langkawag para kan Carlo. “Ha? O-oo. Okay la ako. Ano nga oras na ba?” “Quarter to eight na, Sir.” Gininhawa na liwat hin hilawig hi Carlo. Asya gad ngay-an nga damo na la iton iya nahuhunahunaan kay ma-alas otso na man ngay-an. Kaiha umabot hit’ iya ginhihinulat. Alas syete an ira sabot. Natapos na la an ira theme song nga ginpatukar ha radyo. Waray pa gud may inabot nga May. “Hino ngay-an iton imo ginhuhulat, Sir? May ginhuhulat ka ba?” “Akon uyab.” “Pwede ko ikaw mabuligan, Sir. Pwede ko pakianhan iton kada nasulod ngadi nga babayi kun hiya na hi May. Relax ka la dida, Sir.” “Makikita ko man hiya. Ayaw na la.” “Kay papabalhinon ko unta ikaw, Sir. May naka-reserve na kasi hini nganhi nga lamesa tapos umulpot na hira yana. Kun okay la ha imo, Sir. Didi ka na la ha sakob.” Ano ba naman ini, pinsar ni Carlo. Kaiha na niya nga nagliningkoron didto, waray gud may nakasiring ha iya nga may nalingkod na ngay-an ngadto ha iya pwesto. Matapal-tapal ini nga waiter, hunahuna niya. Pero diri yana an takna nga angay mangaway hin waiter. Bangin umabot hi May, maruba pa lugod iton iya mga plano. Sanglit, waray nahimo hi Carlo. Binalhin hiya ha sakob, harani han may bartender dapit. “Sir. Ano ngay-an it’ ngaran ‘tim uyab?” “Marian.” “Sige, Sir. Sir, sorry ngay-an kanina, ha? Nahingalimot ako nga gintugo- nan ngay-an ako han am’ manager kanina.” “Sige la. Adi na. Maupay kun pwede pa ak’ hibalik ngadto kay karawaton ko ‘tim’ sorry.” “Hala, man, hi Sir. Nagdudumot ka gad ha ak’ Sir?” “Diri, uy. Hala na, kadto na. Bangin umabot na ‘tak’ uyab. Idul-ong nganhi, ha?” “Oo gad, Sir. Mabawi ak’ ha im’ yana hini.” Lumakat na an waiter. Ginhapyod ni Carlo an iya buhok. Matig-a na ini. Ginpatindog pa niya utro bisan naniniskig na ini dara han Gatsby. Gin-ayos niya an iya polo. Ginpaspasan an iya sarwal. Andam na hiya kan May pero diri pa ini naabot. Waray mag-iha bumagting ha may purtahan. Umulpot in usa nga customer nga gipupulahi an lipstick ngan naka-shades bisan gab-i na. Sakto la an lawas hini, lawas pan-model. Halipot an saya hini ngan naka-jacket pa. May dara ini nga handbag nga Versace. “May?” “Ron?”

146 PINILI “Nag-aano ka dinhi? Nasiring ka aadto ka ha Calbayog.” “May igkikita ko.” “Hin-o?” “Basta.” “Nasiring ka buwas ka pa mauli? Hino ‘tim’ tuyo dinhi?” Tigda humuyo an waiter. Humuyo gihapon an sumakob. “Anay daw. Lalaki ‘tim’ igkakakita nganhi, ano?”. “Sss-sangkay ko.” Nagtapo na an kiray han waiter. Nagtitikahugot na an tono han iya pagyayakan. “May ‘da nganhi yana lalaki nga kanina pa naghihinulat ha iya uyab nga Marian it’ ngaran.” “Ano man? Ako la ngay-an it’ Marian ha kalibotan?” “Oo. A da, karuyag mo tag-usa-usahon nat’ yana ‘tam’ mga customer para ka la hisayoran?” Nanlingi na an mga kahigrani han waiter ngan han bag-o nga ulpot nga customer. “Ayaw hin guliat. Ayaw paghimo hin istoryahon nganhi, Ron!” “Kay pagsumat hin kamatuoran!” Lumingiw la an customer. Baga ini hin nawarayan hin gana pagkaon han mao nga restaurant samtang an waiter, diri na ma-drawing an nawong. “Hin-o ‘tim’ tuyo nganhi? Waray man kita sabot nga magkikita kita yana! Nagbinuwa ka pa gud ha ak’!” Diri klaro an ira hiruhimangraw kun hain nalingkod hi Carlo. Baga ngan la hin waray kahibatii han mga nakadto an buyayaw han waiter han iya kaatubang. “Sangkay ko lagi. Bawal na ak’ makikigkita ‘tak’ sangkay yana?” “Kay ano nagbibinuwa ka pa? Ipakilala daw ha ak’ iton nga im’ sangkay nga imo ginkakalisangan!” Tigda ginkaptan han waiter an butkon han customer. Gindanas niya ini tipakadto ha sakob. Pati mga katrabaho han waiter nakikiusyuso na han nahinanabo. Ha sakob naman, makuha na unta hi Carlo han iya espiho ha iya bag han tigda niya mabatian an boses ni May. Kan May gud adto, sigurado na hiya. Asya ginbagnos utro niya an iya mga palad ngan ginhuypan niya ini. “Sir, amo ini nga May ‘tim’ ginhuhulat?” Nandagko an mata ni Carlo. Kay ano nga kapot han waiter hi May? Kay ano nga baga malain man an pagdara hini han iya uyab? An ira sabot, idudul-ong hini hi May ha iya pero diri sugad nga pamaagi. Waray ha ira sabot nga dadanason hini an iya uyab ngan papakaalohan. Nadiri hi Carlo han iya nakit-an. Ginbutong niya hi May.

15 YEARS OF LAMIRAW 147 “Oo. Kay ano? May problema kita? Bastos ka man! Diri sugad it’ pagka- pot hit’ babayi, labi na nga uyab ko ini!” Iya ini ginhangkopan. “Mahal, okay ka la?”. Pinurot hin lingkoran an waiter ngan ginlabog ini ha atubangan nira Carlo ngan May. Gumuliat ini. Nagawas na an mga ugat. Namumula ini han kaisogon. Baga na ini yana hin nakakaon hin harang nga waray sarabotan nga may harang ngay-an an iya ginkaon. Baga ini hin nakakita hin engkanto. “Uyab mo ini?” “Di ba nagsiring na ako ha imo kanina? Ginbaton ko naman ikaw!” Tigda nga ginbanyakan han waiter an lingkoran tipakadto ha may cashier nga dapit. “Kay uyab ko gihap’ ito!” Baga hin nabungol hi Carlo han iya nabatian. Baga hin tigda nagdud- rungan pagkarukayakan an mga lingkoran. Baga hin may naglabay ha iya hin bato ngan direkta nga naigo an iya ulo. Nagdudurugo na ini yana pero diri hiya naabat hin sakit. Baga hiya hin diri naabat nga nagdudugo na ini. Ngan sumiplat hiya kan May. Nagtitinamod ini ngan sabot nga nagtatangis na. “Uyab ko ‘tim’ uyab! May! Di ba? Di ba uyab mo ako? Baton nga letse ka!” Pumitad hi Carlo ngan gindanas hini an waiter tipagawas. Katima gin- duso ni Carlo hin tiupay an waiter. Ginpatilaw ini niya kun ano kaupay iton iya duha nga kamao. Nahilasik naman an waiter ha ligid ngan klaro nga nagdudugo na an irong hini. Pero diri pa nakukukuntento hi Carlo. Karu- yag pa niya dagpason ini gamit hin lingkoran. Niyan tigda gumuliat hi May. “Ayaw!” Paspasay an tuok hini. Napara na an mascara. Diri na nakakayakan hin tiupay kay naghihinikbion na la ini. Nahilabog an lingkoran ha ligid. Naigo an tiil han usa nga customer pero waray may nahibatian nga reklamo tikang hini. Natago na ha kusina an mga sindo nakadto ha cashier ngan an bartender ngan an iba pa nga waiter. Waray kahibulag an siplat ha ira nga tulo: an lalaki nga nanuntok, an nagtitinangis, ngan han waiter. Mamingaw adto nga takna. Bisan an radyo baga nawara an istasyon. Tigda umundang pagtinangis hi May. Nanighawak kadaliay hi Carlo. Hulos na an iya plinantsa nga polo hin balhas. Gininhawa na liwat hiya hin halawig ngan siniplat kan May. Gin- tik-om an iya baba. Ginhapyod an iya agtang, an iya buhok nga tumiskig, ginrabot niya an iya alimpupuro. Nanighawak utro. Siniplatan na liwat an babayi nga nakada han iya atubangan.

148 PINILI Pumiyong na la hi Carlo. Naghinay-hinay hiya pagpitad tipagawas. Ginkikinitaan la gihapon hiya han mga tawo nga nakadto ha sakob han Chew Love. Gintitinulon niya an iya laway samtang hiya nagawas. Diri hiya maaram kun makain sunod. Waray na hiya igsarabot kun ano na an oras. Karuyag niya umuli. Diri, karuyag niya uminom. Oo. Uminom. Pero diri hiya maaram kun diin ngan kun kay ano. Diri hiya nainom. Maiha na hiya nga waray iinom tikang han maging hira ni May. Usa ka-tuig na hira ni May buwas. Unta. Humuyo hi Carlo ha may Granda Manor. Nahinumdoman niya nga amo ini an karuyag nga balay ni May. Nahinumdom hiya han iya plano nga ipasyada hi May dinhi katapos kunta nira mangaon. Nahinumdoman liwat niya an nahinabo kanina. Ginsinuntok ni Carlo an pader. Makaduha. Waray na hiya utro kay namula na an iya kamao han siyahan pa la. Samtang nauul-olan ha may Granda Manor hi Carlo, bumalik na an istasyon ha radyo. Baga gud la hin gin-timing han DJ an mga panhitabo. Pero pasangil la ngay-an an pakigduyog han kalibotan kan Carlo. Han una la. “Agi, love. Baga man hin salida an at’ nakit-an kanina,” sangpat hin usa nga babayi. “Lagi, ano? Pero sagdi na it’ hira. Happy Valentine’s utro, love!” baton han lalaki nga iya padis. Ginbalik na han mga natrabaho ha Chew Love an mga nanhihapil nga lingkoran. Ginhangkopan ni May hi Ron ngan ginpahid hini an dugo nga naawas ha iya irong. Ginsisiniplatan hira han usa nga nakaon didto samtang ginbubuhat nira ini. Kahuman, lumingiw na la ini nga customer ha bintana. Maaram na hiya kun ano an masunod. Baga la hiya hin nagkita hin Tu- big at Langis hadto nga gab-i.

15 YEARS OF LAMIRAW 149 07/2010 Seneca Pellano

White, brown, old, young

My name is Ling-Ling. I am speaking from inside a jar. This is no ordinary container. Back in 1993, when my husband won a small-time lottery in Australia, he backpacked to China and spent a fortune on antique porcelains. One of the precious things he shipped to Australia is this huge Chinese porcelain jar from the 16th century, painted blue intricate scenes of ancient Chinese life depicted on white background. I am Filipino inside a Chinese jar in Australia. Is this globalization? At least I know I have finally ended up in an exquisite and expensive place.

Back where I come from, you cannot imagine—cows are as thin as the people in our town. Do not fret as I tell you these. I come from Siquijor, a place which perhaps the rest of the Philippines think, only produces potions for sorcery and barang. But I say Siquijor offers very few mysteries. The mystery comes from the fact that while its neighboring towns (Tagbilaran, Dumaguete, and Cebu) continue to prosper, Siquijor remains a fourth class municipality. Isn’t that mystical? I grew up in a small barangay called Pasihagon. In all of Siquijor, I think we have the best view of the sunset. But when you grow up to see mundane sceneries such as the sunset, you tend to become apathetic to beauty. Most of the folks there assume that the play of red orange lights around five to six p.m. happens all over the country. Perhaps historians get it all wrong. Span- iards named our place Isla Del Fuego (Island of Fire) not because of swarm- ing fireflies that make the island “glow,” but because of the raging sunsets burning the sky. Believe me, sunsets here look hellish. Are we cursed? Not necessarily. Our place, though undeveloped, remains livable. You see, my father is a fisherman; he heads our village because, in all of Pasi- hagon, he’s got the most number of kids and relatives. Democracy? Rule of many? Originally, there were eleven of us in the family. Two of my youngest siblings died during childbirth. Our youngest brother suffered from an unknown infection and died when he turned three. I have two other younger sisters, Tata and Mai. Tata is semi-retarded while Mai tries to be one. So I grew up mostly with my five elder brothers, Tito, Marlon, Jermaine, Jackie, and Michael, all named after the Jackson 5. Funny, my father never

150 PINILI knew who those dark guys were. He only happened to pick up a glossy poster of them while he was once out at sea. That was precious. My mother? I never knew what she was like. She never spoke anything except to echo my father’s commands. But like any other woman in Siqui- jor, she worked a lot harder than my father, who only set out at sea at late afternoon. She did all the chores, cooking meals, feeding us, feeding the cocks, washing clothes, and selling my father’s catch. Sunset signaled us to join her to look for tuyom, suwaki, and sasing for dinner. At night, she waited for my father to dock and pool his fresh catch near the shore. She was the one who patiently took out all basnig trapped in my father’s fishing net. She would sell them in the night market and come home very late. As a result, I slept very late too. Insomniac, is that what it’s called? Mine was a result of suffocation. Inside our nipa hut, you can’t imagine, all eight of us squeezed ourselves on the floor, near the kitchen. Beside me was Tata who did not bathe for weeks. Unimaginably dirty, but alive. At night, the air was agonizingly thick and humid. We’re lucky when the skies were clear—we can close our eyes. Otherwise, we’d have to wrap ourselves in plastic so as not to get soaked in the rain. Hell, that’s poverty understated. I’ll give you a true picture. My brothers and I started working as soon as we knew how to put white sand into sacks. I was about eight years old. My elder brothers carried these sacks of sand into the trucks of a certain construction company. Imagine five truck loads daily. Fifteen pesos per sack. The entire village at work. My brother Marlon’s classic question was, “What if we reach the bottom of the sand?” I didn’t know the answer. Then we’d all have to be fishermen? Back then, I really wanted to be like Lady Amy, the Amerikana who once lived in our village. Her skin, so smooth, soft, smelled sweet, like marshmallow. Together with her husband Johnny, they rented the construction owner’s house near us. At the time, the young couple was building a resort in San Juan. My parents were caretakers of the house. But I doubt they understood what Johnny or Lady Amy said. Communication was done through smiles and comical gestures. How could I forget Sundays at Lady Amy’s Big Party. The couple always invited kids to watch cartoons in their home. Outside, parents enjoy barbecuing with them. Talking. Eating. Laughter. Drinks. Johnny, we fondly called him Tito Santa Claus, because of his beer belly and the candies he gave away to us kids. Johnny and my father were best pals with the bottle. Drunkards. Johnnie Drinker. These were a few of their names. At Lady Amy—one of my friends called her Flor—we saw that blinding light we’d never have at home—fluorescent, was it called? Yes. On moon- less nights, the glow from Lady Amy’s glass window was the only light that flooded the village. What a sight on a dead night. I would often see her sit-

15 YEARS OF LAMIRAW 151 ting at her desk, writing page after page for hours. As if one had to chronicle life from day one and thereafter. It seemed so peaceful, whatever it was she did. From days of watching Lady Amy write, I started daydreaming about going to school. My father, he can read bit by bit. My mother can write, but only her signature. Not surprisingly, their children learned no more than a cat’s instinct for survival. Oh no, no. I was lucky. When my father declared that I go to Cang-alwang Elementary School, my heart bounced out of my chest. That day, my mother looked supportive. Tata flipped from her chair. Mai followed her act. The Jackson 5 brothers were smiling. They were envious of course. The white sand at Pasihagon appeared to be bottomless for them. But when did my father start believing in education? He never had much interest in it. He once implied that education was as vast as the sea. Outside school halls and classroom walls, we could learn more things in the open. Perhaps sea winds changed the direction of his thoughts. I was nei- ther his eldest nor his brightest child. I am female. Nothing special. I was little Lingling, the dark girl who ran around Pasihagon sniffing snot end- lessly up her nose. I changed a lot when I started going to school. I liked the equality in wearing uniforms. I felt neat and adapted. Thus I handled elementary years well. In those years, they didn’t give you room for disappointments. There would be awards waiting around the corner: Best in English, Best in Math, Most Honest, Most Behaved; name it. I remember receiving the Most Punc- tual award because my father always made sure we’d both leave the house at six a.m. He went out fishing; I walked my way to school. In high school, I was not someone you would call an achiever. For sure, I was diligent. Who wouldn’t be when your family could only provide you one candlestick a day to read your notes and study? Still, I managed High School fairly well. I did not fail a subject. I was included in a circle called Fwendz. I was punctual as always. I finished High School without a future. My family remained rat poor. Tata died in a fall. A neighbor got Mai pregnant. Jackson 5 poured every cent of their labor into my school fees. My father became old and demanding. My mother remained a follower. This seemingly stale atmosphere inside our hut changed when Johnny came to visit us one day. The mood inside went festive after eight years. Johnny still looked like Santa: fat, white, round, wearing small glasses. He brought a case of vodkas for my father. Drunkards. Johnnie Drinker. Then he gave us tons of Australian chocolate bars. I noticed he looked old. He noted how we all have grown while the village slept. For instance, he said, houses and resorts in Siquijor were still built from the white sands of Pasihagon. He talked about change, or lack of. I was the only person who understood his English.

152 PINILI Johnny said a Danish man bought his resort in San Juan. He and his wife left the country five years ago. Lady Amy died in a surfing accident in Western Australia. I was saddened by this. Scenes from the glass window rushed back to my mind. After that night, my father told me to marry John- ny. In his words, that was what I was sent to school for. To learn English. To marry a foreigner. To save my family. Johnny, he was lonely, he said. He needed a wife to take care of him. I was 17. He brought me to the busy town of Larena. There seemed to be a trend of lovers in that resto: white and old paired with brown and young. I was in. Johnny talked about his cliff house in Australia. He promised I would like it there. He promised more and then finished his beer. He ordered sisig and adobo for us. That time I tried to erase Tito Santa Claus in my mind. Australia was too dry for me. From the weather to how Johnny treated me. I got here on a summer, though strange, it was December. We got married. Daily, I remained alone at home. Johnny was always out in his antique shop. We rarely talked. We were done talking about the weather. For four years, it was all about his complaints. Clean this, clean that. Filipina. Lazy. Uncivilized. Johnny stabbed me with names. He would get home drunk. He beat me. Locked up in the bathroom upstairs. I imagined Lady Amy. Such a gentle woman, she was. Perhaps this was what she had been writing all along. Pasihagon. Sunset. Village kids. Poverty. White sands. Pitch black night. My feelings existed in her writings. Loneliness. Despair. Emptiness. I was locked in a lifeless cliff house. There was no way to reach Pasihagon at that point. I was 21. I knew I was already dead before I jumped out of the glass window. Johnny heard the noise. He ran outside. His face was blank. I was lying on the cliff. Calm, I was carried inside the house. Past the kitchen, he opened the basement. Full of antique jars plastered with names. Dulce. Lillian. Se- tiawan. Pina. I passed by Amy. Alinah. Michelle. Lingling. Yes, that’s me. I was placed inside an exquisite piece. Johnny carefully sealed and tightened the jar with his pale white hands. Three more jars, he smiled and left.

Back in our village, I imagine Mai having four kids. The Jackson 5 brothers continue shoveling white sand. I picture my old father fishing and my mother waiting for him. Pasihagon still has the best sunset. There are too few places left where things remain the same. My name is Lingling and I am speaking from inside a jar.

15 YEARS OF LAMIRAW 153 11/2014 Firie Jill Ramos

An karag nga mumo

“Abadaw, Budoy, waray mo na liwat ubosa an imo kan-on,” yakan han Nanay ni Budoy. “Kay busog na ako, Nanay,” an baton ni Budoy. “Pamati daw, Budoy, may ‘da ako istorya. Maaram ka ba nga an kada mumo nga nakakarag ngan nahuhulog ha pinggan, in nadulo, naugday, ngan inin nga mga mumo magkikinaliding. Magkikinaliding, magtitika- dako, magkikinaliding, magkikinaliding tipakadto ha punkay han Aman- diwing. “Ngan magkikinurahab, ‘Kagutom! Kagutom!’ “Ug an kahumayan nga makakabati, diri na manunurok. “Ngan an mga isda nga mabati, diri na mamumunay, diri na mapada- kop. “Pati an mga tanom diri na, diri na, mamumunga. “An kabakahan, kakandingan, ug kakarabwan diri na magbuburod, diri na mag-aanak, diri na mapagatas. “Ngan waray na aanihon nga humay. Ngan waray na dadakpon nga isda. Ngan waray na mga prutas ug utanon. Ngan waray na gihap’ iriha- won nga mga hayop. “Waray na kakaonon an mga tawo. Magkakatgutom ha mga bungto ug puro. “Masusugad kita hito kun magkakarag kita hin mumo. Masisina an grasya. “Salit kinahanglan diri kakaragan an kada mumo. An mga pagkaon ha pinggan gin-uubos pagkaon. Para diri maubay an grasya.” “Pasayloa ako, Nanay. Diri ngay-an maupay pagkarag hin mumo. Tikang yana, uubuson ko na it’ akon kan-on,” siring ni Budoy. Ngan tikang hadto, pirmi na gin-uubos ni Budoy an iya pagkaon. Ngan nahuring hin pagpapasalamat hi Budoy han mga mumo ha iya pinggan.

154 PINILI 011/2014 Charles Sanchez

The collector

Anton Morge sat on a squeaky, swiveling office chair inside his study (his wing, to be precise) of the family mansion. The curved walls that reached high into the ceiling cloistered him like the warm embrace of a concrete-and-glass titan. All around him were objects from all over the world—globes, books, maps, figurines, statues— that he had collected over the years. He sat there, solitarily admiring the many artifacts within his sight, his possession. He twisted his chair here and there, taking it all in like a ten-year-old at a toy store, veering his head left and right. He stopped when the chair came to face the arched entryway that led into his study, and even then, Anton could still see most of the objects move past him in a blur like the ill effects of a hallucinogenic drug. He gathered himself, and gradually the dizziness abated. Just when he thought the world had gone back to its stiff and stable self, the collection started rattling, the smaller objects clinking against one another as though some angry poltergeist was manifesting its wrath. Then the walls started shaking as well, the embrace the concrete-and-glass titan afforded him suddenly felt claustrophobic and crushing—almost like it was coming to life! The force emanating from the walls dislodged some books on the shelves out of a tight squeeze, and sent some of the little nesting dolls he had acquired from the land of the czars jittering off their levels and landing onto the tiled floor. Fragile glassware—which had been so carefully, albeit precariously, placed atop a mahogany desk—lurched off their perch and shattered into infinitesimal bits as they hit the tiles. Suddenly, Anton Morge—the wealthy man who had a passion for collecting anything that caught his fancy—felt like the smallest, most insignificant man in the world.

Anton morge liked to collect things. He started doing so at the age of seven when he started scraping the stamps off many of his father’s discarded envelopes. He read an article in an old magazine about a paunchy old man who delighted in collecting the sticky little things. This went on until he was age ten, when Little Anton realized how much he loved reading and admiring illustrations. Hence, an obsession for

15 YEARS OF LAMIRAW 155 comic books began. By age fifteen, Anton’s reading tastes had matured, and the comic collecting slowly gave way to novels, both classic and contemporary. At nineteen, Anton had amassed a collection of fiction so large that his father, wealthy entrepreneur that he was, had a new wing added to the family mansion, with walls that were covered in shelves and compart- ments of varying dimensions. However, it was at this same age that Anton was so captivated by another storytelling medium—film—and thus, he began purchasing DVDs of his favorite movies in bulk, and it came to a point where his father had an additional alcove built to house all those digitized motion pictures. By his mid-twenties, Anton was practically a compulsive collector, shelling his money out for anything he wanted to get his hands on. Just about anything anyone mentioned—maps, action figures, posters—Anton put in his study (which now looked more like a warehouse with all these random items, so that anyone who ventured into his little rooms had to wind through them). A few months after Anton turned twenty-seven, his father died. The mood in the estate seemed to grow somber all of a sudden. For a while, everyone who worked there thought that the son’s hoarding hobby would cease as he took control of the diversified family business. They had never been so wrong. Upon receiving his allotted chunk of the inheritance, Anton went globe-trotting on a buying spree. This time he purchased objects with faces—Russian dolls, little Buddha figurines from Japan, miniature sarcophagi from Egypt among other items. He had these shipped from their places of origin directly to the estate, and the already wary employees hauled them into the study, or into the deceased elder Morge’s now barren office. When Anton returned, most of the floor space was covered with these faced figures, not to mention everything else that had already been there for many years. The extravagant traveler would spend his days admiring everything that he had amassed, sitting himself comfortably on his father’s old, leather-padded office chair. It creaked with every swivel, the high- pitched squeak would echo throughout the vast, artifact-filled halls of the Morge manor. The sight of all these objects that he had so proudly acquired over the years filled him with excitement and fulfillment enough to last several lifetimes, he felt. All that, however, changed with the earthquake. A good number of items in his vast collection were reduced to shards, bits and pieces on the floor, or manifested cracks and chips across their once pristine surfaces. It dawned on the recluse just how pointless all his habits and hobbies were. Suddenly, everything he owned, everything he had gathered over the

156 PINILI years—all of them seemed rather trivial. It dawned on Anton Morge just how insignificant he and all that he owned were. The days following the earthquake were unnerving, to say the least. There were several after- shocks that varied in magnitude and duration in the wake of that most dreadful tremor. Anton refused to spend his nights and days in the seclu- sion of his study, surrounded by all his possessions which, at times such as now, had proven to be more obstructions than ornaments. And so, as the sun and the moon and the clouds and the stars went about their usual dance across the sky, the earth beneath rumbled and grumbled every few hours. The collector spent these contemplative days in that one part of the house which he strode through on a daily basis but had always taken for granted: the greeting area. It is a vast, crimson-tiled rotunda with a wide staircase right across the main entrance, with several arched double doors that led to the different corridors and rooms of the mansion. The best feature of the manor, according to Anton’s own tremor- influenced opinion, was the fact that it was shielded from the harsh elements of the outside, but at the same time, one could easily bolt right out of the edifice without having to stumble over or wind through a maze of objects in the event that the earth lurched again. One day, however, Anton became extremely fed up with his paranoid state, alternating between the lobby and the lawn. While his employees tried and often succeeded in maintaining their composure and went about their daily chores without having to scramble for the nearest exit when terra firma gave out a thud, Anton felt all jittery to the bones. It was thus that he developed a great envy for the Morge Manor staff. Their apparent nonchalance puzzled and troubled him. Some of the af- tershocks were pretty strong, and though the mansion itself had sustained little structural damage (just a few superficial cracks along the walls of the ground floor), who was to say that another strong earthquake—possible triggered by all the recent erratic seismic activity—was not to happen anytime soon? No doubt those cracks that ran along some portions of the façade would spread like a vile disease, and before anyone would realize it, the entire abode would collapse in on itself. Such a terrible scenario was quite a long shot, he was sure that his great grandfather got the best architects to design this place and it was built of the best materials of that time, but the mere thought of being buried under all that centuries-old concrete sent Anton out of the estate gates. He went driving to the town proper where he could easily take a stroll without having to worry about anything falling right on him. Anton parked his car in the middle of the plaza—literally in the middle of the plaza where, in the highly unlikely but not impossible event that the surrounding market would collapse, debris would barely touch the metallic blue finish of his ve-

15 YEARS OF LAMIRAW 157 hicle. He made his way through the rest of the other cars parked there and quickly shuffled past the narrow archway that led out onto the city’s central rotunda. On normal days, the colonial-style government buildings that dotted this area exuded grandeur and power or reek of corruption, but in Anton’s eyes, such places were potential deathtraps as the quakes persisted. Once the central rotunda was behind him, Anton walked past the buildings. Along its curved rim, an unassuming yet oddly interesting establishment caught the collector’s eye. There, right behind the display glass for all to see, were caskets of varied colors and makes, horizontally bolted to the wall like safety pods in suspension. There was a cream-colored one with little silver crucifixes studding its side; there was a sky-blue one with detailed depictions of the Last Supper carved onto polished brass plaques; there was a pink one with golden curls shaped like the petals of flowers frilling the edges; there was one of varnished wood with golden cherub heads screwed onto its side. Anton knew there were many more right behind that wall. His curiosity was roused. A deeper sense of awareness awakened within him. He strode confidently into that normally depressing establishment. Once inside, Anton locked eyes with the tubby, middle-aged man behind the counter. There was a fleeting look of recognition in the store man’s eyes. He must be wealthy, Anton surmised, the same thing that the clerk must have been telling himself. “Yes, sir? May I help you?” The man swerved his way out from behind the glass counter and practically walked on winged feet as he approached Anton. “Hello,” Anton flashed a grin. He only came into the store to admire the eye-catching designs of the caskets, no intent to purchase one. He essayed a veneer of disinterest, but the procurer extraordinaire darted his eyes here and there. He saw coffins and coffins and more coffins. The more he looked, the more the eye candy factor grew in him. He acquired many of his collectibles because they sort of grew on him. Before he knew it, the itch to gather as many of the rectangular corpse-vessels rushed into him. Anton knew exactly what he wanted to have next. As he was just about to draw his eyes back to the store man, a fancy little casket caught his eye, like an attractive, lonely lady waiting by a bar. “I’d like to have a look at that, please,” Anton declared. The clerk craned his head backward to the direction Anton indicated. Amusement showed on his face. “An odd choice, sir. Who is it for, if I may ask?” Odd wasn’t the word Anton would have used to describe the casket propped against the back wall of the store. It had smooth jet-black finishing, and its elongated-hexagonal-shaped lid was slightly ajar, allowing An-

158 PINILI ton to see the blood-red cushioning within. It was the only moribund-toned piece in an inventory filled with candy-colored counterparts, seemingly guaranteeing admittance into the pearly gates. “Oh, no one in particular,” Anton replied casually, transfixed by that strangely captivating black surface. “I just like to own something that reminds me how fleeting life really is.” “You sure, sir? That’s the priciest item we have here. So much labor had been invested into its creation. Plus, it’s made of the finest, sturdiest wood in this province.” “Exactly. It would be such a shame if someone else were to buy it for its exact purpose, to have it six feet under the earth in less than a week. Such an artwork should be marveled at and contemplated upon for a very, very long time.” And besides, he thought to himself, what better way to start a collection than with the most expensive piece of its kind? “Very well, sir. We can have a hearse deliver it to your residence once we draw up the paperwork. I’d just like to have a name please.” “Anton Morge. I live in the Morge estate just at the city’s outskirts. I think your hearse driver would know where that is.” Anton Morge had the entire staff of Morge Manor take the rest of the day off, concerned about how his employees would react at the sight of a hearse rolling into the estate, carrying a casket. Except, of course Merto, the forty-something head boy who had the biceps to help the driver lift that morbid item and haul it into the study. Even without an embalmed corpse inside, the coffin was sure to be heavy. When the vehicle arrived at about nine a.m. that day, Anton was already waiting by the curve of the driveway just under the balcony. Merto, came rushing up the path after he had opened and closed the gates for the hearse. The driver, a stout but broad-shouldered fellow in a white polo opened the back of the car just as Merto showed up. The two slid the jet-black casket out of the hatchback’s rear. Anton noticed that the two men were having quite a struggle. Merto hefted the heavier upper portion while the driver carried the narrower lower half. He opened the door for them. He led the two pallbearers past the greeting area, the same place he currently deemed the best part of the house. The three men moved down a corridor with a vaulted ceiling, right off the greeting area, and emerged in the hallway with the towering bookshelves flanking the walls on both sides. The deeper they went into the hall, the more artifacts they saw were on display, acquired during his jet-setting years. The space they had to navigate became narrower and narrower. Fortunately for Merto and the hearseman, Anton already had a little space cleared for the latest addition to his hoard, this first item in a po- tentially new series of collectibles. One square meter of floor space right

15 YEARS OF LAMIRAW 159 against the wall, just enough for the foot of the casket to rest in true old- school creature feature fashion. Anton would have preferred to have the coffin laid horizontally, as in a wake, but that unnerved him. Besides, the collector could not decide which surrounding items to get rid of or move to the other rooms of the manor. The two men eased the casket down and propped its upright back against the wall, heaving a sigh of relief. They opened wide the coffin’s lid, revealing the gorgeous blood-red cushions that had initially caught Anton’s eye and piqued his desire for its possession. With crimson cushioning bor- dered by black on all six sides, the casket reminded Anton of an open gash with blood crusting the edges. After a momentary pause of admiration for the macabre fixture, Anton signed the necessary papers issued by the hearseman from a brown folder he had tucked under his polo. Anton handed him the cash to complete the transaction, and then asked Merto to escort the man out. The estate employee could then take the day off as well. Once the two men were out of his sight, Anton continued to gaze in per- verse awe at the casket. The vessel seemed to beckon Anton to come closer. The collector felt an extreme desire to feel the smoothness and softness of those crimson cushions against his skin, to feel what a dead person would feel should he even have the slightest hint of consciousness. Anton put one foot forward, and then another until he was near enough to reach out and feel the padding within. “It’s so soft, and warm,” he muttered to himself. He turned his back toward the casket and gently squeezed himself into that tight but cushy frame. The upholstery was soft against his back, its comforting touch seeping through his shirt. Now this is nice, he thought to himself. To heighten the feeling, Anton crossed his arms and pictured in his mind’s eye a vampire standing inside a vertically positioned casket. The thought amused him. But something else was missing in the picture. It came to his mind what it was. Anton stretched out his right arm to grasp the edge of the coffin’s lid. The hinges creaked as he drew it close. This is what it feels before the pirates sealed shut their treasure chest full of gold coins, he mused. Now the lid was as close to him as he could manage. He couldn’t seal it all the way, it would require someone from the outside to press it shut. There was nobody in the estate who could help him fulfill this odd fascination. Anton was annoyed at the thin sliver of light coming in from the top right side of the lid. The less light, the better it would be. To totally shut out the last remaining thread of outside light, Anton closed his eyes, crossed his arms over his chest once again, and shut out the world like the dead man he was pretending to be. For a moment, death did not feel like a horrible thing to him.

160 PINILI He stood there in that meditative state for God knows how long. He thought about the early days, back when he had been enamored of those stamps which his father discarded, or back when he collected only simple things like comic books and DVDs, or back to his passionate globetrotting days after the elder Morge passed away, or back to the earthquake a few days ago, when his entire collection meant the whole world to him. In that darkness, Anton smiled, and thought of his study outside the claustrophobic space of the casket. In his imagination, he reviewed all the precious objects in his collection. It did not occur to him that he was never the true owner of any of them, not him, the paranoid fool who bolted for the door after every aftershock. Yes, there were good times indeed, the collector concurred with himself. He began to feel very alive, as if a potent drug had been injected into him. Anton felt eager to emerge from the darkness of that casket and into the light of the greater world, like the proverbial pilgrim who sought and found enlightenment in quiet caverns far from civilization. He then unfolded his arms and pressed his hands against the inner wood of the lid. Just as he was about to push open the coffin lid, the ground lurched, and the wall behind the coffin juddered with such force, enough to propel the coffin forward and send it crashing face-down onto the tiled floor. Envel- oped in shadow and encased in well-crafted wood, Anton saw black as his little ensconcing world fell forward. A loud thud, and vibrations from the walls rippled through Anton’s skin. He cursed at the irksome sensation. But a much more pressing problem hit him. “Noooooo!” Anton let out a scream. He pressed hard against the lid, but the damn thing wouldn’t budge. It was now lying flat, topside down against the floor. Anton then shoved his back against the cushion behind him, intent on opening the casket the other way, but the main body was just too heavy. Frantic now, Anton tried to move his head any which way he could. Pitch-black all around, a dark deluge swallowing everything he knew. The collector let out the most re- sounding, most desperate scream he could muster. Only the items in his vast eclectic collection, the things he treasured most in this world, heard the faint sound that did manage to escape that suffocating encapsulating, macabre space.

15 YEARS OF LAMIRAW 161 013/2016 Daniw Plaridel Santiago

Cyber crime

Minsang madaling-araw gumimik ako sa isang twenty-four-hour Internet shop para magnakaw ng mouse. Pagpasok ko sa loob, nagbakasakali na rin akong baka puwede kong mapuslit ‘yong iniitsa-puwerang bag nong nag-iisang customer na bising-bisi sa paglalaro sa kompyuter. Gumala rin ‘yong mga mata ko sa paligid ng shop, baka may naiwan man lang sanang external USB o rewritable DVD man lang, kahit anong maliit na madali lang mapuslit nang di ako mahuhuli. Mahirap nang matiklo. Nagpanggap muna akong customer. Habang naghihintay ng tamang timing, natunghayan ko ‘yong isang YouTube videong kuha ng CCTV camera—mga batang hamog na snatchers na ginulpi ng ilang taumbayan. Putok ‘yong mga mukha nila at namamagang parang bunga ng sayote, namumula nga lang imbes na berde. Sa unang tingin, agad akong sinakmal ng kaba—baka mangyari sa ‘kin ‘to, ika ko. Pero bago ako tuluyang panghinaan ng loob, nabasa ko sa baba nung video, ang daming nag-comment na dapat lang daw na inuupakan yang mga batang ‘yan; “Eepal na naman yang Commission on Human Rights na ‘yan!” sabi ng iba. May mga humihirit pa na “putulan na ng kamay” o kaya ng “paa” o ng “bayag para hindi na mapamarisan” o “ibitin patiwarik,” “ubusin ang mga animal!” at marami pang iba. Mayroon ding mga malalaking letrang nagsasabing “IPA-SALVAGE!” at “IBALIK ANG BITAY SA PINAS, DAPAT SA MGA SALOT NA YAN PINAPATAY!” May ngiti na palang dahan-dahang gumuguhit sa mukha ko habang binabasa ko ‘yong mga ‘yon. Para kasing napapaligiran ako ng mga ma- lalapit kong kaibigan. Ganun din kasi kami mag-usap ng mga katropa ko, lalo na pag nag-iinuman. Minumulto ako ng mga usapang patayan, gulpi- han, tuksuhang saksakan, gilitan ng leeg at kung ano-ano pa. Naririnig ko ‘yong mga boses nila habang binabasa ko ‘yong mga salitang ‘yon. Kung pumikit siguro ako nung sandaling ‘yon, makikita ko ‘yong mukha ng mga kabarkada ko. Tapos may ilang comment pa na nakasulat sa Ingles, mga kill, torture, abortion, fuck at iba pang hindi ko na masyadong maintindihan. Ang sarap isiping hindi pala kami nag-iisa sa mundo.

162 PINILI Dahil doon, sinapian ako ng tapang. Dahil sa alaala ng mga kaibigan ko at sa nagmumulto’t umaalingawngaw na sigaw ng mga comments. Para silang akbay sa balikat. Dahil sa kanila nagkaroon ako ng lakas ng loob na hugutin na ‘yong mouse. Ipinalupot ko ‘yong kable ng mouse sa leeg nung nag-iisang customer. Piniga ko nang husto hanggang sa huling patak ng laway at hikbi ng hininga. Halos isang minuto yatang nagtititili ‘yong bantay ng shop na inakala kong lalaki nung una. Kung ano ‘yong ikinatahimik nung binibigti ko e, siya namang ikinaingay nung bantay. Maganda ‘yong boses nung bantay, parang diva kung bumirit. Haha- yaan ko na lang sana siya pero pinagbabato niya ‘ko ng mga blankong DVD saka ‘yong ballpen niyang muntik nang gawing isaw ‘yong tainga ko. Ang malupit ay ‘yong isang bloke ng bond paper na papatay sa hinlalaking kuko sa kanang paa ko. Kaya binunot ko ‘yong flat screen na monitor para isukli dun sa bloke ng papel na ibinato ni bantay. Sakto ‘yong kanto ng monitor—-shoot sa maingay na butas sa mukha niya. At bago siya tuluyang lumagapak sa sahig, sumakto naman sa kanto ng counter ‘yong kaliwa niyang mata tapos sa kanto naman ng computer chair sumakto ‘yong batok niya. Tapos. ‘Yon. Pinulot ko ‘yong bag nung customer na puti na ‘yong mata ay naka- belat sa kisame. Isinilid ko sa bag ‘yong ilang mouse at tatlong keyboard. Sayang ‘yong mga CPU at monitor hindi kasi kasya sa bag. Pinulot ko lahat ng mga blankong DVD sa sahig pati ‘yong ilang natira sa counter. Isinilid ko naman sa puso ko ‘yong mga comment na nabasa ko sa You- Tube at isinaulo ko ‘yong mga screen name ng mga bago kong kinikilalang kaibigan.

Pagkalabas ko ng shop naghanap ako ng posteng mangingitian. Nagbaka- sakali akong may CCTV at mapapanood mo ‘ko. Naisip kong baka malabo ang camera para kumilala ng ngiti kaya kumaway na rin ako sa ‘yo bago ako umika-ika pauwi, puno ng pag-asa. Sana’y makainuman kita balang araw, kaibigan.

15 YEARS OF LAMIRAW 163 02/2005 Francis Senolos

Si Kagang ug si Alimango

Niadtong unang panahon dunay duha ka tamad, bugalon ug salbahe nga mag-amigo, si Kagang ug Alimango. Pareho sila pamilya sa mga masag, lapad og lawas ug may duha nga paak. Nag- puyo sila sa Krustasya, wanang ug angayan kaayo nga lugar sa ilawom sa dagat. Kining lugar nga Krustasya dili lang kini usa ka ordinaryong lugar, ang Krustaya usa kini sa pinakadato, sibilisado ug asensado nga kaharian nga giharian sa usa ka maalam nga reyna, si Reyna Pugita. Balang mamulopyo sa Krustasya dunay gikaabalahan nga trabaho. Duna silay mga pulis, mga butete, ug magroronda, ang mga budol. Duna silay parag-uma, ang mga Karas, paragtanom sila og lato; Hanlilitik ang metro aid. Sa mga eskwelahan duna poy mga titser ug maestro, ang lahi sa mga Tamala, ug ilang mga estudyante ang Kulambotan, Pasayan, Karaw- karaw ug damo pa kaayong uban. Ang mga Tayom ang sundalo ug Balat ang mga vendor sa merkado. Halos tanan may giasikaso ug nagserbi sa kaharian sa Krustasya. Pwera na lang sa duha nga mag-amigo nga baling tamara kayo, sila Ka- gang ug Alimango. Sa ilang gipuy-ang buho naghisgotay ang duha. “Gutom na ko, Bro! Udto na pud, wala pa tay kaon!” “Saba gani diha! Ayaw ganig reklamo. Kung sayo ka lang unta hingmata ug nag-ukad-ukad sa kabatoan, maski man lang unta bag-ong turok nga lumot, naa ta karoy ipaningudto.” Tubag ni Alimango, “Yuck! Cheap man gyud ka kayo, Bro! Lumot ipakaon nimo nako? Wala gyud kay taste! Lumot? Pang-poor man tawon na, uy! Ang akong gusto lato!“ tubag pud ni Kagang “Hoy! Hoy! Hoy! Kinsa ang nag-ingon nimo nga cheap ko, ha? Wala ka lang tawon kabalo nga kanang lato side dish lang nako na, no? Mas in sa akong taste ang ginamos espesyal, di ba? Sa bagay wa man gyud kay nahibaw-an sa pagka-konyo, pagkasosyal, pagka-elite,” balos ni Alimango. “Wah-ha-ha-ha! Ginamos imong gipanghambog? Karon lang ko nakahibalo nga mokaon ka diay niana. Weird ka, ha! Simbako lang, all my life wala pa ko makatilaw niana. Ako ang tinuod nga sosi! Vegetarian dyud ko, dili dyud ko mokaon og malansa! Dili parehas nimo!” pangalaska ni Ka- gang.

164 PINILI “Tama na gani tag debate kay gigutom lang ko samot sa imo. Speaking og lato, lami man kaha na, asa man ta makakuha niana, aber?” tubag ni Alimango. “Relax, easy ka lang, buddy. Hala, close your eyes. Uban ‘sa ako, naa koy ipakita sa imo!” Nag-gawas ang duha ug gidala ni Kagang si Alimango sa taas-taas nga puy-aw nga porma og buntod sa dili kalayoan. “Charan! Surprise!” Sa pagbuklat sa mga mata ni Alimango nakit-an nya ang lapad kaayo nga kadanawan, danaw sa lato. “Wow! Amazing! Fields of green! Is that what you call lato, Bro?” pangutana ni Alimango. “Yup! That’s it, buddy! Look, lato is everywhere! Yummy!” malipayong ingon ni Kagang. Parehong nagdagko ang mga mata sa mag-amigo ug sabay nga nanulo ang ilang mga laway. Naglakgak ug nag-bubbles-bubbles pa! “Tara na! Let’s get rid of it, buddy!” Excited na nga moarangkada si Ali- mango. “Opps! Opps! Hinay-hinay lang Bro! Relax, wait ka lang, ha? Dili nato kana basta-bastahon na lang nga panguhaon, kay alam mo na. You know, syempre delikado. Madakpan daw ta sa mga parag-uma. Kinahanglan taymingan nato kana ug pagplanohan. Di ba?” sagdon ni Kagang. “Aw, oo diay, no? Ang problema unsaon man nato pagdiskarte kay mura og napuno man ang danao sa mga parag-uma. Ug morag harvest time na, dili na kita dapat magpatumpik-tumpik pa kay tingali wa na tay maabtan,” tubag ni Alimango “Relax, ako ang bahala. May naisipan na akong pamaagi. Ako silang hadlokon. Oo, hadlokon nato sila! Nakahibalo ko nga tanan nga nagpuyo diri sa Krustasya may kahadlok sa walo-walo. Karon magkunwari tang walo-walo kay wala pay nakakitag walo-walo dinhi. Nakabati lang og istorya mahitu-ngod sa dakong walo-walo nga walo ang ulo.” “Pero unsaon man nato paghimo?” tubag ni Alimango “Simple. Atong pangsumpay-sumpayon ang mga gamot sa miyapi ug mga itom nga panit sa paklang nga nagkalat niadtong hinglabay nga bagyo. Ato kining pataason para mura na og walo-walo. Mogamit pud ta og budyong, ibutang nato sa igbaw sa buntod. Didto ta magsulti og panghad- lok para manghawa ug managan silang tanan! Karong buntag ato nang sugdan ang atong mga plano para ugma ato himoon ang operasyon, “ingon ni Kagang. Dali-dali nga nanglakaw ang mag-amigo, pamundok og mga panit sa paklang ug gamot sa miyapi. Dako kaayo ang ilang nahimo, ilang gihimo

15 YEARS OF LAMIRAW 165 ang tanan para mahuman dayon. Ila na pud gipreparar ang budyong, gi- tago sa luyo sa dakong bato sa igbaw sa buntod duol sa kadanawan sa lato. Pagkaugma preparado na silang duha. Miingon si Kagang, “Atong putoson ang atong lawas sa atong gisulapid nga miyapi ug panit sa paklang. Hinay-hinay tag ngadto sa budyong ug ako ang magsulti ug manghadlok sa ilang tanan!” Samtang nagapamutod ang mga karas sa ilang anihonong lato usa ka dako ug makahahadlok nga tingog ang nabatian sa tanan. “Humot lapyahanon, maayong kaon-kaonon! Ako ang higanting walo- walo! Walo ang ulo! Mokaon kog karas, akong panghimagas! Tilapan ko, usapon ko hantod sa magkakusat-kusat. Akong lamyon nga way kuro- kaluoy. Akong pangaonon tanan nako nga makit-an! Ha! Ha! Ha! Ha.” Ug milusad gikan sa buntod ang itom kaayo ug taas nga mura tinuod og walo-walo nga gihimo sa duha nga mag-amigo. Pagtan-aw sa mga karas nga tiabot na ang higanting walo-walo, nangurog ug nagkalisang sila og dagan pahilayo sa kadanawan. Walay nahabilin bisan usa. Baling pangatawa sa duha nga mag-amigo. “Oh see! Harin? Ingon pa nako sa imo, basta ako ang bahala. Ako na gyud ni!” panghambog ni Ka- gang. Ug ang tanan nga lato nga pinundok ilang gipangpas-an. Nagkagamo silag dala ngadto sa ilang gipuy-an. “Swerte gyud nato! Magtakas gyud tag kinaonay og lato! Wala na tay problemahon, maski mumata ta ugma og udto, wala nay kabalak-an!” ingon ni Alimango.

Naglabay ang pila ka adlaw wa pa maubos ang lato sa ilang bodega. Nag- pabati-bati na si Alimango. “Bro, maski diay og lami ang pagkaon, makasusuya man pud diay pag- adlaw-adlaw na lang, no?” ingon ni Alimango. “Bitaw!” tubag ni Kagang, kay gisumhan na pud diay. “Siguro kinahanglan na nato molihok! Bag-ong plano. Sayon ra kini kayo. Atong panguhaon ang mga perlas sa mga tilang ug atong ibalyo og pagkaon sa mga alahera. Syempre gamit nato gihapon ang atong costume, para dili ta madakpan,” suhestyon ni Kagang. “Kanus-a man na nato himoon?” pangutana ni Alimango. “Unyang pagtunod sa adlaw mao ang atong tama nga timing,” tubag ni Kagang. Sa hapit na magsirom ang kalibutan, naglakaw na ang duha, sul-ot ang ilang gihimo nga nuog, ngadto sa ilang tuyo sa lugar sa mga tilang, samtang maayo pa ang pagkurokanta sa uban nga katilangan. Naghinay- hinay nag kamang ang duha ngadto sa luyo nga dili sila makit-an. Naghu- wat sa gabii para matulog na ang tanan. Wala magdugay, mingaw na ang

166 PINILI tanan. Ila pud gisingalit ang tsansa. Ilang gipangbangilan og hinay-hinay ang pagkuha sa mga perlas. Nakakuha sila og pito ka mga perlas nga wala mahibaw-i. Pagkaugma ila dayon gipabalyoan ang mga perlas og lamian kaayo nga mga pagkaon. Sa laing dapit, naghilak ang mga tilang sa ilang pagmata nga wala na silay mga perlas. Wala silay ideya, pero usa lang ang ilang nakuha nga timailhan: nagkalat ang mga gamot sa miyapi ug gagmay nga panit sa paklang. Mao pud ang nangahabilin sa kadanawan sa mga lato. Dungan nga nagreklamo ang mga tilang ug karas sa mga buteteng pulis. Silang tanan naghatag og iya-iyang pahayag sa nahitabong mga insidente. “Nawala ang among mga perlas ganihang buntag. Pero kagabii nia pa to sa amoa. Wala kamiy suspek pero may kalat diri nga murag mga sagbot,” ingon ang mga tilang. “Dili kana sagbot, balahibo tingali sa higanting walo-walo, kay mao pud kana ang nahabilin sa among kadanawan pagkatima sa pag-atake sa amo sa higanting walo-walo,” koreksyon sa karas. “Unsa man ang nawong sa walo-walo? Kolor? Naa bay giingon?” pangutana sa buteteng pulis. “Basta taas siya kaayo, itom, ug dako ang tingog. Mokaon syag bisan unsa! Walo iyang ulo,” tubag sa karas. Nasindak ang tanan nga nang-usyoso. Miabot ang balita ngadto sa palasyo ni Reyna Pugita. Nakahibalo ang Reyna nga dili usa ka walo-walo ang maong nanamok, base sa iyang nabatian. Kundili, sa iyang paminaw, usa kini sa wa pa hibaw-i nga halimaw. Hing-abot pud ang balita sa tibuok Krustasya. Ang wala lang makahibalo, sila Kagang ug Alimango.

Nagmando si Reyna Pugita og batalyon nga mga budol ug butete pangita sa gipuy-an sa halimaw. Hing-abot ang takna nga naa nay nakatuod. Usa ka buteteng pulis ang nagsumat kay Reyna Pugita. “Mahal nga Reyna, natud-an nako ang balay sa higanting halimaw. Usa ka sirom nga dako nga buho ug damo pud nagkalat nga balahibo sa ilang lataran,” pangbalita sa butete. Ug dayon nga nagpatawag og miting ang Reyna sa iyang palasyo. Nagplano ang tanan sa pagdakop sa halimaw nga nagpuyo sa buho. Iyang gimandoan utro ang mga pulis nga butete og magroronda nga bodol pagti- nabangay sa ilang gihimo nga plano. Miabot ang pila pa ka adlaw, sayo sa kabuntagon hingmata si Alima- ngo nga gutom kaayo kay naubos na ang tanan nga nakatago sa ilang bodega. Sa pagguho sa buho iyang nalantawan ang pipila ka piraso nga lato nga nagrumbay nga mora bag may gigikanan. Iyang gikuskos ang iyang mga mata kung tinuod gayod ba ang iyang nakita. Hingbalik sa sulod si Alimango pagpukaw kay Kagang.

15 YEARS OF LAMIRAW 167 “Dong! Mata na. Dinha may grasya nga nagkalat sa gawas. Nag-ulan og lato!” ingon ni Alimango. Sa pagkabati ni Kagang, dayon siyag mata kay gutom-gutom na pud sya. Hingguho ang duha sa buho. Nagdesisyon nga manggawas. Sul-ot sa duha nga mag-amigo ang ilang misteryosong nuog. Hinay-hinay nilang gisunod ang hilera sa mga lato. Pero alerto pud sila kay basig may makakita sa ila. Wala silay nakit-an bisag usa nga nagpasipara. Ila lang gihapon gisunod kung asa gikan ang mga lato, nga murag walay kataposan ang pagkarumbay. Hangtod nakaabot sila sa usa ka dako nga ganhaan nga korte og bisu. Damo kaayo og lamian nga mga pagkaon. Tungod sa kagutom, dali-dali nga nanulod ang duha nga mag-amigo. Ilang giupasan ang tanan nga lamian nga pagkaon. Giabtan na sila og gabii antis sila hing-undang, dili na sila kalihok sa sobrang kabusog. Hangtod didto na lang sila nakatulog. Pagkabuntag nakamata sila sa sobra ka banha og alingugngog. Pagbuk- lat sa ilang mga mata sarado na ang ganhaan sa sobra kadamo nga nag-usyoso. Gialirungan na sila sa mga bodol ug butete, mga karas, tilang ug uban pa. Nagbukot sila sa ilang gihimo nga nuog pero wa na silay mahimo kay nailhan na sila nga Kagang ug Alimango. Nasuko sa ila ang tanan. Giimbis- tigar silang duha sa kadam-an, gipangutana silag damo ka beses kung ngano nga ila man nahimong hadlokon og pangawatan ang ilang isigka molupyo sa Krustasya. Nahibaw-an ni Reyna Pugita sa tanan nga imbestigasyon nga si Kagang ang nangulo sa dakong samok nga nahitabo sa Krustasya. Ang hatol sa duha: “Tungod kay ikaw, Kagang, ang nangulo, ug ikaw, Alimango, ang hingsunod sa tanan nga pagbugal-bugal ug pagsamok-samok sa inyong isig-mamulopyo sa akong kaharian, kamong duha nagka-sala sa inyong pagsupak sa nahisulat nga balaod, ang balaod sa kapayapaan sa sulod sa akong ginharian. Nagbuhat kamo og dili maayo nga butang, dili kamo angay nga mamuyo diri sa akong kaharian, kay kamo ang makasira sa natural ug maayong sistema sa akong gingharian. Ang inyong maani karon, bunga kana sa inyong katamaran, pagkabugalon ug pagkasalbahe. Nahatolan kamo nga ipanglabog ngadto sa laing lugar.” “Ikaw, Kagang, kay bug-at-bug-at imong nahimo, ilabog ka sa yuta. Ug ikaw, Alimango, kay nakasala pud, didto ka sa suba. Sukad karon, dili na kamo pwede mobalik ug magpuyo sa Krustasya ug bisan asang parting dagat o lapyahan o baybay man,” ingon sa Reyna. Nangayo silag pasaylo, nagpakaluoy pero ulhi na ang tanan. Gihuwat ang habagat ug gipaanod sila sa dagkong bawod. Nadagsa sila sa baybay duol na sa yuta. Mingaw kaayo ang duha nga nagbuwag. Si Alimango sa tugnaw nga suba, ug si Kagang sa mainit nga yuta. Nagdugay, naanad ug nagmalipayon na sila sa ilang bag-ong puy-anan. Sukad niadto hasta karon, nagkinabuhi na sila og tarong, dili na sila tamad, bugalon ug salbahe.

168 PINILI 012/2015 John Toledo

Martsa

Unang beses kong sumama sa mob o rally. Kabado ako sa una. As in, mabilis ang tibok ng puso ko habang naglalakad palabas ng University Avenue. Sa hapong ito ko kasi makakasama ang maraming tibak (mga estudyanteng aktibista) na tulad ko. Piniling mag- State of the Nation Address ngayong araw ng Agosto dito sa Common- wealth. Medyo may halong kaba at excitement ang bawat pagsigaw namin sa hapong iyon. “Sumama na kayo, join!” Sigaw namin sa mga dumadaang mga sasakyan. May palakpakan at kantahan pa habang nagmamartsa, “Say No-NoNo- NoNo-No-NoNo-No-No! Say No-NoNoNoNo-No-NoNo-No-No! Ayoko sa ga- nid na pangulo! Imperyalismo, ibagsak! Burukrata Kapitalismo, ibagsak! Pyudalismo, ibagsak!” Medyo foreign sa akin ang mga chant pero nakakatuwang kanta- hin habang nagmamartsa. Kasama ko sa alas doseng iyon ang hanay ng mga mag-aaral-mamamahayag ng Kulê, ang lingguhang publikasyon ng Unibersidad ng Pilipinas-Diliman. Lahat ng kasama namin sa harap at likod na hanay, nakapula. May nangunguna sa pag-chant sa harap, si Welvin yata ang nag-chant, “Edu- kasyon! Edukasyon!” At sasagutin naman namin ng “Karapatan ng Mama- mayan!” Mapula ang buong bulto ng kabataan. Tumigil bigla ang hanay sa may tulay ng Tandang Sora. Naghanap ang mga kasama ko ng mabibilhang tubig. Sabi ko, “Sige, hawakan ko muna ‘tong mga chipboards.” Umayon naman ang weather sa init ng sigaw at ng bulto-bultong pulang shirt. Mainit sa mata kahit nga ang sikat ng araw. Tagaktak ang pawis nitong isang binatang sunog na ang batok. Beads-beads ang pagtulo nito sa kanyang likod. Wala naman siyang pakialam. Pupunasan niya ito habang nagyoyosi. Ayaw namin ng sunburn kaya nagpahid kami nina Mary Joy, Isabela, at Inah ng sunblock at moisturizer habang nasa hanay. Binuksan ko ang itim na payong.

15 YEARS OF LAMIRAW 169 Nang gumalaw na ang hanay, napansin kong may dumaang helicopter sa itaas. Farsighted ako kaya napansin ko yung nakausling bakal mula sa isang nakaupo doon. Hindi lang ‘yon camera ng isang reporter. May kasama itong sundalo. Riple! “Ay!” nahulog yung hawak kong payong. Pagkapulot ko nung payong, narinig kong sumigaw ‘yung aming editor-in-chief, si Marjohara, “Junk Junk VFA!” Natuwa sina Kevin, ‘yung editor ko sa Features. Nakisabay na rin ako sa mga sumagot, “US Troops Out Now!” Medyo high pitch ako sa hapong iyon. Nasa malayo na ‘yung helicopter. Magra- round trip ulit sa bulto naming nasa mob.

Bato

“Hala, ano ‘yung nangyayari dun?” tanong ko kina Marjo, Kevin, at Kat. “Naku! Sinusugod na nila ‘yung harang! Tara, sumama na tayo,” paan- yaya nina Marjo. “Sandali, anong—” Subalit nahila na ako papunta doon. Gumigitgit na ang maraming kasama namin sa hanay. Mga organ- isadong manggagawa ng Kilusang Mayo Uno, mga kabataang tulad ko na mula rin sa state universities, mga matatandang kababaihan na sa tantiya ko’y mga nanay na, mga pari na nakaitim na abito, mga nakapulang kasama ko sa UP, at marami pang iba na nasa hanay at sumusugod papunta doon sa fissure, sa gitna ng lahat ng nagbabanggaang mga bulto: ang pulis at ang mamamayan. Lahat ng nasa UP, sumusugod na rin doon sa harang. Nakita ko pa ang mga bandila ng Alay Sining at Anakbayan na pasugod doon, hindi ko lang makilala kung sino ang nakahawak. Tumatakbo ang mga kabataan at matatanda, may dala-dalang mga flag, plangke ng kahoy, mga tarp na panangga, mga placard na cardboard at plywood, lahat, mapatumba lang ang tanging bara sa pagitan ng taong-bayan at ng Sandigang Bayan. Hinahanap ko si Miko. Nasaan na ba siya? Maselan ‘yun sa init ng araw at alam ko kasama nu’n ang University Student Council. Pero na-disperse kaming lahat, kasi lahat kami nandoon na’t papasok na sa hanay. “Huwag kayong hihiwalay sa buddy niyo! Hawak kamay lang,” sigaw ni Marjohara, ang editor-in-chief namin sa Kulê. Natatanaw ko pa sa harap

170 PINILI ang pagpilit ng mga tao na padaanin na sila. Nasa gitna sina Renato Reyes, ang chairperson ng Bagong Alyansang Makabayan, pati ang dating deteni- dong pulitikal na makata, si Axel Pinpin. Sa bawat tulak, ang sagot ng mga pulis ay palo at hampas ng mga batuta, plangke ng kahoy, at malalaking shield. Nakabantay sa malayo ang dalawang malalaking trak. Hinanap ko si Kevin. Nawawala siya! Hindi ko alam sino ang kakabi- tan. Basta alam ko susugod na kami mga kapatid! At sa puntong susugod na kami nasalubong ko siya, si Miko, kasama si Marky na nakapekpek shorts at pulang shawl. Hindi ko alam ang gagawin. May lumipad mula sa ere! Bato! Nagkalat ang mga tao. Umatras! Wala silang panangga sa mga bato. May mga matatanda sa hanay, may mga bata! Isa pang bato! Pak! Pak! Dug! Plak! Parang mga bulalakaw na umuulan mula sa langit ang malalaking tipak ng semento at graba. Sa bawat pagbaba ng projectile, may mga na- tatamaan ng tipak. May kumakalat nang dugo. Nagsisigawan ang mga tao. Pumapalahaw ang mga nanonood. “Uy! Ay!” May umiiyak na mga bata. Umulan din ng tear gas. Umulan din ng burak at ng tubig kanal. Sa bawat pagbagsak ng mga bato, pabagsak na rin nang pabagsak ang mga flag, ang mga kahoy, ang mga placard. Nagliliparan ang mga tao. Na- kita ko pang hawak ni Gelai, yung organizer ng Alay Sining ang flag nila kanina. Tapos nahulog niya. Pinulot ko nang mabilis. Hinahanap ko pa rin si Miko. Nasaan siya? Naispatan ko sa gitna ng kaguluhang ito, ang pulang shawl at ang maputing kutis, alam ko na siya ‘yun. Biglang…. Pero hindi ata niya pansin. Iniilag ko ang kamay ko sa kanya. Umuulan ng mga bato. Walang katapusang bato. Si Marky sumisigaw na sa taranta. Sinasangga nila ang shawl. Sinasangga ko ng palad ang ulo niya. Hindi niya pansin. Kasi nakaharang ang shawl. Hindi nila alam. Lumayo na ako bago pa niya mapansin. At sa paglayo ko doon malapit sa may basang batuhan na katabi ng Ever Gotesco, napanood ko ang tunay na estado ng Pilipinas: ang walang sawang paluan, ang walang sawang paggiit, at ang maraming kailangang ialay na sugatan doon sa harang ng mga pulis. Taon-taon ang SONA ng Bayan sa Commonwealth, at taon-taon din hinaha- rangan ng mga pulis at sundalo ang dinadaanan ng mob. Nagmasid ako, saan na ba sina Marjo? Sana hindi nawala sina Kevin, Kat, Mary Joy, at ang iba pa naming kasama. “Marjo!” at lumapit ako sa kanila. Hinahanap pa namin ‘yung ibang kasama sa dyaryo. Saktong katapat namin yung mga kasamang taga-UP. Nandun si Miko, tulala. Katabi si Marky na tumitili pa rin sa kaba. Hindi siya tumitingin. Napansin kaya niya? Buntong-hininga.

15 YEARS OF LAMIRAW 171 011/2014 Erik Tuban

Kapayas

Si Palot, anak ni Nang Bising Labandera, ang nisugilon kanamo mahitungod sa kapayas. Iya kuno kining nalabyan didto sa tago nga kakahoyan duol sa ilaha ni Mam Lina. Nianang hapona, gisugo kinig pahatod og labada sa iyang inahan. Apan ang kagwang nihapit kinig panirador og tukmo sa kakahoyan. “Pramis, Toy. Dako pa sa pahak nga ulo sa imong papa,” matod pa ni Palot diri kanako, nga nagngislit nga naglikit sa habak. “Botbot,” sabat ni Elyok Birokon. Nikalit kinig butho sa akong kilid. “Mas mamords pa gyud kay sa paa sa imong Ate Lenneth, ‘Yok. Hahaha.” “Imong mama, mamords!” bawos pa ni Elyok nga nipauraray nga nang- hinambid sa lantay. “Aw, akong lolo robocop!” pakapin pa ni Bulldog nga nanghinam-hi- nam sa linikit. “Saba diha, Bok! Nanglisngag lang nang ilong nimo, dah!” ni Elyok ngadto kang Bulldog. Dayon perteng agik-ikay namo og pangatawa. Kada gabii, inigkahuman og panihapon, mosibat dayon mi s’ balay. Mahadlok nga madakdakan na pud sa naglinyang tun-anan. Inig sibat ni Papa nga mopatighuog sa madyongan, ug inigkatagpilaw pud ni Mama, sutoy pud dayon ko sa among luyong pultahan. Molahos dayon ko ngadto sa laktoranan likod sa among baboyan. Duha ra among kapadulngan sa lingaw niadtong panahona—ang betamakan nila ni Nang Rosa—nga pirmi magpasalidag aksyon ni Jeric Raval ug Ronnie Ricketts—o adto sa lantayng kawayan nga among tapokanan. Nahimutang kini ubos sa punoan sa kaymito nga anaa sa luyo sa balay nilang Palot. Kay lagi Domingo, klase inig ka ugma, wa nagpabetamaks ron sa ilang Nang Rosa. Timing nga nag- kaabot mi didto sa tapokanan. Present niining gabiona sa tapok-tapok ang tanang miyembro sa Iska- lawags. Naa si Poldo Palok, apo ni Nang Susing Lab-asera, nga gianggaag Palok tungod sa gidak-on sa iyang ulo, Liklik Motaon, Jared Tambokikoy aka Bulldog, anak ni Noy Nestor, Lito aka Palito, nga naingog tukog ang lawas, Peter Pangag, nga namurag piyesa sa piyano ang ngipon, Romart, anak ni Nang Rosa ug Noy Martin, tag-iya sa Betamakan, Palot, Elyok Biro- kon, ug ang ubos ninyong higala, ang nagada.

172 PINILI Pero ang tinuoray gayod nga aktor niining istoryaha, way lain, kundili si Palot, ang nahuog nga lider-lider sa Iskalawags nga gingaan ni Palot sa among grupo, usa ka gabii niana. Gikan mi nga nanan-awg salida ato ni Raymart Santiago sa ka Nang Rosa. “’Nya? Unsa man sad ang nahunahunaan nimo, ‘Lot?” pangutana ni Palito nga perteng yupyop sa linikit. “Aw, kamo. Basta kay giingnan ra ta mo ani. Kun mawagtang gani to didtog kalit, aw! Wa koy laing pasanginlan, naa ra gyud aning tapoka,” matod pa ni Palot, dayong tilap sa tumoy sa RP sa bag-ong linikit. Si Palot, ang kinamaguwangan sa among grupo nga nagpangidaron og disisyete. Katulo kining nabaliktoryan sa Grade 4, under ni Miss Salva, aka Miss SALVAHE! Kay lagi labong na ang bulbol, siya ang nahuog nga lider- lider sa tanang plano ug lakaw sa Iskalawags, lakip na ang among mga kabuang. Bugtong anak apan sayo kining gibiyaan sa amahan. Akong mahinumdoman niadtong Grade 3 pa mi, sayo sa buntag gipaguna mi sa garden likod sa among classroom kay wa diha among maestro s’ Pilipino. Di to nako makalimtan kay niadtong adlawa, aduna mi dakong plano ni Palot nga harbison ang mga talong ni Sir Ruiz, maestro namo sa T.H.E. Timing kini inig panguli na s’ among mga sumbongerang classmate. Unya kaming Palot mintras nangbunlay ‘nya sigeg sabot sa plano, wa mi lingiay. Nagsige pud mig pasiplat sa luag-luag nga pulang itnaps ni Baby Grace. Nisiwil ang dili mao kay nakalimot kini og panapo. Haha! Currently contemplative. Sa kalit lang, nibabag sa among atubangan si Princess Rhea Bogtae, a.k.a. Rhea Diarrhea, ang palaigit sa classroom. Gipatawag daw kini si Palot ni Mam Bongcayno, among prinsipal. Nahibuong na lang ko kay wa na kini nak- abalik niadtong adlawa. Mao na lang ang akong nadunggan ni Mama pag- uli nga ang patayng lawas sa amahan ni Palot usa ug tunga ka semana na diayng gianod-anod sa lawod. Hubog kuno kini nga namana. Nakit-an kini sa mga taga-Bantay Dagat nga dugta na ug way sapot ang tibuok lawas. Pagka Grade 5, nilayas kini si Palot sa ilaha. Perteng tiyabaw intawon ni Nang Bising kay basin kuno kini si Palot gikawat sa dili-ingon-nato nga nagpuyo sa dakong dakit luyo s’ ilang payag. Kada adlaw, sige pud og halad si Nang Bising og lab-as nga tulingan ubos sa dakit aron unta iuli si Palot. Apan unsa bang pagkaunsaa nga pipila ka bulan, amo na lang nahibaw-an nga kini si Palot nagpabulan diay isip hardinero sa ila ka Dr. Gao, inilang mananambal sa pikas baryo. Wa kini abtig tuig kay nasakpan nga nangamang sa katorse anyos niining dalaga. Maay’ na lang gani kuno kay atol nga diha si Kapitan Puyos niadtong tungora, kay kun wala pa, ipapusil unta ni Dr. Gao ang amaw. Nadala ra og husay. Apan si Palot, dihang nahibalik kini s’ among baryo, nisamot ang pagkakapayason. “Ato kahang tiradoron, ‘Lot?” sabat ni Romart nga namapha sa lantay.

15 YEARS OF LAMIRAW 173 “Amaw! Kun imong tiradoron, malata ang bunga. Wise guy gyod ning bataa!” eksplikar ni Bulldog. “Ikaw, wise guy! Way suod imong lagay! Hahaha.” Agik-ikay na sad ang grupo. Ug kalit nihilom. “Wheew,” ni Bulldog. “Niaging demonyo.” “Suyop usa sa mahiwagang usok, Bok, o!” ni Liklik pa ni Bulldog. “Aron mapawiran nang imong pagka Super Bulldog. Hahaha.” Gidawat ni Bulldog ang habak, gisuyop, dayon pabulhot og hangad sa aso ngadto sa hangin. Naporma og lingin ang aso. “Dragon katol, dragon kung umusok. Lamok siguradong teypok!” Way hunong nga agik-ikay kay hasta pud si Peter Pangag nga ganiha ra naghilom-hilom nga naminaw sa kurom, kay tingali, nagpautog, niapil pud og katawa. Naklaro hinuon og maayo sa kamera ang piyano s’ iyang bâbâ. Timing pud niining higayona nga nagpadulong ang papa ni Liklik nga nag-bike og kagangkagang diri sa among lantay. Nag-biking kini og duha ka pasgong. Dali kaayong napalong ni Liklik ang iyang gigunitang habak. “May’ng gabii, ‘Yo Kuwal,” pangatahoran ni Palot. “May’ng gabii pud. Dia na man pud mo diri nagtapok, mga uploka mo. Naas’ Liklik diha?” “Wala ko diri, Pa! Hehehe,” bawos ni Liklik. “Hoy, uplok! Pauli na didto kay patun-on ka s’ imong inahan.” “Oo. Mosunod ra ko ron taod-taod, Bosing Amo Manedyer!” “Way pulos kang amawa ka! Sige lang kag apung diri. Maay’ ra ba og wala nagsinanggot nang imong grado,” sukmat ni Noy Kuwal dayon nipa- sirit sa iyang bisikleta. “Adto pamasgong sa luyos among kasilyas, Noy, o! Kay tambok na kaayo to ang among kagang. Sige ra ba tog pangawat sa natagak namong hinayhay. Hahaha,” pakapin pa nako, apan wa na kini nadunggi ni Noy Ku- wal nga tua na dapit sa among baboyan. “Listen up, guys,” sugod pa ni Palot nga murag may nibagting nga di mao sa ulo. Nagngisi si Palot nga nagbag-id sa iyang duha ka palad. Duko ang among mga ulo nga niduol kaniya, saktong naminsar, daw aksiden- teng nakalîlî sa pulang itnap ni Mam Robles, maestra namo s’ HEKASI. “Naa man moy taas nga kuhit, ‘Toy, sa? Katong naay sanggot ang tumoy, ba.” “Naa diay?” bawos ko pa. “Naa, uy!” ni Palot. “Kato diayng gigamit ni Papa nimo pagpangharbis sa inyong saging niadtong niaging Bernes?” “Aw, kay ngano man diay, ‘Lot?” “Naiisip mo ba ang naiisip ko, Intoy? Hehe,” ingon ni Palot nga nagngisi diri kanako.

174 PINILI “Palagay ko nga, Bitok!” sabat ni Liklik bisan wa istoryahi. “Di ko pasalig ato, ‘Lot, uy!” tubag nako. Kalot sa ulo. “Kahibawo na kang Papa. Maay’ unta kun ikaw ra ang paludhon sa asin kun masakpan kay mosugot ko dayon ba!” Apan dili ang asin sa tuhod ang nisantop sa akong utok, kundili ang bilyahan sa bakos ni Papa. Usahay man gud, basta hubog si Papa o ba kaha pildihan sa madyong, ang puthaw sa bakos ni Papa ang mohaguros og piti sa panit sa akong lubot. Si Mama, wa intawoy mabuhat kay mahadlok nga mabanghagan na pud ni Papa bahin sa utang namong Avon sa ilahang ka Noy Nestor. Igo ra gyud nga mopaingon sa kusina. Mopahiluna sa banggera ug daw may gikuri-kuri. “Aw, antosa lang gud! Hunahunaa lang ang dakoooooooong kapayas nga inasinan mintras gipaluhod ka s’ asin. Hahaha,” komedya ni Palot, dala tinuod. “Basta mao ni ang plano,” dugang ni Palot. “Way magsaba-saba ani ugma sa iskuylahan. Igkahuman nato og klase ugma, tapok ta ngari sa atong hideout. Toy, batsi lang og una para kadalikyat ka s’ kuhit. Pananghid lang ni Sir Valdez nga pasayohon ka ni Noy Inting og uli kay manganak inyong anay. Da rest, ari dayon mo diritso! Way langan-langan. Is dat kler, guys?” Kalit nahilom ang kurom. Nibulhot sa pagpasidaan ang mabugnawng hangin nga daw may gidalang unos sa Sityo Malinawon ug mga kasikbit niini nga sityo. Nagsugod og sayaw ang mga butang sa akong palibot. Apil pud ang mga suga sa Christmas lights ni Nyor Pilo, kapitan sa Sityo Mali- nawon, nga tua maaninaw sa tabok nga dalan. Daw niduyog kini sa pagsa- way sa balilihan. Apan, imbis nga modasig kanako ang ilang pagsayaw, daw luya kini nga hunghong nga nagsugo kanako pagpapiyong sa akong mata. Sama sa masuso nga nitabyog sa duyan sa iyahang puya. Pipila ka gutlo, gibati ko ang tumang kauhaw. Apan nipatigbabaw ang kaluya, dili lang sa akong lawas, lakip na sa akong kalag nga nagpaabot dan-agan sa kundat ug peligro. “Kuan, ‘Lot, “sugod ni Birokon. “Wa ra bay laing mobantay ni Lola.” “Ako pud. Mura og dili pud lagi ko ka-enter. Kay murag mamukot silang Papa ug Tiyo ugma. Pakuyogon ko s’ lawod. Sunod lang, ‘Lot, ha?” ni Poldo Palok. “Style-la! Ingna lang gud ko nga mahadlok mo s’ bana ni Mam Lina! Mga putig itlog!” kusganon nga padayag ni Palot nga daw wala maapekto- hi sa habak. “Kay ngano man diayg Army, bah? Hadlokon man ta. Maay’ man og dili hinan-awg salida ni Ronnie Ricketts. Hehehe. ‘Nya usa pa—” “Usa pa diha!” ni Poldo Palok nga nisalut-ot og pasiaw. Apan nagpabilin gihapon ang kahilom nga nagtangag og pagpangagda.

15 YEARS OF LAMIRAW 175 “Usapa! Maay’ man og ilaha nang kapayas nga nitubo ra man na duol sa ilahang dapit,” ni Palot pa nga nagpanikad sa lantay. “Pirmi man pud nang naa sa bukid ang bana ni Mam ba, ilabi na karong panahona, nadunggan ni mama sa DYHP nga nagkabaga daw ang NPA didto s’ bukid. Sumaa, pirmi ba mo nga makadungog anang iyahang TMX nga molabay diri?” Sa sulod sa akong hunahuna, mora og naglalis ang anghel ug ang yawa. Mora ko og kadilion nga mora pud og nadasig niining bag-ong kalaki nga giplano karon ni Palot. Rason sa anghel, siguradong malatosan gyud ko s’ amahan kun iya kini nga mahibaw-an. Gi-warningan na ko ni Papa daan nga kun masakpan kuno ko niyang magkuyog-kuyog pa ni Palot, makatilaw kuno ko s’ bilyahan sa iyahang bakos. Kun si Papa pay pasultion, dila ra kuno unya nako ang way labod. Apan sa laing bahin usab, ang yawa sige sad og panghagwa. Daw nisiaw og maayo. “Pila ra man nang bunal ba. Ikaligo ra nag dagat. Malaksit ra nang ku- gang sa lubot,” tintal pa sa pesteng yawa. Tiaw mo na, lain na pud ning pahugyaw sa grupo. Basta si Palot na gani ang makahikayg plano, aw, masumsoman gyud na dayon pirmi sa tapok-tapok namo diri sa lantay. Usahay gani, moabot ang among kabuang ngadto s’ laing seksyon sa among iskuylahan. Igo ra gyud tawong molimod kay ipatawag na pud ‘nya mi s’ pahak nga prinsipal nga pirming nagkusmod ang nawong, morag wa nakatilaw og babayi. Sama niadtong niaging bulan nga wa ko nakakuyog kay gisugo ko sa akong pinalanggang amahan pagpalubok og ubod para lawog sa baboy. Gisuginlan kong Bull- dog nga nangadto daw sila s’ kanipaan ni Nang Loli. Ila kunong gihurot og panirador ang mga dula nga manok ni Nang Loli. Pagkahuman, ila kining gihimulbolan dayon gisugba didto ra pud sa kanipaan. Igo na lang intawon kong niambit sa istorya og sinugbang manok diri sa lantay nga giparisag long neck nga gikubit ni Bulldog gikan sa ilang tindahan.

Sa iskuylahan nianang pagkabuntag, tak-om tanang bâbâ mahitungod sa dakong plano. Way imik ug way kisaw ang mga miyembro sa Iskalawags nga mga dagkong kulisaw man unta sa klase. Mintras busy si Mam Teves sigeg discuss namo mahitungod sa female reproductive organs, ako pud, ang akong utok tua paingon sa kapayas ni Mam Lina. Maaninaw nga ang among mga tinan-awan nilusot sa blackboard ug tua nisutoy sa kakahoyan duol sa ila ni Mam Lina. Pagbagting sa recess dungan mi ug pagpanggawas. “Layoa pa s’ alas singko, ’Lik, uy!” puong pa ni Palok ngadto kang Liklik. “Ngano man? O, abi nako di ka mokuyog? Excited na kayo ka s’ da- kooong kap…” wa matiwas nga bawos ni Liklik. “Shhh! Porbida! Ayaw lagi mo og saba, mga unggoya mo!” hunghong ni Palot diri kanamo.

176 PINILI Pagbagting sa alas singko, diritso dayon mi og sibat. Si Pedro Pangag nga assigned cleaners unta karong hapona, daling nibitbit sa iyang bag dayong kahanaw, lupig pay Spiderman. Si Bulldog, Palok, Palito, Liklik, Romart nawagtang pud og kalit nga way pupananghid. Ako pud, kay lagi, gitagaag dakong responsibilidad ni Palot, dali-dali pud ko nga niuli. Wa nako nabantayi nga ako diayng nabiyaan ang libro nako sa Math 2. Nan- glaktod ko s’ kakahoyan nga niuli kay unta buot nakong susihon kun unsa ka tinuod ang gipanghambog nga kapayas ni Palot. Akong tan-awon kun mas dako pa ba kay sa ulo sa akong Papa unya mas mamords pa ba sa paa sa ate ni Elyok. Apan wa ko gayud kini hikit-i. Mga gagmitoy rang bunga sa tambis nga mao pay pagpamunga. “Bantay man lang gyud ni s’ Palot ba kun iya ra ming gibinuangan. Bantay lang gyud ni siya namong tanan. Isumbong gyud nako ning ‘Noy Kuwal nga maoy nagkuha sa kagang nga nadakpan sa pasgong. Bantay lang gyud ni siya.” Apan sa tanto nakong hangad-hangad, wa ko kabantay nga naa diay punong nga bag-ong gigama silang Nang Bebeng-Apok did- tong dapita. Ug perteng pagka-shoot sa akong usa ka tiil sa lapok. Yawa! Timing nga wa diha si Mama ug Papa pag-abot nako s’ balay. Lagmit tua na pud to s’ Papa sa madyongan, ‘nya si Mama tua s’ ilaha ka Nang Sip- in nanulong og tabi. Human nakog panghimasa sa puso duol sa baboyan, akong gilîlî ang kuhit. Last nako nakit-an, gipasandig kini ni Papa kilid sa may lababo. Uy, tua ra! Wala ra diay hiposa sa akong pinalanggang amahan. Nagdali-dali kong nipatighuog sa laktoranan paduong sa lantay. Pag- abot nako didto ang mga Iskalawag Boys nga kompleto, gawas ni Elyok, andam na sa dakong plano. Ang mga oplok nagpinaninja og sinul-oban. Gamit ang itom nga t-shirt hinukas, gisul-ot kini s’ ulo dayong gibaat. “This is it, boys. Andam na ba mo sa atong misyon karong hapona?” pangutana ni Palot sa tanan. “Yes, Master!” tubag sa tanan. “Ato nang sugdan ang atong Operation Kapayas, OK?” ni Palot. “Let’s go!” syagit ni Bulldog. Si Palot, isip leader sa Iskalawags, maoy nag-una sa tapok nga nagbitbit sa kuhit. Kami pud, masundanong nisunod sa agi ni Palot. Namora og pu- wang hulmigas nga nagbitbit sa isig ka momho. “SUMUKO KA NA VALDERAMA! NAPAPALIGIRAN NA NAMIN ANG BUONG LUGAR,” syagit pa ni Palot, dayong tapig sa dakong punoan sa lubi. Ang mga uplok nanghapa pud dayon, daw mga kontrabida sa salida ni Ron- nie Ricketts. Nitago ko s’ putol nga buli ug wa nako nabantayi nga perte na diayng kinamang sa hulmigas sa akong likod. “AGAY! Yawa, naay hulmigas, part’. Cease fire, muna, Valderama!” Padayon ang among pagsunod ni Palot nga sa kalit nitipas og agianan nga daw may gisunod nga ruta sa kalibonan. Way kisaw ang mga gangis

15 YEARS OF LAMIRAW 177 karong gabhiona. Ngitngit na ang palibot ug ang bugtong madunggan namo mao na lang kasikas sa kalibonan. Awa-aw niining orasa ang Sityo Malinawon. Medyo lagyo ang mga kabalayan ug magkatapok ra kini kun adunay okasyon o ba kaha naay kalihokan sa kapilya. Maihap ra pud ang adunay transistor ug wa pa kaayo mauso ang TV, kay lagi, luho na alang kanamo ang makapanag-iya niini. Ang mga bata, sayong mouli kay mahadlok sa pari nga putol og ulo, zombies nga Hapon ug sa tagulilong nga manitsit sa may kahoy. Apan alang kanako, ungo ra nga nagdala og hinagiban ang angayng kahadlokan niining kalibotana. Lakip na niini ang ungo nga manglatos sa bakos. “Hapit na, ‘Lot?” pangutana ni Bulldog, ang pinakataslakan sa grupo. Imong mabati sa iyang tingog nga may tono kini sa kahadlok. “Hapit na lagi,” bawos ni Palot. “Ayawg sigeg samok diha, Dong, basin malipat ko s’ agianan.” Paspas ang among linaktan nga daw may gigukod nga grasya tumoy sa bangaw. Ubos sa hayag nga bulan amoang nalabyan ang kanipaan ni Nang Loli nga may gihambin nga dakong tinagoan. Nilapos kini sa mga dagkong punong ni Bebeng-Apok. Agi og pawala sa kalaay, si Bulldog nagtihol-tihol na lang sa bag-ong kanta ni April Boys. Among gikalingawan pud og pasa ang linikit nga habak nga nasobra sa niaging gabiing panagtapok samtang padayon ang among pagpatid-patid sa kakahoyan. Gitirador ni Palot ang punong arong manggawas ang mga bangus, apan human sa timpasaw, wa kini kisaw. Tataw nga bag-o pang nangharbis silang Bebeng-Apok sa ilang kapunongan. Taod-taod namong binagdoy-bagdoy sa gamayng agianan, niabot ra gyud kami niining tumoy nga pangpang. Mao kini ang katapusang patag sa dili pa kami mopatighuog ngadto sa ubos nianang bugtong balay. Did- tong dapita, ang bugtong suga taliwala sa mga dagkong punoan sa tugas ang imong klaro nga masud-ong. Ug wa mi masayop, mao kadto ang balay nila ni Mam Lina. “Hapit na ta, guys! Hinay-hinay na mo og padalus-os sa ubos kay dul- hogon ra ba ni diri dapita,” mando ni Palot. Niining among nahimutangan, ang bugtong kahayag sa bintana sa likod sa balay ni Mam Lina ang nidakop sa among panan-aw. Daw mga anunugba nga natintal sa kahayag sa kandila, wala mi kapugong sa among kaugalingon. Hinay-hinay kaming nanaog ngadto paingon sa gigikanan sa kahayag. Iyahay mig pwesto og paniid duol sa bintana. Si Bulldog namidpid sa pinatong-patong nga hollow blocks tapad sa kapayas. Si Poldong Palok nihupo sa may gawas nga banggera, mura ra ba og wa mosiwil ang iyang dakong ulo. Si Palot, wa ka-antos, gipasandig ang kuhit sa ubos, dayong nikatkat gyud sa kapayas. Ang uban wan-a ko nakabantay asa kini nanago

178 PINILI kay lupig pa man ang mga tagulilong sa abilidad sa pagkawagtang. Pero matag karon ug unya, moduwa ang kangitngit sa kahayag, ang suga ug anino, nga nagpahibawo kanako nga wala ra gyud naglagyo ang among mga tagsa-tagsa ka pwesto. Sa among pagpaniid among nasuta nga may duha ka aninong nagpaso- paso sa bintana. Sikit ang duha ka anino nga mura og nanaglayog nga mga tuko. Nag-ilog sa layaw nga anunugba. Nag-agik-ikay ang paris nga may pasumbingay nga madunggan sa kagilok sa tingog. Ang usa ka agik-ik tataw nga gipanag-iya kadto ni Mam Lina. Apan ang usa ka ginikanan sa agik-ik nagpabilin nga tanghaga. Katawa nga nagpangitag pangalan tumoy sa akong dila. Pipila ka gutlo nihilom ang palibot. Nisunod og pasiaw sa hangin ang mga gangis daw kini nanaglalis. Ang mga baki naglumbaanay og kokak nga miabiba sa kahigayonan. Nabalising ang among katuyoan niining gabhiona ug sa among hunahuna, makaingon ko nga nahanaw ang pulong nga ‘kapayas’. Sa kalit, nilusot sa bintana ang tingog sa wa ilhing lalaki. “Ako usang abrihan ning bintana, Love, kay mora og alimuot na man,” pamilyar ang tingog sa lalaki. Apan nasalipdan sa anino sa bintana ang iyang panagway. “Isirado lang dayon, Love, kay basin naa unyay makakita,” tubag nga may sagol pamarayeg ni Mam Lina. “A da! Kinsa gud ungoa ang moagi sa inyo niining orasa,” tubag sa tingog nga way nawong. “Ari na diri, Love, ba,” mando nga pamarayeg ni Mam Lina. Ug niining tungora, dili na lang nako idiga ang bus-ok nga unod sa baraha. Dili ko na lang isulti og maayo ang detalye sa mga panghitabo nga sa akto namo nga nasaksihan, sa peligro nga mausab unya ang dagan sa istorya. Dili na lang nako isugid kaninyo kong giunsa paghilam-os ang tibuok pagkababayi sa among kasamtangang adviser. Tugoti na lang ko sa pag-ingon nga niining gabhiona, lain ang nabulahan. Lain ang nakauna og angkon sa kapayas ni Mam Lina. Kun ang uban pay pasultihon, “Ako ang nagtanom, pero laing tawo ra man diay ang mopûpô.” Kun ang tentasyon na gani ang mohagwa sa kapalaran, wala gayod kini sundon nga balaod, sa yuta man ug lakip na ang langit. Ug kami niini, samdan ang dughan, andam na untang mouli nga dismayado. Alkanse ug pildihan. Apan sa takulahaw tunga-tunga niining talan-awon, sa kalit nipitik ang sira sa pultahan. “‘Day,” tingog kini sa laing lalaki. Tingog nga nakapakurat ug naka- palagpot, di lang sa nag-ukob nga mga makasasala sulod sa bintana, apil pud sa mga tagong sumusud-ong niini. Subay sa hanoy nga linakwan, mihinay kini og paduol sa lawak nga nahimutangan sa aksyon.

15 YEARS OF LAMIRAW 179 “’Day, nipauli ko ‘ron kay napagngan kog makina s’ motor. Asa man ka?” Milusot sa jalousy ang katunga sa lawas ni Mam Lina ug sa wa hiil- hing lalaki. Puros nanagtabon og habol sa hubo niining mga kalag. Luspad og daw nahunosan kini sa dugo. Mitikig nga nahisama sa mga istatuwang bato nga nagsandig sa bungbong. Dili ikalimod, first time pa tingali nila nga makakita sa dili-ingon-nato. “YAWAAAA! MGA HUNGOG! MGA TAMPALASAAAN!” “AYAAAAW!” Sunod-sunod nga buto sa kalibre kwarenta y singko ang mihiwa sa kahilom sa kagabhion. Ang pakâ-pakâ sa bala ang nipukaw sa dugay nang pagkatulog sa Sityo Malinawon. Misanting sa akong utok ang bakos ni Papa nga naghaguros duol sa akong dunggan. Wa ko kasabot sa akong gibati: daw niblanko ang akong utok ug migahi ang akong apapangig. Buot ko mosyagit apan way ni usa ka tingog nga miipsot sa akong bâbâ. Nahisama ako sa gialimungawan apan wala nahikatulog. Ania ako gianod sa suba sa pagkakugang ug nagpaabot kun kanus-a matagak sa habog nga busay sa siging-siging. Pagkamatngon nako og buot, tua na ako gidala sa akong tiil sa ibabaw nga patag. Hinay-hinay nga mibalik kanako ang tanan samtang gigukod ko ang akong ginhawa. Wa ko na hikit-i ang uban pa nakong mga kakau- banan. Lakip na si Palot nga maoy nakapaipsot namo sa among mga gitagoan. Pagkabati sa lanog nga buto-buto, natagak kini sa kapayas ug didto ka tugdon ang iyang walang tiil sa hait nga tumoy sa sanggot. Wa kini nakaabot og saka sa pangpang. Nagtakiang nga nagkadugo sa dihang giguyod ang kwelyo sa nag-uni- pormeg fatigue. Gawas ato, pasayloa ko, wa na ako nakalingi pa og balik. Bunga tingali sa akong dakong kahadlok sa ungo nga nagdalag hinagiban. Hantod karon, naghunahuna gihapon ko kun unsa na kahay gidangatan sa grupo. Hilabi na ni Palot. Naluwas ba kaha siya sa kamot sa dili-ingon- nato? Kinsa kadto ang lalaki nga kadulog ni Mam Lina? Ug gawas sa tanan, asa man ang dakong bunga sa kapayas? Kining tanan ang nihaguros og latos sa akong hunahuna, samtang ang bilyahan sa bakos ni Papa ang way hunong apan way umoy nga nibag-id-bag-id sa akong likod.

180 PINILI siday

15 YEARS OF LAMIRAW 181 04/2007 Luciano Abia

Gugma nga waray pagpapas

Minayoyo kong Rosario,

Una han tanan, ako nangangaro ha imo dako nga pasaylo. Nangalimot ak’ ha im’ pagpahibaro. Dalikyat nga pagbaya han at’ bungto. Umapi ako ha kagiosan. Duro’t tuluohan nga mabaskog. Pagkapareho dinhi ha katunaan makakab-ot ha kolektiba nga pakigbisog.

Han nakadto pa kami ha katilingban, baga kami mga piso raogdaog han mga magkusog nga banog, nagduso ha am’ ha kagurangan. Didi ha kabukiran may gad kahimyangan pero kun kami gindadayo han kamisayan, baga kami hin kayatotan nananadlagan, nakakaplag pamiling hin matatagoan.

Pananglitan imo ak’ hul-os hingalimtan, hul-os ko liwat ikaw tutugotan. Pamiling hin iba nga kabilinggan nga imo masasarigan, masasandigan. Pananglitan ako gud la gihapon han im’ kasingkasing ginlalagutob, hulta ak’, kay di ko na maiilob an kapung-aw, kahadlok ug kagutom.

Istorya hin usa nga dumaraga

Ako usa busag nga dumaraga Lumakat ha adlaw nga madangga Pamiling hin kakaonon Para akon paningudtohon.

Kahig dinhi, kahig didto, Haros magasgas ak’ kulo Pero, waray ulod o liso Ha tuna nga umulbo.

182 PINILI Naubos tanan nga higayon Dinhi ha amon libong Durot han paturapak nga kaingin. Hain ak’ karaonon pamimiling?

Naglarang ako dumayo Ha anyaw nga baryo. Pero, ako gintapo Mga sunoy nga dagko.

Ira mga mata nagpupurola, Haros magkahulwa-hulwa. Kinalasan, ako dumalagan Pero, ako ginbalabagan.

Kutak! Kutak! Tabang! Tabang! Ira ak’ pagtatamastamasan. Pero, mamingaw an kapaligiran Gin-initan ak’ han kapalaran.

Teksas una kumugod, Buyogan an sumunod. Ha tuna, ako napauraod, Danay ngani, mapatukmod.

Mga pahal durongan nagtugaok, Pagparayaw ira pagin’ hayaw. Kamarasa daw han ira adlaw, Demonyo ha ira lawas sumuksok.

Ako duro an pagsinaruk-o Ha sobra kakulba ug kasubo. Nagsarang akon mga barahibo Pagpurotpot-i han mga barako.

Tigda man humangin nga makusog Gindagit ngay-an ako hin banog. Sige, buwas ako mamumunoy, Pagpusa, mga piso waray tatay.

15 YEARS OF LAMIRAW 183 06/2009 Paul James Ancao

Pagdako nira

It’ hubya pagdako, agaron. It’ matrabahoon pagdako, surugoon.

It’ bulok pagdako, artista. It’ baltok pagdako, parakita la.

It’ panulay pagdako, nangungulo. It’ buotan pagdako, uto-uto.

It’ Amerikano pagdako, amo la gihap’. It’ Waray pagdako, Amerikanohon.

184 PINILI 09/2012 Roy V. Aragon

Desaparecidos

Awan manen, mapukpukawda manen, imbanang-es ni Inang, a angki- warkiwar itan iti tayab ti tinola a netib a manok. Innala man ngatan day- tay kunkunak a mannibrong, hmmp, inna ingngayem-ngem. Ta agpaay la koma kan’ kenkuanan kakaisuna a dalem ken batikuleng, imbag la kan’ a pamigsat’ darana a nakapsuten. Ket ‘tay met tukatok ‘toy grasia a manok, di metten masapulan, agpaay koma ken ni Aamang kas mainugot, isut’ ulo, isut’ rebbengna nga agsultop iti mata ken utek ti pinalpalukmeg a pamusian. (Manmano man daytoy nga eksena iti dulang, panangsango iti naraman a naidasar. Naisakripisio man ita ‘tay warwarisan iti pegpeg.

Paspasaray la nasantolan a saluyot ti maipuni. Wenno naabraw a baraku- bak a marunggi ti mismisugsogan ni buridek a mapilpilit a mangibulbulon iti misuot ken sainnek. Hmp, nasustansia dayta, nabitamina, idildil-ag met no kuan’ Inang, sana kusilapan ni Amang a no manen mangbagkat iti malukong ti sida ket dandani la maatianan iti pabanerberenna nga igup. Ahhh, sananto isanapsap, nagimasen, baket, nagsabeng ngem nagsabor, kasla man la ‘tay digom a naangtuol!)

Ket ita a naindaklan a pangmalem, napasnek ni Buridek, dautna man laeng ti agparis a luppo, payak ken tengnged, a sisiimen ni agadi a kas man lugi unay iti apag daytoy a sangkailgat a pitso ken paragpag. Pagammuan: naah, kita’m daydiay, ne, intudo ni Agadi ti nakamulengleng nga alutiit iti bulo a diding. Apagkirem, idi ibaw-ing ni kimmot ti imatangna, nagpu- kawen ti luppo iti latokna, daras a sinilindro ni Agadi. Imkis ni Buridek. Apagkirem met, simpeg ti unget ni Inang, natiritir a dagus ti lapayag ti nagulib a nagsibrong. Idinto a bumanerber latta met ti igup ni Amang, awan bibiangna, sana kinaremkem ti ngutngutngotanna a saka. Ni Inang, makaipas kusilapna, dumanayengdeng.

15 YEARS OF LAMIRAW 185 Ngem idi kuan, nagluasit ni inang, bulonnat’ nagamlid, nagsaninglot. Na- gulimekti amin a napatumeeng, kasla napaparintumeng. Inyula ni Amang ti gilgilingenna a tulang. Nasinit ti dilak, nagpudot ‘toy digo, kunan’ inang. Ngem ammo uray ni buridek nga itan agkiremkirem: makalagip manen ni inang. Naynay a kastoy, no naimas ti mapagsasanguan, aglalon no netib a manok a paborito la unay ni manong. Ti manongmi a nasingpet, nabaya- gen a di simmangsangpet, dimin mapaspasangpet. (Isu idi ti napeklan a mannibrong iti dalikan ken dulang, tayab ken malukong. Nalaing ketdi nga agluto, isut’ paraparti iti manok. Ngem no idasarnan ‘tay tinola, mapukpukawen dagiti naiimas a partena, dimon masarakan. Itan, siak ti simmublat a mannibrong, ammo ni inang, ni Amang, ngem didak met ung-ungtan.)

Nagulimek ti amin, naulimek ti kaan. Ngem diak metten maimas ti man- gan. Kaasi met ni Manong, no sadin’ ti ayanna itan, iti ngata bantay wenno langalang? Idi kuan, bimmanerber metten ti igup ni Inang. Ni Tatang, kina- remkemna ti nagitengngedan ni Buridek. Imbulonda ti ulimek. Ay, saan a rebbengna a mapukaw ti ganas ti dila. Saan a rebbengna a mapukawan met iti kalintegan ti mabisin a dawatdawat. Ay, pagan-anusan ti nasabor ken nataba ketdi a digo. Awan mabagi a luppo wenno pitso, agpaay dayta iti lima a maadi-adi nga inyeddek. Umanayen ‘ta mabagi a paragpag wenno karaykay, uray ta nananam ‘ta mailabay a naglangoyan ‘di tinar- taraken, naimas ‘ta nailaok nga uggot paria: papaitna dayta a pangay-ayo iti agpasugnod la koma a dila ken ila a mangsapsapul iti mapukpukaw a raman ken rikna.

Desaparecidos Wala na naman, nawawala na naman sila, singhal ni Nanay, na ngayo’y hi- nahalu-halukay ang banga ng tinolang native na manok. Ninenok na naman siguro nung sinasabi kong mandarambong, hmmp, simangot niya. Kasi’y sa kanya na lang naman na sana ang tanging atay at balumbalunan, siya pang pampalakas ng dugo niyang nanghihina na. At ang ituktok naman nitong grasyang manok, di na rin mahanap, kay Tatay naman sana ‘yun, bilang siyang ulo, siya ang may karapatang susupsop sa mata’t utak ng pinatabang dumalaga. (Bihira lang ang eksenang ganito sa hapag-kainan, paghaharap- harap sa malasang handa. Nasakripisyo ngayon ang hinahagisan ng butil- butil. // Kadalasa’y saluyot lamang na inasiman ng santol ang naihahapag. O kaya’y dinengdeng na gurang nang dahon ng malunggay ang siyang iniirapan ni bunso na napipilitang lunukin ang hikbi sa mapaklang sabaw. Hmmp, kay sustansya kaya niyan, puno ng vitamins, sabi ni Nanay, sabay

186 PINILI irap kay Tatay na sarap na sarap sa paghigop ng sabaw mula sa mangkok. Ahhh, saka ididighay ni Tatay, may kapaitan pero kay linamnam naman, baket, malasang-malasa kaya, katulad ng sabaw mong mabantot pero ubod naman ng sarap!) // At ngayon ngang natatanging hapunan, siyang-siya si Buridek, sa kanya lang naman kasi ang pares ng hita, pakpak, saka leeg, na tinutugaygayan ni Agadi na luging-lugi sa napalang kapirasong pitso at kaputol na tadyang. Walang ano-anoy, naah, tignan mo ‘yun, o, turo ni Agadi sa nakatungangang butiki sa kawayang dinding. Sa isang kisap, nang iba- ling ni Buridek ang tingin, nawala na ang hita sa kanyang pinggan, kay bilis na sinilindro ni Agadi. Nagpalahaw si Buridek. Sa isang kisap din, umigkas ang galit ni Nanay, pilipit kaagad ang tainga ng tusong nanda rambong. Samantala’y kay ingay lamang ang paghigop ni Tatay, walang pakialam, pagkuwa’y saka niya nginata ang nginungutngot na paa. Si Nanay, naka- kahiwa ang talas ng irap, bubulong-bulong. // Ngunit pagkuwa’y, napaluha si Nanay, sabay pahid ng kamay sa mata, humikbi. Natahimik ang lahat na napatda, tila napanikluhod. Iniluwa ni Tatay ang ginigiling niyang buto. Napaso ang dila ko, kay init nitong sabaw, sambit ni Nanay. Ngunit batid ng lahat sampo ni Buridek na ngayo’y kukurap-kurap: nakaalaala na naman si Nanay. Lagi namang ganito, kapag masarap ang nasa hapag, lalo na’t native na manok na paboritong-paborito ni Kuya. Ang kuya naming mabait, matagal nang di umuuwi, di na namin nahintay na umuwi. (Siya noon ang sigang mandarambong sa kalan at hapag-kainan, sa banga at mangkok. Magaling siyang magluto, siya ang taga-katay ng manok. Ngunit kung ihahain na niya ang tinola, nangawawala na ang mga masasarap na parte, di na matagpuan. Ngayon ako na ang pumalit na mandarambong, alam ni Nanay, ni Tatay, di naman ako pinapagalitan. // Tumahimik ang lahat, tahimik ang kain. Subalit di naman na ako nasasarapang kumain. Kawawa naman si Kuya, nasaan na kaya siya ngayon, sa bundok kaya o sa ilang? Pagkuwa’y nag- umingay na rin ang paghigop ni Nanay. Si Tatay, nginata ang pinagbutuhan ni Buridek. Ikinain nila ang katahimikan. Ay, hindi dapat na mawawala ang gana ng dila. Hindi dapat na mawawalan din ng karapatan ang nagugutom na ngala-ngala. Ay, pagtitiisan ang masabor at mataba naming sabaw. Walang maparteng hita o pitso, para lamang iyan sa limang sunod-sunod na ini-anak. Sapat na ang tadyang o paa, di bale at malinamnam namang isa- baw sa kanin ang nilangoyan ng inalagaan, masarap ang isinahog na talbos ng ampalaya: pait niya iyang pampalubag sa magtatampo sanang dila at kasabikang laging naghahanap sa nawawalang lasa at damdamin.

baket–matandang babae; tawag sa asawang babae buridek–bunsong kapatid agadi–sinundan ng bunso

15 YEARS OF LAMIRAW 187 04/2007 Jhoanna Arocha

Rubat nga panimalay

Bata pa ako, trese anyos. Nagmata ako usa nga aga, an bungbong namon wara na. Ngan an mga gamit rubat na, ug an amon balay hawan na.

Si Tatay an nagpararubat, sa amon balay nga sadto tuhay. Akon pangutana kan Tatay kay nanu nagbulag sira ni Nanay An baton sa akon ni Tatay, “Kay an imo iroy nanlalaki, Inday.”

188 PINILI 08/2011 Ioannes P. Arong

Usa ka sugilanon sa gugma

gisapnay sa dahon ang hininginlang luha sa langit gihagkan sa luha ang danlog nga dagway sa dahon

apan sa us’ ka pagpamilok midahili ang kalibotan ug nahugnak ang tanan.

ang luha mibisbis sa uhaw nga yuta. ang dahon nabiling naghandom sa iyang basa nga kagahapon

sulod sa tulo ka gutlo milungtad ang ilang sugilanon

15 YEARS OF LAMIRAW 189 012/2015 Amado Arjay B. Babon

Pagsumpay ha kagawasan Yana nga adlaw, 15 Septyembre, ginsasalin-urog han Baranggay Sag-od, bungto han Las Navas ha may Samar del Norte, an tagmo han panmatay han kap-atan ug lima nga parag-uma han tuig 1981.

Hul-os la gihapon nga gindadayaw an kagiosan ha natad han mga nagkukuri, tiniyupi, tinalumpigos. Diri man mapaangbit han iya im-im, ha iya siplat pa la, babation na an pakigbisog. Bisan adton nawawad-an na hin kadasig, padayon an pagmartsa han mga pulong kay an kahimtang waray pa man kadunot, di pa pagal an kasingkasing; an lawas namumur-ag, lugaring an kalag nagbabalik-balik ha aton libong.

An mga taga-Balangiga diri namumurayaw kutob yana— namimiling la gihapon han aso an mga parag-uma nga ginlugit an ginhawa, nahuring ha kaumhan, ha kagurangan, ha mga bungto, ha kun diin subasko ngan madlos an pagpugos. An pula nga tubaw han akon apoy nga iya ginbutok ha akon agtang han iya paghingotas nasirakan, nauranan, ginlatakan na hin durodilain nga engkwentro: Isusupo han kamatayon ha kinabuhi nga tiarabot.

An diri paglimot asay nagkakagkag han mga lumot nga naturok ha mga palanas han kagawasan. An diri nahihinumdom, an diri napupukaw, an diri nakakatungkad han sag-od padayon la nga madadalunot ug diri makakasagka.

190 PINILI 015/2018 Jan Aries C. Baco

Ugsaon paghigugma sa taong acrophobic

ubani siya sa matag kanunay dapat dili taas ang uwag ihatod sa mga damgo nga wala’y liko guot ang kasingkasing nga siya ray masigo lingawa, dapat taas imong pasensya ligo-i sa imong gugma nga matungkad ra nija

15 YEARS OF LAMIRAW 191 013/2016 Aivee C. Badulid

Burong Kan pulano nga di nakakatultol

namamalanga ka pa ada ‘tim’ pagbinaktas kawaog ha kagugub-an ‘tim’ mga hingyap, inop—di ngan’ ha pagbiniling nim’ ‘tim’ di mabilngan nga kalugaringon ha ginhadian nira nga bulawanon—

bang’ nagpabalyo ka na ha barani basi di ka na pung-awon, di na manumdom pagliskad ‘tim’ bado pagturoy han dalan tipakat’ ‘tam’ balay portahan.

kun hin-o hain san-o ka tiabot, ambot.

ini la’t sayod ha ak’— kahahalapad pa’t kalibutan nga’k’ puydi pagdarudalaganan ngan it’ dughan, it’ dughan natututdoan pagnawa.

192 PINILI 06/2009 Jhonil C. Bajado

Maram-an

Makadto ako ha Lumangog, diri kay magbubulawan, kundi mangunguha hin mga sakot hinin’ akon maram-an, ngan pagminakalagiw hadto nga mga kawatan.

Magkukuha ako hin ‘sa ka kumkon nga dapon. Akon ini pagtatarangkopon basi igtagbon hit’ akon nawong, ngan diri na ak’ hisaygan nira nga tuyaw ngan talampasan. Dadamoon ko an akon paghap-ag hin apog, basi diri ako mahingalimot han ira binuhatan. Samtang nan-ngungutngot han kapaso an ak’ dila, an pangra in magpapahinumdom ha ira nga mga tikasan, hira nga mga rikohanon.

Magtatanom na la ako dinhi hin tabako, dinhi ha iraya— kay tinikas naman nira an am’ tuna di’t ha bungto. Ngan han ak’ kada pagsamsam, bisan masaplod, aantoson ko. Samtang sige an akon kima-kima, mangisi na la hin pulas, hiara naman ako paglinusia hinin akon mapula nga simod. Tatagoon ko na anay dinhi’n ak’ maram-an it’ ak’ kangalas.

Maabot manta an adlaw, susuktan ko adton’ nanampalas. Igbabayad nira, mapula sugad hin’ nga ak’ igintitinuprahon.

15 YEARS OF LAMIRAW 193 Ha Baguio, nabagyo manta

Ako maglalakaton pamiling hin kahaligwayan hinin akon binabagyo nga pang-inoino. Mapa-Baguio ako.

Ibubuntag ko dinhi inin mga tinago ko nga hitutngaw* para ha imo—kay waray na man ini gamit. Sugad ini hinin’ namumukalkag nga bukad dinhi ha Wright Park—paggapia han hangin, waray na pulos.

Dinhi ha Baguio mamadlos. Dadagmiton ko iton akon karida, kay nananarias na. Dadalagnon ko inin pungatod han Camp John Hay, sugad kadagmit han akon dalagan hadton’ ginlalanat ako hin sundang han imo amay. Samtang nanunuro an luha, ha Baguio, nahagawak na. Antes ako sumirong hinin pupudos, sasaklangon ko anay inin sobra dos sientos nga biksal pagsaka han Grotto han Lourdes, basi ipangamuyo an ginyiyinangbaton—nga ikaw bumalik ha akon.

*Hitutngaw, tungaw-tungaw. Melastoma malabathricum Linn. Philippine wild flower. The fruit is edible, the sweetish flesh has red dots that appear like red mites, or tungaw in Binisaya. Red mites or tungaw used to infest lowland forests in the Philippines. The flower of hitutngaw is pink or laven- der and quite pretty. Hitutngaw means ‘like tungaw’.

194 PINILI 03/2006 Sunray Balasbas

Kapaid

Mga bukog tiroka hinin sasaro. Sangkay ayam kalipay kun may maaro. Ayaw gud pagduhong, ayaw gud igtago, kaluoyi sira, sa imo nahangyo.

Kun ikaw adto sa tsinilas han iba alayon pamatyag kun hira nano na! May bayhon pa ba nga diri gin-uusa nga sadang tawagon tawo nga nakiwa.

Siplat han kakulop, panaghoy han lanoy. Siwo ha pugaran labis pan-nguyngoy. Balhas nga ginkakabhig, akon gin-aandoy, pagal, lawas magutak diri la kahoy.

An paklas ha sugbong han bug-at nga pas-an larab han kakurian, ulat tigaman, hamdas nangangamong, angay na mapukan, bisan santos buwaon, angay sirotan.

15 YEARS OF LAMIRAW 195 04/2007 Nemesio S. Baldesco, Sr.

Pobre nga mangirisda

Siyahan nga panuktugaok san mga manok, oras san maagahon, Pirit mabuhat, babayaan taklap pangontra hagkot nga panahon, Harupoy san hangin amihan, lawas natupo, daw kaarantoson, Maludas sa balay, tungod san yamog, bis’ dagaw makuri lantawon.

Mangarakap sa dulom adton tiil, daw ruhaduha ipiktaw, Labis na kun bisan usa nga bituon, sa langit waray nalutaw, Rurumbohon baluto nga daan, sa abaga pirit itutumbaw, Agud di marubat, san bato ngan botelya, sa baybay nagkalutaw.

Kan-on nga bahaw, tubig, suka ngan asin, an permanente nga balon, Hinay pagdad-on, mahal nga asawa, bangin makarag kanugon, Pagkaon importante, kay waray na natirok, kun pagtutukibon, Benta sinin’ isda, iton nadadakop, magkulop pag-inantoson.

Altupi iiropan, antes umabante, distino ngadto tipalawod, Layag bubuklaron, kun hangin daw medyo nagpakahawod-hawod; Mabugsay paluyo-luyo, kun adton hangin labis nga naawod, Sa balhas nagpaparigo, pag-abot sa pwesto, bisan waray balud.

Permanente nga nag-iilob, tinamay mangirisda nga pobre, Dakmol na kibal sa mga palad, kay bugsay an katin permi. San-o pa daw la lalamragan, adton paningkamot sa pangabuhi? Dagat nga ginkakabuhian, kamutangan daw nagtitikagrabe.

Kawil ighuhulog, tingali gad la, siton isda pagsisibaron, Usa, duha, tulo ka oras na, diri pa daw ada susuwertihon, Sa kataposan, bumug-at gihapon, pero san akon kukubrahon, Gutiay na la madismayo, basura iton kawil daw puputson.

196 PINILI Bong, putok didto sa habagatan banda, may nagpilak dinamita, Tubig nantapsik, isda nanlutaw, may nagliyong-liyong, may patay na, Isda, dagko ngan gudti waray pinila, damo adton nadisgrasya, Gudti ginpasagdan, dagko la adton ginsisibot, pagtalinguha.

Brrrom, kanan makina tunog, nga nagkukuri pagdanas sadton pukot, Sarakyan nakamang, dinadanas kabug-at, daw ginbubugnot, Rinurubat, inaarado, ilarom sinin dagat, tuang nararadot, Mga monbon ginbubungkag, makadakop la sin kadak-an, kalamot.

Sa parte siton sirangan, kun hain gintitikangan sadton sulog, Mga isda nagkalutaw, palibot-libot an paglinangoy, daw hubog, Alimyon san hangin kabaho, makuri pag-ginhawa, daw nabukog, Dagat ginhihiloan, apektado bisan gudti nga mga sibubog.

Magkulop nga nag-aantos, sadton madagaang nga adlaw, Panit maitom na, baga kami sadton mga negrong hayaw, Tungod kay adi la sa tagliligid san dagat, mga mantas daw kagaw, Dakop, apenas na makasura, diri na makapalit panlugaw.

Maluya an pagkabhig san bugsay, asay an kaupod tipauli, Mabug-at iton lawas, tugob san kabidoan adton binabati, Mga mata yaon nalantaw, kapula alagid-agid san aligi, San akon haranion, ‘red tide’ ngay-an, sa dagat dako nga peste.

Ini ba an kalibongan maipamamat ta sa mga kabataan? An dagat nga tugob na san hugaw, daw usa nga kapakyasan, Sa mga tagdumara san sosyedad, tungod san hingyap magmanggaran, Iginbali waray na la an kabubuwason sadton kalibongan.

15 YEARS OF LAMIRAW 197 05/2008 Jessie Baldomaro

Bisperas

Dida san kaagahon nagpiniyaik an baboy san ginkaurusahan pag-gapos. Magdasig nga mga butkon an naduon para diri makagkiwa. Sa pagduro dayon ginpaturo, an dugo, iginsalod sa kasirola.

San pagdulom nagguliat an lalaki. San pagburubligan pagpugol. Marig-on nga kamot an napugong para diri makadalagan. Pagbuno dayon tinuro an dugo nga ginsalod san tuna. Iginpasigahan an sarayawan pero ginsidman an kalipayan.

198 PINILI 014/2017 Rhodora Bande

An paragbaligya

Sayo ka-basket nga sinapot an ak’ iglilibot sa mga sigad san San Roque. Gisuholan ak’ ni Mana Rebeng, an sikat nga paragsinapot. An ak’ bahin nga dyes sa kada piso, ak’ titirokon basi makapalit bike pareho sa ka Marco, nga an tatay natrabaho sa Saudi. Basi di na ak’ maglininya, o maghinulat nga mayaon bakante sa papletehan nga bisikleta ni Man’ Cresen, intsik nga negosyante. Basi makaapi ak’ san ak’ mga klasmeyt pagbisikleta libot sa bungto.

Kada ko pagpipitad, nakalpad a tapo-tapo didi sa ak’ sipit; naabid a hulas sa ak’ agtang tubtob sa dughan. Kada ko pag-gagasod, “Sinapoooot, sinapoooot! Paaaalit kam’! Palit kam’!” api siton an pag-ampo nga kunta may makabati san ak’ manipis nga tingog. Kada ko pagpuputos sa sinapot sa dahon san saging nagkakamang sa ak’ mga kamot an kapaso, naalisbo an amyon san karan-on. Kada ko pagduduhal sa kustomer san ak’ sinapot, may natunton nga laway sa ak’ hiwa. Ak’ hinihigop. Hulas la an ak’ puyde buhian.

Gibuhian ko na an damo nga butang: an tagob-tagobay, an tubig-tubigay, basi igbaligya ini nga sinapot. Gibayaan ko na sira Dodong ngan si Intoy sa kanra bukod-bukoray, basi ak’ makagtirok sin damo nga tag-dyes, ngan makapalit sito uyagan. Kinahanglan ko magpahulas, kumita, magpakaarog, magkayaon la bisikleta.

15 YEARS OF LAMIRAW 199 09/2012 Adrian D. Barbo

Bunakan

Mausa ka banyera an akon turutukdo nga bunakan. Makadto ako ha Salak basi ini magkalilinisan. Hini nga banyera in magdirudilain nga kolor hin larabhan, may bubsag, igtom ug mga de-kolor. Ha bulig hini nga mapawa nga tubig, akon huhuromon ini nga maglamiri nga panapton. Gamit in sabon akon uunahon an bubsag pagkurukusoon. Ha akon pagkurukuso ilalayon an hugaw hini nga panahon. An bubsag nga dominante ug magtalumpigos ha mga igtom akon pagpapaloon. Pagpupug-an ko hin limon basi an aslom makapara han atok hini nga mag-uripon.

Ug akon pagtitirokon an bura basi itapya ha nawong hin nga mga maglimbong. An mga igtom ug de-kolor akon ilalain hin palanggana, kay mabuenas hira kay diri gud dalidalion kalamid-an. Dinhi hin’ nga tubig nga inanilan akon tatalimsawan, kay basi an kolor maging maanyag na kulawan. Pangungusgan ko pagpug-i, basi an tubig han karat-an manuro ha tuna. Ngan kun ako umaabat nga ini maglinis na, akon ini ipananampay basi magmara ha sirak han adlaw.

200 PINILI 015/2018 Melanie L. Bingco

Angol

Nagtuturo an iya laway tikang han tagliligid han hinihibol nga baba, nawawangsi an iya im-im, nabubuklad an lagos nga tinutudkan han magtarom nga tango, an kataisan, nanunuroy hin matutukob.

Nagdadarudalagan hiya, nagpipinamukod sindo nalabay, suspetsado. Gin-uusig niya an mga hadi, an mga baraan, an mga turaban ginmiminalaka-haklam ngan tinutukob, sindo hitadongan.

Nagdidingga an iya mata hin dugo ngan kalayo nagwawalwal an dila hin pagpinamulay, kundi nasiring hiya, waray impyerno. Gintitilo hiya hin pakiana nga iya iginsuka nga’t ha iya agaron, ‘Hin-o ngani an angol-angol nga nagpanday han ak’ giuupayi nga tangkal, kahuman wawakayon la?’

Yana nga nakabuhi hiya, Baa, hin darudalagan niya, suga’ hin nahiyok, suga’ hin natuyok, suga’ hin nalili-aw, suga’ hin nahingangauraw, suga’ hin natutuyaw. Niyan, iya hinkit-an an langit ngan gin-inusig an Diyos.

15 YEARS OF LAMIRAW 201 Bunok

Kay ano nim’ paggikan yana? Mauran, mahuhumoy ka magtatarap hin pahawak nga lam-aw pagtatapo-tapoon ka hit’ kanal sasabligan hit’ mga hinugas hahapilan hit’ ugimas hasta nga magkapol ka hin kangalas. Ano nim’ paghinukas? Di ka nahadlok hit’ lukon? Pagkukotkuton it’ uunod hit’ im siki— adoy, it’ nga im’ malaag nga siki— nahibulhos han pagtimpag ngan karun-og, it’ nga im’ malaag nga siki han hitudyi malamiri.

Kay ano hin paglamiri? Hin akon pa man la at’ binaklohan, hininsawan hinadkan—kay ano nim’ paggikan?

Wara’ ka ma’ ngani sarit, kay kun sinarit ka la, di ak’, Nonoy, di’ ga’ ak’ tituyang! Masulog it’ uran. Diri na ak’ ada mananayaaw hin paghuraw.

202 PINILI 05/2008 Edwin Briones

Karatawo

Pananglitan kun an panahon in magbalyo sa gahom san karabaw, ilarom an tawo, tawo an pagsul-otan san kasya ngan yugo, masaog san bug-at, maguyod san arado.

Kapaso ngan kahagkot iya pag-ilobon, bisan mahangos sa kapoy, uhaw ngan gutom, banwa nga magirhang an iya pagkaonon, tubig sa lunayan asay man pag-inomon. Diri akos an pagluya o pagpahuway, kay hadlok nga an likod sa labtik mangapay. Lugod an mga gios pirit paglaksihan, Iyawat tangtangan, pahangrabon, paloy-an.

Katapos sin hilawig nga kaihaon, Sin lubos nga pagbinulig ngan pakig-unong, Tawo kay lagas na ngan maluyahon, San karabaw pag-ihawon ngan pagkaonon.

15 YEARS OF LAMIRAW 203 08/2011 Rafael Dean Brown

A study on the freedom and fearlessness of doves

To fear is to not know yet doves know everything,

know the difference between rock and a pebble of bread crumbs,

the distance between feet and the heaviness of malice on a tread.

My father fed doves by walking softly, first on the street,

then doves moved in in the attic, which we called dove house.

My father was afraid the doves would leave. The doves left

because doves know about the necessity of change,

the lessons of absence which includes the freedom of others,

that the fear of losing should make the world more beautiful,

not tyrannical. When my father left,

204 PINILI he was wrapped in blankets as white as doves.

Without saying a word, he taught me about love, that the tyranny of fear succumbs to simple gestures: sitting by a bedside, a long embrace, a smile, a hand reaching out to feed doves.

15 YEARS OF LAMIRAW 205 01/2004 Tarciana Cabarles

Usa la maagi

Ginlarang han Diyos ha oras nga tama, Nga tanan nga butang ha kalibotan ta; Antes pa han tawo, ginbahin-bahin na, An para han langit, dagat ug tuna.

Di ba an kaanyag kita han nga tanan, Ha langit an adlaw, bulan, kabitun-an; Pangtion og isda an ha kadagatan, Ngan ha tuna naman, mga kahayopan?

Ha nga tanan nga hayop, tawo an nalabaw, Tungod han kaaram hiya naparayaw; Ha iya pag-ukoy daw waray kabutlaw, Pagbiling hin grasya basi di mauhaw.

Angay di kalimtan samtang nabubuhi, Nga tanan nga butang usa la maagi; An pagpahitaas, pagpalabi-labi, Kanan kamatayon, susukton na sukli.

Pagtangis han bata ha iya katawo, Portuna han tawo hiya in tumangdo; Diri la an lipay, ano man kadako, Kundi kaapi na an iya pagbido.

Kahimo han tawo an Diyos naglipay, Ginhatag ha iya butang nga maghusay; Kundi gin-abuso an iya kaupay, Gahom nga nalabaw, daw hiya gintamay.

Bagtingan han Diyos bisan waray tunog, Nga tanan ha tuna pirit nga masunod; Linarang nga tawo, ano man kakusog; Tuna nga giniknan, didto igtutunod.

206 PINILI An hudlom

Kun aton pagtatan-awon langit hinin kalibutan Diri ba hin kamasanag, katahom diri matutupngan? Ha lindong han iya payong kinakabig an nga tanan Ug an tagsa nga linarang may lugar nga igin-andam.

Tinatakpan hinin arom hiyom niya nga maambong Basi tagan sin pahuway binubutlaw nga panumdom; Kundi usahay an langit kamatam-is iginlilirong, Kasanag nga dara niya tinatagan hin kasamdong.

An kinabuhi ba sugad han langit nga may kapawa Sinasalipdan han arom ug an lamrag kinukuha? Arom nga upod han hangin, an pag-anod itinakda Magkikiwa ngan malupad, gahom han Diyos an tagdara.

An dagok han kinabuhi nga hudlom han kasingkasing Diri ba naabot na la bisan diri ginbibiling? An kada tagsa, diri ba han swerte uros may bahin, Timbangan nga dara han Diyos, marig-on, di nakiling?

Kun umabot an panahon nga an langit magliwanag Nga tanan ba han ginlarang waray bukid puros patag? Kaanyag han kalibutan nga ha tawo iginhatag, Kay ano nga binawi, dara ba ini han palad?

Mga arom naagi ha kinabuhi han tawo, Masakit ug nagbibilin hin marka nga daw latigo; Tungod ginlarang han langit di ini mababag-o Kun ha prente kalipayan, ha luyo manta an bido.

Bag-ohon man han panahon an kanan tawo paminsar Kabitun-an nga harayo daw hirani ha pagtan-aw; An di sadang kalimotan nga an nga tanan may lugar Makuri man o mayaman, may bido ug kamurayaw.

Ha pag-abot han panahon, kada tagsa tawagon, Ha hudlom han kalibutan an nga tanan isisirang. An kinabuhi han tawo, ano man kamalipayon Nga tanan tataposon han mabangis nga kamatayon.

Kun an nga tanan wara na, ha hunahuna tapos na, Bisan lambong han inagi sugad hin waray na marka; Tungod an yana ngan buwas, arte han tawo ha tuna, Bumangon ngan iton hudlom magin kusog mo yana!

15 YEARS OF LAMIRAW 207 013/2016 Wilfreda Cabusas

Bahog

Sa sabang sartin, nahuot nga susama sa mga sari-saring labhanon ang kan-on, kalabasa, okra, gabi, kamunggay ug uban pang mga utanon, nga gibahaan sa daw sabonong sabaw nga init pa ug laming higopon.

Wala nama’y ngipon ang tigulang nga mitutok sa iyang bahawan, maong iya kadtong gibahog nga mura bag lutoon sa makaduha ang utan ug kan-on. Inanay nga daw sayaw sa entablado ang iyang pag-ukay, nga ang kada witik sa iyang mga tudlo, ang kada tuyok ug liko sa iyang kamot daw mga paglit-ad sa usa ka baylerina, nga giduyogan sa ting-ting sa iyang sartin.

Gipigsat niya nga daw nagtamla sa mga dokumentong miagi niya ang kalabasa, okra, ug ang gabi, nga daw batong lumuton nga mosigirit lang sa kutsarang mapailobon. Naabtan gyud siya’g siyam-siyam sa saktong pagsayaw. Ang puting kan-on nadalag na nga daw margarine, dili na pud nimo mahagpat tagsa-tagsa ang kalabasa, okra, ug ang gabi—usa na sila sa gisabawang kan-on, daw bag-ong putahe nga ipaila-ila puhon.

Unsa’y lami sa ilang pagkahiusa? Ang bàbang way ngipon ang makatubag niana.

208 PINILI Dula sa kabuntagon

Naghamag ang mag-inahan sa badlis sa pagkatigulang ug pagkabata, misidlak ang mga matang sama sa kahayag sa bulalakaw, milanog ang mga bahakhak nga mitawag sa kahangtoran ug miunat ang kalipay nga misapaw sa kabuntagon.

“Unsay nawong ni Papa, Ma?” Mituyok ang palibot ug miduwa ang kahilom. Milad-ok ang inahan sa pangutana nga daw nadakpan sa hago sa kaagi kun karon, ug gisungog sa kahilom ang nagtagong kahadlok.

Mihunong nga susama sa estatwa ang bata, nanghunat nga dakpon ang mga pulong nga gipangita. “’Nak, wala baya koy litrato sa imong amahan.” Milad-ok ang bata sa wa madakpi nga tubag mialisngaw sa iyang panghupaw, “Sultii lang ko, Ma.” Miinit ang palibot sa tantong pagdakop-dakop ug nagpauga sa mga singot nilang giabog, “Pareha mo’g nawong, ‘nak, oblong og nawong, dangas, baga’g kilay, gamayon, parehas mo’g hulma sa ilong, apan, itom lang to siya, ‘nak.”

Gihagwa sa tubag ang kuryusong pangutana, gihagwa sa sanga sa kagahapon ang bunga sa karon, ug gihagwa sa mga pagmahay ang makabuang nga kahilom. Giduwaan sa kasakit ang init nga kabuntagon.

15 YEARS OF LAMIRAW 209 01/2004 Eugene Calumba

Budyong

Budyong san kalipay, aton bation sa kanunay, Nagpapasamwak sa katawa, ug sa kasadya sa dughan. Atong pamatian.

Budyong sa kasakit, atong bation sa kanunay, Nagsiyagit sa kahapdos, sa giagiang mga tunok. Atong pamatian.

Budyong sa gugma, atong bation sa kanunay, Nagkaningon og kamatuoran, sa ginbati niining dughan. Atong pamatian.

Budyong sa kasuko, atong bation sa kanunay, Gikasilagan ang gugma, kay kaaligutgot pirmi kauban. Atong pamatian.

Budyong sa kasubo, atong bation sa kanunay, Nagahilak sa iyang gisapit, nga mga pagpaantos sa uban. Atong pamatian.

Budyong sa kinabuhi, atong bation kanunay, Nagpasumbingay sa katawhan, sa kaayohan natong tanan. Atong pamatian.

210 PINILI 015/2018 Jefel Sony Frances M. Casera

Every Sunday, as I enter

Every Sunday, entering the seminary gates to visit my brother, I search the Latin motto inscribed on the steeple, trying to make sense of the gibberish: Cor Sacerdotis Cor Christi.

Heart. Priest. Heart. Christ. Familiar words are asking a riddle.

How can four monosyllabic words stop me—a woman—from preaching priestly praises on the pulpit?

When I was five

One night, when I was five, I disrupted order, I desired Grandpa’s Throne at the dinner table. I screeched, I hurled my fragile body into the battle field, the dirty kitchen floor. Nanay scooped me from disgrace, consoled me with a rickety seat at the other end, far from the Throne.

So in (my small-world) history, my one-girl coup d’état failed. Footnote says, it was the first of many.

15 YEARS OF LAMIRAW 211 015/2018 Alex Castillo

Humbo

Akallat ako tungod si humbo tikang si dapog Agbawa sanghit na si sinangla kinakan. I agirik na si baktin ari si tangkal. Tut’turuok na si kamanukan Pagpukaw na si kaaw. Anakka ako tikang si syudad Aghumbo i dapog Mapanas pamahaw. Aglarga ako pan syudad Aghumbo i dapog Mapanas pamahaw. Pero ngan agbalik ako utro Gana na baga na si dapog Gana na i humbo.

Smoke I woke up to the smoke from the fireplace With the scent of fried rice The shrill cry of pigs in the pen The crowing of chickens Then your voice gently waking me up I come home from the city With smoke in the fireplace And warm breakfast. I go back to the city With smoke in the fireplace And warm breakfast I come home again The fire is gone from the hearth and the smoke.

212 PINILI 012/2015 Salvador Catre

Sayaw sa balod

Nabati ko bitaw ang makusog mong paghagakhak ug nakita ko ang imong pagkaway-kaway ug pagkiay-kiay, paglukso-lukso ug paglunta-lunta nga gisundan sa paghampas ug pag-atras nunot sa walay kataposang pagtugtog sa hanging habagat.

Apan pasayloa, dili ko mosayaw uban kanimo. Kaganiha pa man gud naglabad ang akong ulo nunot sa pagpamaol sa akong kaunoran, ug pagngulngol sa akong mga lutahan.

Gusto ko lamang isakay mo ako sa puti mong bukobuko, ug sa hinay-hinay itabyog hangtod ako makatulog aron bisan sa damgo man lamang

ako mahimong ikaw gaan kusgan masadyaon gawasnong naglangoy-langoy sa halapad mong kalibutan.

15 YEARS OF LAMIRAW 213 09/2012 Kenneth Alvin Cinco

An pagtapo ni Ansiong kan Elias Olisihan

Ano na Elias? Kamusta? Adi ka naman ngay-an. Nakakahinumdom ka pa? Han nakadto ha may talipapa? Han nasalo mo an buno ni Padi Inso, ngan hiya an naigo han iya binuhatan? Aadto man hiya, nahigda, malinawon it’ kabutang, hirayo han hadto niya nga kahubogan.

Nakakahinumdom ka pa kan Basyo han kamo in nag-juego todo? Han im’ hiya ginbirahan han media fraile, sugkiti ngan abanico? Nga may lara han kulo han banog? Nga kan Basyo nakapadismayo? Adto man hiya nagkikita hin mga bituon samtang nahigda, Ngan nakahinumdom ka pa ba han kita in magpanta? han guliat ko, “Bis’ ka pa daw hadi hit’ eskrima! Diri gud ak’ makarida!”

Tungod kay sundangay, waray na mag-iha, ako in pinmahuway. Waray ko pagdumot. Waray maraot nga buot, kay bis’ ano katarom ‘tim’ tadi, bis‘ ano ka kalaksi, an Eskrimador han Kataposan mas gamhanan, bibihagon ka gud, pakadi kapantyonan.

Elias Olisihan, ano an nanabo han im’ duelo han manok ni Kamatayon nga hi tuberculosis?

214 PINILI 07/2010 Avin Carl Cruzada

Espasol

Ines! Aadi an espasol! Ginbaktas ko baya an Bahay makaaro la kan Tay Tasyo busag nga pilit ngan lubi. Ginhinibol baya ak’ makauli la dayon, sugad san imo tugon. Nagkaduling-duling baya an ak’ mga mata pamili san mga bato nga nakadto sa pilit. Biskan nagragaak an ak’ mga bukog sa braso, nagtakyab gud ak’. An akon mga kamot ngani namurula san ako nagsanlag hasta san mag-iritom an mga pilit. Tulo nga kamisita an akon naliwan pagbinayo la san sinanlag nga pilit. An arnibal, an pino nga pilit, an latik ngan gata, ginhalo ko gud san tiupay. Napiraw baya ak’ pagmasa ngan paghinurma sinin espasol. Ngan yana, waray pa ak’ kurukaturog. Dumiritso gud la ak’ pagkadi. Ines! Aadi, espasol!

San-o mo naman ako patitilawon?

15 YEARS OF LAMIRAW 215 014/2017 Armand Jake Dahoya

Nasayod ang mga manok

Kalit nagkaguliyang ang manokan sa silingan dihang nadungog ang nagdahuros nga lakang sa hangin latas sa kasagbotan ug mga dahong laya sa tugkaran, nakuratan ang nahinanok nga mga himungaan, naalibwag ang nagduwa nga mga piso, nagkapakapa sa kabalaka ang mga sunoy, ug nitugaok sa kahadlok ang mga hiniktan.

Daw sayod silang tanan nga may mobunok sa kalit nga pagdag-om, nga may hunos sa kalit nga pagngitngit sa iyang panan-aw, samtang nagbitbit og binihag, dihang nasakpan sa ilang kaugalingong lawak ang silingan ug iyang asawa, nag-upa.

Maoy hinungdan

nag-temper tantrum na pud ang Ginoo gabii sa di matugkad nga hinungdan, naglinog sa iyang pagpanglamba sa pultahan sa gingharian nangliti ang langit sa iyang pagpanghagis sa mga kubyertos, nagdugdog sa iyang pagpangasaba sa mga giluwas, nagpangilat sa iyang matag kampas sa latigo ngadto sa sampot sa kalibotan

nibunok sa atop ang luha sa mga anghel nidahunog sa nakagay nga mga plato ug baso mialingawngaw sa agulo sa magsuon nga nitapig sa kwarto, nahadlok nga usab dabo-dabohan sa kapungot sa hari nga nagbitbit og bakos. Wala sila nasayod kun unsa ilang sala nga gisilotan sila sa labawng makagagahom nga hubog na pud dihang niuli gikan sa tapok sa eskina.

216 PINILI 08/2011 Shara O. Dionaldo

Bon voyage

Dyer Ondoy, Kumusta ka man sa dapit nga imong gipili? Parehas ba kini sa atong lugar nga adunay kainit kinubdan sa pagsikad ni Haring Adlaw, ug usahay usab kabugnaw pinanguluhan ni Ulan?

Doy, makahinumdom pa ako niatong adlawa. Presko pa kanako ang tanan, ug tingali dili na kini mapapa sa panahon. Mikiriring ang telepono ug akong nadungog sa pikas linya, misulod ang mabugnawong tingog, “Manang, si Ondoy, mibiyahe na og una kanato.’

Buot akong mokatawa apan di ko makuhang mahimuot. Ako nahibulong. Doy, sa imong paglawod, malipayon ka ba sa imong barkong gipili? Apan Doy, unta, nakita mo ang dakong espasyong alang ra unta nimo.

Love, Mama

15 YEARS OF LAMIRAW 217 03/2006 Ma. Pheona Esteria

Panhiram-os

paghiram-os na, iton kapinit san tubig dire ginkakahadokan lugod ginhahangkopan ngan gintitigamnan unaha paghulsa an imo mga bayhon sunod nga pag-agihan san hulos nga tudlo an mata an sakto panlimpyahan mga agihanan san kinasanhi nga luha, katapos an agtang an im-im igsunod, yawat la ba mapara an hapyod, an harok san dati nga gugma.

218 PINILI 014/2017 Milen Esteria

I lumot si pangpang

agtudok, anrabong i mga lumot panakka si tig’lunsu’on arabnot, aanod aareho si gugma aga nagpasaburak nga alimbo huwang si mara’at tiyempo

Ang lumot sa pampang sumibol, yumabong ang mga lumot pagdating ng tag-alon natanggal, naanod katulad ng pag-ibig na iyong ipinunla na parang nalunod kasama ng masamang panahon.

15 YEARS OF LAMIRAW 219 04/2007 Reynaldo Garnace

Pagkagat han dulom

Mga mata han bukaw nagsiga, Malanoy pag-uwang han ayam. Kulalaknit han kakahoyan nanhapon. Kamingaw pagsud-ong han dulom,

Araba han tawo kay masirom. Alingawngaw han tingog daw huron Sugad hin sulod han kuweba o lungon.

220 PINILI 04/2007 Jerry Gracio

Dila

Dinhi ako ig-anak sa bungto, Iba an yinaknan ko.

Yana, aadi ako sa imo, Nagtatago sa damo nga hinungdangan—

Namimingaw sa kalayo, Nahahagkot sa hangkop san hangin.

Diri ko madukot an tutuo Nga sulod sa kasingkasing,

Waray ako pulong nga magbubugkos Sa mga binabati ngan hunahuna—

An kamingaw sa ako kasangkayan, An kalipay sa sudang, sa tariti.

Didi la sa aton bungto napadayaw An lain-lain nga kolor sa kinabuhi;

Ugaring waray ako dila nga unabi, Inin yakan an kamingaw sin’ nga kalag,

Ginhahanap, kundi mali katam-isan Nga aada sa aton dila, kundi diri nag-iiha;

Ako, nakatamak sa imo tuna, Estranghero la gihapon.

15 YEARS OF LAMIRAW 221 06/2009 Jesus Insilada

Kalayo

1 Kalayo sang kaugot kag paghinulsol Pagkatapos ginsunog sang isa ka lamharon ang bug-os nga eskwelahan sa isa ka malinong nga baryo sa Calinog, Iloilo, sang ini wala ginbaton sang mga manunudlo nga makapalista, Hulyo 1, 2008.

Ti, kadta abi ang imo siko, kay amo man ina ang himoon ko.

Karon, hakopa ang abo Kay ipatindog naton ang templo

Kang kasingki; Kang kaisog. Kang harakhak Kang paghinulsol Kang pagbakho.

Sige, itangis sa akon abaga Agud madumdoman ko ang akon pagpatumbaya.

Updan ko ikaw sa imo bilanggoan Kag didto pasadon naton liwat ang natutdan nga mga damgo.

2 Kalayo sang pagtuo Halad kay Lola Immaculada nga nasunog samtang nagasanto rosaryo sabak ang isa ka kingke, Hulyo 1, 2009 kag napatay sa ospital, Hulyo 18, 2009.

Lola, sa diin ang mas mahapdi: Ang imo bala mga paso sa bug-os nga lawas Ukon ang sala sang kalibutan?

Lola, kinahanglan gid bala nga sabakon ang peligro Agod mapakita ang himpit nga pagtuo?

Lola, bal-an ko nagapadayon ang imo pagrosaryo; Kita ko ang imo kingke, nangin bituon sa kagab-ihon.

Lola, sa diin na ang imo rosarito? Ipanubli abi sa akon nga isa ka malalison.

222 PINILI 09/2012 Zarex C. Labro

Ini nga dalamas

Kun diri na naton sasakay-sakayan, hinay-hinay lalatayan san usa ka tuldok nga lumot, malabay an tag-uran ug pangadlaw, matatakpan an mga rangas san aton lingkuranan, pipiltan sin tamasok, luluhoon an kasko nga sinandigan naton, samtang dungan nga hinahapyod, hinuhulos an mga kamot sinin bablod sa kalalawdan. Akon la nababarak-an kay bangin magruya pati an panggaod sini nga baluto, mautod, dadanason san paghubas ngadto sa kalalawdan ngan an aton nakalabay hinay-hinay nga iglulubong sa kahanangan.

15 YEARS OF LAMIRAW 223 03/2006 Rhea Lavendia

The prisoner

Glaring eyes pierce me like thousand needles. Their words are clods of earth striking me. Clad in mockery I walk this peopled path

blindfolded with black bloodstained cloth. Darkness surrounds me. I cannot speak out as though an iron ingot bars my throat. I must speak the truth but I am held back.

Chains bind my bleeding hands. Thunderbolt and lightning strike me! Iron balls burden my tired feet! I walk through stones, nails and spikes To bitter days in steel-barred room.

Oh, set me free, set me free. I am innocent!

224 PINILI 04/2007 Leonilo Lopido

Ha salog

Ha akon pagnawa Hinin’ kakurulpon Dinumdom ko ikaw Hini’n ak’ kamingaw.

Ha ligid han salog Nga ak’ pahuwayan Imo gud la tingog An hinbabatian.

Haganas han kasulgan Nguyngoy han ak’ dughan. Diin daw sampigan, Saad naanod man.

Dit’ hat’ nga kasulgan Nga at’ parigoan, Im’ la ak’ linudpan. Pag-utnga diin man?

Ak’ na la huronan Inin’ pahuwayan. Bang’ ka man la hiutkan, Akon masapod man.

O bangin pagtaob, Pagsuba han sulog, An gugma nga naanod Sumakay han anod.

15 YEARS OF LAMIRAW 225 Ilahas nga dumaraga

Dit’ ha am’ bukid may dumaraga, ilahas, Naglilinigid babrion na nam’ nga pugas. Ak’ gin-ininaw, ginsinunod han ak’ kulaw, ‘Sus an am’ pugas han ilahas ginpupuyas.

Kun ak’ daphagan, sigurado kakalasan. Kun ak’ hikaptan, bangin ak’ pagpurupot-an. Siayan ko daw kan ilahas aragian, Ha ak’ pagtibaw, luyloy ko sab-ohan. Bis’ pa ilahas kun ‘say ko mahidakpan, Kaalin mapapas, kun makugod-kugoran.

226 PINILI 08/2011 Ma. Belinda Lora

An Waray

An Waray mag-isog daw, dagko an tingog, mag-ilob hin agway, waray gin-aatrasan bisan tinigbasay, bis’ diin kumadto ha kabisog bantogan, ginkakahadlokan.

Pero an tinuod, an Waray magnanong, mabuliganon, makisasayawon, bisan kinudal la may aminudo, makisasangkayon, maghinatagon, bisan budo ngan par-ok la, nagsasasaro, maglipayon, dagko an tingog kay karuyag hin marisyo, mag-isog la kun ginraraog-daog, maatubang ha bis’ hin-o nga paog, diri ngahaw mapalupig basta may katadongan, sangkay nga malalaoman.

15 YEARS OF LAMIRAW 227 09/2012 Rhoan Lucero-Orebia

Dolyar sa bantilis Sugod sa buntag sayo mapamahawan, mainitan, mapaniudtohan, magabiihan, matugnawan si Nanay ug Tatay pamunit, panilok bantilis didto sa baybay para i-export.

Sugod sa buntag sayo mapamahawan, mainitan, mapaniudtohan, magabiihan, matugnawan si Nanay ug Tatay pamunit, panilok bantilis didto sa baybay

dos pisos kada sako ang bayad ila Nanay ug Tatay ni Mr. Ong kay siya man daw ang mag-deliver abroad.

Sugod sa buntag sayo mapamahawan, mainitan, mapaniudtohan, magabiihan, matugnawan si Nanay ug Tatay pamunit, panilok bantilis didto sa baybay.

Pagdako nako gusto nako mapareho kang Mr. Ong.

228 PINILI Pagduol sa abugado

Abi lang na nga arang na ang pagburubitbit sa bulki-bulking papeles o pagtilok usa ka-baryo nga testigo o pagduruda sa kinabo-kabong luha.

Kay ang makapalingi gyud sa iya (1) ang ragingring sa nga’an— pagda’ag name tag, imo man o hinuwam, basta ilado sa tibuok munisipyo.

O di gani (2) ang kabuotan sa bulsa— ipakapkap ug ipatan-aw nga sa reklamo di nakaila kay kaya bisa’g pila.

Mas maayo gyud naa ka anang duha.

15 YEARS OF LAMIRAW 229 05/2008 Teofhen Arthur Macabasag

Uyasan

Matà-batà ha mata han mga lalaki, nagkakamay ada ka kinabuhi ha banig han tahi nira nga mulay. An bado nga sul-ot mo ngan an mga alahas nga nakabitay ha imo lawas in ginpalit tikang han ira bursa, ginhimo basar han dila han kalalakin-an, tigaman han ira pananag-iya.

An kalibutan duro ka plastik kumpara han imo goma nga panit, ngan an ira mga siday in diri ka kaapi ha macho nira nga katilingban. Sunud-sunod ha ira mga karuyag samtang linugos nira kapinilo an imo mga kamot, surugoon ka ha ira hinimo nga panhunahuna. Usa nga butang han pagkaruyag, usa nga material para ha uyas, usa nga tema han katataw-an an makatutuok nga trahedya han imo pagkababayi.

Pagriwa! Pakigriwaan an hiuna nga buruhaton nga ginpulpol han patriarka. Marurumpag an matiyopion nga palabras ha imo mga braso.

230 PINILI 08/2011 Jethro Magdaraog

An tahak

Awat, kuri; ka makabubugtaw. . Day punti, bali liyat an dumlaw, Bisan panna’-ko na dilalom kaban.

Antahak hamok. Tingali asumo, sadda allaw Kinakulawan gihapon anahak, Asunod i hingyap mabuhat. Buga’ pa sito i pangngani...mahalap.

Paghihintay Ang tagal, hirap, nakakabagot Parang saging na saba, tagal namang pumula, Kahit ikubli ko na sa loob ng baul.

Hintay lang. Baka sakaling bukas, makalawa, Makita mo na lang at hinog na, Magkatotoo ang matagal nang pinapangarap Magkagayon, ang ani nito’y sagana.

15 YEARS OF LAMIRAW 231 Saad

Yawit kay yawit, Gana’ may hamok mahimo. Karuyag-sidngon ahimo i anggana’. Pagkadiriskursohay, Halap namay si paramati’ay.

Pangako Talak nang talak, wala naming nagagawa. Magkaganoon natupad ang kawalan. Miting de avance na naman, Kay gaganda na namang pakinggan.

232 PINILI 02/2005 Ma. Corazon Makabenta

Uusa

Si Iday kaupay san pamustora, waray gud masasabi kay an iya panapton waray kunot makit-an, ginhamis gud tiupay plantsa.

An tiil nga nakasakay siton tsinelas de takong mahamis, mabusag ngan diri kubalon. Iton iya mga kulo baga mga rosas, mainggat, mapula, kay may kyutiks ngay-an.

Kun siya nakiwa ikaw mapapaundang kay baga an puno san lubi nga nagsasayaw-sayaw sa hangin, malubay, malumbayog, kaupay la pagkinitaon. An iya hitsura simple la nga mabaysay. Mata sugad kaidlang san bituon sa kalangitan baba nga pirdi pa an mansanas san kapula, pisngi nga mahamis pa san makopa.

Pero si Iday ayaw la payakna, kay mababaroan mo an sikreto niya, sikreto nga gintago sa panapton. Pagkiwa niya, si Iday ngan si Loloy uusa.

15 YEARS OF LAMIRAW 233 01/2004 Nila Manlimos

Sa katunggan among gipuy-an

Sa katunggan nga among gipuy-an, daghang alimangong nangamang. Ug sa sobrang kadaghan dali ra silang masakpan sa nangisdang hingalang Patardang.

Apan pag-abot sa hubasan, alimangong nasakpan, nakabuhi sa gigaposan, ug naglublob sa kalapokan aron sila matabonan. Nahibaw-an ni Patardang mga alimangong nasakpan nawala sa iya gisudlan.

Laktod kining hindagan tipangadto sa katunggan, ug wa’y langan-langan, iya kining nasakpan ug gipanhigtan sa uway nga iyang giandam.

234 PINILI 015/2018 Carlito B. Mantua

C-130 ride

Taas na kaayo ang linya sa Ormoc Airport, Nagbarug, ang uban galingkod, dala ang bag o supot, Kay typhoon victims manakay’g free sa C-130, Sa Sugbo mobakwit o Manila ba kaha modiskarte.

Sugyot sa akong wife molinya na lang sab mi, Aron pagpindot sa GSIS e-card wa’y hasul, no delay, Kay kana pa’y iplite, sin na’g plywood na ni sa kisami, Nga maoy nanglupad daw aligato atol sa tragedy.

So karon ready na mi s’among talagsaong byahe, We left our crying kids sa ilang granny, Kay gibati sab namo intawn ang grabeng fear, Tiaw mo bay first plane ride gyud to namo ever.

Nabag-ohan gyud mi s’ among unusual experience, Didto pa lang sa airport gate kakita na mig difference, Kay naunsa ba, duha man diay to ka linya, Lahi na nga linya ang gibarogan sa akong asawa.

Not very long, nitugpa gyud ang nagdahunog nga plane, Ug nanganaog ang mga puti and tall uniformed men, Kalit may misyagit sa akong luyo, “Hello, American!” Akoy naulaw kay Airforce man diay to sa New Zealand.

Now karon lahi na nga linyang kababayin-an, Gilahi sab among linya sa mga kalalakin-an. Misinyas na ug nag-Iningles ang puting gwardiya, “Hey! You boys have to get inside!”

Patay! Mura ko’g gaukon-ukon, dili na ko kadayonon, I need to be with my wife, magkinaunsa man ang panahon, Nisamot akong lubat kay males ra gipauna og enter, Diay, sa sinakong bugas sa DSWD gihimo ming porter.

15 YEARS OF LAMIRAW 235 Ug didto wa na koy mahimo, nalingaw na lang sab ko, At least I helped carry sa mga hinabang nga sinako, Mibati hinuon kog dakong garbo nga apil kog boluntaryo. I felt like a little hero panahon sa makalilisang nga delubyo.

Ug unya, didto na mi, inside na, in the plane’s belly, Haguy, haskang hawid gyud sa ‘kong partner, daw tabili! Kay unsaon first time pa sab tawn nga sakay sa idro lagi, Nakasiplat ko sa nagtan-aw nga crew, nagtingsi, gangisi.

Mao toy among first ug most memorable plane ride. Akong asawa held my hand tight; I was by her side.

Milingi nga kahamtong

Wala ba ‘koy mga nabiyaan, Hingpit ba kaha akong pagtungtong Sa dalan nga akong giagian? Sa pagtikang s’ ang-ang sa kahamtong? May bitbiton pa ba akong bawon, O nalikatan ba sa ‘kong kusog, Sa paghingpit ning akong baklayon? Sa sul-ot ko pang sapot, s’ kahimsog? Mga pabadlong, luha sa latos, Duwa’g katawa, agik-ik sa gitik, Sa alimpatakan ba nahipos? Sa ‘kong kasingkasing ba napatik? Dagitab ba sa uban ang lakaw Sa adlawg bituon sa ‘kong panaw?

236 PINILI Panginhas

Dapiton ko kamo’s pagpanginhas Kay wanang kaayo ang hunas. Andama ang guná, pagdaag pajâ Ilugit sa bagâbâ, sudlan sa kuhâ.

Bungkawil, budyong, bulalong, saang, Sisi, sihi, sigay, lagang, Lusod, liswi, lapas, dalipsot, Taktakon, tagimtim, takobo, bungkot.

Alisto, hubas na ang balirong! Bata’g dagko maghuhon, mag-alirong! Hinay lang sa pagtaak, suhot di matugaw Makahigop na tag tam-is nga sabaw.

Danggit, bantol, butete, balighot, Budloy, barunday, bolinaw, burot, Mo-ong, tabogok, moymoy, banghotin, Tikab, tamarong, tambaliog, samin-samin.

Panginhas, dili malas, dili swerte, Sa kartiyo’g kakugi ra magdepende. Kun mouli ka ’g way jamo, way madawdaw, Siguradong magbakho ang gibilin nga bahaw.

15 YEARS OF LAMIRAW 237 015/2018 Jessamyne Jade S. Meliton

Panamilit sa kakahoyan sa highway sa VISCA

Ari ‘sa ko, ‘migo! Ug sa dili pa ko molakaw, naa koy isulti nimo: sa ilang paghatsa sa akong mga bukton, sa ilang pagtangtang sa akong mga kuko, sa ilang pagpatay sa akong lawas, mahinumdoman unta ko nimo.

Ari sa ko, ‘migo! Ibilin ra nako ang akong mga paryente. Ampinga sila. Ayaw itugot nga mahitabo kini kanila. Mamalihog lang ko.

Na, hala, sige, ari sa ko, ‘migo! ‘Saon ta man, iskwater man lagi ko.

238 PINILI Halin

“Ajo! Ajo!” Akoang gisugo s’ dali akong anak, basin kinsa pa tong nag-ajo.

“Palihog kog hatag ni s’ imo mama.” Samtang nagkulukuso ko sa labhonon, nabatian nako, tingog sa usa ka baji.

“Ma, naay gipahatag sa imo.” Gipilong kuponban nga gi-istepleran– nadawatan sa akong anak wa pay buot taw’n.

Nangdako akong mata sa akong nakit-an. “Re-elect ‘ta karong eleksyon!” Baga kaajo ang pagkasuwat. Gipakapinan pa’g kinyintos.

“Unsa man diay na, ‘Ma?”

“Wa ra ni, ‘nak. Halin ra ni nako.”

15 YEARS OF LAMIRAW 239 03/2006 Michelle Moraca

Payag sa buntay

Usa ka payag nga gamay, nagtungtong sa may buntay, purag giandam pahuwayan sa mga tawong gipangbudlay. Ang iyang atop anahaw, kaayo sa pagtan-aw, Makawala sa kauhaw, makalingaw sa kamingaw.

Ang iyang sawog kawayan, ang lantay nga higdaanan, Kahamis hikapon, kabugnaw higdaan. An mga haligi malig-on, gikan sa kahoyng hamison; An mga sulirap nga gibungbong, sa katugnaw bulong.

Kaangayan sa payag tan-awon! Kunta di moabot an panahon Nga an payag kuhaon kay an buntay pagapatagon.

240 PINILI 08/2011 Ma. Carmie Flor Ortego

Everyone longs

Everyone longs for love’s intense joys and red delights.

But what of the taro leaf that must always let the raindrop slide because it cannot be held?

15 YEARS OF LAMIRAW 241 02/2005 Carina Palima

Alibangbang

Alibangbang, lupad ngan igparayaw an imo kausa. Pagpakilala nga ikaw iba, nga ikaw diri basta-basta. Yakan ngan ipabati sa ira, igtingog an ada sa hunahuna, igpasamwak kusog nga imo dara, yakan, ipabati sa ira.

Alibangbang, ato kun lupigon ka, kun makukurian ka, ayaw kabaraka. Diri tanan nga panahon ira, maabot gihapon an imo takna. Lupad ngan dad-a an tingog san imo kausa. Bag-oha an ira pagkita, may kusog ka sugad sa ira.

242 PINILI 015/2018 Albert L. Pincalen

Kablas

Hukda an gintipak-tipak nga palawan Kay naandam an nadagurok nga tiyan. Sa yana duma an tatarangkoan Kay wara pa bugas, wara lalaoman.

Nagharampang sa lamesa, nantimo. Wara nguna makaon sin damo. An sura tinugmak nga hipon, Matitok igdadakin sa maghapon.

15 YEARS OF LAMIRAW 243 03/2006 Jay-Ann Portiles

An akon sangkay nga munyika

May ‘da ko sangkay, kaupod sa kanunay, Sa pag-inusahan, kabidoan, kalipayan, Waray paglubad ungod gud nga tunay, Akon gud pinaurog, pinalabi ha nga tanan.

Ini nga akon sangkay, munyika nga mahinay Nanliliat mga mata, waray angay mga panawhay; Ira gintatamay kay kuno maangso ngan piay Diri angay ig-display miskin kanay.

Para ha akon ini an pinakamaupay, Mahamot, mahusay, minayuyo kaupay; Di man pagdayawon, ayos la kaupay, Di hira maaram san akon ginbabati nga kalipay.

Sa pag-inusahan mga luha diri malilikyan, Akon la hingyap an makaupod si Nanay; Matakin, mahangkop, sa pagkaturog makaubay Matagan atensyon miskin la madaliay.

Sa kada adlaw nga nalabay Mga kasakit diri la harumamay; Kada gab-i kunta mainopan si Nanay Basi sa inop kami magkaistoryahay.

Tungod sa iya, bisan kablas sa kaupayan, Kamingaw naaantos, hihingalimtan kabidoan, Tungod sa iya, nahihimo ko la gihapon An maglaom sa akon ginikanan.

244 PINILI 03/2006 Daisy Purog

Paralukad

Adto sa tagungtong nakapatong, makupkop, makuyot, naghagalbong. Makapoy gud kun aton isip-isipon, kinabuhi san pobrehanon. Imbis adto sa eskwelahan, adto la uga sa kagurangan. Imbes papel, lapis an katinan, sundang, lubi an gin-aakopahan.

Iya himas-himason, tas’ abot-aboton, ihulog sa tuna ngan hakoton, bunotan, bagtakon, haringan, lukyabon sa lun-an, magkaaga-agahan. Ipisar, an kwarta pagbahin-bahinon. Hunahunaon la naton nga mahal an paraliton. Bayad san lukad dapat mahalon.

15 YEARS OF LAMIRAW 245 08/2011 Lesmes Ramonida

An drayber

Diri basta-basta magdrayb san sarakyan. Ginkikinahanglan drayber may ‘da aram, Nakapag-seminar, may nahibaroan, Basi makalikay mga kataragman.

An usa nga drayber may ‘da lisensya. Diri siya bagos nga manmamasada. Kun dakpon san pulis may igpapakita, Basi waray away o kun debate pa.

An usa nga drayber malimpyo an panit. Pirmi naparigo basi waray anghit. Katapos kumaon magliwan san dugnit, Labi kun naangay, bag-o nga pinalit.

An usa nga drayber diri kay suplado. Malumo magyakan kun may pasahero. Kun makig-istorya hahampangon niyo, Bis’ diri daraga, basta siya tawo.

An usa nga drayber kunta maluluy-on, Labi kun an sakay, mga pobrehanon; Labi pa kun lagas nga masarakitnon, Kun pasahe kulang, kunta karawaton.

An papel san drayber serbisyo publiko. Nasakay na ngani iyo pasahero, Igduduhol kunta ngadto san destino. Baman an pasahe tama ngan ensakto.

Sanglit mga drayber upaya gud niyo An iyo trabaho serbisyo sa tawo. Ayaw kamo bulag san aton Ginoo Basi mahilikay san mga peligro.

246 PINILI 09/2012 Firie Jill Ramos

Pagninang

Magbibiyahe kami ni Madi kay manganganak hin bunyag ha Tandang Sora. Nag-armidol ako kagab-i ngan timprano kumarigo, kay sayo inin’ pagpadalan.

Pasiko-siko man ngay-an an pagsakay hinin’ jeep pa-Baclaran. Natanggal an usa nga batones han ak’ blouse. Haw-as Baclaran, kay masakay hin bus. Uday ka la, kay may panadlagan pa man, mabukod han bus, hit’ pag-isarakay. Nahiwi an ak’ saya, hinin dudlong, ngan pagkaipit-ipit, narantas an ribbon hinin’ akon blouse. Paghaw-as ha Cubao, mahulos na an ak’ irok pero may ‘da pa usa ka sakay, FX pa-Tandang Sora. Alas puno it’ paglarga, samtang gindadasok— inin’ pan-upatan pinipirit maging unuman, nga di man mahihimo kay bahol-bahol kami ni Madi. “Tandang Sora, aalis, aalis na!” Aalis na nim’ iroy, kanina pa it’ nga “aalis na.”

Di na gud ako magagad hinin kinigod-kigod kan Madi. Bis’ pa may suhol, kun sugad hinin’ nga kaagi. Pwera gaba ha bata, pwera gaba ha grasya. Bis’ pa may lechon ngan gaway, mapuruko na la ako ha balay.

15 YEARS OF LAMIRAW 247 Di ka la maaram

Hadto nagsusugba kita, nagkikilaw, sumsuman hinin paghahampang. Napalit hin bahal, nagtatagay-tagay ha usa nga baso, nagsasaro han mga kamingaw, nag-iipis-ipis han mga kabaraka, huwad-huwad han mga kahadlok. Inin nga tanan ginhuhubad han kamapaso-paso han imo butkon nga nakaalikos ha akon sugbong.

Maihaay na ako nga waray pagtatagay. Malilipay na it’ akon atay, pati hi Mana Sikay, kay waray na mautang hit’ iya tuba. Manta, aanhon ko man an hilaba nga kinabuhi ug an kawaray utang, ngan libsog nga atay, kun kanunay gin-uuhaw an dughan. Kun nakatara ka hin mas marasa nga bahal o mas marisyo nga kahampang, diri ko ikakabido, kay naabot ha kada tagsa an takna hin pagtakas.

Ako man la liwat it’ diri nagtatakas ha imo. Mag-aano man ako? Maghuhulat, bangin la. Jackpot nga pangarap ko gud ikaw. Di ka la maaram.

248 PINILI 09/2012 Vicente R. Raras

Panagdengdeng

Agkatawa pay ti apuy Nga mangdildil diay ubet ti banga, Sana urayla ti mangpapudot Ket nu mabalbalin dulsienna ti tagaang. Agsidduker met ti nateng a naiburidibud Kada agburek ti aglanglangoy nga apgad Iti di agbayag ilennednan dagitoy Maysamaysanto metten nga mailumlom Iti raman nga naiwarakiwak kadagiti amin nga ramen. Agayawton ti bugguong apaman a maipadigos Adaddan nga agpanglaing ti aklo Nga mangay-ayam ti nanam ti biag Agurnong kadagiti aguriris a burias Ket dayawenda daytan nu malpas.

Cooking vegetables The fire laughs as it licks the pot And keeping it hot And sweet in the tripod Aghast were the vegetables being mixed While boiling and swimming in the salt And finally drowning. One by one they will fall In the taste being sprinkled by the different flavourings. The fish sauce will amuse them as poured And the ladle will play on them Delighting in the flavors of life. Gather all the hungry piglets. And praise them after.

15 YEARS OF LAMIRAW 249 02/2005 Marlon Rosacay

Canipulan

Riko hin duro sa regalo san Labaw. Berde an kagurangan, bisan an kapatagan Musika an huni san mga katamsihan, Nagpapamatuod nga birhen pa an kalibutan.

Sa akon pagbisita lugar nga bantogan, Tinuod nga iba san akon bungto nga natawhan. Labot la san dalan nga buntod-buntod, Kamanampan angay pa gud nga malikyan. Maupay na la damo it’ daraga, nakakaiban gihapon San mapaso nga temperatura. Aada sira Carla, Nena, ug Angelica. Sira kuno maghatag kaliawan san bisita Depende san kadakmol san im’ pitaka.

San pira ka minuto na nga pag-istambayon, Akon naigkasangkay si Josefina, pito an anak Pero usa nga daraga. Natangis an ikapito nga suhag, Baraha an kapot niya. Humapit ak’ anay Para pumahuway, kay Kapitan man akon sangkay. Higdaan banig nga tinangkopan. Suga an ilawan, lamrag gamay man. Kinaagahan akon dayon namat-an Kalalakin-an manok an kahampang. An kababayin-an naman tabako an kinaptan, Nag-uuroistorya hiunong kan Congressman.

Kahuman ako pamahawa ni Kapitan Nagsarit gud ako dayon paggikan. Sa gutiay nga panahon ko nga pag-ukoy sa imo, bantog nga Canipulan, may ada ko nahibabatian.

250 PINILI 05/2008 Imelda Ruiz

Paghuraw han uran

Sige la’t pag-inuran, ha kalsada nagkakarisyo an mga bata baga hin mga pakla pagkahuman han halaba nga huraw.

Ginbibiling ko hi Idoy nga nagpipinalutaw hin papel nga baruto. Waray na hiya. Gindara han Panahon ngadto han mas dako nga murulayan han kinabuhi. Namalanga, waray na umuli.

Pero usahay nabalik hiya kun kinukubit hin gutiay nga kamot nga napabulig paghimo hin papel nga baruto. Kahuman napaupod pagpalutaw hini ha lasaw.

Nabalik an kasanhi, hi Mano—Idoy na liwat— waray kaguolan bisan mahulos hin pagminulay.

Pagsirom, nawara kalit hi Idoy pakabati niya han nagkikinayabag nga konsyerto han mga pakla paghuraw han uran.

15 YEARS OF LAMIRAW 251 An imo mga rosas

Imo ako ginpadad-an kakulop hin nagpupurula ngan naghaharamot nga rosas. Han akon pagdali-dali mabasa an lakip nga surat, natunok ako, dayon la an papel nagkadurugo, ngan nabasa ko

an waray mo isurat nga linya an diri mo pagsaad hin rosas nga waray mga tunok.

Bisan pa man ginkarawat ko an im’ halad ha akon, kaupod han kinasingkasing nga pagpasalamat kay an mga bukad nga imo hinatag diri plastic!

252 PINILI 09/2012 Leonila C. Salazar

I kamunti

I kamunti mahalap duma Masayon nagtanom, ngan makali nag-’allom Main mahinilamon kay listo anrabong Sanglet madagmit, akaprubitso dayon.

I kamunti mahalap duma Allaw sangom asalbar kita Lampahan-ta i dahun-na Andanta i pangulawan-ta.

Nagballa i isi na Nirunot ngan nilunupan-pa, Day nilugaw kon kakan-ta Ngan masayon i paglibang-ta.

Malamma’ nagkakan, kaya si dimuan Dadi-dadi mabuot, pwidi kapamangan, Main impusibli kay masayon kina’anda’an I duma nga pagkakan si kalabbatan.

I kamunti , duma nga bali ka’angayan Masustansiya na, ngan nagkaran-on pa I duma nga malabbat i sapulusan-ta.

15 YEARS OF LAMIRAW 253 Sweet potato Sweet potato is a good crop, Easy to plant, easy to grow, Less cultivation, grows fast, Crop production truly worthy.

Sweet potato is a good crop Day and night it can save us. Succulent tops make good vegetables, Nutrients good for our eyes.

Sweet potato tuber is boiled, Mashed, then mixed with coconut milk. Oh! how yummy like porridge, Easy to digest, bowel easily moved.

Easy to chew, Young and old could eat them too; Not rare, but can easily be found, A crop common to everyone around.

Sweet potato is a delightful crop Nutritious and very delicious, Ingredients for many delicacies, A crop we can benefit much.

254 PINILI 05/2008 Jerby Santo

Masahe

Biyahe ha Catbalogan, may mga lubak. Makuri nga biyahe, pero okey la ha ak’. Damo’t armasan, damo’t maghusay, damo’t napara. Pero di ak’ napadara.

Kay tikadto gud ak’ ha imo Waray liko-liko. Kun may ada man kurbada ‘Tim’ hawak it’ adi ‘tak’ hunahuna.

Adi na ak’ ha may Jiabong. ‘Tak’ dughan naribhong. Baga’t nangangampay na’t mga higante nga tahong. Sapit na nga bungto, magsasapit na kita. Andama an katre, marisyo gad ada in’ nga gab-i.

Ha hangin nagiginhawa ko an im’ kamahamot ug naabat an kapaso han im’ huot nga mga kamot

Di maiha madangat na ako, Bis’ ma-check op pa, bis ma-drain pa, waray na problema. ‘Tak’ tadtad nga lawas it’ magluluwas ‘tak’ paghigugma.

Tikat’ ha imo para ha imo ngada ha imo in’ nga estranghero. ‘Tim’ purtahan ‘tak’ huhunongan, ‘it’ dadangatan, ‘tak’ uukyan. Makapuy gad in’ nga biyahe, Tagi gad ako, ha— Bis’ la gutiay nga masahe.

15 YEARS OF LAMIRAW 255 07/2010 Gloria Sommer

Hain ka na, Lolo?

Hain ka na, Lolo? Adi ako yana ha Berlin, natrabaho ha usa nga research lab ha usa nga sikat nga unibersidad. Ikaw, hain ka na?

Nakalusot ka ha mga Hapon hadto nga panahon, ira ginruba an imo radyo tapos ira ginkawat an imo kamera. Imo ginkugos hi mama ngan gintago hi lola, uncle, aunty ha bukid, para diri maging Japanese barbecue intawon. Hi mama adto yana ha Canada, nag-asawa na liwat!

Han Disyembre, kumadto kami ha probinsya para pagbisita han lubong ni aunty ngan ni papa. Asya la gihapon an sementeryo, nakupkop han kagugub-an. An bulan nabantay la gihapon ha mga patay.

Diri na malagay kay ginpasemento an agianan han mga grupo nga naserbisyo ha komunidad. Bulig hadto hi nanay—an mga Pink Ladies hadi.

Di ba, nakaeskapo ka liwat han Kapre nga nagbabantay ha kalsada ha sementeryo? Ginhikakuha niya an perlas nga nakadto ha ilarom han im’ dila, siring ka. An perlas nga may gahom pagtambal bis’ ano. Kinahanglan ko it’ nga perlas yana.

Para hit’ akon research. An sul-ot ko nga perlas yana, pan-garbo la. Adi ako yana ha Berlin. Lolo, hain ka na?

256 PINILI An prisyo han sulusogi

Panalagsa la, panalagsa la an mga mangingisda makadakop makakadakop hin damo. Panalagsa la, panalagsa la. Kakuri han kinabuhi han mangingisda, Makuri an pagdakop hit’ isda, Makuri hit’ pagdakop hit’ grasya.

Ginoo, ayaw kami pagpagutomi

Mga mangingisda naghulat— Waray la gihapon isda. Mababatian han mga mano an tawag han ira asawa. Buwas, buwas malarga na naman ha kaagahon para paghulat hit’ waray.

Bathala, pamatii kami, Nahinumdom kami ha imo yana nga panahon, tagi kami hin grasya tikang han inahan tuna. An Ginoo waray man babaton.

An dagat puno hit’ kadaan nga gahom. An grasya inulpot upod an mga balod. Hadto nga aga gidadakoi nga sulusogi dinaop ha mga pukot, nagpresentar ira kalawasan, nagtubyan ira kinabuhi.

Bumalik an mga baluto nga magbug-at. An baluto ni Manong Etong bumalik nga mamingaw, magaan. Hi Manong Etong nahigda ha iya baluto, nakasarado an iya mga mata, nakapot pa han iya pukot.

Hiya dinaop ha dagat, ginpresentar an iya kalawasan, gintubyan an iya kinabuhi, an prisyo ni Bathalad han sulusogi.

15 YEARS OF LAMIRAW 257 012/2015 Precious Elaine Tubigan

Tikadto sa Lawaan, Abuyog

Dida sa baluto nga natunga sa kamingaw san tubig ngan hangin, sapit kami ni Tatay.

Nakurog an baluto sa kasisidman. Nasuksok ako san iya irok. “An mga bakhaw,” siring ni Tatay.

An puno san lirang naghilera ngan nasasaburakan sin kabitun-an— mga bituon nga mahaharop san akon mga palad.

Hinay-hinay nga bumul-iw kan Tatay igin-unat an braso, an tudlo, para makangaran, makaangkon. Ginhawid ini tanan ni Tatay san iya kamot.

“Ayaw pagtudlo. Bukatkat ito san mga bakhaw. Ibaha an imo pagtag-iya sa ira.”

Humangkop ako kan Tatay ngan humangad, kumita san kabitun-an sa iya mga mata.

258 PINILI Para panihapon

Ginbawi na san adlaw an kolor sa palibot. Nahulat an kaldero nga nagnganga para san tiyan nga nangurutob.

Tatap-on an hagurong san imo motor ngan mangisi sugad kalamrag han suga nga nagdara ngadi sa imo, Tay.

Iginduhol duha ka supot, bugas ngan dilis. “Dire ako mag-iha,” yakan nimo. “Maaram ako,” baton ko.

Ginkinitaan ko an pula nga suga hantod ini mawara dida san gabii, patikadto san usa pa nga nahulat nga kaldero.

15 YEARS OF LAMIRAW 259 04/2007 Christopher Valentino

Gugma kan nanay

Sakay sa duyan Gin-aabyog Sa dughan Kun an mata Madalumpiray Didto nadalagan. Mamingaw Sirik-sirik An mababatian Diri nahaw-as Magmumuok.

260 PINILI 04/2007 Lemuel Zaldariaga

An baso ni Papo Kikoy

amo ito an paborito ko nga baso napalit ko didto ha Bol-anon hadton patron nganhi ha Carigara inin akon natawhan nga tuna

hadton bunyag han akon syahan nga anak ginpaimnan ko ito hin tubig han akon pare inuuhaw na intawon hiya hadto pagbinirik han litson nanunumdom liwat ako kan Nanay iya ito ginsudlan hin gatas tikang han amon karabaw Pasko ada adto, ambot la ngahaw pagkasla han akon bugto natagayan ito hin tuba ba’daw, pulay na gud adto nga rumitira an iya ugangan nga parahubog hadton una la nga semana adlaw nga natawhan han akon asawa gin-ipisan nira hin softdrink padis daw han regalo ha iya nga cake

gintimplahan pa la ito hin kape kanina nabuhian gad la han akon apo aada, nagsasarang na, buong—

kataposan ngay-an yana nga lamay ko…

15 YEARS OF LAMIRAW 261 262 PINILI gumalaysay

15 YEARS OF LAMIRAW 263 010/2013 Efmer Agustin

Dots and pixels

I’ve always wanted to be a storyteller. I no longer remember when I first conceived the idea. I did grow up listening to other people tell stories. My grandaunt, my sisters, my parents, our occa- sional houseguests, other people, told stories. I also grew up listening to radio dramas from Cebu. Without leaving home, I became fluent in Cebuano. We also had a good number of books at home. Some of my favorites were the fairytales my elders would read to me on occasion. Storytellers everywhere. I wanted to duplicate what they were doing. I wanted to be a writer because writing fixes stories. Makes them acces- sible. Permanent. Eternal. Of course I wanted my works to be socially relevant. To be politically involved. To view society in a specific way, and then say something about it. To make a change. To make an impact. To have a say. Self-righteous, sanc- timonious, in other words. Postcolonialism. Feminism. Marxism. I wanted to give a voice to the mute. I wanted to center those in the margins. To be different. To be strange. Maybe outlandish. Self-exoticization, self-marginalization, I would later say. Modernism. Postmodernism. Unorthodox storytelling. To jar the audience. Drawing attention to the writing itself. This was totally appealing. Self-absorbed, egotist, I would later say. Then I realized the power of the everyday, the ordinary, the little things, the quotidian, the commonplace, the prosaic. People generally believe that history and society are formed by big social movements and changes. They think that wars, revolutions, technological advances, political turmoil, economic leaps, military movements, environmental and geological turns, and similarly huge and extraordinary events are the sole factors that mold history and society. No one acknowledges the ordinary oc- currences in the ordinary daily lives of the ordinary people as just as powerful. The potentialities of the everyday are often disregarded by everyone. We hear people complain about the miseries brought about by institutional inadequacies and inefficiencies. Rarely do we hear of people self- reflecting, internalizing, taking responsibility for their own mistakes. The wretchedness we experience is to be blamed on institutions, not because people are negligent. People are generally inclined to think that social changes have to start from some big social entity, and that the act of a

264 PINILI single ordinary person has no effect on the larger social unit and the course of history. Tolstoy’s words come to mind, “like assuming that it may harm a watch to be struck against a stone, but that a little dirt introduced into it cannot be harmful,” That only big actions can effect change is a false belief. Analysis of social ills may start as much with ordinary people as on institutions. A reminder that even domestic actions can have a ripple effect on society. Ordinary people rarely examine themselves and their personal short- comings when they complain about social ills. People criticize unaccount- able public officials (big issue) but would not vote for more capable candi- dates unless their votes are “bought” (personal issue). People whine that their surroundings are dirty, garbage everywhere, that this leads to floods during the rainy season, and that local officials do nothing to clean the mess (big) but are at the same time the same people who indiscriminately throw their trash on the streets and other “improper” places (personal). People condemn crimes against children and other accidents involving children (big) but do not discipline their own young so that these remain inside their homes especially during nighttime and listen to their counsel (personal). We do frequently hear now of children being ran over by vehicles at two A.M., for example (Why in the world were those children still in the streets that late?). Or serious social commotions (big) can originate from a petty private conflict between two people (personal). Substantial changes in society may also be influenced by ordinary people working from their homes. It is in the homes where contempt of the local languages and traditions start. If the elders teach the youth to value their language and tradition, Filipino local languages and traditional practices will be much more prized and celebrated despite changes and moder- nity. The languages and traditions of other peoples all over the world—say that of the Indians, Arabs, Slavs, etc.—are cherished and loved by the natives, despite the changes of time, globalization, and English education. The same cannot be said in the Philippines, largely because local people themselves teach (both consciously and unconsciously) the Filipino youth to scorn local languages and traditions.

I write because I protest and I affirm I write in Waray and in Cebuano because I affirm the beauty of these local languages. I write in the local languages because I protest against the im- posed marginalization and minoritization of regional languages and their people. Local languages can express the complexities of life and the universe. This is contrary to the status bestowed on them by prestige international and national “empires.” Victor Sugbo, my college professor in linguis-

15 YEARS OF LAMIRAW 265 tics refer to the languages of these empires as “prestige language.” I am sad and exasperated that despite efforts to revive the local languages and their literatures, to let people realize the power and promise of their languages, the native speakers themselves mangle these languages in diverse ways. Many Warays have started inserting the Tagalog po and opo into their Waray speech. This is not only improper but downright absurd. There are Warays who do think that they are being polite by using those words. They are being unnatural, contrived, phony. The Visayans have their own way of expressing respect, even if they do not have the words po and opo in their vocabulary. There are more Tagalog words insidiously creeping into the Waray language. For example: kailangan for kinahanglan; dapat for unta; kinahanglan, kaangayan, angay; kasi for kay; nangyayari for nahitatabo; sarili for kalugaringon; parang (pronounced in some curled lisping way) for bagá; dati for sanhi, anay, han una, hadto, hadí; gusto for karuyag, ayon; di ba? (hindi ba) for “bakot”? I am not as worried about the “desecration” of Cebuano-Bisaya as much as I worry about Waray. Cebuano speakers love their language more than the Warays do. Contemporary Warays think rather smugly that they are more modern and better educated than the Warays of twenty years or fifty years, or a hundred years ago, and much more so than the Warays of the 1600s. Similarly, contemporary Warays have many things to say against the Spaniards, yet those Spaniards were more enthusiastic over the beauty and sophistication of the Waray language than the present day Warays. Local peoples tend to ridicule their own cultures and traditions. They were reared to favor whatever is foreign out of the belief that the local is primitive, un- sophisticated, crude, embarrassing, hinurón, raw from the sticks. What is foreign is modern, urbane, civilized, glamorous, citified. We Filipinos have conditioned ourselves to go for what is Western and try to view things in the “modern” empirical way. Many aspects of our cultures do not always conform to Western empiricism, however. Thus we Filipinos develop a pejo- rative attitude towards them. There’s a growing number of Warays, for instance, who smirk at the concepts of buyág, gabâ, barang, sigín-sigín, palad, tamawo, alók, sigbin, and the like, citing these as elements of primitivism. There are many Wa- rays who do not even know what these things are. These ignoramuses do not know that each local concept, no matter how plain it appears, has a long and deep tradition and philosophical background rooted on our very soil, unique, complex, and the showcase of our distinct worldview, reflective of our ethnic identity. While ridiculing these local concepts, they willingly accept foreign concepts and stories about vampires, karma, werewolves, witchcraft, voodoo, and others.

266 PINILI Filipinos are said to favor the Hispanic over the local. For example, Filipinos laugh at local family names like Managbanag or Boctot but find beauty in names like Bocanegra despite the not-too-lovely literal translation. There is also the issue of euphony or cacophony. Look at these names: Jasmin (has-min), Julia (hul-ya), Josefina, Maria, Margarita, Angelika (ang- he-li-ka), David (da-bid), Andres, Pedro, Juan, or Jorge. These are old traditional Hispanic names. People today call their children in the Anglicized, more “modern” and “refined” way: Jasmine or Julia (dyul-ya) or Angelica or David (dey-vid) or Daniel (dey-nyel) or Andrew or John (and the all too local variation “Jhohn”). Similarly, Warays now deride the way traditional pronunciations go. For example, India, even in the very ordinary of conversations in Waray must now be pronounced in the “proper” Anglicized way, “In-di-ya,” and not the traditional “In-ja.” And Canadian should be “Ka-neyd-yan” and no longer “Ka-na-jan.” Or Russian as “Rash-yan” not the more Waray “Ros-yan.” Even saying “Ing-les” for English is no longer that acceptable. It should be “Eng-glish.” There is disdain for the kadaan or kasanhi in this country. Polite titles, katalahoran, like mana, mano, manding, diko, inse, tiyo, tiya, bayé, lakí, apóy, etc. have fallen into disuse among Warays. Sooner than later, polite titles like Lolo and Lola and the very intimate Nanay and Tatay will also disappear. They do not stand a chance against the la-di-da of mama and papa, mommy and daddy, tito and tita, ate and kuya (this last pair is now even being replaced with the uppity bro and sis. Nanay and tatay are still sometimes used but are now addresses for grandparents, who think lola and lolo are kadaan. Fewer and fewer people are practicing the very Fili- pino and very intimate utilization of nicknames, anggâ, agnay. Intimate nicknames like Iday or Dayday, Idoy, Undô, Ling-ling, Bebe are not much used any more. Also nicknames that end with –ing, like Garíng, Bérling, Bi- láng, Aníng, and many others. I affirm the validity and richness of the local traditions. I write to protest against those who disparage the local, outsiders or insiders. We cannot blame our colonial experience for our poor view of our own tradition and our being xenophiles. I do acknowledge the sinister effects of both. How- ever, attributing everything to those historical experiences is simplistic. It has become a customary go-to alibi to salve our guilt for our wrongdoings and mistakes. We tend to look outside of ourselves towards “big” things to explain our failures, and fall short of self-reflection, of realizing that the individual and the domestic also have drastic impacts on society and history. There have always been protests against external impositions in the country. Max Surban and Yoyoy Villame, popular Cebuano singers, sang protest songs against Tagalog as national language. There are peoples the

15 YEARS OF LAMIRAW 267 world over who have similar traumatic historical experiences as we had. They still managed to rise from their cultural downfall. Take the case of the Irish, the Albanians, the Basques, the Kurds, the Jews, etc. Attributing our decline to governmental deficiencies and Filipino xeno- philia to our historical encounters is insufficient. We have to start recogniz- ing the power of the individual and domestic contribution to change our society and the effects of our historical experiences. The points taken so far pertain to the local languages and traditions, but the effects of the everyday and the quotidian can extend to many other facets of the society. I want to be that storyteller who focuses on the everyday. I write to affirm the splendor of those cultures forced by our neglect and ignorance to the margins. In this way, I can call attention to the potential of the everyday to create and transform our larger spaces, our society and our history into pictures of hope and pride.

268 PINILI 010/2013 Nemesio S. Baldesco, Sr.

Dekada Lamiraw

“Pa! Madayon ka? May bagyo nga tisulod,” pakiana san akon suhag. “Mao balitaw, makusog baya kuno! Kitaa la niyo, sige an panlupad san mga uk-ok. O, kadamo.” Usa ak’ nga ungay san pagbubuhaton nga 10th Lamiraw Creative Writ- ing Workshop didto sa Naval State University, Naval, Biliran. Tikang Noby- embre 6-8, 2013. Sanglit petsa singko pala magtitirok na an mga ungay. “Tuod man kam’ siton. Waray pa man bagyo nga tumara sa Samar nga senyal numero kuwatro an kakusog. Sumala san sumat ni Apoy, an pinaka- makusog kuno nga tumara sa aton, an bagyo nga Welming. Kay an bagol nga nakulob sa hubasan, ukab kuno ngan ginpalid. Ngan an laga kuno san ispat kun imo ipasungsong sa hangin nabaliko,” baton ko sa ira. Kundi kay an ungod, baga nagruha-duha na ak’ nga dumayon. Kay sin-o ba an diri mabaraka san notisya sa radyo ngan TV nga senyal numero kuwatro kuno an kakusgon san tiarabot nga bagyo. Garing la waray ak’ magpaabat sa akon pamilya. Padayon la ak’ nga nagtitima san akon mga dugnit. Apesar siton, ginpasobrahan ko la pagdara. Kay akon panganda- man kun pananglitan maabotan kami san bagyo. Nahuyop an hangin nga kanaway, ngan patulos-tulos an uran san akon pagsakay. Nag-uusahan la ak’ kay nag-una na an akon unta maka- kaupod. Pagdangat ko sa Tacloban, ligas na an takna. Alas tres y medya san lumakat an van. Mataghum sa sakub, ngan sa gawas mapinit liwat an harupoy san hangin nga gin-uupdan san pamadlos-madlos nga bu’bo san uran. Kundi kay an inaabat san akon lawas, alid-agid nga nagdadalos ak’ sa uma, madagaang. San mahiyungod kami sa singbahan san Palo, Leyte, nahimatikdan ko nga damo an maniringba. Nangudos ako, batasan nga ginmamat ko pa sa mga kalagasan kumo pagtahod san puy-anan san Mak- agarahum. Haraniay na mapulsan an tanaman san kinabuhi nga amon naagian. Ngan sa bawbaw san mga tanaman nakapalibot adton mga banderitas, nagsirbe nga tagtabog san katamsihan nga naangbit san bulawanon nga grasya. Sa giotan san bat-ang o tagaytay, may mga kanal nga asay taghatag tambal kun dumangat an kauhaw san mga tanaman. An gintitikangan didto sadton salog nga an tubig daw kulor lapak, asay nagtutunga sadton kahaluagon san berde nga mga dahon.

15 YEARS OF LAMIRAW 269 Pagdangat namon san nagsasanga nga dalan, tipatuo an amon gin- subay. Tisagka ngay-an sa kabukiran an dalan. Mas halawhaw pa, ngan duro an lilikoon. Didto na kami nahiabuti san pagsidlip san adlaw. Lantaw an labi ka pula nga sidsid san langit. Dinangpan ak’ san kulba, kay nadumdoman ko, san mangirisda pa ako, nga mapula an langit kun may tiarabot nga bagyo. Bumalik sa akon dumdom an anunsyo sa radyo mahiunong san bagyo. San ginkaon na san dulom an kahayag, sumaliwan an bulan nga daw subiran an hurma. Panigamnan nga bag-ong subang pala ini.

Sa usa nga pangaonan sa Naval, ginbuhat an pagkarawat san mga ungay san higwaos. Martes adto, gab-i, a singko san Nobyembre, 2013. Abunda san pagkaon kay politiko sa Biliran an naggastos. Human pangaon may tagay- tagay ngan kurukantahay kay may videoke an pangaonan. Sa kabutngaan san amon kalipay, dumaop an tagsirbe. Nagpahinumdom nga tubtob la alas dyes an gintutugot nga kalipay. Sanglit nanguli na la kami. San pagbaktas namon tiuli sa amon huronan, mingaw na an dalan. Di’ sugad san akon gintikangan nga haros mag-aga an ribhong. Nahunahunaan ko nga disiplinado an mga tawo sa Naval kontra sa Calbayog. Kinabuwasan, siyahan ginbuhat an hadang nga an nagpasundayag an kabataan san Northwest Samar State University. Samtang ginbubuhat an hadang may ‘da pa nangulpot nga mga ungay. Sanglit san pagtikang, haros tirok na an tanan. Samtang padayon an pagbalyoanay pulong, giotan san panelist ngan fellow, sa gawas padayon man liwat an surusibasko san hangin nga may upod nga uran. An kada tagsa nga ungay agsob makakarawat san text, di’ ngani tawag, pagpahimatngon san mga bilin, hiunong san gios ni Yolanda. Lumabay an magkulop nga damo an akon nakaplagan nga pag- aradman. An amon panigab-i, sa usa na liwat nga pangaonan gawas san NSU. Sanglit, samtang naghuhulat kami san pagtikang san pasundayag san mga kabataan san NwSSU, ginlalantaw namon an kalalawdan, tungod nakaa- tubang sa dagat an bungsaran san pangaonan. May kasadangan nga balud nga nadangat, nagikan sa malimpyo nga baybayon. “Kalinaw man san dagat, di’ gad ada ungod nga may tiabot nga bagyo, Mano ‘Toy,” si Inggo, usa san mga ungay nga taga-Calbayog. “Hinaot pa unta nga ungod iton imo mga pulong, ‘Go.” Sa lawod may mga mangirisda nga naglalawag. An lamrag san suga, daw bituon nga nakalutaw sa bawbaw san dagat. Pagbudlay nga sadto anay asay an akon pagbalantigay, pansumpay para san pan-adlaw-adlaw namon nga panginahanglan. San humangad ak’ sa langit, sirang na an dako nga bituon nga daw naglalanat san adto na sa uruigbaw nga bulan. Ralantawon sa kalangitan nga labi nga nakakadarahig. Garing la, san tiabot na sa pungkay an bulan, may ‘da lambong nga daw singsing nga na-

270 PINILI likos. Ralantawon nga naghatag san rig-on sa akon hunahuna nga angay na mabaraka. Kay an bulan kun ginlilibotan san raya, panigamnan may tiarabot nga maraot nga panahon. Kapira ko na ini mapamatud-i san mangirisda pa ako. Napapas an akon kabaraka san magtikang na an pasundayag. Labi na san ginpasundayag an akon siday nga “Subiran.” Naghadi an palakpakan, may upod pa nga katatawa. Sa laktod nga istorya, natugob san kalipay an pangaonan. Ngan sugad san siyahan nga gab-i, pag-abot san alas dyes dumaop an tagbantay sa amon. “Mga bosing, hanggang alas dyes lang po kami rito.”

Ika-pito san Nobyembre, human pamahaw nagtikang dayon an workshop. “Paspasan ta ini, kay sigurado na nga maulpot si Yolanda,” pulong san usa nga panelist. San akon na sinurat an nakasun-ad. “An akon nahihipausahan sa mga siday ni Totoy, kay nano nga gintatawag niya nga tradisyonal. Nga an mga sinurat san mga manunurat sadto nga taga-Tacloban, may unom-unom man nga silaba kada linya.” Sa Calbayog, an may unom-unom nga silaba san pagsurat siday ginhihimo nga ismayling kun mabutangan tuno. Kun waray tuno, ini an gintatawag nga lua. Kay sumala pa san libro nga Ani, Samarenyo Edition, san CCP, nga sinurat ni Charo Nabong-Cabardo, nasiring sa pinulongan nga English. “The lua is the more formal type with regular structure and rhyme. In the oral tradition of the Waray, the lua is best recited.” San ginbaton ko an mando san lawas, lumìlì ak’ sa gawas. Padayon an surusibasko san uran nga may upod nga hangin. Pagpangaon paningudto, dumalikyat ak’ pagkadto sa singbahan. Nagpandong la ak’ san akon bado. Human ko pangadi, bumalik na ak’. Nakatupo ko an iba nga ungay, ma- ngunguli na. Baga kinulbaan na ak’. Apesar nga naibanan na kami, nagpadayon an workshop. Pag-abot alas tres umabot an ginsaaran nga van. Ngan sumakay an iba pa nga ungay, may tisuksok pa unta ‘garing la napulo la an gin-alutaga nga lingkuran. Sa laktod nga sumat bali napulo na la kami nga nahabilin. Pito nga taga-Calbayog, usa nga taga-Catbalogan, ngan duha nga taga-Samar Norte.

Sa butnga san akon pagkahinanok, tigda ak’ nga nakamata. Diri tungod san hagong san akon kasakob. Kundi san kadagaang sa sakob. Pagpukrat san akon mata waray ko nalalantaw, ngan parong an aircon. An akon la nababati an lagatak san uran, ngan an taghoy san hangin. Nanamilit an kasisidman. Nagtitikahayag, nagtitikakusog an hangin ngan uran. Naba- raksan na an atop, panigamnan nga nayukbo na an raysang sa kusog san

15 YEARS OF LAMIRAW 271 hangin. Ngan umabid na an tubig-uran. Apesar nga bag-ong taod pala an yero. Kami an siyahan nga humuron didto hito nga hostel. An amon kuwarto tungod kay naatubang sa bungsaran, ginsakob na san taburos. Didto umagi an tubig sa giotan san bungbong nga saraming. Nagbaha na sa kwarto, di ginsaka sa amon higdaan an amon mga gamit. Nagkuha ak’ bakante nga foam mattress asay ko ginpasupsop san tubig sa salog. “Mangaon na kit’.” Kada tagsa sa amon may pinutos nga tinago salin san ginpadara san mga nanguli. Samtang nangangaon kami, nakalantaw kami sa gawas tungod kay saraming man an bungbong. Sayod namon an pagsayaw-sayaw san mga sanga san akasya ngan mangga sa bungsaran san NSU. Bisan an andamyo san mga panday nga dos por dos nga baratiha ngan may na- kataod pa nga muton sa igbaw nakikiado san tukar san hangin. Kahuman namon pangaon, mao man liwat an pagkambiya san hangin. Tikang sa kabungahan ngadto sa timog. Dayon ak’ kinulbaan ngan nalipay. Kinul- baan kay an rumbo san hangin nagpawala. San mga naglabay nga bagyo, kun an lakat san hangin magpawala makusog ini. Nalipay, tungod kay timog na an hangin, di’ mag-iiha makalma na an bagyo. Kun an hangin nga kanaway panigamnan nga may tiulpot nga bagyo, an timog man liwat mao an paragsaway san mga hangin agud umundang. An atop, baga an may naagi nga ten-wheeler truck, makusog nga ura- ura an hagurong. Si Harold nagsasagipo san iya mga gamit pagbitbit. An ira kuwarto tugbang sa amon. Sira abansada sa timogan nga bahin san balay- dayonan. Waray pag-iha nang-gawas na liwat an mga kababayin-an sa kuwarto nga karumbay san ginhuronan ni Harold. Kahuman gud la san ira pamalhin, may naglagabog sa kuwarto nga ginbayaan. Gin-abrehan ko an purtahan, baga may nagpupugong sa sulod. Bumulig an kabataan pagtu- lang. Pag-abre, tumapo sa akon an makusog nga hangin ngan malanit nga turo san uran. Nagsarang na an buong nga saraming, kaupod san aircon nga humog na san tubig-uran nga nakanap sa salog. Waray ak’ umilob san kusog san hangin ngan malanit nga uran. Naglagabog an purta san akon paggawas. Mao liwat an paggawas san kabataan nga sumakob sa lain nga kuwarto. “Nagkahuglog an aircon didi, Mano ‘Toy.” “Asya manta didi. Waray naman kam’ ada gamit dida?”. “Waray na gad lugod, Mano ‘Toy.” “Hala! Ayaw na kam’ pagsulod utro, bangin masamaran pa kam’, damo’n buong. Makusog ini nga timog. Nabaraksan na ngani an atop, ukab na liwat an alkuba. An hagurong san hangin baga an may tren nga naagi sa igbaw.” “Di’ gud la tren, Mano ‘Toy! Baga gud an may edro nga Boeing 747, nag- linibot-libot la sa may atop, diri nagikan.”

272 PINILI Si Harold nakurog na san hagkot kay hulos na an panapton san pagbalik ko sa kuwarto. San paghandag na san adlaw, hinay-hinay na nga nagluya an timog. Asya man gud ini an bagyo kun makusog, diri nag-iiha naundang. Di’ sugad san mangirisda pa ako, nga kun may anunsiyo naabot, sobra semana nga diri kami makapanagat. Tungod san walo-walo nga durot san bagyo. Walo ka adlaw o masobra pa nga huyop san habagat antis kumalma an hangin. Umabat kami san gutom san paglinaw na. Ginkaon namon an salin san amon ginpaniaga. Human panginano san mga gamit, pumasyada kami sa bungto. Abat namon an ludang ni Yolanda. An ospital, an gymnasium, an hotel, an ira mga atop nagsarang na sa sigad. An iba nga yero nakasab-it na sa kuntay san kuryente. May mga poste nga nagkaugtod, ma-kongkreto o galbani- sado. Nagsarang an buong nga saraming, tumba an gugti nga mga bablay. Ginpahigda an mga dagkong kahoy sa natad san singbahan. Maupay na la kay waray katumbahi an edipisyo nga arampoan. San pagtiuli namon, may naagian kami nag-abri nga pangaonan. Pumalit si Harold duha ka bug-os nga inasal nga manok. Ngan an luto gin- hapit namon sa balay san tinutdoan ni Harold sa NwSSU. Nahingadto an kag-anak sa Naval tungod san trabaho. Mao an gin-alayon ni Harold pag- patuon, kay waray man gud sira marubati. Nangaon kami panigab-i nga an nagsisiwak an lamrag tikang la sa kandila. Kahuman pangaon, didto kami sa libong san balay-dayonan nagkauruistoryahay. An lamrag la san bulan an naghatag sa amon hayag. Daw alid-agid nga waray nag-agi nga remala- so, kay labi sin kaanag an iya sirak. Nagpapasantop nga tikadayaw na. Ad- ton kamingaw san kagab-ihon, gintugaw sadton amon mga katatawa. Pero sa sakob san amon dughan nagpapabilin an kabaraka. Tungod kay waray kami makapadangat san pahimatngon sa amon mga bilin mahitungod san amon kahimtang.

Alas tres san kaagahon, nangarapkap kami ni Harold sa dalan san kasisidman tigawas san NSU. Tunod na an bulan, ngan kadamo san mga puno, sanga nga nakabalabag sa dalan tipagawas. Pag-abot namon sa may garahe san awto, namukaw kami. Agud pagsayod kun may biyahe na nga sarakyan tipa-Tacloban. Kundi kay pakyas kami, kay waray pa kuno nakalusot nga sarakyan tikang Tacloban. May ‘da awto, ‘garing la tikang Ormoc. “Patay, Mano Totoy, mabuonan na kit’ dinhi,” ni Harold, samtang gin- susubay namon an madulom nga sigad tipauli sa NSU. “’Rold! Tawo, tiharani sa aton.” Kinulbaan ak’ kay haros banaag la an akon pagkita.

15 YEARS OF LAMIRAW 273 “Dis-a naa’y baligya’g posporo, ‘Noy?” pakiana san tawo. “Didto banda, naa’y abling tindahan, Mano!” dungan tudlok ni Harold sa unhan. “Salamat, Manoy. Dili mohunong paghilak akong anak kay wala’y suga.” Pagkaaga, an amon kan-on ginpatuon na liwat ni Harold. An sura de lata. Baga liwat kami an nambakwit. Human pangaon, nagpalipas kami san oras san uru-istorya san naglabay. Si Harold padayon nga nag-aalin- sunod kun may sarakyan na nga inulpot tikang Tacloban. Pagkanap san dulom, human namon pangaon, nangagda si Komisyoner Jerry san usa nga pangaonan nga may cable TV. Damo an tawo sa sakob san pag-abot namon. Waray pa makalingkod an iba sa amon, dumaop dayon an tagsirbe pagkuha san amon order. Nabaraka ak’ kay waray ko salapi. Maupay na la kay nagpatapod si Kom. Jerry, siya an magbabayad. Nakadimdim ak’ gihap’ beer nga labi sin kamahal. Sanglit natumanan an amon hingyap nga makakita san notisya sa TV. An nahinabo sa Tacloban ngan iba pa nga gin- lasurbo ni Yolanda. Nangirabo an akon barahibo dungan san pagturo san luha. Tungod san kaluoy san mga tawo nga nag-iimakalibre san pagpusak san gidadagkoi nga balod. An pagnginuyngoy san kabataan nga nawawad- an san kag-anak. An waray pagkaputas nga turo san luha samtang ginhahangkopan an waray na kinabuhi nga minahal. An pagpanguha san mga tawo sadton nabahaan nga mga tinda sa dagko’n tindahan. Makang- ingirhat nga panhitabo nga tubtob san amon pagbaktas tiuli asay la gihap’ an amon gin-iinistoryahan. Pagbuhat namon pagkaaga, iya-iya kami alog sa gripo sa ubos nga tikang sa tangke. Para pan-gamit sa kasilyas ngan panparigo. Tag-usa la ka balde sakto na. Human namon paniaga, lumakat si Harold pagduhol san kaldero ngadto san tagatuon sa amon. Mag-alas nuybe bumalik.

“Hala! Panhimos na kam.’ Malakat na kita.” “May awto na, ‘Rold?”. “Waray pa, Mano Totoy! Sa dagat kit’ maagi. Mabiyahe kita Maripipi.” “Dinhi kita masakay motor sa dagat?”. “Diri, masakay kit’ anay dyip pakadto sa Kawayan. Didto na kit’ masakay motor tipa Maripipi, tapos pa Calbayog na.” “Ay naku! Ngayon pa lang yata ako makakasakay ng maliit na bangka.” “Talaga, Komisyoner?” Waray na ak’ magtingog kay batido na ak’ sa puro san Maripipi. Kay naabot kami pangisda dida nga lugar san uso pa an basnigan sa Calbayog. Pagbiyahe namon tipabungto san Kawayan, gin-agian namon an mga nagpakalinya nga mga tawo sa istasyon san gasolinahan. An mga puno san kahoy nga ginpatumba ni Yolanda. An mga bablay nga nadat-ogan san

274 PINILI nangatumba nga mga lubi. An haluag nga kahumayan nga unta aranihon na, makuri na nga mapulsan. An bukid ngan salog nga gin-anasan. Mantas gud man si Yolanda. San amon pagbiyahe tipa-Maripipi, nakalantaw ak’ sa kahaluagon san dagat. Akon ginhihingita adton nahinotisya nga damo adton nagkalutaw nga patay sa dagat san Tacloban, bangin ngay-an may nahianod. An akon lugod nalantaw adton mga gapnod, tibuk-an nga may nakatungtong nga tamsi nga kanaway. Sa tuka may isda nga ginbabanga. Sa unhan may kawan san isda, may naglinayog-layog. Ug sa bawbaw nag-urualirong adton katamsihan. Danay nakadakop, nag-iimakadakop san mga isda. Adton subiran nga nakahigot sa arong, samtang an nakasakay adton iya kamot, daw maubos naman maigbaw, katin adton’ naylon nga san kubrahon an mga kawil sa durho, may namimilig-pilig nga mga isda. San tiduong na kami sa Maripipi, kadamo san tawo. Ngan san paghaw- as, landawan ludang ni Yolanda. Kay natipakan an durho san ira pantalan. Ngan an balay-hulatan nga kongkreto, an sa lawod naatubang waray na bungbong. Sa amon pagsirong, an mga tuminongnong dumaop. Tugob san kabaraka an mga kahimo, namamangiana san nahinabo sa Tacloban. Adto ngay-an an ira kaparyentihan nag-aaram ngan may nagtatrabaho. Kumadto kami san usa nga pangaonan. Human ko kaon karan-on ngan tungkas san kape, dumalikyat ak’ sa singbahan, kundi kay sarado an atubangan nga purta. Sanglit nangudos na la ako ngan bumalik. Si Harold man sige an pakigsabot san tag-iya san motor nga an tawag sa ira lantsa. An amon nasakyan may makina nga disisais kabalyos. Sakto gud la sa amon. Samtang gintatarap namon an syudad san Calbayog, tungod kay pasungsong kami san hangin, gintutupo kami san balod. Maupay na la gintahoban an mga gamit namon san tulda. Ngan kami, may panagang liwat nga tulda kun nalapingka na an balod sa sakayan. Ginhihingita ko an kahimo san ak’ mga kaupod. Baga may ‘da naman la tikasukaon, may nababaraka, labi na kun nakiling an motor. San an kampanaryo san singbahan nasasayod na, nagluya na an balod, kay salipod na san hangin amihan. Pagsulod namon sa bukana san salog nga an kaluyo pantalan, dungan san panuro san luha, dako an akon pasalamat sa Magburuot nga nakauli gihapon kami. Pagduong, an mga kag- anak san kabataan nga kaupod namon didto na. Nakapadangat ngay-an sira text san nagkamay-ada na signal. Sanglit may harangkopay, dungan san panuro san luha, kumustahay, sukmatay. Ngan ginlibotan na kami san mga tawo nga nakikinotisya liwat san nahinabo. Ug tikang didto nagkabu- rublag na kami.

15 YEARS OF LAMIRAW 275 014/2017 Rhodora Bande

Paghulat

Katutnga sa Bag-o nga Tuig. Ini ak’, inuli sa am’ panimalay, sa balay kun diin ak’ nagdako. Nagbibinalik-balik ak’ sa sala mentras naghuhulat kan Mark, ak’ asawa, nga lumusad. Magtitikang na an Misa ngan adto pa siya nagsa-shower. Linipngaw siya kadali antes mag-shower. Tinanglay ada sa halaba nga byahe tikang sa Leyte. Maghu- hulat la ak’. Higara man ak’. Napraktis ak’ sini nga paghinulat tikang sa bata pa ak’. Paghulat sa pila sa tubig kun nag-aalog ak’ sa bomba ngan paghulat sa ka Nanay pagduhal san ak’ balon nga kwarta. Kundi mayaon sayo nga klase sin paghulat nga nagtutdo sa ak’ nga magin pasensyoso: an paghulat tubtob sa pagtuko san putok san mga pusil. Didi ak’ sa sala maghuhulat kay nakakabati ak’ sa bagting tikang sa singbahan. Malingkod ak’ dihan sini nga brown nga kahoy nga sofa. Ma- hamis ngan mainggat la gihapon siya, pareho sa una. Kundi, damo na an nabag-o sini nga balay. Waray na ngani haros nahibilin sa am’ daan nga bungalow. Pag-retire nira Tatay, kanra gipa-repair ngan gihimo ini nga duha ka andana. An am’ balay sadto mayaon bawbaw kundi diri adto hataas, elevated la sin mga sayo si tunga ka metro tikang sa tuna. May duha didto nga kuwarto. Sa ubos sa sayo nga kwarto, mayaon luho sa tuna, upat ka piye an kahalaba, unom ka piye an kahalapad, ngan upat ka piye an kahaluromon. Sikreto la adto nga luho. Ka Tatay adto giuukad gamit a pala. Nag-uukad siya labi na kun may iristorya nga may “sulod” nga mahi- nanabo. May ngani purutokay, maaram na kami nga gisulod am’ lugar sa New People’s Army. Sulod, invasion a karuyag sidngon. Kumon ini sadto sa 1980s. Nahibabaro kami sa am’ mga kauyag nga mayaon sulod nga mahi- nanabo. Nahibabaroan liwat nira ini sa kanira mga magurang o mga kag- anak. Haros igihuhuring la ini. Diri puyde nga pag-iristoryahan sa publiko. Pag-aabot sa katsisin-o, ito oras nga diri na nakikila a katapo sa sigad, nagkakasulod na kami sa balay dikan nangingiklop. Sugad ngani sini nga panahon, natutol na kami nga magburugto sa am’ mga trabahoon. Diri na kami kinahanglan pagsinagdahon ni Nanay: may nanhuhugas, may nagsasara sa mga bintana, ngan may nagbabanig dihan sa sala. Waray na

276 PINILI nakaturog sa bawbaw kun mayaon iristorya nga tisulod an NPA. Urubay na kami nga tanan sa sala. Bisan kun parong na an petromax, diri ak’ dayon nakaturog. Nagpipi- namati pa ak’ sa puyde ko mahibatian tikang sa gawas. Mamingaw. Waray tingog sa tawo nga nababati, may la huni sin mga katsapa ngan mga digtoy nga mga insekto. Nag-iinusig na ngani a kaayaman, senyales iton nga may mga tawo. Nagbaban-o ak’ ka Nanay. Nasugad dayon siya, “Sshhh! Ay’ si liya!” Diri la ngay-an ako a nagmiminata. Sira liwat ngay-an ngan si Tatay. Si Intoy ngan si Barut, ak’ mga manghod, nagkikinamata liwat. Si Taroy la nga am’ timamanghuri an nakaturog. Naghuhulat kami nga magburugto kun mag-aanano kami depende sa susugaron sa am’ nira Tatay. Sa panahon nga nakabati kami sin putok sa pusil, nagdadadlagan kami dayon tikadto sa luho basi magtago. Sunod-sunod ngani a puruptok—istra- ping am’ sini pagngaran sadto—nga di kami nakakadalagan dayon, nagka- kadapa kami sa salog, nagkakamang nga malaksi tikadto sa may kusina (nakadto dapit a purtahan tikadto sa luho), naabre sa tago nga purtahan, ngan nadayb tikadto sa luho. San mga bata pa kami, paksul am’ pagngaran siton nga luho. Foxhole, strafing—pira ini sa mga pulong nga nahiapi sa ak’ bokabularyo sa bata pa. Mayaon iton mga adlaw nga may sulod dikan kami la nga magburugto an nahibibilin sa balay. Kami la kay natrabaho sira Tatay ngan summer adto, waray kami mga klase. An kampo san mga sundalo ngan an munisipyo an target pirme san mga NPA kun nasulod sira sa am’ bungto. An am’ balay mga tres siyentos metros tikang sa munisipyo. Magtupad la an munisipyo ngan an kampo. Nahinumdom pa ak’ nga dihan sa sala, nakapalibot an mga tinapid nga sako sa paray. Tagtulo iton ka luon. Gitatapid iton ni Tatay harani sa mga bintana kay para mao am’ ginagamit nga cover mentras nagkakamang kami tikadto sa luho. Kun ubos na ngani an paray, naghahakot na siton si Tatay sin baras tikang sa dagat ngan mao na liwat ini an kanya gitatapid palibot sa sala. Andam pirme si Tatay para sa mga panahon nga sugad sini nga kami la an nahibibilin sa balay. Kun sunod-sunod na gud an putok, nadapa dayon kami nga magburug- to sa salog. Di na kami nakakagkiwa tungod sa hadok kay waray sira Tatay ngan Nanay. Nadugang pa gud am’ ugmad kay si Tatay didto sa munisipyo natrabaho. Si Nanay, adto sa eskwelahan naghihimo sa mga report cards. Magpatabok an munisipyo hasta an eskwelahan. Siton nga mga oras nga sige a purusilay, diri naiiwasan nga makahunahuna ak’, “Kun may mahitabo kanda Nanay ngan Tatay, mag-aanano kami? Grade Six pa man la ak.”

15 YEARS OF LAMIRAW 277 Siton nga sitwasyon, diri kami nagtatangis. Kinahanglan kami magin maisog; waray lugar an mga luha siton nga panahon. Nadapa la kami nga upat, an am’ mga kamot natahob sa am’ mga talinga. Pagkakatima sa purusilay, naghuhulat kami sa pag-uli nira Nanay. Nawawara la an am’ ka- hadok kun nakakakita sa kanira nga yana na nandadadlagan tikadi sa am’. San pakakita ko na sin dugo sa sulod mismo san am’ balay, doon na ak’ nakasugad nga ungod gud an problema san kasamok (Yana, gingangara- nan namo ini nga mga tuig diin may insurgency sin kasamok o saramok). Nahitabo iton sa sayo ka beses sin sulod. Nakadto kami nga bug-os nga pamilya sa luho. Mga diyes minutos siguro an purusilay. Para sa ak’, mao adto an gihahalabai nga diyes minutos san ak’ kinabuhi komo sayo nga bata. Pagtuko, naghulat pa kami sin pira ka minutos antes nagkagawas sa luho. Pagkakatima sa purusilay, nagkakagawas an mga tawo sa kanra mga luho ngan sa kanra mga balay. Napakadto sa sigad ngan sa munisipyo mismo para mag-usyoso. Danay may patay nga sundalo sa gawas sa munisipyo. An mga NPA, kanira gidadara an ira kalugaringon nga mga patay. Makasayo may trak pa an mga NPA san kanira pagsulong. Sayo ka gab-i sa 1985, gisunog pa an daan nga singbahan san mga Katoliko. Gisunog kuno basi magdadlagan an nga tanan, api an mga sundalo, para igsalbar an singbahan. Samtang nakadto an mga sundalo nagpaparong sa sunog, nakadto man an mga NPA sa munisipyo. Kinabuwasan, nahibaroan namo nga nag- kawara an mga makinilya ngan iba pa nga panhigamit sa opisina. Kundi siton nga adlaw, waray na kami pagkinahanglan nga gumawas pa sa balay para mamati kun nano an nahinabo. Nakanhi mismo sa balay in sayo nga ebidensya san sulod. Nagkagawas kami sa luho ngan nakit-an namo an mga turo sin dugo didto dapit sa may kusina. Nagkaatras ngun-a kami. Si Tatay an nag-una panan-aw sa may kusina. Hinay-hinay a paglakaw. Nag-uuri kami nga tanan, naghihirot nga diri magliya. Tikang sa kusina, amo gisusog a dugo. May dugo sa karan-an, dihan sa sala, sa hagdan tikadto sa bawbaw, ngan sa may purtahan sa kwarto nira Intoy ngan Taroy. Giabre ni Tatay an kurtina san purtahan ngan nagkasulod kami sa kwarto. Didto tinuko an dugo sa burutangan sin ulunan. Gi-abrehan ni Tatay an kurtina ngan nakadto in harubas ngan naka-shorts la nga lalaki. Nalingkod siya bawbaw sa mga ulunan, nangangabag. Nagsumat siya nga sundalo siya ngan naigo an kanya bubot. Pagkaigo niya sa bala, nanalagan siya dapit sa mga kabablayan. Nakit-an niya nga abredo an am’ purtahan sa luyo, ngan sinulod siya sa balay. Pagsumati sa kanya nira Tatay nga puyde na siya gumawas, tinug- bos siya, may gisugad kanda Tatay, ginawas sa kwarto, linusad sa hagdan,

278 PINILI ngan nanalagan tikadto sa kusina kapot an kanya bubot sa kanya paniguro nga tumuko an pagdinugo. Ginawas siya didto sa luyo nga purtahan. Sobra na baynti anyos an nakaagi tikang siton nga adlaw. Mamingaw na yana an San Roque. Waray na kasamok; waray na sulod. Nagkagikan na kami sini nga panimalay basi magtikang san am’ kalugaringon nga mga kinabuhi ngan magtindog san am’ mga pamilya. Diri na kami haros nag- kakatarapo, kundi an am’ giagihan sa sulod sini nga balay mao an naghi- higot sa am’ nga upat. Maghuhulat ak’ siton nga panahon. Maghuhulat kami nga upat hasta sira Nanay ngan Tatay siton nga takna sa pagkawara san liya san purutokay sa Bag-o nga Tuig basi makag-iristorya. Kunta, mahitabo na dayon.

15 YEARS OF LAMIRAW 279 010/2013 Rafael Dean Brown

My poetics

“Poetry is everywhere,” the Czech poet Hoslub states. I find poetry in language, the memory of a father, the sound of an echo, a mango, or a table. These subjects share a common thread: an abil- ity to inspire one to meditate on the essence of the subject beyond casual understanding, finding hidden layers of histories and meanings, whether from personal experience, from myth, from other poems, from the visual arts, or elsewhere. The job of the poet is to connect these meanings into his own personal experiences. The idea of writing odes came to me first when I was taking a creative writing class in poetry from the poet, Thomas Sayers Ellis, himself a student of Derek Walcott. After writing a poem about the fall of leaves, Ellis called me into his office for a short discussion. When I walked into his office, he was in the middle of reading a photocopied paper and paid me no attention for a good two minutes. As I stood waiting, I looked around his office to see if I can get a glimpse of what might inspire him. The office was filled, mostly with poetry books. He always said that to study a poet, one should read his first book. His office really gave me no clue as to what motivated my professor, save that he read a lot. After two minutes, he looked up at me and asked me to sit down. He then asked me to look outside of his window. “Do you see that there?” pointing at a tree outside. I said, “Yes, I do, Professor.” He then asked me to describe the tree. I proceeded to describe the trunk of the tree, the size and skin of the trunk, and then the branches that lacked leaves. He said, “Good, but what else do you see?” I searched for whatever else he wanted me to describe of this tree, and I thought that perhaps he was referring to my poem about the leaves falling, and that this tree somehow would be used as a lesson for my poem which, after all is why he called me to his office. So I responded that the leaves had fallen, and that some had been swept away but a few still remained on the ground, and that this is what I was trying to capture in my poem about the

280 PINILI fall of leaves. He looked at me intently and said “Your poem about falling leaves was already written about by e. e. cummings, what else does Rafael want to add to the story? Look again at the tree outside and describe it to me.” I was dumbfounded, but I realized the truth about the e. e. cummings poem, one of my favorites. “A leaf falls loneliness.” I had not written anything original at all. Ellis repeated, “Look at the tree outside, what do you see?” I could not respond. I was stuck with the leaves falling, as if e. e. cummings had imprisoned me. After a minute of silence, he said “Alright, look at that tree. You saw the tree trunk, the branches, the twigs, the leaves that were absent, the leaves that fell to the ground, but you still have not seen the whole picture. Look also at what is below, what you cannot literally see, but is there. Look at the roots. You see it? Look at how it branches out like the branches above it, look at its relationship with the earth. Do you see what I mean?” I nodded, but with a nod of someone whose eyes had just been opened, not my eyes in the physical senses, but my poetic eyes. “That is all.” “Thank you, professor.” That meeting with Ellis changed how I viewed poetry. He opened my eyes to the idea that poetry is about seeing as much as it is about writing. To Ellis, poetry is about seeing and then making the connections. I remember his lessons in class about metaphor, a very unorthodox way of teaching metaphor. He did not describe the term metaphor to us, which I appreciated after having read so many definitions of the term. Instead, Ellis wanted us to practice the art of making metaphors. To him, the art of making metaphors was the art of connecting two or more subjects or ideas. Ellis had become a successful and anthologized poet by connecting ideas. So for Ellis, if you could write a poem, connecting a Bazooka bubble gum to George Bush, he would say that was a brilliant poem. He celebrated lines from Derek Walcott like “the gorilla wrestled Superman” in the context of colonization and African heritage. For Ellis, it was a genius connection by Walcott because one can see the image of a black gorilla and the white superman. So many other layers of meaning and perhaps commentary on modern pop culture can be invoked by the image of the gorilla and the superman. It was a brilliant metaphor on such a complex subject. The idea of making connections is perhaps the most important lesson about poetry I ever took away from Ellis. Ellis freed me from the traditional limita- tions of how one ought to create metaphors. And because of Ellis, poetry for

15 YEARS OF LAMIRAW 281 me has been largely about one thing: creating metaphors. After the meeting with Ellis, I began to look at objects, and later the subjects of my poems, quite differently. I started thinking about how they connected to other ideas. This is when the idea of writing odes came to me, and I eventually made the connection to Pablo Neruda’s odes. Neruda is well known for having written a series of books on odes. Unlike other odes, however, Neruda’s odes celebrate common things. It was as if Neruda had challenged himself to write an ode about every ordinary object he saw. He wrote an ode about scissors, hair, onion, chair, table, artichoke, and many more countless objects. For Neruda, there was poetry to be celebrated in these odes, but it seems that Neruda was more concerned about celebrating the objects than creating metaphors. Neruda also wrote about these objects in a personal sense. In other words, he was not aiming to make connections between the objects and the layers of meanings they may contain. Neruda seemed content that he connected the object of the ode to a personal experience, or to a common experience. In many of his odes, Neruda does not even try to make the connection at all, but simply announces his celebration of the object. Pablo Neruda was largely responsible for inspiring me to write odes about objects. The obsession to write odes grew from there. After reading Neruda’s odes, I was inspired to write my own odes, but this time with the aim of connecting them not only to my personal experiences with objects, but to a more common experience about subjects, and when possible, to delve into the history of the subject to create a layer of connections. This is where the process for writing these odes becomes relevant. I write from personal experience. The first draft of the poem focuses mainly on the tone, the rhythm, and the language, and making connections between subject and personal experience. Rewriting follows. I engage myself in reading various poems about the subject. “Ode to Parenthesis,” for example, was largely influenced by Octavio Paz’s poems that talks about the parenthesis. It is also influenced by Llorca and e. e. cummings. I also read other sources such as history books, novels, essays, and visual art, among other things. The aim of rewriting the poem is to give the ode the added layer of connectons with historical and other literary and artistic in- terpretations of the same subject. The ode, to me, is not only a personal celebration of the subject, as it was for Neruda. It is a human celebration of the subject and its meanings. In these odes, the subject becomes a metaphor both for my personal experience and for my poetics as a whole. The odes may also be a commentary on human experience, meaning, religion, colonization, and society. For example, “Ode to Parenthesis” is about language as it is about individual-

282 PINILI ity in the information age. “Ode to Father” is about the Divine Father as it is about the biological and adoptive father. “Ode to Echo” is about the death of my adoptive African-American father as it is about race and social dissent. “Ode to Mango” is about my experiences with mango as a Filipino child as it is about colonization. “Ode to Table” is about the practical use of a table as it is about social interactions. My odes are largely about the death of my father, language, colonization, and memory. Often, the odes refer to the Filipino experience which is my heritage which I can never separate from my personal experience. So, when I talk of mango in “Ode to Mango,” I am talking about the mango I have seen, as I was growing up in the Philippines, and mango also refers to Latin American mango and the Anglo-Saxon concept of mango. In “Ode to Father,” I refer to the experience of the Stations of the Cross that is com- monly practiced in the Philippines during Holy Week or Semana Santa. While I realize that my poetics is not rooted in the rich Filipino poetry tradition or the Filipino language, such is the reality of my experience and training. My poetry, therefore, like Derek Walcott’s poems, represents a struggle between a protest against the impact of colonization (on culture, meaning, and language) and the love of a language (English) that is not my own. This is echoed by Derek Walcott who wrote in “A Far Cry from Africa”:

Where shall I turn, divided to the vein? I who have cursed The drunken officer of British rule, how choose Between this Africa and the English tongue I love? Betray them both, or give back what they give?

Yet, such self-conflict and struggle continue to be relevant in the Philip- pines of today, where English remains the medium of business and education. I often envy my Filipino brothers and sisters who had the opportunity to master their native tongue, such is a basic skill I have yet to master. My poems simply offer a small window into my own experience as a Filipino- American, and I join other Filipino-Americans writing under the same ban- ner of experience. It is an experience that must discuss race, often as a bystander in an epic battle of ideology and race-driven literature in America. Because of my adoptive African-American father, who lived in the Philippines for ten years before bringing our family to the U.S., I have become even more sensi- tive to the issue of race. My experience with race in America was height- ened, more so because I grew up in a predominantly African-American middle class neighborhood.

15 YEARS OF LAMIRAW 283 My adoptive African-American father, himself a voracious reader, was a great influence on my poetics. His death remains a large part of my poetry because the experience made me realize the true significance of poetry in life. My father’s death emphasized to me the significance that life is too short, but that we often take it for granted. “Ode to Echo” is about this very experience, and about not saying what we must say instead of waiting later. Poetry is about saying what we must say now and not to save it for later. For me, death itself is poetry. Without death, there would be no meaning in poetry. That life is not permanent gives life and our memory of it a significance few of us take the time to appreciate. Poetry is just as much about capturing moments that we cannot relive, and our futile attempt at making permanent that which must end. In this sense, the odes are part of this poetic journey.

284 PINILI 010/2013 Jeremy Evardone

Kurudis-kudis san tudlo sa Baras

Nahibaro ak’ pagbasa ngan pagsurat antes pa ak’ mag-Grade 1, bisan kun waray ak’ mag-Kinder. Personal ko nga tutor an akon Lola nga maestra, nga siton nga panahon librarian sa Central Elementary School san amon bungto. San naeskwela na ak’, kada recess ngan kagawas nagtatambay ak’ sa library ngan nagpipinangaykay sin kun nano-nano nga mga libro o barasahon sa mga estante nga harani sa lamesa ni Lola. Labot sa mga pambata ug educational nga mga magasin ug komiks pareho san Voltron (nga diri ak’maaram kun nano kay nagkayaon sa library), paborito ko liwat sadto an mga encyclopedia, diri tungod san mga mahinungdanon nga impormasyon dinhi, kundi tungod san damo nga drawing ug litrato ngan san maghamis ug mag-inggat nga paypay. Pero didto sa mga nahingalimtan ug lawa-lawaon nga kasusudkan san library, sa mga agay-ayon ug gin-aanay nga istante, didto nagtikang kapukaw an akon magigin hilig ngan interes sa literatura yana nga pagdako ko. Ambot man kun nano kay naengganyar ak’ pagbuklad siton nga mga tapo-tapohon nga libro nga an mga tahob gin-aalamag na ngan an mga paypay linubad ug magtapok na tungod san ihi san yatot nga nagmara na la sa maiha nga panahon nga waray nagpapakli. Nakakabasa na ak’ sadto sin taladigtoy nga English pero diri pa gud ak’ nasabot, sanglit diri ko man gud ginbabasa iton nga mga libro. Naintriga la ak’ sito mga misteryoso nga drawing nga nagpatindog san ak’ mga buhok sa gugung-an, nagpabu- lagdat san ak’ mga mata, ngan nagpatulon san ak’ sin laway tungod san kanan bata unob nga curiousity, makilwag nga imahinasyon, ngan fascination sa himangrawon. Sin-o ba naman nga bata an diri magkakainteres sa mga drawing sin minatay nga nabuhat sa pantyon, mga nagpuprusisyon sa dis-oras san kagab-ihon, mga babayi nga ginbubukod sin nagkikidlat nga arom o kun di man gin-gagabotan san nga tanan nga tango, mga lalaki nga naglalakaw pero nadudunot ug nagkakatarag an mga tayod sa lawas, ngan mga lugar

15 YEARS OF LAMIRAW 285 ug hayop nga waray-didi-waray-didto? Tuman liwat ini siton nga panahon nga haros kada kulop may mga ginsasaoban nga estudyante sa mga classroom sa tagliligid san eswkelahan nga an luyo mga kasighotan na ngan may kakahoyan nga ginbabantog nga engkantada. Sa mga takna sin kalalag, iristambay, pandakop sin tambaboy sa sirong san Gabaldon, ngan sarabid-sabiray ug buruwa-buwaay san akon mga kauyag nga igkasi kabataan, kun nalulugaran ak’ pagbangka sa iristorya, agsob ko iginbibida iton nga mga senaryo ug karakter nga nakukulwan ko sa mga libro. Ngan tungod kay waray man kami dara-dara nga papel ug lapis sa kalalag, ginkukurudis-kudis ko na la sa baras gamit an akon tudlo para isaladawan iton nga mga butang. Dinhi ada nagtikang an akon abilidad nga maghimo sin istorya. Pero pagbuburublag namon, daw eraser ta an amon mga siki ug tsinelas sa pagpara siton nga mga kurudis-kudis sa baras. Abi ta pa namon, tingali mahikulwan sin iba nga tawo ngan sugaron nga mga lurong kami mao nga nagpapaka-imagine kami sin mga sugad siton. Duha an akon mayor nga punto. Una, temprano ak’ nga na-expose siton nga mga sinurat nga naghurma sin mga misteryo sa ak’ lapsot pero nagtutubo nga hunahuna. Sanglit may sugad nga timpla an akon mga nahisusurat yana nga naaarog na ak’ ngan nagtitikang na pagkabalik an mga hinumdoman san bata pa ak’. Ikaduha, misteryo liwat sa ak’ kun nano kay iton nga mga libro adto la sa mga napabay-an nga kasusudkan ngan waray nagbabasa samtang interesante man para sa ak’, basar sa mga drawing. Yana na ak’ abat nga diri adto angay sa kabataan nga sugad sadto nga ak’ pangidaron. Nagtikang ak’ pagsurat-surat sin mga orihinal nga komposisyon san elementary ak’ pero mga essay nga parte la sin mga paisan-isan ug requirement sa eskwelahan, ngan an porma ug unod nakakahon pa sa eskwelahan ngan panimalay nga pareho nahisisirong sa kadaan ug atrasado nga bungto. San high school na ak’ nagtikang pagsurat tikang gud sa akon kalugaringon nga mga ideya nga naporma san bagahon pa nga balatian ug pamurubuot. Kadam-an pa gihapon mga requirement sa pag-eskwela pero an mga tema ug unod san iba sini nagpapahayag na sin pagmalakagawas sa de kahon nga atmosphere san unibersidad nga akon ginbalhinan tikang sa amon bungto. An ak’ sadto mga notebook napupuno sin mga drawing ug haglipot nga mga sinurat hiunong sa magkadurudilain la nga butang. May hiunong sa mga paborito nga banda ug pelikula. Mga uso nga expression nga ginagamit sa mga buwa-buwa nga iristorya. Mga crush nga artista, kaklase ug maestra. Mga terror nga propesor ug mga siga-siga nga bugoy. Mga himangrawon nga istorya o urban legends sa mga ginkakahadokan nga lugar sa

286 PINILI unibersidad. May hiunong sa koneksyon kuno san unibersidad ngadto sa Araw City nga nababatian ko na sa amon bungto san ditoy pa ak’. May hiunong sa magkadurudilain nga bisyo san kabataan. May hiunong sa pag- ato sa kag-anak ngan pagdayaw kan Satanas. Pero may man gihapon mga sinurat nga medyo seryoso ug nanginginlabot, sugad san hiunong sa pag- umento san matrikula ngan iba pa nga mga isyu san mas haluag nga kalibutan san mga college. Nagsari liwat ak’ pagsurat-surat sin kun nanu-nano la nga mga linya nga trip ko kunta ipahimo nga kanta sa mga kabarkada nga may banda. Pero sini nga tanan, wara ak’ bisan sayo nga natipigan. Natural, an mga nakaimpluwensya sadto san ak’ taladigtoy nga panurat mao an mga pwersa nga may access sa ak’ utak ngan pagkatawo nga nakada sa kritikal nga balitang san pagtubo. Nangunguna sini an mass media, partikular an MTV, Hollywood ngan songhits nga mao an pinaka- interesante nga surok san impormasyon para sa ak’ kay ini an nagbubusog san ak’ curiousity sa sex, drugs, and rock n’ roll. Ikaduha an mga pamatasan ug prinsipyo nga naadaptar ko tikang sa mga tawo nga nakapalibot sa ak’, partikular an relihiyoso ug moralistiko nga pamilya, an bagahon ug pilyo nga barkada, ngan an maribhong ug maungod nga student movement sadto. Pag-college ko, medyo nag-upay-upay an ak’ panurat, labi na sa porma. Dako an nahibulig san ak’ kurso nga BS Journalism, nga mao ak’ plano san high school pa, ngan san mga tutdo san ak’ iroy nga sayo san pinakamaupay ug epektibo nga maestra sa unibersidad. Bisan kun dako an kaibahan san mga prinsipyo san pagsurat sa journalism ngan sa literary arts, may mga leksyon sa akon kurso nga magagamitan bisan diin. (Ngan may mga leksyon man liwat nga waray gamit bisan diin.) Sanglit pinamili ko an ak’ mga nahibaroan sa kurso, gintig-ob sa mga tugon ni Ermat, ngan ginsalaktan sin mga teknik nga nahibaroan sa iba-iba nga mga paragsurat pinaagi sa Internet. Kun nano an kinagawsan siton nga kumbinasyon, mao iton an nagin porma san kaurogan san akon mga sinurat san college, tikang sa mga requirement sa klase, tubtob sa mga tinipigan nga luwa para sa naruruyagan nga babayi, hasta sa mga poster ug karatula nga nahiabot sa mga kalye. Pero pag-abot sa unod ngan impluwensya, haros waray signipikante nga pag-uswag kun ikukumpara san sa high school. Relatibo nga mas naghuruhalarom la an akon nagin pagsabot ug interpretasyon san mga butang ug san mga relasyones san mga butang sa akon palibot. Pero sini nga panahon waray pa ak’ masusugad nga mga dekalidad nga produkto sin seryoso nga pagsurat. Ngani, kun pagtitirig-obon an nga tanan ko nga sinurat tikang san elementary, high school ngan college, diri la gihapon igkaka- tunga an kadamo ngan kalidad kumpara san akon mga nahisurat tikang

15 YEARS OF LAMIRAW 287 san gumawas ak’ sa akademya. Tinuko ak’ pag-eskwela, nagboluntaryo pagtrabaho sin NGO sa kultura ngan arte, ngan nahingadto sa magkadurudilain nga mga lugar ug komunidad ngan iginkatapo sin magkadurudilain nga klase sin mga tawo ug ideya. Mas damo lugod an ak’ mga nahibaroan ngan nahisurat, kadam-an mga luwa, ngan dinhi ak’ nakapundar sin daw diri mahuhubsan nga atabay sin mga eksperyensa, emosyon ug panlantaw nga nahurma sa haros sayo ka dekada nga paglinalag ngan pag-inaram. Pag-abot sa punto nga kinahanglan ko na magpundar sin kalugaringon nga pamilya, tinuko ak’ ngun-a paglinalag ngan gin-upod ko an akon pamilya pag-uli sa amon bungto agud dinhi magtikang sin simple pero disente nga panginabuhi. Nagin empleyado ak’ san gobyerno ngan utro nga nagkayaon sin oportunidad nga mahingadto sa iba-iba nga lugar komo parte san ak’ trabaho. Labot sa mga opisyal nga lakaw, nakasumpay liwat ak’ sa iba-iba nga institusyon san kultura ngan arte, nga sini nga panahon relatibo nga mas halarom na an akon pag-appreciate. Dinhi ak’ nakaagi sin mas mag-upay nga higayon ug lugar agud mas magin seryoso sa pag-aram ngan pagpraktis san “ungod-ungod” nga pagbasa ngan pagsurat. Naimbitar ak’ sa magkadurudilain nga mga workshop, paisan-isan ug katitirok sa literatura ngan drama. Ngan tungod sa mas maupay nga access sa internet, nakaagi ak’ sin mas haluag nga library kun diin makakapamili ak’ sin mga barasahon nga naayon sa ak’ panrasa sa literatura, nga diri ko na kinahanglan pa mangaykay sa mga tapo-tapohon ug lawa-lawaon nga istante.

Luwa/siday San college ngan diri maiha kahuman ko tumuko pag-eskwela, an mayor nga impluwensya sa akon pagsurat sin mga luwa mao an mga igkasi- estudyante ug batan-on nga nagsusurat sa mga literary folio ug manta- laan san iba-iba nga unibersidad sa Pilipinas. Tungod kay panahon ini san nagkakaladkad nga hormones sa ak’ lawas ngan san makusog nga student movement sa palibot, kaurogan san akon mga luwa may mga huyob san erotisismo ug pagdayaw sa babayi nga may timpla gihap’ san patriyotismo ug paghigugma sa nasud. Sanglit diri ada himangrawon nga an una nga internasyonal nga parag- luwa nga akon naruyagan pagbinasa mao si Pablo Neruda, nga bantogan tungod san erotisismo sa kanya mga luwa ngan san kanya pagigin aktibo sa pulitika ug patriyotismo sa kanra nasud. An ikaduha mao si Edgar Allan Poe nga nababatian ko na sa mga leksyon san high school komo paraghubog nga paragsurat. Yana nga nabasa ko na an durudamo san kanya mga luwa, naabat ko an nalalain nga timplada san erotisismo bisan pa tingali

288 PINILI waray siya magsugad nga an kamatayon sin mabaysay nga babayi an pinaka-poetic nga butang sa nga tanan. Partikular nga interesante sa ak’ an epektibo nga pagsaralakot ni Poe san mga imahe san kabaysay ngan san mga imahe san kamatayon, sakit, kalurong ngan iba pa nga magpakangi- ngirhat nga elemento. Kun hiunong sa porma, nakahigimat-an ko sa eskwelahan an tradisyonal nga Pilipino nga pagluwa nga may sukol ngan rima, sanglit maku- kulwan ini sa durudamo ko nga sinurat bisan hasta yana. Ada ak’ yana sa proseso san pagpakabatid sa mga kontemporaryo nga istilo ngan free verse nga may nalalain liwat nga estetika ngan epekto sa nagbabasa. May yaon ak’ yana tinipigan nga koleksyon sin mga luwa nga Waray, Tagalog ngan English, ngan gintatalinguha ko nga madugngan pa ini sin mga bag-o ngan mapauswag an mga daan.

Drama San 2008 inatender ak’ sa Bacolod City sin workshop sa teatro ug dramaturgy nga ginpangunahan ni Lutgardo Labad. Kadurongan sini an paka- kulaw ko san mga lokal nga bersyon san “Waiting For Godot” ni Samuel Beckett (pinaagi kan Tanya Garcia) ngan san “Rosencrantz and Guilden- stern Are Dead” ni Tom Stoppard (pinaagi kan Peque Gallaga). Diri ko liwat mahingalimtan an nagin presentasyon san grupo ni Alex Divinagracia san “Tarangban,” sayo nga musikal nga drama san epiko nga “Hinilawod,” an mythical nga bayani san mga Panayanon. An nagin output ko siton nga dramaturgy workshop mao an pinakauna ko nga full length nga drama, an “Sa Ngaran San Iroy.” Nag-uunod ini sin mga environmental, sosyolohikal ug politikal nga tema, sugad san climate change, kakurian ug kurapsyon, pero timplado gihap’ sin komedya ngan sin mga imahe san kamatayon, sakit, ngan kalurong nga ambot kun nano kay mao an magrasa nga panakot. An “Tarangban” nagin inspirasyon ko pag-conceptualize san “Epiko Ni Sumuroy,” sayo nga musikal nga drama hiunong kan Agustin Sumuroy nga igin-anak sa amon bungto ngan mao an namuno san pinakauna ug pinakadako nga armado nga rebelyon san mga Samareño kontra sa mga Espanyol. Natangpos ko na sini an Act I ngan ada pa sa proseso san pagsurat an Act II ngan Act III. Nakasurat liwat ak’ sin duha nga monodrama, relatibo nga bag-o nga porma sin drama nga may damo nga karakter pero sayo la nga aktor. Ini nga duha an pinaka-schowcase san akon pagkaruyag sa ginsusugad nga theater of the absurd. An “Ang Paboritong Libro ni Hudas” iginbasar ko sa pira nga parte san Ang Paborito Nga Palabas Ni Hudas ni Bob Ong. Hiunong ini sin sayo nga kalag nga adto sa Purgatoryo ngan may kaistorya nga

15 YEARS OF LAMIRAW 289 nagruruha-duha kun an Diyos si Satanas. An makatatawa nga uyag sa mga seryoso nga tema san kamatayon, kawaray paglaom, ngan paghinulat sa waray mao in mga impluwensya gihapon san mga nakulwan ko nga palabas nira Garcia ug Gallaga sadto nga 2008 sa Bacolod, ngan san akon unob nga fascination sa mao ta nga mga konsepto. An sayo pa nga monodrama nga ak’ nahimo mao an “Laya Nga Biyuos,” hiunong sin ex-convict nga bakla nga late bloomer sa haros nga tanan nga aspeto san kanya kinabuhi. May sosyolohikal gihap’ ini nga tema, sugad san kakurian, imoralidad, ngan pamilya. Impluwensyado ini san baltok nga pinsada pero makatatawa nga mga estilo ug plastada san playwright nga si Fray Paolo Casurao, partikular san mayor nga karakter san iya drama nga “Yo Soy.” Mayoriya san mga dialogue nga gay lingo sa “Biyuos” nahisurat ko tikang sa interaksyon sa mga kasangkayan ngan sa mga pelikula ug internet.

Istorya An fiction may nalalain nga appeal sa ak’ yana nga panahon nga medyo mature na an ak’ isip ngan mas maaram na ak’ magbasa. Nagtikang ak’ sin mga nobela komo pangontra sa kauyam sa mga takna nga waray ak’ libang o kaistorya. Pero tikang sa yano la nga pastime, naengganyar ak’ nga magbasa pa sin iba-iba nga nobela nga may iba-iba nga awtor. Tungod ini kay kun maruyagan ko an dalagan sin sayo nga istorya ngan an interaksyon san mga karakter sini, diri ko malikyan nga bumilib sa awtor kun paunan- o niya masustenir an ak’ interes nga madali mauyam ug masumo. Dinhi ak’ nagtikang pagkainteres sa seryoso nga pagsurat. Diri pa gud damo an ak’ mga nabasa nga inimprinta nga libro tungod kay una, waray bookstore sa am’ bungto; ikaduha, ginsisitagan ug ginsisipahuram la ak’ sin mga sangkay nga nakabase sa hagrayo nga lugar; ngan ikatulo, nakakapalit la ak’ sini sa mga booksale kun nahingangadto ak’ sa mga syudad. Sa Internet, kahuman sa ak’ pagsumhi sa pagpinan-download sin mga kanta ngan porn, nahibaro ak’ panhanap sin daramo nga mga nobela ug haglipot nga istorya sin magkadurudilain nga mga awtor. Gin-aadman ko ngun-a sa Wikipedia an unod siton nga mga istorya, ngan kun kurson- ada ko an tema, pinanda-download ko ini ngan ginpipinambasa sa mga bakante nga oras sa opisina. Sayo si Stephen King san mga awtor nga nagin interesante sa ak’ tungod san mga pelikula nga horror nga ginhimo basar sa kanya mga libro. Duha san kanya mga nobela nga nabasa ko, an Carrie ngan an Cell, mao an mga nagin inspirasyon ko sa pagsurat san Mga Kwen- tong Sira-Ulo, sayo nga metafiction hiunong sin sayo nga istorya nga kada nakakabasa nga karakter, nalulurong o nag-uunay. An kontrobersyal nga

290 PINILI trilogy ni Dan Brown nga Angels and Demons, The Da Vinci Code, ngan The Lost Symbol mao in pira liwat san nakahugot san ak’ atensyon sa pira ka panahon. Naliaw ak’ sini tungod kay labot san adventure sa mga istorya, bilib ak’ san pintas san awtor nga ayaton an Singbahan ug an mga kamatuoran nga gintututdo sini sa kalibutan. Sayo ini san nakaimpluwensya san suraton ko an “An Pinakabwisit Nga Wow Mali, So Far,” sayo nga satirikal nga istorya kun diin ginbibirikis an pira nga mayor nga panhitabo sa Bib- liya, partikular an pagraysang sa krus kan Simon imbes nga kan Kristo. An mga adventure sini nga mga nobela nakahatag liwat sa ak’ sin inspirasyon nga makapag-conceptualize sin mga ideya nga puyde himuon istorya. Pananglitan, “An Bangkaw Ni Sumuroy” nga hiunong sa paghinanap sin sakristan san aktuwal nga bangkaw nga kawayan nga gin-gamit ni Su- muroy pagpatay kan Padre Barberan; ngan “An Bulawan sa Gabaldon” nga hiunong naman san kayamanan san mga Hapon nga naagian sin kabataan nga nagpipinandakop sin tambaboy sa sirong san Gabaldon Building sa elementary. Sa daramo nga mga Pilipino nga paragsurat sin istorya nga ak’ ginka- katapo sa Internet, si Norman Wilwayco an nakaagaw san ak’ atensyon, ngan puyde ko masugad nga magbibilin sin huruhalarom nga impluwensya sa ak’ panurat sa yana. Tungod tingali ini kay sa kanya estilo ug teknik, bagaw pa san rakista nga si Lourd de Veyra, mala si Wilwayco an hubog nga tigda la sinulod sa eksena san literatura sa Pilipinas nga may dara-dara nga dipang sa luyo nga kamot ug basiyo san irimnon sa luyo. Kumbaga an paghahadi san mga pormalistiko nga akademiko sa literatura sa Pilipinas mala an ginbuong sin sayo nga bugoy ug adik-adik nga batan-on nga naka- karawat na sin pira nga Palanca Awards tungod san kanya talento. Kadam- an san mga istorya ni Wilwayco nga may mga anti-sosyal ug kriminal nga karakter an nakaimpluwensya sa pira ko nga mga sinurat nga may kabug- osan nga intensyon komo social commentary. Kaupod sini an “Spaghetti Incident” kun diin adik nga pulis an mayor nga karakter; “Talunos” kun diin may magbabarkada nga nag-aaragaw sa patay nga lawas san kanra pangontra; “2:00 AM DT” nga hiunong sa withdrawal syndrome sin sayo nga karakter nga ginbayaan san pamilya; “An Tirador” nga hiunong sin hired killer nga papatayon san kanya asawa, ngan “Memo” kun diin mas baltok pa an mga empleyado nga adik-adik kumpara sa kanra mga mayor sa opisina. Kan Wilwayco ko naadaptar an minimalistiko nga estilo san pagsurat gamit an haglipot nga mga sentence, simple nga mga termino ug pulong, ngan daw waray ginsusunod nga grammar ug nano pa man nga mga balaod sa pagsurat. Nakatatak sa ak’ utak an kanya ginsugad nga “an tuyo san komunikasyon mao an pagsabtanay; sanglit kun nasasabtan mo an ak’

15 YEARS OF LAMIRAW 291 karuyag sugaron, nano kay pag-iistoryahan ta pa an grammar?” Sa kanya ko liwat nakuha an ideya sin sayo nga karakter nga bida sa daramo ug magkadurudilain nga istorya nga may shared universe. An pinakadamo san ak’ mga na-download mao an mga haglipot nga istorya nira H.P. Love- craft, Edgar Allan Poe, ngan Franz Kafka. Mayaon pa gad kanan iba nga awtor pero an mga estilo haros kapareho o sinuga na la sini nga ak’ mga ginngaranan. An mga sinurat nira Wilwayco ngan Kafka an masusugad ko nga pundasyon san transgressive nga kinaiya san akon panurat, nga tinim- plahan naman san horror nira Lovecraft ngan Poe. Pananglitan, an akon istorya nga “An Amo,” mahiunong sin empleyado nga nag-hallucinate nga an kanya amo nagtransporma ngadto sin higante nga tambaboy. Syempre kumbinasyon ini san akon fascination sa tambaboy san ditoy pa ak’ ngan sa istorya ni Kafka nga The Metamor- phosis kun diin an mayor nga karakter nagtransporma ngadto sin higante nga mananap. Sa istorya ko nga “Talunos,” an mga karakter mala an ginsasaoban sin kun nano nga pwersa o trance nga magdadara sa kanra sa kamposanto, kun diin pag-aaragawan nira pagkaona an sayo nga patay nga lawas. Sa “Spaghetti Incident” liwat, diri tinuyo nga kakaonon sin sayo nga bata an utok san kanya amay sa kahuna nga sauce ini san spaghetti. An mga mas kumplikado nga istorya ngan mas haglarom nga sikolohiya san mga karakter nira Lovecraft ngan Poe may impluwensya liwat sa pira ko nga sinurat. Kaapi sini an “A Love Story Under an Igot Tree,” hiunong sin batan-on nga lalaki ngan san kanya karelasyon nga anak sin asuwang. Pareho san “Spaghetti Incident,” may iba-iba ini nga punto-de-bista san narration, sayo nga estilo nga gintatalinguha ko pag-adman pa ngan paha- mison, labi na an mga sikolohikal nga internal monologues. Sa “Kay Nano kay Diri Mamingaw sa amon Baryo Yana nga Gab-i,” may mga eksena nga tikang sa kalugaringon ko nga mga inop nga ginsalaktan sin mga emosyon nga nakuha ko sa pagbasa san pira nga mga sinurat nira Lovecraft ngan Poe, labi na an fascination sa mga giiihai nga naglabay o antiquity. Puyde ko masugad nga ini an akon obra maestra sa pagsurat hiunong sa himangrawon, sa kamingaw, ngan sa kamatayon nga haros diri nawawara sa shared universe san iba-iba ko nga sinurat.

Kun may higayon, titirokon ug sasaraon ko an akon mga nahisurat na nga luwa, drama, ngan haglipot nga istorya, isusurat an mga nagpapabilin nga ideya, ngan ini nga katirig-oban mao an magigin una ko nga libro. An presentasyon ibabasar ko sa kronolohikal nga pagkasunod-sunod san ak’ pagsurat, agud maobserbaran san magbabasa an nagin pag-uswag ug ebolusyon san akon panurat. Kun mahinunumdoman ko pa an mga misteryoso nga drawing sito mga tapo-tapohon nga libro sadto sa library ni

292 PINILI Lola, ilalakip ko sini nga libro. Sa magigin cover ibubutang ko an mga kahimo san mga awtor nga impluwensyal sa ak’, kaupod an mga simbolo san kanra mga karakter ug istorya. Tungod kay sa mga nababasa ko nga mga sinurat sini nga mga awtor nga nagdara san ak’ interes tibalik sa literatura, utro nga nabubuhi an curiousity ug amazement san bata nga ako. Ngan yana nga durudamo na nga karakter ug persona an akon gin- buhi sa ak’ mga kalugaringon nga istorya, luwa ngan drama, hinay-hinay nga nabalik an mga hinumdoman san pagpinandakop san mailaw nga tambaboy ngan san mga kurudis-kudis san tudlo sa baras. Naabat ak’ sin makusog nga karuyagon nga ukaron an mga hinumdoman nga iginpalid na san panahon, ngan kun waray na mauukad, desidido ak’ nga maghimo sin mga bag-o, bisan pa kun sa sayo na la nga karakter magtinalibong an ak’ mga obra. Ngan kun makahimo ak’ sin libro, nasisiguro ko nga diri na mapapara an mga kurudis-kudis san tudlo sa baras.

15 YEARS OF LAMIRAW 293 07/2010 Early Sol Gadong

Hole in my shoe “I did not have 3,000 pairs of shoes; I had one thousand and sixty.” –Imelda Romualdez Marcos

I stumbled upon this numbers-littered line in a news article I found in the Internet while waiting for my turn at an online scrabble game. Half-hearing the roar of the room’s century-old AC, a pandanggo was going on in my mind: Why was Imelda’s 3,000 pairs of shoes such a big deal? I let go of the computer mouse. My memory took me back to high school, that time of one’s life between innocence and malice. I was in my third year. We’d just been dismissed from last period English class and I was excited to catch a glimpse of the cute sophomore in the next classroom since I wasn’t going to see him for two whole days over the weekend. By the doorway, Joana, my classmate, caught up with me and said, matter-of- factly, “Sol, may buslot sapatos mo.” I looked down and there it was, screaming to my face. My mahimulmol sock was snaking its way out into the outside world via a gaping hole in my right shoe. It could’ve been worse, really. Without said sock, my big toe would’ve been the one playing peek-a-boo with Joana. That wasn’t the first time that I saw said hole. I’ve worn those shoes to school every single day since my freshman year. I saw how it had morphed from an innocent baby hole the size of a mung bean during my sophomore year to a full-grown five centavo-wide adult hole a year later. Seeing the hole was one thing, noticing it was another. I checked back at my scrabble game and the sidebar informed me that my nemesis, mike27 (35/m/spain), had just scored 18 points by putting up P-R-I-C-E on the board, with the R landing on a double word square. I retali- ated with C-A-V-E-D and saw that I was only trailing by 11 points. Imelda’s story had officially caught my attention so I left my scrabble game for a while and went back to inspect the rest of the article.

The piece came from Newsweek, the magazine’s report of the top ten greed- iest people of all time. Imelda Marcos put the Philippines on the map by being on that list, sharing the honor with no less than Genghis Khan, Mar-

294 PINILI cus Licinius Crassus, and the Empress Dowager. According to the article, Mrs. Marcos enjoyed five-million-dollar shopping sprees in New York during her husband’s term as dictator. Just imagine the many kinds of shoes that she had gotten during those splurges—red shoes, blue shoes, strappy shoes, shoes with heels and shoes with even higher heels. Imagine, too, the price tag of those feet warmers. I was reminded of that famous credit card commercial: Black Italian pumps: public school teacher’s salary for a year; red strappy sandals: adequate facilities for one hospital. Sheer selfishness, the First Lady putting her feet first before the needs of her country. I had the luxury of having three pairs of shoes in high school: a black pair for school, white sneakers for PE, and a fancy 150-peso sandals for those once-or-twice-a- year occasions like the prom, recognition programs, formal dinners, and other events that required strapping my feet to those blasted blister-causing contraptions. My mother was a police officer who had to juggle an eight-to-five job, bringing up four children single-handedly by selling SM gift checks on the side. She was widowed when I was only seven, the eldest child, and our youngest was barely a toddler. Money was meant for basic necessities like food, school tuition and medicines. New shoes were way below the priority list. My mother made us aware just how money was so hard to come by. Her daily marathon sermons on the topic would put any self-respecting preacher to shame. Besides, having new shoes did not much matter to me anyway. I’m sure my mother would’ve bought me a new pair had she seen the dire condition my shoes were in. Until that point when my classmate pointed out the anomaly, the hole in my shoe wasn’t such a big deal to me. Ping! The conches on my ears disguised as headphones told me that mike27 had already put up a word on the scrabble board. I scrutinized my own tiles, arranged and rearranged them until they had made sensible enough words. Mike27 and I exchanged a flurry of words, much like Fer- dinand and Ninoy did during Martial Law. I was beginning to close in on him; there were thirty-eight tiles remaining and he was now just ahead by two points. I waited for his response to my twenty-six-point Q-U-I-T. Mike27 was taking his time. The waiting bored me more than Abstract Algebra did. So I texted my sister and asked her if she’d seen the top ten list and Imelda’s shoe quote. Moments later, my phone beeped, signaling a message from my younger sibling. “Yup. Better quote: ‘I hate ugliness. You know, I’m allergic to ugliness!’ Winner!” I was plain looking. Always been. My eyes, and ears and lips were in the right places but they didn’t seem to spell beauty. I was never beautiful. My mother has called me a lot of names but beautiful was probably one of the

15 YEARS OF LAMIRAW 295 last words she’d use to describe her precious eldest daughter. I also didn’t possess any sense of fashion. One look at me and it wouldn’t be hard to see that—the perennial school org shirt, blue jeans and white rubber shoes, that’s all of my wardrobe. Shopping for new clothes was as pleasurable as a trip to the dentist. Glad to finally rid of the damaged tooth, but I’d have given anything to swap places with the guy in white, poking around in my oral cavity. I felt the same way about shopping for shoes. I’d love to own something new but I’d rather be at home watching TV. I was contented with what my mother picked out for me, as long as they fit.

Two weeks before I officially started high school, my mother and I went looking for my school shoes. I made an effort to participate in the shoe- searching process. Out of the corner of my eye, I saw a black, suede-lined, low cut, boot-style two inch heeled shoe looking regal amongst the rest of her shoe family. I took it off the stands, tried it on, and found that it was about half a size too big for me. I showed the shoe to my mother, told her I liked it, but that I needed a smaller size. The petite saleslady that was listening in on our conversation chirped in and informed us that they probably had the particular size I was looking for in their stockroom. Moments later, she reappeared bringing with her a box of size five-and-a-half suede lined, low cut, boot-style two inch heeled shoes. They fit to a tee. I hopped around too much like a puppy, so my mother ended up buying the black suede-lined shoes. A couple of weeks ago, I got to chat with one of my college professors. We were going to talk about looking for an apartment for her daughter. Pretty soon, the conversation led to her husband who was political prisoner during the Martial Law. He had been a member of the New People’s Army, and was a prominent figure in a number of rallies against the dictatorial government. He suffered the same fate as Piolo’s character in the film Deka- da ’70. Sir was, of course, not as handsome as Piolo. Last night, over a cup of hot chocolate, I had a chance to talk with Pietros. Pietros was editor-in-chief of the school publication. His uncle was also editor of a school publication during the 70’s. Typical of steel-hearted campus journalists, Pietros’ uncle lambasted Marcos and his government. He was imprisoned in a stockade and where he was eventually gunned down. The blood of these men, and many more, was the price of Imelda’s shoes. I saw the docu-film “Imelda.” It told of Imelda’s life story and the role she played in shaping, in a distorted way, the history of our country. The thing that struck me the most was the fact that there was never a hint of remorse on her part. She was oblivious of the horrors that she and her

296 PINILI husband had inflicted on the people of this country. She appeared to have no idea that millions of Filipinos hated her. Would she have been as uncon- cerned if there had been a hole in one of her thousand-dollar shoes?

I knew my shoe had a hole. The classmate did not have to point it out. It was always safer to confront my mother with money problems when she was propped up in her easy chair and focusing on her primetime shows. That night, after dinner, I told my mother my shoe had a hole. I even showed it to her for effect. Once again, she launched into a tirade about how hard it was to earn money and that we should be more careful with our things. That Sunday, we went to Sam’s Shoe Store at Amigo Plaza and bought a pair of black leather shoes. My scrabble game with mike27 ended, 225 to 217, with me as the victor. I was happy with the win but something was churning at the pit of my stomach. Why was Imelda’s 3,000 pairs of shoes such a big deal? None of Imelda’s 3,000 pairs of shoes have a hole in them. But they scarred our country beyond measure. More than any hole did to any shoe.

15 YEARS OF LAMIRAW 297 010/2013 Reynel Ignacio

Akon pagtikang komo magsusurat

An pagsurat siday umabot sa akon sa linghod nga pangidaron mismo sa amon panimalay. Pinaagi sin mga pagkatirirok san amon kaparyentehan, kun may okasyon sa amon balay, mao ak’ nabati sin siday labi na kanda Nanay ug san akon mga batâ. Kaupod san pagsiday an pagtagay-tagay tuba nga mao an pagkanay san nagkakagawas nga pup- lunganon ug susumaton sa baba. Sini nga balyuay sin mga pasumbingay dida nabutho an pakaritay pagluwa. Nahikakaykay an mga magtam-is ug hilarom nga mga termino sa Winaray kun naabot ini nga higayaon. Sugad-sugad sin nabunok sin mga darahunon ug pananglitan ini nga takna sin pakigbagat sa kada usa. Na- hihinumdoman an mga kaagi nga hinipos sa dughan nga nakabantad san kasingkasing san nagsisiday. Dida masaputok nga iginpupuga an kalipay ug kasakit nga inabat san nagluluwa. Kaupod gihapon sini nga pagpaambit sin siday an hinambuhay ug tirit-aw kay mas nahalaba an huruhimang- raw. An kada pulong nga ginluluwas san mga nagluluwa dida sini nga gutiay nga katitirok in sugad sin matagiting nga tingog san bagtingan nga akon gintitigamnan kay maupay pamation sa talinga ug naranog sa akon hunahuna. Antis pa ak’ pormal nagtikang pagsurat siday, hinog na sa akon pamurotbuot an mahitungod san aesthetics nga igindadasig san mga paragsiday sa amon panimalay. Mao ini gihapon nga mga panurundan sin pagluwa an akon ginsusog nga pamaagi. Kinahanglan may yaon rima. Sugad man, kinahanglan mahinungdanon an mensahe nga ginpapaabot sa mamarati. Mahinungdanon kay nagpapahinumdom an tema o topiko san pagsurat siday san mga inaabat san tawo ug sugad man san nahitatabo sa iya palibot. Kasagaran tema san paghigugma an mga siday nga akon nahibaroan ug pagtipa san diri matadong nga binuhatan san aton igkasi-tawo o palisiya san aton gobyerno. An pag-alakapa san mga tinamay ug tiniyupi nga sek- tor san sosyedad an kasagarangan nga unod san akon siday. Sanglit, ini nga mga sentimyento adto mahisasaygan sa bayhon san akon mga siday. Diri la harumamay an akon pamaagi san pagsurat siday. Tungod ini kay nagtitikang pala ak’, damo pa ak’ angay mahibaroan ngan damo pa

298 PINILI nga libro an akon kinahanglan basahon. Kapos ak’ sin panahon o takna nga igin-gagahin san akon igsusurat san siday dara san akon trabaho komo maestro, pag-atender sa kapikas san akon kinabuhi komo asawa ug amay san akon sayô nga anak. Maiha nga proseso an akon pagsurat, nakakati- kang la ak’ pagsiday kun may ‘da mga butang nga nakakapukaw san akon hunahuna pinaagi san akon nabasahan o diri ngani obserbasyon san katilingban. Gin-iinino-ino ko anay an mga butang nga angay ko tagaan importansya ngan namamakiana ako san akon kalugaringon kun angay ko ba ini igsurat ngan paaananohon ko sini an pagsurat. Kundi diri ko dalikyat nga isinusurat ini, pinapabayan ko la anay sa akon panumdoman tubtob nga mabug-os na ini nga siday. Kun maisurat ko man, aaboton pa ini san pira nga mga adlaw agud masiring ko sa akon kalugaringon nga siday na ini. Tungod sini nga akon pamaagi pipira la nga siday an akon nahisurat. Maupay na la kay aada nahiungay sa kurikulom san Bachelor of Secondary Education (BSED) an duha nga subject nga literature—an Lit- eratures of the Philippines (Lit.1) ug World Literature (Lit. 2) mao nga hingpit nga natagan ko tutok an pagbasa ug pagsurat siday. An akon pagigin miyembro san Lamiraw Literary and Performance Arts Organization nga ginhimugso ni Mr. Phil Harold Lacaba-Mercurio sa NwSSU mao an akon nagin hagdan pag-abot sin kangaranan sa pagsurat siday. Sa kamatuoran, gin-obligar ak’ pagsurat siday ni Mr. Harold Mercurio, adviser san Lami- raw, sugad man akon mga kaklase nga magsurat sa Waray nga pinulungan komo kaparte san amon course requirements. Ini nga mga pagpasipara san pagsurat an nagdara sa akon san magkadurudilain nga mga creative writing workshops. Sugad san akon pag-atender komo auditor san UP Centennial Workshop sa UP Tacloban nga ginpangulohan ni Prof. Merlie Alunan, an director san UP Viswrite sadto nga katuigan. Napukaw akon panhunahuna nga ako magsurat, diri la para sa pankalugaringon nga kunsumo, kundi para san pagpakilala san Waray nga pinulongan dinhi sa aton dapit ug sa kabug-osan sa aton nasud. Mas labi nga humaluag ug napahilarom ko pa an akon hibabroan pagsurat siday sadton 2008 san pag- ungay ko komo fellow sa Lamiraw Workshop nga gintindog ni Mr. Harold L. Mercurio sa liburan san NwSSU, nga sadto anay TTMIST. Dinhi sini nga workshop kadamo san naibulig sa akon. Waray labot san mga nahibaroan ko mahitungod sa siday, nakilala ko liwat an mga banggiitan nga magsusurat sa renda san pandayan san paniday dinhi sa aton dapit, sugad kan Pablo Rebadulla, Tomas Gomez, Jr., Casiano Trinchera, Ilumindo Lucente, Eduardo Makabenta ug Victor Sugbo. Akon gihapon nagin inspirasyon an mga sinurat ni Voltaire Oyzon, Firie Jill Ramos, Janis Salvacion, Daryll Del- gado, Duke Bagulaya ug Harold Mercurio. Sira an naghatag sa akon sin mas

15 YEARS OF LAMIRAW 299 haluag nga panlantaw san pamaagi san pagsiday. Ini nga mga workshop mao an nagbunyag sa akon sa kalayo agud padayon magsurat sa aton dila nga natawhan. Umapi ngan nagdaog premiro nga lugar an akon siday, “Kablas nga Parag-uma,” sa 2008 Gawad Komisyon san Komisyon sa Wikang Filipino sa kategorya nga siday (poetry) o Poetry in Waray Category. Ini an akon una nga gindaogan nga paisan-isan san siday. Dinhi manta sini nga punto san akon pagdaog masisiring ko nga nakabantad ak’ pagduso san Waray nga kultura ngan pinulongan. Mas gintagan ko san akon oras ug panahon an paghimo ko sini nga siday diri la kay tungod nga obligado ak’ nga himoon ini nga usa ka gatos nga linya kundi para pagpamatuod sa akon kalugaringon nga nakakasurat ak’. Tradisyonal an kasurat ko sini, iba san akon nahihibaroan sa mga workshop nga akon naatenderan. Tradisyonal man o moderno nga pamaagi, abri ak’ nga madakpan an “bulalakaw san pagsurat” siring pa ni Prof. Alunan. Diri gud halarom an mga pulong ngan masayon la an konsepto san akon mga siday. Tungod kay an akon pundasyon san pagsurat siday mahitungod san mga kinasanhi nga pamatasan, kaurogan nga tema san akon siday nagpapakita san mga Waraynon nga kinaiya. Maupay an siday para sa akon kun nag-aasoy ini san kultura nga Waray--nagsusumat san aton mga kalugaringon. Naayon ak’ pagbasa san mga siday nga naulbo an kinaiya nga pagigin Waray, diri la sa pinulongan kundi pati na san karuyag igpaambit nga ideya. An mga siday ni Victor N. Sugbo sa iya libro nga Inintokan’an di ko sinusumhan basahon. Naghihingyap ak’ nga makapag- pagawas san akon mga siday pinaagi san NCCA Ubod New Authors Series. Sa akon pagsabot, damo ug dako pa an akon angay mahibaroan sa larangan san pagsurat. Sanglit, di ko babayaan, lugod akon igpapadayon an aton tradisyon pagsurat siday sa aton naandan nga pinulongan.

300 PINILI 015/2018 Meriam G. Lamberte

Kinabuhi luyo sa kamatayon

Paspas ang iyang mga tiil nga nagpadulong sa among pinuy-anan. Dali niya nga giablihan ang among pultahan. Gialsa ang halapad nga center table sa among sala. Giwakli ang mga nagkatag nga duwaan sa among anak. Gilukot niya ang lun-aw nga carpet sa sawog ug nibalik sa paggawas dungan sa pagpamu’ong: “Yam, ikaw na lang tarong anang lamisa ha, kay manlarga na mi.” “Aw, unsa pa ba diay, mura man ka ug just now, uy.” Nigawas ang kandiis sa akong bana sa akong gipamulong ug nipadayon sa paglakaw. Igo na lang ko nga nibarog gikan sa akong gilingkoran ug gibira ang lamisa padulong sa tunga nga bahin sa among tan-awanan ug TV. Wala madugay migawas ang among sais anyos nga anak gikan sa among lawak. “Hala, Mommy, mura lagi og naay something wrong karon sa atong sala.” “Unsay something wrong ba?” “Hmm…” ug giliraw niya ang iyang mata sulod sa among balay. “Ah, kahibawo na ko, wala na diay ang carpet nato, mao diay murag naay kuwang sa atong house. Asa na diay, Mommy?” matod pa ni Dado. “Ah, wala na, Dado. Gigamit na ni Tatay.” “Again?” “Yes,” tubag ko usab dungan sa pagpangawot sa akong ulo. Dili ko na ikahibulong ang pagpangawaa sa pipila namo ka gamit sulod sa among pinuy-anan. Naanad na ko. Sama na lang sa milabay nga adlaw nga gikuha usab sa akong bana ang water dispenser, mao nga back to basic na lang mi sa pagtagay-tagay gikan sa galon sa mineral water. Sa miaging semana usab samtang nagtan-aw ko ug TV sa sala, giguyod niya ang electric fan padulong sa gawas. “Tatay sab, uy, ayaw na lang na bi, kay init man kayo. Ang kan Nanay na lang ang gamita.” “Paandara lang gud ng aircon sa sala,” tubag usab sa akong bana nga nagpadayon sa iyang gibuhat. Wala madugay gikan sa pagbiya sa akong bana, nabati ko ang nagdahunog nga pagbakho gikan sa gawas.

15 YEARS OF LAMIRAW 301 Dali kong nigawas sa among pinuy-anan ug girombo ang lingkoranan ilawom sa punoan sa mangga. Dungan sa akong paglingkod sa hataas nga bangko, mao ang pagkanaog sa among mga trabahante sa stretcher gikan sa L300 van. Gialirongan kini sa daghang mga tawo ug dayag sa ilang panagway ang dili matukib nga kasubo. “’Nay, nganong gibiyaan man mi nimo, ‘Nay? Ngano man? Mag-unsa naman lang mi karon nga wala na ka,” nadungog ko ang siyagit sa mga batan-on nga babayi samtang nagsunod sa patayng lawas padulong sa morge. Nalukmay ang akong dughan sa akong nakita sanglit dili kini ang unang higayon nga nasaksihan ko ang maong talan-awon.

Tag-iya og punerarya ang akong bana sa among lungsod sa Hilongos, Leyte. Talagsaon ra kaayo sa usa ka adlaw kung walay patay nga dad-on sa ilang punerarya. Lagmit kay duha ra ang punerarya sa amo. Ang St. Peter Funeral Homes ug ang San Lorenzo Funeral Homes nga maoy gipanag-iya sa akong bana. Ilado kaayo ang maong punerarya, gumikan kay katloag lima na kini ka tuig nga anaa sa serbisyo. Sa among dapit kami lamang ang naghatag sa labing barato nga kantidad sa serbisyo, gikan sa pagbalsamar, sa mga suga sa haya, sa carpet ug mga kurtina nga maoy gamiton sa haya ug sa mismong paglubong. Bali package deal na ang tanan. Gumikan sa ilang maayong mga gawi ug pamatasan, dili man lang ang mga taga-Hilongos ang moduol alang sa ilang serbisyo. Lakip na ang mga kasikbit nga kalungsoran sama sa Matalom, Bato, Hindang, Inopacan, ug dili pa lang dugay, daghan sa mga taga-Baybay ang adto na usab mag- paserbisyo. Nakita ko nga padayon ang pag-abot sa mga tawo padulong sa punerarya. Lagmit mga kadugo ug kahigalaan kini sa namatay. Gikan sa bangko, gipahiluna ko ang akong kaugalingon sa duyan nga anaa naka- hikot sa mga sanga sa mangga. Sa akong nahimutangan tataw kaayo ang kinatibuk-an nga edipisyo sa punerarya. Ang puti niining pintal nga maoy nakapalandag og samot sa palibot. Gikan sa morge, ang duha ka chapel, sa opisina ug sa showroom kun diin, dinhi mamili ang mga tagtungod sa namatyan sa nagkadaiyang lungon. Atbang usab sa punerarya ang balay sa akong ugangan ug sa pikas nga bahin, sa may pultahan sa morge mao ang amo mismong panimalay nga giatbangan usab sa garahe kun diin naka- parking ang napulo sa mga nagkalain-laing sakyanan og patay. Angkonon ko nga niadtong bag-o pa lang mi nga nagminyo sa akong bana, daw sa mobati gayod ko og talagsaon kung kining kabahin sa ilang negosyo ang hisgutan. Grasya o disgrasya ba kaha kining akong nahiagu- man, usahay dili ko malikayan nga ipamu’ong sa akong kaugalingon. Sama na lang sa ingon ani nga higayon.

302 PINILI “Yam, ‘ali, uban ta,” puong pa sa akong bana. “Asa man ta, ba?” “Maghatod sa patay ngadto sa Maasin.” “Pag-sure diha, Dondon, uy.” “Sure, lagi.” Agoy, kapait. Wala jud intawon koy mahims sa higayon nga paubanon ko sa akong bana sa iyang pagpanerbisyo. Labaw na kadtong bag-o pa mi nga nagminyo nga mura gyud ba og gusto ko niya nga itakin matag karon ug unya. Wala lang siya nasayod nga muna-muna na nako. Labi na tong unang higayon nga nakauban ko niya nga naa’y patay sa among luyo. Abtik kaayo ko, pag-ingon niya nga mangadto mi og Tacloban. “Hay, salamat, makasuroy na jud ko og layo.” Pero, time pa, kabantay ko da, dili kotse iyang gikuha. “’Tay nga’ man L300 man atong dad-on sa Tacloban?” “Maayo ni, Yam, para malahi na pud. Road test ba. Bag-o biya ni natong gipalit,” niya pa to. Tulo ka oras ang biyahe gikan sa lungsod sa Hilongos, padulong sa Tac- loban, nahibuong ko kay pag-abot namo sa Tacloban, lahi man ang among gipadulngan. “Tay, kinsa man diay atong sugaton nga naa man ta sa airport?” “Atong silingan, Yam, nihangyo man gud nga kita kuno pasugaton.” Wala madugay, nitugpa ang abyon nga Cebu Pacific, gikan sa kaulohan. Ninaog si Dondon sa sakyanan. “Yam, huwata ‘sa ko kadali, ha.” Igo ko lang giyango ang akong ulo agig pag-uyon sa iyang gipamuong. Nadugay-dugay man og balik akong bana, apan sa iyang pagbalik, kasing- giton kog tabang sa iyang gidala paduong sa sakyanan. “’Tay, uy, unsa man na? Ingon ka atong silingan atong sugaton. Lungon man lagi na.” “Ato bitaw silingan ang sulod ana. Si Mano Pedring ba, kadtong nalig- san sa jeep nga gibalita sa TV.” Ang ending gikan airport padulong sa Hilongos, lupig ko pa nga gi- tabuyan og stiff neck, dili ko malingi ang akong liog sa luyong bahin sa sakyanan dungan sa pagbarog sa tanang balahibo sa akong lawas. Jusko- lord! Makalagot gyud ning akong bana, uy, sige lang gyud ko niyang lipat- lipaton, kahibawo man gud siya nga mahadlok ko og patay, mao nga iya gyud kong siawon pirmi. Diha’y kausa nga wan-a ko kaagwanta, uy, ako gyud siyang gidabo-dabohan. “’Atay ba nimong tawhana ka, uy! Makalagot kaajo ka!” “Naunsa ka diha?”

15 YEARS OF LAMIRAW 303 “Alangan bi, nga kahibaw’ ka nga di jud ko ganahan anang inyong patay-patay imo gyud ko pirming apil-apilon.” Pipila ka gutlo nga wala ko’y nabating tubag gikan ni Dondon. Blangko ang iyang panagway, apan wala madugay gikuha niya ang akong kamot ug hugot nga gigunitan. “Unsaon man og di ka maapil-apil aning patay, Yam, nga parte na man ka sa akong kinabuhi, mao naman ni ang akong namat-an og kahayag, dinhi nato gikuha ang atong gikaon, ang atong panginabuhian, ug labaw sa tanan dinhi nato kuhaon ang pag-paedukar sa atong mga anak puhon, mao nga hinay-hinayi na lang gud og tuon imong kaugalingon sa paghigugma sa atong negosyo sama sa imong paghigugma naho.” Wala na ko nakatubag pa sa gipanulti ni Dondon, buot unta kong mo- supak, apan sakto man gyud siya bisan asa nako nga angguloha tan-awon. Sa pagdis-og sa mga katuigan hinay-hinay kong nadawat ang kamatuoran nga kabahin na ang mga patay sa among inadlaw-adlaw nga kinabuhi. Sa bisan unsang takda, sa adlaw man o kagabhion, adunay posibling manampit kay adunay ipakuha nga patayng lawas. Nagmabdos ko nga mag-uban-uban ko sa akong bana sa paghatod og buwak sa mga namatyan, pag-decorate sa lungon ug uban pa nga adunay kalambigitan sa mga patay. Nasakyan ko na ang tanang matang sa ilang mga sakyanan nga adunay mga kurtina, ug nasag-uo na nako ang tanang presyo sa mga lungon. Nasulod na usab sa akong alimpatakan nga ang buwan sa Mayo ang labing busy nga buwan sa punerarya. Gani gumikan ani dili kalikayan nga komedyahan ko sa akong mga kahigalaan: “Yam puhon ba, 50% unya ko anang inyong lungon, ha?” O ba kaha ingon ani ang ilang isulti: “Pstt, Yammy, kuan ba, kamong adunay punerarya, unsaon pud ninyo pag-ampo?” Hinuon inay nga maglagot, baslan ko na lang kini og hagtik nga katawa. Pero sanglit regular na eksena na lamang ang mga nagbakhong pamilya sa namatyan, dili kalikayan nga daw sa kumotan gayod ang akong dughan, ilabi na kay sa matag karon ug unya samtang magsud-ong ko sa mga panghitabo sa punerarya, mobalik sa akong handurawan ang usa ka bahin sa akong kagahapon.

Hinay nga gihubo sa embalsamador ang tanang sapot sa akong inahan sulod sa morge. Gisunod dayon sa iyang batan-on nga kauban ang pagliso sa gripo ug pinaagi sa hose gipasiritan og tubig ang lawas sa akong inahan. Gihapohap sa sabon. Gitrapohan sa puti nga tualya. Pila ka gutlo lang gipunit na sa embalsamador ang blade ug yanong gihiwa sa liog ni mama. Ni- dagan ko palayo gikan sa pultahan sa morge. Dili na nako makaya ang mga sunod nga posibling mga talan-awon sa pagbalsamar ni mama.

304 PINILI Nilingkod ko atubangan sa punerarya ilawom sa punoan sa mangga. Walay kusog ang akong tibuok kalawasan. Wala ko katuo nga sa kalit lang mabugtoan og kinabuhi si Mama, ilabi na kay baskog siya ug wala ko’y nasayran nga balatian. Wala madugay nanuhot -suhot sa akong ilong ang aroma sa kape. “Miss, pagkape ‘sa, o, kay aron molagsik ka bisan gamay.” Nakugang ko sa tingog nga akong nabati, ug sa akong paglingi, nakita ko ang mapahiyomon nga lalaking nitunol kanako og kape. Laparon ang iyang dagway, may pagkatabonon ang iyang pamanit ug kasarangan lamang ang iyang gitas-on. “Sige, salamat,” napugos ko ug dawat kay lagi maikog man ko mobalibad. Nilingkod ang lalaki sa lingkoranan tapad kanako. “Ig-unsa man diay na nimo ng patay, Miss?” “Akong mama lagi.” “Aw, mao ba.” Wala madugay gikan sa akong pagbiya sa morge, gitawag na ko sa akong igsuon, nahuman na kuno ang pagbalsamar ni Mama. Gikarga siya sa L300 van nga anaa na sa sulod sa puti nga lungon. Ang lalaki nga naghatag nako og kape maoy nag-drive sa sakyanan padulong sa among pinuy-anan uban sa patayng lawas ni Mama. Hilom ko nga gitan-aw ang mga kahumayan nga among nalabyan padulong sa among baryo. Naglatagaw ang akong hunahuna apan dili ko malikayan nga mopasiplat ug tan-aw sa akong kauban. “Uy, maayo, kay si Sir Dondon gyud ang nangunay sa paghatod ni Mana Basyon, Yam.” “Kinsay Sir Dondon, Mana, ba?” “Kana gud, kanang nag-drive anang sakyanan.” Namuwa ang akong aping sa akong nasayran, ang naalaan nako nga driver tag-iya diay sa punerarya. Hinuon sa iyang maayong gipakita kanako, dili ko igsapayan kung unsa o kinsa pa siya. Talagsaon na lang kaayo ang magpakabana sa iyang isig kaingon, ug niadtong bahina, nakita ko kana kang Dondon. “Ang gugma ko kanimo, sama sa kamatayon, niabot nga wala nako damha.” Usa lamang kini sa regular nga gipadangat nga mensahe ni Don- don ngari kanako human malubong ang akong inahan. “Ahaka ning tawhana, uy, text na lang gani, sagolan gihapon og kamatayon.” Nahimuot ko nga mura pud og naglagot, samotan pa gyud sa mga sul- sol sa akong mga kahigalaan:

15 YEARS OF LAMIRAW 305 “Sus, Meriam kung makigminyo kang Dondon, inay nga Gumanid ng imong apelyido, mahimo na unya nang Meriam Puni, o ba kaha Meriam Lungon!” Haskang kayasa apan keber Meriam Lungon, Porlon o unsa pa ba, ang bugtong kong nasayran nga patay na patay na usab ko kang Dondon niadtong mga taknaa. Pito ka tuig na ang nakalabay, apan daw sa lab-as pa gihapon sa akong panumdoman ang tanan, ilabi na kay sa matag karon ug unya makita ko man ang susamang talan-awon. Hinuon unsaon ko man lagi paghikalimot sa pagtaliwan sa akong inahan, kung ang maong kataposan nahimong agianan alang sa usa ka bag-ong sinugdanan, diin napalgan ko ang binuhat nga maoy nakapabuhi sa namatay kung pagbati, dungan sa pagdawat sa kamatuoran nga dayag ug dili matuis: ”Ang kamatayon mo, ikabuhi ko!”

306 PINILI 010/2013 Jennibeth Loro

Kining akong part time nga kinabuhi (ug giunsa nako pagkakita og higayon sa pagsuwat og mga sugilanon)

…if it’s hard work just thinking about doing it, don’t do it. –Charles Bukowski

Mura ko’g natab-okan samtang nagbasa ining mga linyaha usa ka gabii samtang ako nagpakaaron-ingnon nga nalipay sa dili masabot nga inistoryahan sa akong estudyanteng Hapon sa Skype. Ang pagbasa man gud og balak, mga blogs, pad, kining mga yangongo sa mga nagkadilaing mga tawo sa akong friendlist, mao man ra gyuy akong dangpanan kun ugaling maubos na akong pailob sa mga estudyanteng Hapon nga buot makakat-on og Iningles. Daghang butang nga di nako buot buhaton. Apan aron lang mi maluwas sa among kalisod sa akong inahan nga nasakit intawn og Alzheimer, kinahanglan nako ning buhaton. Usa na ana ang pagtrabaho buntag ug gabii isip part time teacher sa duha ka eskwelahan sa Ormoc City inig pagkabuntag. Ug pagtudlo og Iningles sa mga Hapon inig gabii. Pipila kini nako ka tuig nga ginabuhat. Pipila ka tuig sa pag-inatubang ining mga estudyante nga magtampusisok sa usa ka classroom nga mura kainit sa hurnohan sa pan inig buntag, og pagpamati sa ilang Ininglesan nga perte ka poor. Karon, nag-fulltime na ko sa Western Leyte College apan wa gihapon nako buhii ang pag-tutor sa mga Hapon inig gabii. Ambot kung ngano. Dugay-dugay sad ko nga nahimo nga part time freelance writer sa ubay-ubay na sad nga mga online clients, makig-istorya ining mga tawo nga wa ko kaila nga usahay kuwang na lang i-thank-you ang imong sinuwat. Ang pinakapait, kun di pa gyud ka bayran sa imong kahago. Human nimo og submit sa tanang articles, buli lang og tinggan ka pa sa email. Thank you gyud ang drama. Pastilang paita bitaw sa nangagi nga mga katuigan. Human og naog sa bus gikan sa Ormoc, magdagan-dagan tawn ko paduong sa amo aron di

15 YEARS OF LAMIRAW 307 ma-late sa pirmiro nakong class sa gabii. Ang isda nga akong gipalit daan sa merkado naghuwat nga lutoon, ang hugasan nga nahabilin sa pamahaw miabot pa gyud tawn sa gabii, naghuwat nako. Apan, miagwanta ra gyud sad ko. Samtang didto ko sa eskwelahan nag-Iningles atubangan sa akong mga estudyante, ang ako sad utok tua sa akong inahan nga gitrangkahan nako sa amoa. Mabalaka ko basin og gidubdoban na to ang among balay, o di kaha nagdunggab na sa iyang kaugalingon tungod sa kamingaw. Milabay ra gyud sad intawn to nga mga tuiga ug sa pagkakaron nakakita na ko og tigbantay nga mibati ra sad sa kahimtang sa akong inahan. Apan, wa dinhi nahuman ang akong kalbaryo. Padayon ra gihapon ko sa pagtrabaho’g maayo aron di mi maglisod o makautang. Aduna ko’y usa ka igsuon nga minyo na. Sumaa pa niya, siya minyo na ug kinahanglan nga ihatag ang tanan niyang atensyon sa iyahang pamilya. Dili ko niya kabasol nga di na maningan-tingan sa kahimtang ni Mama kay nagtubo sad siya nga kami naglisod, ug matud pa, grade two pa lang siya nga nakasinati sa mga problema ni Mama. Wa gyud taw’y mitabang nako. Ang akong mga parente, mga higala kanhi sa akong inahan, di na managad kung magkasugat mi sa daan. Mura ba og adunay sakit nga mananakod si Mama nga angayang likyan. Ug ako, isip kinamanghoran, ako ang napahamtangan sa pagbaton sa akong inahan, usa ka tahas nga gisubay sa mga anak nga kinamanghoran sa among lungsod. Di nako malikyan nga makuhaan og materyal ang mga panghitabo sa akong kinabuhi sa akong mga gipanuwat. Samtang nag-atubang ko sa computer nga nagsuwat niadtong akong sugilanon nga “Ang Babayi nga Gibiyaan sa mga Santos,” ang akong Mama padayon nga nagpaso-paso sa among gamay nga sala, ang iyang panan-aw tua sa layo, nga murag wala kakita nako. Dugay ko nga mitutok niya ug di nako masabot ang akong gibati, nga murag nalipay nga buhi pa siya, samtang mura sad og na-guol sa iyahang kahimtang. Ang nakaanindot lang niining magsuwat og sugilanon kay kinahanglan ka nga mamakak, magbinorit matud pa. Pananglitan, gusto nakong ibutyag sa akong sugilanon nga nagpaso-paso ang akong inahan, ang karon ug ang kagahapon gikutaw sa iyang hunahuna tungod sa sakit nga Alzheimer, apan sa akong pagsuwat adtong panahona, mas anindot nga hunahunaon ang babayi nga nag-antos sa kangutngot sa iyahang samad, mga samad ba kaha sa kasingkasing o tinuod nga samad. Daghan ang nadugang og naiban sa akong kanhi nga mga drafts niini nga sugilanon. Daghan ang nahunahunaan nako nga kinabuhi sa akong bida nga si Josie. Unsaon ba ni nako siya paghulagway? Usa ba ka babayi nga nanarbaho pareha nako? Way grado? Aduna nay daang pamilya? Nagtikadaghan ang akong mga pangutana ug sa katapusan nakahukom ko nga papuy-on nako

308 PINILI si Josie didto sa bukid, mag-inusara ni sya kauban sa iyang inahan nga masakiton. Dali ra ang paghulagway sa kabukiran kay nagtubo ko sa lungsod nga duol sa bukid. Usahay mangadto sad mi sa yuta sa akong amahan aron magsusi sa among lubi nga tanom. Ang pagkaon sa among mga tawo sa bukid, ang ilahang palibot nga puno og tanom—saging, mga kabuga- ngan, punoan sa limonsito ang mosantop dayon sa akong hunahuna sa akong pagsuwat. Ang iyaan sad sa akong inahan nga si Ma Sintay, usa ka da’agang ulay nga wa nagminyo tungod sa pagbaton sa iyang inahan. Dako sad kini siya og gikatabang sa pagporma nako sa karakter ni Josie. Ang iyang pagsakripisyo sa pagbaton sa iyang inahan nga si anhing Lola Tuta, pirmi ni niyang gibalik-balik pagsugilon namo kung mobisita sa amoa, mangayo ug sud-an og kan-on. Nag-inusara ra kini si Ma Sintay sa karaang ba’ay diin ko nagdako. Didto kini nagpuyo sa silong uban niadtong mga nagtapun-og nga mga karaang butang, mga istatwa nga gibuhat sa akong lolo ug sa mga karton nga nagkalain-lain ang sulod. Nagtubo ko nga ang mga babayi sa akong palibot dili haruhay ang kinabuhi, mga babayi nga mapugos pagbuhat sa dili nila gusto buhaton aron tumanan ilang mga ginikanan, mga babayi nga nag-antos sa ilang parahubog o di kaha himabayi nga bana. Ako kining gigamit nga ideya sa paghimo og conflict sa akong storya nga “Pirmirong Gabii.” Gipahimutang gihapon to nako nga istorya sa usa ka baryo kung diin ang pagkaulay sa kababayin-an usa sa mga birtud nga iyahang ikapasigarbo sa iyang mamahimong bana. Ang tinuoray, dili na ni mao ang nahitabo sa mga babayi sa Merida ug uban pang mga lungsod nga aduna nay mga discohan, Internet, TV, radyo, mga lungsod nga duol sa mga gagmayng syudad pareha sa Or- moc. Gani, daghan na ang nagkalat nga mga iskandalo bisan sa mga estudyante sa high school sa Ormoc. Daghan na sad ang mga ginikanan nga misabot kun ugaling mag-live-in ilang mga anak samtang nag-eskwela. Kini nagpasabot nga nausab na ang mga tawo sa mga lungsod, mas isog na nga moatubang sa kamatuoran. Apan, dili ni mao ang akong gusto nga isugilon. Gusto nako nga ipahimutang ang istorya sa bukid-bukid nga lugar kun diin ikauwaw ang pagkawa sa kaulay kung kini gawas sa kaminyoon. Kini nga problema masabtan sa mga monologue ug flashback ni Margie, ang bida sa istorya, sa paghunahuna sa kanhi niyang uyab samtang siya naligo ug nanglimpyo sa iyang kaugalingon una siya modu’og sa iyang bana sa pirmirong gabii sa iyang kasal. Dako kaayo og gikatabang ang mga pagtulun-an sa akong mga propesor sa college nga si Dr. Sugbo ug sa banggiitan nga mambabalak nga si Ma’am Merlie Alunan sa akong panuwat. Usa sad ini ang akong mga na-

15 YEARS OF LAMIRAW 309 tambongan nga mga writing workshop (ang VisWrite, ang IYAS, ang Cor- nelio Faigao, Iligan National Writer’s Workshop ug ang Lamiraw) nga maoy nagtuboy nako nga makat-onan ang mga pamaagi sa pagsuwat. Bisan tuod og nagsugod ko sa pagsuwat og balak, apan para nako, adunay mga kasinatian nga mas masugilon nako pag-ayo kun ipaagi og usa ka sugilanon. Dili lalim sad ang pagsuwat og sugilanon. Nanginahanglan sad siya og dako- dakong panahon sa pagpamalandong. Bisan naa ko suod sa bus paduong sa Ormoc, samtang ko nag-esplekar sa akong estudyanteng Hapon, o di kaha samtang tua ko sulod sa classroom kauban ang akong mga estudyante, padayon kong naghunahuna. Hilig sad ko mobasa—ug ambot ba, mas duol sa akong dughan ang mga istorya nga sinuwat sa mga babayi nga author. Sila si Isabel Allende, Toni Morisson, Pearl S. Buck, Rosario Ferre, ang managsuon nga Bronte, pila lang sa mga nobelista nga akong ganahan. Ang ilang mga sugilanon usahay mabatian nako samtang ako nagsuwat sad sa akong sugilanon. Kung ako tugotan sa panahon nga makasuwat pa og mas daghan pa nga mga sugilanon, gusto pa nako nga palamboon ang pagsabot sa lain-laing anggulo niining akong nahikaplagan nga creative landscape, maghimo pa og daghang mga sugilanon bahin sa mga damgo sa mga kababayin-an nga makakaplag og mas dako nga kagawasan sa pagpili sa ilang mamahimong mabana, kung asa sila ganahan mopuyo, ug sa pagpili sa unsang klase nga kinabuhi ang dugay ra nilang gidamgo. Naa koy uban nga nasuwat nga mga sugilanon. Usa ini ang “Ang Gug- ma Suod sa Tangkal” nga maglatid sa kasinatian sa babayi ug iyang bana sa ilang pakighilawas suod niadtong tangkal sa manok. Wala sila tugoti sa amahan sa babayi sa pirmirong gabii sa ilang kasal nga adto matuog sa taas kay wa nay kabutangan nila, puno na ilang payag sa mga anak sa ilang igsoon ug sa ilang kabtangan. Gusto nako ihulagway ang pagka-way bili sa gugma kung atbangan na gani sa pagkapurdoy. Ganahan sad ko mosuwat ining mga sugilanon nga ipahimutang nako sa dakbayan sa Ormoc. Usa ka tuig na ang nakalabay, dihay dakong sunog nga nahitabo sa Mabini, usa sa pinakagubot nga lugar sa maong siyudad, kung diin nagtampusisok ang mga tigpayuhot og shabu, mga babayi nga gihimoan og balay sa ilang mga kabit, ug sa mga nagtong-its o nagbinggo sa mga gagmayng dalan niini. Ganahan ko mosuway pagsabot sa ilang mga kalipay taliwala niadtong kasamok sa ilang pamuyo. Usahay di ko kahibawo unsaon pagtubag ang pangutana nila ni Ma’am Merlie ug sa akong ubang higala sa pagsuwat kung unsay akong bag-ong nasuwat. Maikag sad ko sa akong ubang mga higala nga nakapagawas na sa ilang mga libro. Ang tinuod, wa man nako hikalimti ang pagsuwat apan kinahanglan tingali nga ako sad nga manihoon pagpahimutang ang akong kinabuhi aron mas dako ko og ikahatag nga oras ug atensyon sa pagsuwat.

310 PINILI Mao ni ang akong damgo. Nga makalingkawas sa kahagip-ot niining akong part time nga kinabuhi. Damgo nako unta nga ibanan ang oras sa akong pagwadwad aron mangita og kwarta. Akong gidamgo nga makagawas ko niining lugar sa Merida ug bisan usa lang ka buwan nga di makit-an ang akong inahan nga nag-antos sa iyang kaugalingon. Buot nako nga maghunahuna nga ako gawasnon nga moadto og laing mga dapit nga dili maghunahuna ining mga butanga. Apan, makab-ot ba gud tinuod ning mga damgoha? Tan-aw nako, dili gyud. Isip usa ka babayi, kinahanglan nako itugyan ang katunga sa akong kinabuhi niini nga mga obli- gasyon. Ug diha lang sad sa pagsuwat mabawi ni nako tanan. Bisag di gud tuod makapausab sa akong sitwasyon ang akong mga gisuwat nga mga sugilanon—dili kini ang tambal sa Alzheimer sa akong inahan. Di sad kini makapahatag nako’g extra income. Apan dinhi nakit-an nako ang kalipay. Ang kalinaw sa hunahuna. Usahay, dinhi nako nakit-an ang mga tubag sa akong mga pangutana kabahin sa akong kaugalingon ug sa kalibutan. Ti- ngali, dinhi ra sad nako makit-an ang hingpit nga kagawasan.

15 YEARS OF LAMIRAW 311 010/2013 Firie Jill Ramos

Diri pa ako maniriday

Han una waray ako maghatag hin dako nga panahon nga mag-inoino ngan mamalandong kun kay ano ako nagsusurat. Ha syahan nga bahin diri ko man ginkilala it’ akon kalugaringon nga paragsiday. Ikaduha nga bahin, an akon pakakasurat hin siday in panalagsa la hin duro, maupay na la nga kun nakakahimo ako hin usa o duha nga siday, baga naayon man it’ nakakabasa. Niyan kun nakagkuris-kuris ako hin mga linya ha papel, akon adton pagresponder hin mga butang o panhitabo nga nakutlig ha dughan, o nanhuhunob ha akon kalululuthan. Igin- babagis ko an akon inaabat pinaagi hin mga pulong nga akon ginlalara- lara. Yana nga akon ginpakianhan an akon kalugaringon, nagsusurat ako kay may ‘da mga istorya, kaagi, ngan mga himangrawon nga diri ko gusto mangalimtan. Nakasurat ako hin pipira-pira nga siday mahitungod kay diri ko gusto mangalimtan an akon mga kaagi, ug kaagi hin mga tawo nga akon ginkahibalag. Man gud, waray pa ako hiton hingpit ngan hilarom nga philosophical framework kay ano kinahanglan ko magsurat. An tinuod hiton, maiha ko nahibubutang ha papel an mga istorya ha akon hunahuna kay ginhihinimay-himay ko iton nga mga inulang hin kaagi. Kun baga ha tinuon, ginpapaanok hit’ panahon. Akon gintutuom ha dughan ngan pamurubuot agud makaglara hin mga pulong para ha siday. Ngan naabot hinin hiya hin mga tuig, ngan katuigan. An akon pinakauna nga siday nga ginsurat nga damo an umayon, ug amo la liwat an akon siday nga nag-uusaan ha sulod hin damo nga mga tuig, an siday nga “Paghulat.” Damo an naruyag hinin nga siday, ngan waray ako sumabot nga nagkamay ada na inin hiya kalugaringon nga kinabuhi. Nagpapakabuhi ako hadto nga panahon ha Manila. Iginhatag ko la inin nga kopya hin siday ha usa nga sangkay nga nagtitirok hin mga siday nga sinurat hin mga kabatan-onan. An istorya han paghulat nagtikang hin usa nga lagas nga babayi nga naghihinulat hit’ iya asawa nga parag- uma nga waray na bumalik. Sobra karuhaan ug lima ka tuig na hiya nga naghihinulat. Lider han mga parag-uma ha ira sityo an iya asawa. Siring han mga istorya gin-kidnap daw, an siring na man han iba gin-salvage. Para kan Apoy Ising an pinakamakuri han nga tanan an kawaray kamamad-an han pamurubuot. Gabay pa daw hiya hin may patay nga lawas nga iya gin-

312 PINILI liwanan ngan ginlubong kay may pagkahamutang an panhunahuna ug kasingkasing. An waray kasayoran in makuri hin duro kay pirmi nagpu- pungot an paglaom ngan pagluros. Nakilala ko hi Apoy Ising han summer, harani na ako mag-fourth year han kolehiyo. Hadto nga panahon, ngan bisan hasta yana, dako an akon pagdayaw han istilo han Chinese master nga hi Li Po ngan hi Du Fu. Labot la hini nga duha, akon liwat ginhahangad nga magsiriday hira Matsuo Basho, Yosa Buson, ngan Kobayashi Issa. Naayon ako hiton spare, ngan image-based nga pinaagi hin pagsiday. Para ha akon, kay visual ako nga tawo, mas nararasahan ko iton ginpapahamtang hiton mga pulong ha siday kun namumuestra ha akon hunahuna iton eksena. Nadiri ako hin verbose nga istilo hin pagsurat, naabuyon ako hiton pulong nga less is more. Natuo ako nga an akon pakasurat han siday nga “Paghulat” in panhataw han mga larog han mga siday nira Li Po, Du Fu, Matsuo Basho, Yosa Buson, ngan Ko- bayashi Issa, nga akon ginbinalik-balik na hin pagbinasa han una pa nga mga panahon han naeskwela pa ako. Nasurat ko an “Paghulat” mga tulo pa ngada ha upat ka tuig tikang ako makikaturog ha balkon han payag ni Apoy Ising ha kabugkiran ha Leyte. Labot la han akon mga Chinese ngan Japanese nga mga gindidiyos ha pagsiday, akon gin-uupod ha altar hit’ akon magsiriday hi Omar Khayyam, ngan hi Khalil Gibran. Man gud mga hinubad na la hit’ ira kasurat an akon nababasa. Danay nagmamahay ako nga diri ako maaram hiton pinulongan ni Omar Khayyam ngan ni Gibran, kay mas marasa basahon an original nga version labi na kun maaram ka hiton nga pulong. Ha mga modern nga magsusurat pirmi ko ginbibinalik-balik pagbasa an magsiriday han Harlem Rennaisance nga hi Langston Hughes, mahitungod han “political and social consciousness” nga tinatamakan han iya mga siday. Nabaroan ko kan Hughes an paghingaday han mga issue ha sosyudad pinaagi ha siday. Napakpak it’ akon dughan ngan nakahiyom ako hit’ mga siday ni Charles Bukowski. Nakakangaga ako han istilo ni Bukowski hin pagplastar hin mga images pagpakita han iya pagsalikway han materialistic ngan consumerist society. Interesante ako han iya paagi hin intimate portrayal hit’ poverty, ha butnga hiton excesses. Ginpepersonify ni Bukowski it’ iya paghangkop hit’ individual freedom ha kalibutan nga naghahatag hin importansya ha conformity. Maragunot it’ mga siday ni Bukowski, manatok, ngan marasa. Ha mga babayi gusto ko hi Sonia Sanchez. Free ngan unstructured iton mga siday ni Sonia Sanchez, kun diin nagtatahi-tahi hiya hin images ha tradisyon hin haiku ngan tanka. Masukot diri gumamit hin punctuation hi Sanchez, iya ini paagi pagpakita hit’ iya pagtipa hit’ ka sarado hit’ panhunahuna it’ contemporary society nga nag-uundong hin pinili la nga pag- lantaw ngan nadiri hin mga pagkita nga nasuribag hit’ kanan kadam-an.

15 YEARS OF LAMIRAW 313 May ‘da ako personal nga mga paborito nga magsiriday ha Waray. Had- ton mga timnalikod na ha kadayonan, personal ko nga paborito hi Pablo Rebadulla, Agustin El O’Mora, Francisco Aurillo, ngan Casiano Trinchera. Han una ko pa la nga pakabasa hinin ira mga siday ha klase ko kan Pro- fesora Alunan, ngan Doctor Sugbo magaan an akon pamati. Baga ako hin umuli ha akon panimalay, kun diin kilala ako han kada iskina han ruwang pati an bungsaran. Nakakasabot gud ako han ira mga pulong, pati an mga pasaring ngan paaliday. An akon pamati sugad-sugad hin nagsul-ot hin bado nga sinukol la ha akon. Dida ako nakasantop han lain nga kamarasa han pagbasa hin siday nga sinurat ha imo dila. Ngan nahalalong ha akon hunahuna an posibilidad pagsurat-surat hin siday. Dako an akon kalipay kay may ‘da na mga nagtikang hinin nga dalan, ngan an amon na la in pagsugay. Ha yana, diri ko pa nakikit-an it’ akon kalugaringon nga paragsiday, lugod usa pa la ako nga nag-aaram hin pagsiday. An malabad la kay mala- nganon ako nga eskwela. Damo it’ nakakaulang ha akon pag-aram hin pagsiday, damo it’ naagaw hit’ akon atensiyon ngan panahon. Ako liwat napalibang la, napaagaw. Nalilibang ako hit’ pagpinakabuhi, paglipay, ngan pagpaningkamot komo usa nga anak ngan maestra. Pero nga tanan man nga magsiriday nakaon hin bugas, nagpapakabuhi gihapon hira. Diri rason an akon pagpinakabuhi para magminangay-mangay hit’ akon pagtuon pagsiday. Pero damo it akon nababaroan ha akon pagminangay-mangay. Damo it’ mga tawo nga akon nakikilala ug ginkakahibalag nga damo it’ natututdo ha akon. Nakakasaro ako ha ira hin mga kaagi ngan mga istorya nga akon ginhihimos ug ginpipinansuksok ha dughan. Dida pag-abot hit’ panahon, kauga hit’ akon hibaro ha pagsurat, akon inin pagbabaroson nga mga kaagi para maging mga gihay hit’ akon siday nga paghihimoon. Ha umarabot nga mga bulan tatalinguhaon ko nga magkamay ada disiplina hin pagsurat. Ginhihingyap ko suraton ngan iglaygay an mga lantogi ha kinabuhi hin usa nga babayi ha luyo han iya kinaiya, kultura, ngan tradisyon nga iya gindadara. Gusto ko himangrawan an mga panginahanglan hiton kabag-ohan nga panahon ngan an pakig-angay ngan mga pagsakay han babayi ha mga bag-o nga oportunidad dara hinin nga panahon. Gusto ko igpaangbit ha akon mga hihimoon pa nga mga siday (matuman unta!), iton mga kaagi hit’ babayi sugad hiton pagburod, paggigin-iroy, asawa, professional, ngan kaapi han komunidad. Matuman kunta.

314 PINILI 10/2013 Hermie Sanchez

Taghimugso ha hagsi

Ha kulang hin hilarom nga pag-aram han matinuhaon nga pagpanday han literatura, labis na gud dida han aton panrehiyon nga puplongon, an paghurma hin mga susumaton o siday in mahihimugso la pinaagi han gugma. Daw sugad han balhas nga naturo ha aton lawas, diri ini nahihimugso kun diri ugayon an aton mga kusog nga amo an nakakapukaw han mga ugat ug ha gilayon nagduduso han aton mga panit nga gawsan han balhas. Amo ini an istorya han akon pakigromansa han siday. Tungod kay waray ko pormal nga pag-aram, gin-adman ko hiya ha ginirelya o kinalsada nga pamaagi. Ug hini nga akon pag-aram, ikapira ako gawsi hin kusog ug kawati hin balatian nga waray man la hinungdan. An akon kusog ug hunahuna in dayon la ginlikaw han matam-is nga pag- enganyar, han nakakahipnotismo nga panutok, han nakakapatindog han barahibo nga huring han tudlo:

ha kagis han akon mapula nga kulo; di’ mo ‘ko hingangalimtan ug di mo pagbabasolan.

An tinuod nga manunurat in diri napahirayo hito nga mga pagsari. An manunurat mamay pormal man nga pag-aram o waray, in ginnanamnam an mga pagsari o mga hagit, ug kun ini nahihinaraman na, nagigin’ obsession ini niya. Ha butnga hinin mga hagit, waray ko kahingalimti an iya huring nga, “Di mo pagbabasolan.” Ini an akon naging panlantaw:

daw us’ nga daraga kahusay, katam-is; ha akon pagsunodsunod dughan ko buot magtangis.

15 YEARS OF LAMIRAW 315 Pakighilawas han siday An manunurat in hilarom an panutok ha mga nakikit-an nga mga butang. Ha kamatuoran nakikit-an hini niya an mga istorya ha luyo han usa nga butang, mas natututokan niya an tsismis kay kun ano nahimugso an usa nga butang. Pananglitan, an pagsalimpaparay han balinsasayaw nga ha iya pagkuriyaw tigda nakaiti. An pakimaluoy nga harana han usa nga mi- say kun naabot han kaipahon. An aningal han taplong nga hinmapon ha nawong han usa nga nakikimaluoy nga inasaw-an nga lalaki. Ha pagka- tinuod, nagiging kaparte ini han iya kinabuhi (kun andam niya abrihan an usa nga bintanilya ha dughan), an maupay nga pagtagad ug pakighilawas han mga lumarabay nga panhinabo. Amo man liwat ini nga kaipa an dulot ug durot han paghigugma ko ha puplongon o puplonganon. Diri mo matutugkad an kalipay kun nakikighilawas ka ha pulong. Sigurado nga kahuman kahinabo pipilahan ka han harumigas tungod han katam-is nga imo mananamnam. Kundi sugad han nakikighilawas ka ha literal nga pag-intindi, maagi ka anay hin pira nga saragkaon, matabok ka anay hin hagluag nga kadagatan ug higlarom nga kalalawdan, makikigda- kop-dakopay ka na anay han mga kakarabwan han kalalawdan, makaka- tilaw ka anay han kurog nga duso han nanrarangkaol nga bato ha kalangitan ug an sagitsit han kidlat, san-o mo matilawan an iya ginhawaan. Amo ini an akon gin-agian. Nagsugsog ako ha kahanangan han katungdan, nanhiram-hiram ako ha butnga han kasisidman, nanragutok an akon mga tul-an han pag-ikauunhan han sigad nga waray kataposan. Nagkapwad an akon atuli han mga nakakabungol nga komento han mga panelist o napakamakarit nga mga nanhiuna nga manunurat. Han sugad hini nga panhinabo, natilawan ko an nga tanan, ha susumaton, ha siday, ha drama, ug ha mga kanta nga akon ginsurat.

kasakit bation, a, nakakabungol; kun para ha kaupayan ini nga tanan tutulnon.

Ginhurma ha kahilab-an An mga pag-aghat (mamaupay o makatarangis man) in dako nga hinungdan ha pakighilawas ko han mga pulong. Ginsinugsog ko ini nga sulog. Gin-irok-irok ko an susuratan. Nanungdom ako nga daw haros diri na makaginhawa an usa nga bursa han akon sarwal tungod han kapuno han materyal nga susuraton. An lapis in mingaw nga naguliat ha kada ko pag- iiban o pagtatahar. An keyboard in haros magut-asan hin ginhawa ha kada

316 PINILI ko tulbok kun gin-e-encode ko na an akon nahisurat. An printer in dayuday nagkakaubos-ubosan hin mga de-kolor nga likido kun akon na ini igpa- pasa. Kaupay pagkit-on han akon mga nahisurat. Halaba, halarom, kundi ha akon pag-ino-ino, kulang pa. Tungod han kahilaba han akon mga siday nga ginsurat, an akon hunahuna in nagduduso han akon dughan hin pagsiring nga kulang pa. Gin- dugngan ko ini. Pag-abot ha mga pandayan, hinay-hinay ini nga ginhukasan, hinay- hinay nga gindukdok an mga kasingit-singitan, ginhalungkay an mga talinga, ug mga kulo, gintigbas ini. Makaharangit gad. Makauruba. Makapurungot, kundi mag-aano man ako kay siring pa ni Vic Sugbo, “Intoy, kun kuhaon ini nga syahan nga stanza, makatindog pa ba ini nga imo siday?” Waray anay ako makabaton, natubil an akon kinaiya. “Akon ini hini- moan!” Kundi ginpaubaya ko ha iya an pagbaton han akon igyayakan. “May ‘da man potensyal ini nga imo siday, kundi diri kinahanglan nga an bug-os nga kalibotan isulod dida.” An akon kabigit in gumaan hadto nga iya sagdon. Amo ini an syahan ko nga gin-angkon nga panurondon, ekonomiya ha pagsurat. An girok han akon pakigromansa han siday in maiha ko nga ginpaka- turog ha dughan. Akon ini ginpalatay ha akon mga ugat. Akon ini gin- angkon, ginpasuso, ginpadako. Dida han akon pag-atender han usa nga pandayan ha Iligan, nagsiring hi Merlie Alunan, “Dida ha paniday, kinahanglan klaro an teksto ug an tema. Kamo nga nagsusurat ha iyo kalugaringon nga puplongon, ayaw na kamo pasyada ngadto ha langyaw ug ngadto ha Manila pangita hin tema, kay damo ito ha iyo mismo bungsaran.” Pakabati ko hadto tubtob nga nahuman an usa ka semana nga pandayan, dayon ko gin-abrihan an bintanilya han akon dughan ug hunahuna. Waray pa ngani ako aabot ha Catbalogan, nakit-an ko na an karikohan han akon bungsaran. Nabatian ko an romansa han mga gitgit, naabat ko an kahagkot han kagab-ihon pinaagi han taghoy han kalaw, nahulot an akon irong han talamhot han burak, linmukso an akon kasingkasing ug akon ini ginlinanat-lanat ha ngisi han akon asawa ug hagikhik han akon duha nga anak. Naputos ako han kalipay hini nga kinaadman. Hi Leoncio Deriada hadton 2004 UP National Creative Writing Work- shop ha Davao nagsiring, “Kamo nga mga bag-o nga manunurat kinahanglan magpahiara han sinisiring nga ‘caesura.’ An karuyag sidngon, an iyo kinalugaringon nga panluwas. Siguro usa ini nga kinahanglan niyo mad- iskubre--an pamaagi han iyo pagluwas nga diin masusukol niyo pinaagi pagdisiplina han iyo pagbasa ha kalugaringon nga puplonganon.” Hini nga iya panagdon in nagduso ha akon nga mamalandong. Naghatag ini hin

15 YEARS OF LAMIRAW 317 ideya ha akon nga magkamay ’da hin halarom nga panlantaw ug pag-inoino kun ano an kaangayan gamiton nga mga pulong. Naputos ako hin kalipay ug paglaom ug naging dalan ini han akon pagtipaunhan ha pagsurat. Matam-is an mga panagdon han aton mga ginkikilala nga mga man- susurat. Ug amo ini an akon naging armas nga magbasa ug magin makugi ha pagsurat ha Winaray. Dinhi liwat ako nagtikang pag-eksperimento han sinisiring nga haglipot nga siday nga gintawag ko nga hagsi. Sugad han mga panagdon nira Vicente G. Groyon III, Leoncio P. Deriada, Jaime An Lim ug iba pa, an manunurat (labi an mga bag-o) in kinahanglan mahibaro anay han mga basaranan ug patakaran ha pagsurat. Hi Deriada in nagrig- on nga antes magsurat hin free verse angay nga magrepaso anay pagsurat hin rhymed verse. Asya ini nga panurundon an akon naging inspirasyon ha pagsurat han hagsi—nga kaangayan sumiplat anay ha mga obra han magkarit antes kumadto han kalugaringon nga pamaagi.

An sigad ngadto ha haglipot nga siday: HAGSI Dida han tuig 1998 tubtob han pagsabrang han lara han Facebook, hinay- hinay nga gintutokan ko an pagsurat ha Winaray. Nagsurat ako susumaton, patigo ug siday. Nag-eksperimento ako pagsurat hin sik-on (short shorts), ug ligpot (short story). Ini nga pagtilaw-tilaw hin pamaagi in nag- aghat liwat ha akon nga maghimo hin mga paypay ha Facebook. Nahimug- so dida an alamik (alat ni Mik), bolamiks (bolatiks ni Mik), Tagalis (Taga- log-Waray-English Short Stories). Nahitul-id liwat an Mik-Ampo (pangadi ni Mik), sugad man an LinDay (usa ka linya nga siday), ug sidro (siday nga may ‘da drowing). Labaw hini nga tanan gin-angkon ko komo akon suhag an HAGSI o haglipot nga siday. Han Mayo 2010, purupas-an an alat han kinaadman nga nakuha ko han akon mga gin-ngaranan nga mga banggiitan nga manunurat (Winaray man o langyaw an pamaagi) ug inspirasyon nga na-withdraw ko ha mga pandayan, gintikangan ko an pagsurat hin halipot nga siday. Tungod kay naghunahuna ako nga akon ini ipapadayag ha Facebook, gintuha ko ini nga HAGSI o haglipot nga siday, karuyag sidngon, damo nga halipot nga siday. Han una ginhimo ko ini ha free verse, kundi tungod nga damo man an nagsusurat hito nga disiplina, ginbutangan ko ini hin sukol sumala han nakuha ko nga panagdonan kan Sugbo. Amo ini nga gintuha ko ha quat- rain. Ug an sukol, unom nga pagluwas han syahan nga duha nga linya, ug walo nga pagluwas han urhi nga duha nga linya.

Bulan nga mapawa tulay nga halaba; duha nga lambong nagkita ug tigda nagkawawara.

318 PINILI Dinhi liwat gintagan ko duon an siring ni Alunan ha pagpili han tema. Sanglit dida han akon bungsaran nakit-an ko an akon angay igsurat, mga bukad, kabubkiran, kabanwaan, uran, gugma ug iba pa.

bis’ ngani an banwa nag-ikatuturok; asay pa daw inin gugma nga ha at’ dughan natuktok.

Han nakadto ako ha VisWrite, ginmawas dida han diskusyon an uruis- toryahon nga “phallic symbol,” dida mismo naghimo ako hin Hagsi.

an saging nga baloy karasa katam-is; hinaya naman pagkang-it bang’ im’ kadirig magtangis.”

Bisan ha butnga han kahubog, an dila nga nagkakaburubalighot nag- iikaluluwas, nag-iikaturug-an:

Kaiha gin-iliw, inin akon sangkay, mga istorya nag-upay ha butnga han bahalina.

Kaparte han kinabuhi han Samareño an patron komo okasyon han pagkatitirok ug pagkaurusa:

Damo an pagkaon, han patron ha amon, may ‘da biko, may ‘da litson, busog pagkirigta namon

An padayon nga pag-alagyam han mga manunurat ha kalugaringon nga puplongon, labi na gud ha siday, in padayon nga nagkakamay ’da hinungdan yana nga mga panahon. Ini nga akon kontribusyon in usa la han pipira nga mga pitad nga nakakatubil han kalipay, kamingaw, gugma, han akon igkasi taga-Waray, nga an iba in aadto na ha langyaw nangungukoy o nagtratrabaho. Ha akon padayon nga pag-post dida han akon paypay ha Facebook hinin HAGSI, ini an mga pulong nga pirmi aadi ha ak’ dughan. Ug hira na mismo an nagtug-an:

In pagtaga-Hagsi, nakakasabid, labi kun nakakatuhil, gugma nga maawil-awil.”

15 YEARS OF LAMIRAW 319 05/2008 Chuck Smith

Father

My first year high school classmates dreaded questions regarding their career plans. Like the graded recitation they were never prepared for, my classmates didn’t know the answer. Only those who excelled academically gave it much thought. The rest gave the typical response, “I want to be a doctor,” “I want to be an engineer,” because an unusual career choice was like a wrong answer in a major exam. No one ended up as he planned. It’s not jealousy or disillusionment, it’s common sense. My goals during freshman high school were short term. As a normal high school student, I never thought about careers or jobs. I just wanted to be popular in school. I just didn’t want to be teased or bullied. It wasn’t much of a goal, but at least I had one. My classmates on the other hand only thought about girls and computer games. No one became popular because of their career plans—except Marc, my sixth grade classmate in another school, Marc. Everybody called him “Father” because everybody knew he wanted to be a priest. I never thought priesthood and popularity were com- patible, but it was. Becoming a priest was unusual, it made Marc popular. He became the campus figure because he dared to be different. He was dedicated and focused. He had a life goal. But I also had a life goal. My goal was personal development. Being popular would help me survive high school unscathed. The question of career plans came up when we had our high school class orientation, to help us “cope with the pressures of high school life.” The guidance counselor asked us to write on a piece of paper “what we wanted to be.” We were to present our answers in class. “What are your goals in life?” the counselor asked. To be able to speak properly, I thought. My classmates laughed at my pronunciation of the letter S when they heard me recite. I lisp. To have a leaner body. Having flabby chest didn’t help my reputation. It made dressing up for Physical Education class a torture. Once, a classmate, enticed by my flabby, bouncy chest, pinched my nipples, which resulted in a class nipple-pinching war that lasted for a couple of minutes. I never changed my shirt after PE class. I would smell bad for the rest of the day, but B.O. is better than sore nipples.

320 PINILI Of course, I didn’t write that down. The counselor wanted career-orient- ed answers, our future lives summarized in a bond paper. “It’s for motiva- tion,” the counselor said, “because it’s good to know your peers have dreams too.” My “peers” weren’t exactly thrilled with the activity. Very few worked on their presentation without hesitation. Most of them didn’t have these “dreams.” Suddenly, I had an epiphany. “I want to be a priest,” I wrote. If wanting to be a priest made Marc popular, it should make me popular too, I thought. Never mind that “Father” was good-looking, spoke clearly, and wasn’t fat. I suddenly had a weapon to achieve my goal. I imagined their reactions after I present my work. The guidance counselor would be speechless, because in his several years in the school he knew no one with such noble intentions. My classmates, at first ready to pounce at the slightest hint of my failure at proper speech, would be in awe. Word would spread, and soon I would be popular too, because I dared to be different, because I was dedicated and focused and had a life goal. Of course I didn’t want to be a priest; I wanted to be “Father.” Soon after I was done, the guidance counselor asked us to present our work. There were a few who volunteered. “I want to be an architect,” one of my classmates said. We laughed; his writing was so horrible the teachers couldn’t even read his name. “I will be a doctor,” said another. He was rich and intelligent, so we believed him. “I want to be a professional basketball player,” a member of the basketball varsity team said. Everyone agreed; he was the best player on the team. “So, Mr. Smith, what do you want to be when you grow up,” the counselor asked. It was my time to shine. I unveiled my weapon. “I want to be a priest,” I said. I recited each word slowly, careful to pronounce each word properly. That was it, I thought. I will finally be accepted. But there was silence—no jeering or teasing, only disinterest—and it rang inside my ear like a heavy metal rock band. I didn’t become “Father.” In everyone’s eyes I was still the fat and awkward kid. I survived high school nonetheless, despite being unpopular, scathed but not massacred. I still never took my shirt off in front of anyone (unlike my classmates who turned PE class into a mini-fitness show). And they still laughed at me during long reports (I avoided regular classroom recitation altogether). I realized my “life goal” years after that activity. Had I learned it earlier I would have said it in front of the class, “I will be a writer.” And I wouldn’t care if it will be greeted with laughter or silence, or if it wouldn’t make me popular.

15 YEARS OF LAMIRAW 321 My classmates weren’t exactly brilliant at predicting the future too. The architect, the one with the awful handwriting, finished a course in graphic design. He never drew a single line on a sheet of paper. The doctor did finish his pre-medicine course, but after a few months he enrolled in a non-degree graphic design course, clueless as to how he was going to use Biology in his designs. The basketball player, after a successful stint during high school, wasn’t accepted in his university’s basketball team. He took a course in Mu- sic. No one knew why. “Father” didn’t become a priest; he didn’t even enter the seminary. Marc was so famous in school he became very popular with the girls and he re- ciprocated their interest. When I learned about this, I knew right then he was never going to be a priest. It was not jealousy or disillusionment; it was just common sense.

322 PINILI drama

15 YEARS OF LAMIRAW 323 010/2013 Efmer Agustin

Managsilingan

Characters: Bisita Georgina Extra Niña Rem Ivy

Ang entablado napikas kaduha sa tunga, ug sa tagsa-tagsang bahin ani may lamesa ug mga lingkuranan. Pareho gayud ang pagkabutang sa tanang mga gamit sa duha ka parte sa entablado. Mogawas si Georgina sa tuong bahin sa entablado ug dungan nga mogawas usab si Niña sa walang bahin sa entablado. Mokaon sila pareho.

NIÑA UG GEORGINA: Kanindot sa buntag... parehas nako kaanyag. NIÑA: Ug sa anindot nga buntag, angay ang laming pagkaon. Ug tungod kay laysho kog taste, ang akong palamán sa akong pan chocolate sa usa ka bahin ug strawberry jam usab sa pikas nga bahin. Pwerteng lamia! Ako ray nakahunahuna ug ing’ ani.

GEORGINA: Mmm! Lami pud ning padisan ug gatas. (Igawas pud niya ang pareho nga sudlanan sa chocolate ug strawberry jam samtang naggi- lak-gilak ang iyang mga mata sa kalipay.)

NIÑA: Aha! (Iisa ang iyang usa ka tudlo nga abig may nahunahunaang anindot. Unya dungan silang magtimpla og gatas ni Georgina. Kahu- man, mobalik silag lingkod ug mokaon. Mogawas si Ivy sa bahin ni Georgina.)

IVY: Maayong buntag! George? GEORGINA: Uy! Ivy, ania lagi ka, sayo pa man ‘ron sa buntag? Ang imong kauban nga si Rem, wa lagi. IVY: Natuog pa tingali ‘to ‘ron. Alas diyes pa man sa buntag, mga unya pa to mobangon. May shifting man mi sa trabaho. GEORGINA: Trabaho sa panglibak? IVY: Whatever you call it. At least dili mi mamakak, gisulti ra namo ang among nasaydan as is, way sapong, way kulang. Ako ang mo-duty sayo sa buntag ug siya usab ang mo-duty hangtod sa tunga na sa

324 PINILI gabii, mao nâ nga dugay siya makabakod. ‘Day, mamasin ra unta ko kung makakaon ba ko karong buntaga. (Mongisi) GEORGINA: Ikaw gud no? Hala, sige, lingkod nganha. Maayo na lang pud nga ubay-ubay pud ning akong gipalit nga pan. Makasakto pa ni og usa pang bâbâ, bisag dako pa nang bâbâ parehas sa imoha. IVY: Hmp! Ikaw gyud no, manghatag na lang, may pakapin pang sulti nga dili maayo. GEORGINA: Hastilan na siya, murag wa pa naanad nako. Aw, unsa man, dili ka? IVY: Ay, mokaon, uy! Kinsa ba’y nag-ingong dili? Sulti na lang diha og dili maayo kung ganahan ka, basta ako, mokaon gyud ko og libre. GEORGINA: Dâ, lagi. Naa ra man diay nâ. (Manglingkod na sila) Ngano man kuno nga nasaag man ka nganhi arong orasa? Dili na gud nâ maka- huwat og unya? IVY: Wa lang gyud. Ganahan ra ko mobisita nimo kay aron moanindot ang akong adlaw. Kabalo na man ka nga aron mogwapa ang adlaw, sa buntag pa lang, motan-aw gyud kag gwapa. (Itungod ang iyang palad sa ilawom sa nawong ni Georgina.) GEORGINA: Aw hinuon. (Manalaming ug ayo-ayohon ang iyang buhok sa likod. Unya kalit nga kuhaon ang mga pagkaon tikang ni Ivy) IVY: Hoy, unsa man na, uy, nga gibawi man nimo ang imong gihatag? Maulian gani ka s’ hubág. (Iduso-duso kadali sa iyang mga palad ang mga daplin sa iyang dughan, mga “hubag.”) GEORGINA: Hubag ka diha. Unsa man, mosulti ka o dili? Ganahan ka mokaon o dili? IVY: Ganahan. GEORGINA: Naa ra man diay na. Unsa man, dili ka mosulti? (Hunong) Pero sa imong tan-aw, gwapa ba gayud ko ’ron? Wa pa baya ko nanghi- lam-os. IVY: Kaayo, ‘Day, uy! Kaayo. Apan di lang gyud ko mosulti kay ingnon pa lang nimo nga hilabihan na gyud kong katabian, nga aning buntaga nanglibak na ko. GEORGINA: Asus, nagyàyà lang ka. Pagtarong ra gud diha kay wa gud kay angay, ‘Day. Mosulti man ka ‘ron o dili, makaingon lang gihapon ang tibuok lungsod nga hilabihan ka katabian. Mora man pud og karon lang ‘ta nimo. IVY: (Kahilakon). Sakit man pud kang mosulti, uy. Dili nakò mailob ang kahapdos sa akong gibati. GEORGINA: Ambot nimo, uy. Hala, kung dili ka motingog diha, kadto, lakaw na lang. IVY: (Kalit nga moabtik) Kanang imong bespren ba diha, ‘Day, sa atbang, namalit gahapon og bag-o nga sala set. Pagkaanindot pa ra ba.

15 YEARS OF LAMIRAW 325 GEORGINA: Ay, da, sagdi ra gud na siya. Di lang gud ta manghilabot sa ubang tawo.Dili man pud maayo nga maghisgot-hisgot tag laing tawo. Abi pa lang, wa ‘tay edukas... (Hunong) Kinsa bang besprena ba? IVY: Kana gud diha. (Magtais-tais ang simod ni Ivy nga murag may gitudlo. Nagkunot-kunot lang ang nawong ni Georgina. ) Aruy, si Niña gud! GEORGINA: (Kalit nadaot ang panagway. Naglagot.) Niña! Ang way batasan! (Mohunong sa pagkaon ug motindog og kalit)

NIÑA: Agay! Kasakit sa akong ngabil nga natudtod. Kinsa na pud kahang lalakiha ang naghunahuna nako ‘ron?

GEORGINA: Unsang klaseha na man pud kuno sa sala set ang iyang gipalit? Pwerteng hamboga gayud anang babayhana. Abi mog si kinsang adunahan. (Mopahirani sa mga tawo) IVY: Georgina, ay’ lang og palabi. Papugong pud intawon. (Padayon lang sa pagkaon ug usahay moinom pa sa gatas ni Georgina o magtuslo ba kaha dinhi sa iyang pan. Wala siyay kabalaka sa iyang nawong.) GEORGINA: Hilom lang diha, Ivy. Kasabot na man ka nga kung makabati na gani ko sa ngalan anang way uwaw nga Niñaha, mosukob gayud ang akong dugo. IVY: Wala diay ka nakabantay sa trak nga diha sa iyang tumbanan gahapon? Nadugay man gani to kay daghan ug bug-at ang sala set. Primera klase man tali to. GEORGINA: Aw, mao na ba tong traka? Abi to nako nga manunukot sa utang sa kanahan, mao nga wa lang ko patipog. Naglìlì-lìlì lang ko kay naghuwat ko nga mogawas siya nga nagahilak ug nangayog kaluoy sa manunukot sa utang. (Kunohay naglìlì-lìlì sa tuong bahin sa entablado.) Nag-andam-andam na baya ko kung unsang klase sa katawa ang akong himoon ato. Nagpraktis-praktis na ko. Sus! Sigu- rado lang gayud ko nga mao na siya mipalit og sala set kay nakakita man siya nga namalit kog mga kama sa unang semana. Naila tingali. Kasabot na man ka anang babayhana, pasikat kaayo nga wala sa lugar. Grrr! (Mobalik paglingkod sa iyang gilingkoran.) Tagpila man kuno nang iyang bag-ong mga lingkoranan? IVY: Mga kwarenta mil kapin man kuno, ‘Day, ingon sa mga silingan. GEORGINA: Aw. Tingalig napalit og sale, barato ra man kaayo. Hmp!

(Sa pikas nga bahin, mogawas ang laking babayinhon nga si Rem ug mokuha dayon sa pan ni Niña. Makalitan usab si Niña sa pag-abot ni Rem. Sila Georgina ug Ivy, padayon nga mag-istorya-istorya gihapon pero dili lang mabatian ang ilang mga tingog.)

326 PINILI REM: ‘Day! Gustohon gyud nimong makasabot sa akong nasabtan, ‘Day. NIÑA: (Nakalitan.) Ngilngiga jud nimo, Dô. Pakalit ra jud ka diha, no? Wa gani nanuktok. REM: Ay! (Dali-dali nga mosulod ‘nya manuktok gikan sa sulod) NIÑA: Ay, sus, naghilas-hilas na pud ka diha. Ari diri, uy. Ania na man lagi ka, (Motan-aw sa relo) Alas dyes pa man lang sa buntag. REM: Pasayloa ra gyud ko, Day. Dili na man gud ko kailob. Gahapon ba, sa pag-deliver sa imong sala set, ang imong karibal nga si Georgina, naglìlì-lìlì baya nganhi, nakamatikod ka? NIÑA: Mao ba? (Mokatawag dakô. Motindog, unya, pagutiayon niya ang buka sa iyang mga mata) Georgina! Bisan kanus-a suya jud ka. Ha! Ha! Ha!

GEORGINA: Aguy, natudtod ang akong simód. Lahî ra gayud basta sikat ka, daghan ang maghisgot-hisgot bahin nimo.

NIÑA: Ha! Ha! Ha! Sige, padayon, Rem. REM: Unsang padayon? Mao ra ‘to, uy. NIÑA: I knew it! I knew it! Ingon pa lagi ko nga manglugwa na usab ang mga mata anang inggitera diha sa atbang (Itudlo ang walang bahin sa entablado). Wa jud ko nagsayop. Huwaton ra natô nga makasabot siya kung tagpila ang akong kapalit anang akong sala set diha. Tan- awon ra nato unsaon niya paglimpiyo sa mga baas sa iyang mga mata human ani matagak kung makabati na sija sa presyo anang akong mga lingkoranan. Ang ambisyosa! Bisag unsaon pa niya paningkamot, dili gajud sija makatupong sa akong kinamutangan. Abi siguro nija nga nalisang na ko atong unang semana sa nagpalit sijag mga bag-ong kama. If I know, mga naembargo ra ‘to sa tindahan ug barato na lang ang kabaligya sa ijaha, mao nga nakapalit sija og tulo. Apan bisag embargo, ambot ra kung makabayad ba sija ana kay sigurado ra ko nga gihulogan lang na nija. Wa man na sijay kwarta. Puro pasikat ra man nang ija, way tinuod. REM: Kamo bang’ duha, no, pirmi na lang gyud mo mag-away ni Georgina. Dili ba mahimo nga magkahigala na lang mong duha? Pero kung mahitabo gani na nga magkaayohay mo’g buot, no, wala na gyud panaghisgot-hisgotan ang atong mga silingan ug ang tibuok lungsod ug ang silingang siyudad. NIÑA: Hilom ra jud diha! Bisan kanus-a, dili jud ko makighigala anang kanahana. Moputî na lang ang uwak. REM: Kay ngano man kunohay? Unsa ba gyud ang sinugdanan anang inyong away?

15 YEARS OF LAMIRAW 327 NIÑA: Wa lang, ganahan ra mi, aron naa moy kahisgotan. REM: Nag-ilog mo’g laki, ‘sa? No? NIÑA: Hilom ra jud diha, jàjà lang ka, da. Cliché man na intawn nga imong rason. Pirmi na lang mag-ilog og laki. (Payagâ-yagâ ang kasulti sa “mag-ilog sa laki.”) REM: Aw, unsa man diay, babayi? NIÑA: Baji ka diha. Lalaki pud intawn. Apan gamay ra. Lahi ra ang sinugdanan. Kuan ‘to... um... um… aguy, ambot ato, uy! Wa na man ko ka- hinumdom. Bitaw, sa? Ngano kaha nga nag-away man mi anang way puangod diha sa atbang, no? REM: Sa laki lagi na. NIÑA: Dili lagi, di na mao ang sinugdanan, sa kadugayan na lang na. REM: Da ambot gud ninyo. Basta ang akong nahinumdoman, wa jud mo nagkaayohay og buot ana niya gikan pa sa kaniadto. NIÑA: Ay, oo, murag nakahinumdom na ko. Kana sija, niadtong kinder pa ‘mi, nangagaw na sija sa ahong giganahang lingkoranan, kadtong duol man to sa bintana kay maajo unta kay hangin-hangin. Ang way batasan kay gibunlot mag kalit ang lingkoranan, nadam-ag hinuon ko sa sawog. Sakit pa ra ba sa lubot, ‘ja gikataw-an pa jud ko sa ubang mga bata. Napakong pa jud ko sa duol nga lamesa sa ahong pagtindog. ‘Ja didto na lang ko gipalingkod sa among maestra duol sa banyo nga pwerteng angsoha kay dili man mangbuhos ang uban ato.

GEORGINA: Pero bisag wa ‘to nako tuyoa kay wa man ko kasabot nga molingkod diay siyag kalit, nanimulos gayud ang musimos. Ang akong bag, gisudlan niya og pakla nga miirat sa suod sa akong bag. Hugaw lagi. ‘Nya pag-abre nako sa akong bag, migawas kalit ang pakla ug na-shoot ni sa akong blouse. Haskang giluka intawn ug nahimo ko’g kataw-anan sa among eskuylahan, ‘nya pila ka adlaw ato, natuboan kog usa ka barangay nga kalugo. Makalagot gud! A, wa pud ko paalkansi, uy! Abi niya siya lang kamao?

NIÑA: Kasabot ba ka kung unsay gihimo anang balbala? Namunit sija og daghang mga gamít nga putos og ice candy, ‘ja ija ning gisumpay- sumpay hangtod nga mitaas na. Kahuman ija ning hinay-hinay nga gisuksok sa hawak sa ahong sajal. Naglakaw-lakaw intawn ko sa among eskuylahan nga murag buang, may ikog nga selupin sa ice candy.

GEORGINA: Kataw-anan gud siya og ayo adto. (Magkinatawa) Apan wa gud siya nagpapildi. Giingnan ko niya nga gipalimpiyo kuno ko sa among maestra sa among CR ug karon-karon kuno dayon. Ambot unsa lang

328 PINILI pud nako nga mituo man dayon ko kay nahadlok pud ko nga kasab- an sa among maestra. Nagdali-dali gud kog adto sa among CR. ‘Nya pag-abli nako sa purtahan, dyaran! Didto man diay si ma’am, nangi- hi. Nakasab-an hinuon ko.

NIÑA: Nanghijukat jud ko nija human adto. Wa lang ko pakita nila Ma’am apan nagkinatawa jud ko. Igo ra sa maldita. Mirisi. Mirisi. Napahiya lagi sija. Basta, mao to sija ang sinugdanan sa tanan. Nagkapin-kapin na lang ana ang ijang atraso naho. Ang aho ganing mga ninong ug ninang, gi-ninong ug ninang pud sa buang, ay.

GEORGINA: Mao nga dili gud daghan ang akong makuhang regalo sa akong mga ninong ug ninang kay mabahin man sila namong duha. Mosundog-sundog man gyud na siya nako gikan sa katinikangan pa. Hasta nga midako na lang mi, wa gud koy amor ana niya. Kinsa man pud ba ang ganahan ana niya? Grabe lang kaayo ang kabug. Bugò sa tanang bugò. Dili makasabot sa maayo ug sa dili. (May mogawas nga tawo nga dili nila kaila ug may bitbit nga usa ka sako, nakataptap ug nakasul-ob og itom) Hoy! (Motindog ug moduol sa mitikig nga tawo) Kinsa ka? Nganong nagsul-ob ka og itom nga karsones ug itom nga long sleeve? Ug nganong gitaptapan nimo imong nawong? Kinsa man ka? Nganong naga-impersonate man ka og kawatan, ha? Gawas dinhi! Wa lang gani ka nananghid. (Dali-dali misakob ang tawo ug gibilin niani ang iyang dala-dala nga sako) Hoy! Wa kay uwaw, gibilin pa ni nimo diri nga imong da’a. Nagbilin pa kag hiposonon! Iya! (Ug iyang giitsa pasakob ang sako. Mobalik siya og lingkod. Matingala lang si Ivy.) Unsa gani ‘to atong gisultihan? May misuod man gud nga way batasan. Ay, oo, basta, kana si Niña, dili gayud na siya makaila sa sakto ug sayop. Dili ka-judge sa mga butang-butang. Way buot!

NIÑA: Maajo na lang jud nga dili ko pareho ana nija. Naa diay nang mga ing’ anang tawo no? Kanang mga way buot. Niadtong hayskul gani mi, gipakutanhan mi sa among maestro sa Araling Panlipunan kung unsa kuno ang atong angay ipasalamat sa atong mga bayani, ug kung ngano nga kinahanglan nato og mas daghan pa nga susama nila. Kasabot ba ka kung unsa ang ijang gitubag? REM: Unsa man kuno? NIÑA: Ingon ang bugò, ay: “Nagapasalamat ko, sir, sa atong mga bayani kay tungod nila, daghang adlaw karong mga panahona ang walay klase aron isaulog ang ilang mga bertdi ug ang ilang mga kamatajon. Ug kinahang-lan pa nato og daghan pang susama nila nga mga bayani aron mas daghan pa pud ang holiday.”

15 YEARS OF LAMIRAW 329 REM: Tinuod ka? Giingon to niya? (Motingdo si Niña) Asa man ato ang sayop diay? NIÑA: Jàjà ra pud ka. Wa man diay ka kasabot. Unta, ija pud giingon nga mas anindot kung ang ilang bertdi ug kamatajon matuon sa mga bulan nga naay klase, ug dili sa bakasyon kay wa lang pud ‘toy gamit. Wa juy buot na sija. Wa juy buot! (Kalit motindog si Rem ug nagsiga- siga ang mata nga magtan-aw-tan-aw sa ubos) REM: Murag may mikamang man sa akong paa. NIÑA: Hala! Ok-ok! Ok-ok! Unsaon na ‘ni nato? ‘Nay, ok-ok! REM: Patya! Patya! NIÑA: Unsaon man? Mahadlok ko. Mahadlok ko! REM: Naa man kay tsinelas sa imong tiil. NIÑA: Ay! Ay! (Iisa ang iyang mga tiil ug tanggalon ang iyang mga tsinelas ‘nya magbundak-bundak ni sa paggukod sa ok-ok arun ni patyon. Kahuman sa uwahing bundak, motikig, ‘sâ ni nya tan-awon ang ilawom sa tiil nga pinakaulahi gibundak. Mohinga ni og lawom.) Ay salamat, namatay na gihapon ang ok-ok. Maayo na lamang nga wa nahugawi ang ahong mga mahalong tsinelas. Lamirí pa ra ba ang pisat nga ok-ok. (Isul-ot balik ang tsinelas) Basta, sulti naho nimo, kana si Georgina, wa jud na sijay buot. Ambot na lang jud sa tanan.

GEORGINA: Ug wala pud na siyay kauwaw, uy. Parehas ani ‘no, kining nangaon ta. Kung siya pa gani ang imong kauban sa lamesa, pangan- dam na lang gud nga lainan kag kaon. Hugaw man gud na siya. Kasagaran ana, magkalat sa lamesa ang pagkaon. Apan iya pa ni puniton ug kaonon lang gihapon. Hugaw lagi. Di gud ganahan motiwas og kaon ang kauban sa lamesa. Mauwaw man gud mosulti ang mga tawo mahitungod sa iyang way ayong buhatonon sa kan-anan.

NIÑA: (Nagtilap-tilap sa iyang mga tudlo ug kamot) Kalami jud sa ahong palaman. Aguy, nahulog ang pan, natungtong sa napisat nga ok-ok! Puniton ‘sa nako. REM: Ayaw! (Puniton ni Rem ang pan) Ako na lang ni. Daghan na man kag nakaon ba. Kasabot ka, ganahan gud ko nga kadungan kag kaon. NIÑA: Tingalig giganahan ra ka kay libre man ang pagkaon. (Mokatawa si Rem) Apan mas maayo na lang nga makigdungan kog kaon nimo no, kontra atong Georginaha. Hugaw jud na sijang babayhana sa kan- anan. Kana sija ‘sa, bisan sa lamesa pa, kay mangulitog jud na sija sa ijang ilong, o kaha manghingîkî o mohatsing ba kaha. Ja, di pa jud na sija magtabon. Kung kita no, magtabon jud ta kay mauwawan pud ta ana, pero sija, wa juy labot sa kalibotan, kulitog jud ug ilong kung ku-

330 PINILI litog nga abi ba nimoy wa na ugma. Wa juy ganahan makigdungan og kaon ana nija kay lamirí.

GEORGINA: (Sige’g kulitog sa iyang ilong.) O, natiwas na kag kaon? Kaon pa, Ivy. uy. Ayaw lang kaulaw kay daghan lagi kog pan. Makapalit man ko. O, nia pa, ay. (Mokuha pa ug mga pan sa selupin gamit ang iyang kamot nga gigamit sa pagkulitog sa iyang ilong. Human, mangulitog na pud siya sa iyang ilong.) IVY: Uy! Salamat kaayo. Pwerteng lamia gud ani. Mmm... GEORGINA: Sige kaon lang. Kung toa pa ka ni Niña, di gyud ka ganahan mokaon kay hugaw to siya sa lamesa.

GEORGINA UG NIÑA: Mao nga wa na sijay higala. Ang mga higala lang ana nija ang mga tabian diha. (Hilom. Motindog si Ivy ug si Rem)

IVY UG REM: Sige, salamat sa kaon ha? Lakaw sa ko, may importante pa kong buhatonon.

GEORGINA: Sige.

NIÑA: Amping. (Mosakob si Ivy ug Rem sa tagsa-tagsa nga purtahan sa duha ka bahin sa entablado. Sunod, mogawas si Ivy sa bahin ni Niña ug si Rem usab, mogawas sa bahin ni Georgina.)

REM: Maayo! George?

IVY: Ninj? Ninja? Naa ka? NIÑA: Uy, Ives! Maajong buntag. Dali. Dajon! (Si Georgina pud, giabi-abi si Rem apan wa lang hibatii ang ilang mga tingog.) Bag-o ra nga migawas si Rem ‘ron, nagkita mo?

REM: Mao ba? Ambot kay gikan pa man ko ‘ron sa akong lawak, pagbakod pa lang nako. Wa man mi magkita ni Ivy. Dinhi pud diay siya gikan? GEORGINA: Oo, lagi. Tingali man gani diha pa lang sija sa gawas sa gate sa imo pud pag-abot (Itudlo ang tuong bahin sa entablado). Tingali man gani nagkita mo sa kalsada.

IVY: Aw ambot. Basta wa ko nakamatikod nga diha siya. Abi man gani nako natuog pa ron si Rem. NIÑA: Dis-a man diay ka gikan? IVY: Diha lang gud, laroy-laroy.

15 YEARS OF LAMIRAW 331 NIÑA: Aw. (Maghilom.) IVY: (Kahuman sa pipila nga kahilom) Pangutanha pa pud ko, uy. NIÑA: Aw, unsa man? IVY: Kasabot ba ka nga nakasabot si Georgina nga namalit kag bag-o nga sala set ug nga gi-deliver ni nimo gahapon? NIÑA: Oo, kay ngano man kuno? IVY: Ingon siya nga napalit lang kuno ni nimo og sale, tinuod ba? NIÑA: Mao ba? Miatakar na pud ang pagkaila anang baji. Wa jud na sijay mahimo sa kinabuhi. Sigurado ka nga miingon sija ato?

REM: Sigurado lagi ko. Ang iyang sulti, kadtong imo kunong mga kama, mga embargo na kuno to sa tindahan nga imong gipalitan mao nga barato na kuno, hinungdan nga nakapalit ka og tulo. Pero, abi’g Niña, bisan pa kunog barato na kay embargo, magkalisod-lisod ka pa gihapon kuno kag bayad ato. GEORGINA: Wa gyuy uwaw na siya, sa? Inggitera gyud og ayo. Na-S na pud.

GEORGINA UG NIÑA: Wa nay makalupig ana niya sa kalain sa batasan.

NIÑA: Mao nga kana sija, pirmi jud na sija sumonan ni kapitan kay daghang mga atraso dinhi sa baranggay. Makaperwisyo jud na sija sa ubang mga molupyo nganhi. Kung pwede ra man gani, gipalajas na ‘na sija. Adtong nag-aging tuig, gipatawag na sija sa lupon sa baranggay kay adunay giklaro nga mga reklamo ana nija. IVY: Aw, oo, kadtong sa tubig? Oo, lagi, ayaw na lang kog sultihi ana kay kamao na man ko ana, uy. Murag ako pa man gani nagsulti nimo bahin ato. NIÑA: Kay dili man ikaw ra ang naminaw naho, naa may uban (Iunat ang iyang kamot sa atubangan niya sa pagtudlo sa mga tawo, ‘nya mokinhat ni). Nangasamok lagi ang baranggay kay daghang mga taw’ ang nangreklamo anang Georginaha mahitungod sa tubig. Unsaon, nagbutang man sijag makina sa tubig sa ijang baay nga nakakonek ra man unta sija sa gripo sa lungsod. Maayo kunta kung naa sijay kaugalingong tabay, apan wa man, ug pirmi man sijang mogamit ug gripo. Kanunay ra gajud magtuyok-tuyok ang ijang makina sa tubig. Mao nga mahutdan nag usab og tubig ang ubang mga tawo. Da lagi, kay gireklamo man, napahija lagi kay daghan ang miatubang nija sa baranggay hall. Pero ambot kung mibati pa ba to sija og kabalaka. Murag naanad na man na sija og atubang-atubang og mga reklamo. Sa kanunay ba nijang kasumon sa baranggay, dili pa sija maanad? Pirmi jud na sijang ipatawag sa konseho.

332 PINILI IVY: Uy! Unsa man pud nang papel diha? (Itudlo ang mga papel nga naka- dikit sa pikas sa entablado sa bahin ni Niña.) NIÑA: Ay, oo diay. Unsa na bang petsaha ‘ron? Hala, para ugma na man diay na. Subpoena na. May hearing ko ugma sa korte. Hapit na nakò hikalimti nâ, dâ. Murag natabonan man jud sija sa lain pang mga subpoena. Kanang usa diha, subpoena na sija sa hearing para niadtong miaging adlaw. Wa pa usab nahuman ang hearing. Kanang usa, para sa mosunod semana. Ang tapad ana, ugma usab, sa hapon ra nuon kay kanang imong gitudlo, para na sa buntag. Kanang duol ana, para karong umaabot nga Martes. IVY: Mao ba?

GEORGINA: Mao gyud, ‘Day! Wanted na na siya ron sa daghang mga Bom- bay kay anad ra mangutang apan dili kasabot molitok og pulong nga “bayad.” Bagâ gyud og nawong. REM: Maayo kay dili siya gipangita sa iyang mga giutangan. GEORGINA: Mo lang? Magbalik-balik man gani nganha kadtong si Vijay kay mikuha kuno niya si Niña og terno nga blouse ug sayal. Nakit-an na lang kuno aning Vijaya nga gihimo na lang nga punas ni Niña sa iyang sawog ang giutang aning bisti apan wa pa gani kuno ni naka- bayad og katunga sa presyo. Human, kaila ka ni Sonia, kadtong may dakong tindahan sa lungsod? Nangita pud to siya anang babayi sa atbang kay nakadaghan na kuno na siyag balik-balik sa iyang tindahan apan pirmi lang para mangutang, pero way panahon sa pagbayad. Utang lang gayud, utang lang. Di gani kuno mopalit, kanang may kwarta ba gayud nga ibayad dayon. Dili gayud. Ug si Elna, kanang nagpa-five-six sa sunod baranggay, nangunsumisyon og dako anang Niñaha. Ingon pang Elna, imbes kuno nga nagpautang siyag five ni Niña aron siya makaganansya ug makadawat siya og six, nahanaw na hinuon kuno ang tibuok five. Imbes nga five-six, five-implaw na hinuon kuno. REM: Maayo, no, kay dili siya mauwaw maggawas-gawas nganha nga daghan na man ang kaila sa iyang abilibad? GEORGINA: Gisulti pa nimo, ‘Day. (Molingi sa tuong parte sa entablado.) Uy! Si Corazon ba ‘to, ang ahente sa credit cooperative sa lungsod? Hala, tingalig mo anhi ‘to dinhi karon. Wa pa ra ba koy kwartang ikabayad ‘ron. Motago ‘sa ko. Ingna nga milakaw ko. (Motago sa silong sa lamesa) REM: Kay naa man lang ka sa ilawom sa lamesa, wa man ka molakaw. GEORGINA: Kasabot ko! Basta ingna lang nga milakaw ko. REM: Asa man pud?

15 YEARS OF LAMIRAW 333 GEORGINA: Bisag asa. Ingna sa layo. Sa...sa Manila. Sa Mindanao. O kaha sa Sudan. Sa Darfur. Sa Iraq. Ingna nagtabaw ra ko, mao nga dugay pa ko kabalík. Ingna di lang ‘sâ siya mobalik kay dugay molarga ang tabaw. REM: (Molìlì sa gawas, sa tuong parte sa entablado) Ay, dili man to si Cora- zon, lahi ra man. GEORGINA: Sigurado ka? (Motingdo si Rem ug mogawas sa ilawom sa lamesa si Georgina). Hay, maayo na lang. Makapanghupaw man pud ta ani. Hoo! Hoo! Basta kana si Niña, ‘Day, sulti lang gyud nako nimo, daghan gyud nang utang nga wa pa bayri. Ay matuod, sunod semana ba diay, kay magbakasyon pa ra ba unta ko sa Boracay. Human, diretso ko’g Dapitan ug Camiguin. REM: Hala, kaalegre gud sa imong kinabuhi, ‘Day, pabakasyon-bakasyon na lang lagi ka. GEORGINA: Syempre. Unsaon, ing-ana man gyud na basta mga adunahan. Kinsa may nakahimog ing-ana dinhi sa ato, ako ra man? Ako ra gyud ang naay katungod kay ako ra may naa’y ikagasto. Dili ba?

IVY: Pwerteng hayahaya sa atong kinabuhi no? Magpadayon gud diay ka anang imong lakaw-lakaw? NIÑA: Aw, unsa pa? Ania na man gani koy mga tiket (igawas ang iyang mga tiket ug mga tourism booklets/handouts). Dili na jud ni, ‘Day, mapugngan. O, tan-awa gani, o. Mao na ang Boracay, Ging. Puti-puti sa bãas, no? Moputi pud ka ana kung mohigda ka diha. Human, kini pud ang Dapitan. Daghan kuno na dihang mga langob ug anindot pud ang ilang mga resort. Kini usab, ‘Day, ang Camiguin. Moadto jud ko anang dakong krus sa dagat kay murag misterjoso ang ijang dating naho. IVY: Paubana sad ko, ‘Day, bi?

GEORGINA: Ayg uban-uban nako, uy! Una, wa kay ikapamiliti, nya mois- tar pa baya na didto, wâ kay ikabayad. Ikaduha, ako lang gayud ang makahimog maglakaw-lakaw kay ako ra ang may kapás. Ikatulo, gusto pud nako magrelaks-relaks, ‘Day, uy nga layo sa mga problema aning lugara. Kinahanglan pud nako makatilaw og haruhay nga pagpuyo, bisag kadali lang, kanang way mga tawong akong kaila ug taga-dinhi nga magsamok-samok nako. Kanang hapsay ang akong buot samtang tua sa usa ka matahom nga lugar. Mao nga dili gyud ka pwede mouban. Ako lang gayud ang makabasyon en grande, ako lang.

334 PINILI NIÑA: Dili na jud ko kahuwat sa akong bakasyon, layo sa inyong mga bayhon. (Parehos magtan-aw sa layo sila Georgina ug Niña nga nagngisi nga murag may anindot nga gihunahuna. Pagkahuman ana) ‘Day, sa piyesta sa lungsod sunod bulan, giimbitar ko nila Mayor nga motambong sa usa ka dako nga party sa ilang baay. Daghang mga importanteng tawo ang motambong didto. Tua kuno sila gobernador, ug si congressman. Pati pud kuno si Bokal. ‘Ja tan-awon pa kuno kung naay makaabot nga mga senador ug uban pud, tali ang presidente ug bise. IVY: Ayay! Kaganado gud nimo. Pero naa ba kaha’y mga artista pud ana? Wa man tingali. Tsismis lang tingali to. NIÑA: Uy! Si kinsa jud nag-ingon nga wa’? Kadaghan sa mga moabot nga mga artista kuno. Napuo man gani kuno ka helicopter ang mokuha ug mohatod aning mga artistaha gikan sa kaulohan nganha sa dakong baay nila mayor. Daghan lagi sila. Naa pa man gani kuno’y gikan sa Hollywood. Apan wa lang gitug-an sa kampo ni mayor kung si kinsa na sila kay mabulgar na nuon. Wa nay surprise. Pero naa jud na. IVY: Sigurado ba ka? NIÑA: Sigurado, uy! Nakakita na gani ko sa mga imbitasyon ug sa lista sa mga sikat nga motambong. IVY: Sila kinsa man kuno? NIÑA: Um...um...basta lang. Di’ pa lagi ipabulgar nila mayor kay mabukilya lagi kuno. Wa na ’ajo kung mao nay mahitabo, dili ba? Basta, ang aho ra masulti nimo, mao nga ang ahong nga’an gisuwat sa pinakauna gajud sa listahan. IVY: Asa ko tuo. NIÑA: Kay tuo na lang jud ba. IVY: A basta. To see is to believe gud ko.

NIÑA UG GEORGINA: (Maghunahuna usa) Hala, sige na lang gud. Mamu- gos man gud ka. Ania ang lista, ay. (Mokuha og listahan nga dako, may mga naka-encode aning mga pangalan ug sa ibabaw, sa una nga nga’an nakasuwat ang ngalan ni Niña sa iyang lista, ug sa lista pud ni Georgina, nakasuwat ang ngaan niya. Pareho kini gisuwat ra og pentel pen.)

GEORGINA: O, tagbaw na ka? Naa lagi no, una ko sa listahan. REM: Tinuod gud diay. Abi nako nga komedya ra ‘to. (Itudlo ang listahan.) ‘Nya kana pud laing mga ngalan sa listahan, kinsa man pud na sila? Ingon ka, mga sikat ug importanteng tawo ang mga giimbitar sa mayor?

15 YEARS OF LAMIRAW 335 GEORGINA: Aw, kini sila? A…a…mga sikat pud na sila, wa lang ‘ta kaila. REM: Aw. Ako kaha no, sikat pud kaha ko, no? GEORGINA: Ayaw na lang pangambisyon, ‘Do, kay mamuti na lang nang imong mga kalimutaw. REM: Kana pud siya, no? Dili gud ko na niya’g tagan og higayon. ‘Nya nganong gidapit man kunohay ka nila mayor anang ilang bungon? Ingon ka ikaw ra ang gidapit, nganong ikaw ra man kuno? Nganong wa may lain? GEORGINA: (Mokatawag dako.) Hahay ta nimo, Rem, uy! Mahimuot na man lang pud ta ani nimo. Syempre, kay ako ra may class dinhi sa atong lugar mao nga ako ray angay iatubang sa mga tagdumagkong tawo. Ako ra ang may taste, ang may breeding, ang may finesse, elegante, sosyal, gwapa! Dili ako ikaulaw sa mayor sa iyang mga bisita. (Moku- ha si Georgina ug Niña og sanina nga pareho ang mga hitsura.)

GEORGINA UG NIÑA: Dyaran! IVY: Unsa man pud nang sininaa? GEORGINA: Mao ni ang akong isul-ob sa party ni mayor.

NIÑA: Tan-awon ra nato kung dili ba modagko ang ilang mga mata sa ahong katahom sa takna nga isul-ob na ni naho. This is one of a kind. Way kaparehas ani sa tibuok kalibutan. Gihimo ning bistiha alang ug alang ra jud naho.

GEORGINA: Ug ako lang gyud ang angay mosul-ob ani, kay ako ray may lawas ug nawong para ining bistiha. Ako lang ang angay. Ako lang! REM: Pareho gud mong Niña, ay. Mao pud na ang iyang pirmi litokon, nga siya lang kuno ang angayan sa tanang tawo. GEORGINA: Kay bitaw! Angayan siyang imusmos sa tunga sa kalsada. Grrr! Ang ipukrita, wala gyuy ulaw! Pwe! REM: O, naglagot-lagot na pud ka diha. Imbes nga mihayag na ‘to ganiha ang imong nawong.

NIÑA: Kay ikaw man gud! Gilitok-litok na pud nimo diha ang ngaan anang bajing kundatan! Kasabot na baja ka nga mosurok jud ang ahong dugo makadungog pa lang sa ngaan ana niya. Grrr! Mosurok pud ang ahong laway, ang ahong hemoglobin, ang ahong pepsin, urine, ahong plasma, tanang fluid sa ahong lawas mosurok jud nga way hunong. Grrr! IVY: Hala, sige, hunong na ana kay tingalig mohubas na tanang imong fluid sa lawas. Malay-ot gud ka. Mahimo kag mura’g pasas ana, ‘Day.

336 PINILI NIÑA: Ambot! Ambot! Kung dili lang mahitungod sa ijang mga gibuhíng sigbin, dugay na jud naho na sijang gilambos sa ahong sobrang kalagot ana nija. IVY: Ha? Si Georgina, naay mga gibuhíng sigbin? NIÑA: Wa diay ka kasabot? IVY: Kay naa ba diay ko angay masabtan? Unsa man diay nang sigbin-sigbin nga imong giingon? NIÑA: Basta. Kana si Georgina, naa na sijay mga binuhíng sigbin. Mga gagmay pa mi, naa na na sijay kauban nga mga sigbin mao nga bisan sa kahilabihan niya ka maldita, wa jud na sija kahilabti sa ubang mga bata kay naa may sigbin nga manalipod kanija. IVY: Ha? Mao ba? Nganong nakaingon man ka ana? Kahadlokan diay na siya kung mao na. NIÑA: Mo lang? Abi man gud nimo, kana sija, usahay, magsulti-sulti na sija nga sija ra, way makit-an ang ubang mga taw’ nga kasulti o kauban ba kaha. IVY: Kay tingalig nabuang lang. NIÑA: Kay buang bitaw na sija. Kinsa bay tawo nga naa sa saktong pang- hunahuna ang ganahan magbuhi og sigbin? Maayo may iro na nga makabantay og baay. O kaha iring. Dili man pud na nija mabaligya kay dili man na makarne o mahimog sakjanan o makatabang ba kaha sa basak. Dili man. Ug kujaw man pud nang pagkahayopa kay wa jud ta kasabot unsang klasehang mananapa na. Mamaak ba kaha na. Mako ba kaha na o molamoy ba kaha nag tawo? Basta, usahay magsulti-sulti ra na sijag ija ra. Kahuman, usahay, may makit-an nang mga katingalahang hayop nga magtuwad-tuwad sa ijang natad kung nalingin ang bulan. IVY: Hala, no? Parehas anang mga makit-an pud kuno nga mga hayop nga magtuwad-tuwad sa imong atop usahay? NIÑA: Naa ba? A, basta. ‘Ja naay mga panahon nga naay madunggan ang mga tawo dinhi sa among palibot nga magtingog-tingog nga dili mi kaila kung unsang klaseha sa tingog ug kung dis-a gikan ang maong mga tingoga. Lahi ra jud nga tingog, dili mailhan. Sa ahong pamen- sar, ‘no, mga sigbin na jud to anang Georginahang amaw. Bantay na lang jud ka, ‘Day, kay kung matripingan gani ka anang babayhana, mawagtang jud kag kalit aning kalibutana nga way makasabot kung asa na kang bahina sa impyerno nahimutang. IVY: Hala, no? Hala, no? Maay’ na lang nga wa ko na palagota siya, no? Heee, nanlimbawot na hinuon ang akong balahibo hunahuna sa iyang mga sigbin. Awaaw man diay nang iyang baay kung mao nâ. Iban-ibanan na nako ang akong pag-adto ana niya, uy. Makuyawan man ta.

15 YEARS OF LAMIRAW 337 NIÑA: (Sa daplin sa lamesa nag-atubang) Didto ‘sa mo kay dia pa koy bisita. Unya na lang sa udto. Mangandam pa ko sa injong paniudto. (May magtingog-tingog og di’ mailhang tingog) Didto ‘sa lagi. (May magtingog-tingog kadali, unya mawagtang na. Matingala si Ivy.) IVY: Hoy! Dia lang ko diri, kinsa man nang imong gikasulti diha? NIÑA: Ay, da, asa na gani ‘ta ato?

GEORGINA: Ay, oo diay. Tinuod nâ, ‘Day, uy, nga kana si Niña, naa na siyay mga higalang ungo. Mao nga nagsalig lang na siya kay kung naa gani manghilabot niya, ang iyang mga higalang ungo na lang ang bahala nila. Ipabalbal dayon na niya. Limpiyo pa ra ba molihok ang iyang mga wakwak ana, kay ang tawong ilang kan-on mahanaw gayud nga way bisag unsang mahabilin. Tanan gyud mawagtang, bisan pa ang tsinelas ug ang mga kuto ani, apil gyud! REM: Tinuod ka? Wa pa lagi ko kakita bisag usáng ungo sa iyang baay. GEORGINA: Kay syempre, kinsa ba’y ungo ang magpahalata sa ilang pagka- balbal? Kinsa mang kawatan ang magpasabot nga mangawat sila? REM: Si Lupin diay. O kaha ang Cat’s Eye. GEORGINA: Buang. Lahi ra man ‘to. Pero kini, ‘Dong, bantay-bantayi lang na si Ninja. Panid-i og ayo aron imo gayud mapamatud-an ang akong gisulti karon kanimo. Kana siya, usahay, bisitahon sa iyang mga ungong higala. Makit-an gyud nako sa suod sa iyang baay gikan dinhi sa akong bintana nga naay mga maot ang bayhon nga mga tawo nga kahadlokan gyud og ayo ang mga hitsura. REM: Dili kaha ang dakong salaming ni Niña sa tungod sa iyang bintana ang imong nalìlìán? GEORGINA: Ambot nimo, uy! Wa man kay ayong kasulti. Siguro managsa- kop mong Ninja, no? REM: Uy, tawon. Wa koy gilabanan ninyo. Igo ra ko mo report unsa akong masabtan, way sapong, way sobra. GEORGINA: Basta, ang akong sulti nimo, panid-i na si Niña kay usahay, manuroy nganha sa iyang baay ang iyang mga higalang ungo. (May mogawas nga babayi nga morag wa nanudlay, tag-as ang mga kulo ug taas ang gisul-ob nga bado. Itom ni og ngabil ug itom pud ang ubos sa iyang mga mata.) Uy! Nakasuroy lagi ka ‘ron? Abi nako sunod semana pa. BISITA: Da, mianha ko sa salon diha sa eskena kay magpagwapa unta ko, ingon man sila nga sirado na kuno sila. Magpa-hairdo unta ko, makeup, ‘nya manikyur ug pedikyur. Daghan pa ra ba unta koy ibayad. GEORGINA: Ha? Kay nag-operate pa man na sila diha. Diha man gani ko adtong miaging adlaw nagpa-pedicure.

338 PINILI BISITA: Ambot gud nila. Ingon man sila nga di na kuno sila nag-operate. Nanagko lang ilang mga mata pagtan-aw nako. Pero daghan may mga tawo sa sulod, may mga giguntingan og buhok, may naka-curl- er, may nag-aso-aso ang ulo kay gitahoban og murag arinola. Pero wa na kuno sila nag-operate. Mao nga milakaw na lang ko. Giilad ra diay ko nila. Wa man pud ko pakahalata sa ilang pangilad, uy! Ay’ lang na sila. Unya lang na silang gabii. Unya lang gayud sa ngitngit. (Mopagawas og garhob nga tingog nga murag mantas, ‘nya mosakob dayon siya sa iyang gigikanan) GEORGINA: Basta, mao to ang akong ingon nimo, Rem, kana si Niña, amiga na sa mga ungo. Mao nga way ganahan ana niya. Ang mga ganahan ra ana niya kay kanang mga tawong kulang-kulang.

IVY: Kasabot ka, Ninj? Ganahan baya ming Rem nimo. As in, gud! NIÑA: Wa na ko natingala, ‘Day. Kaibogan man jud ko sa mga tawo, dili parehas anang Georgina nga mga abnormal ray nagkagusto. (Si Ivy mananghid na ni Niña nga molakaw ug tugotan pud siya niini. Apan di lang mabatian ang ilang mga tingog. Mosakob dayon si Ivy.)

REM: Haay, maayo na lang nga amiga ta kay nakasabot ko unsa akong angay himoon. Buotan gud ka, mao nga gusto gud namo kaayo ka ni Ivy. Pero, hala no? Sige, kuno, panid-an kuno nako na siya. Wa pa baya ko kakita og ungo. Aron pud makasabot ko unsa ang hitsura sa ungo. (Mogawas si Ivy sa bahin ni Georgina)

GEORGINA: (Mopaduol sa mga tawo. Si Ivy ug Rem magkita-kita sa ilang mga daang papel ug itapad nila ang ilang tagsa-tagsa nga mga papel sa usag usa ug ila ning tan-aw-tan-awon nga mura bag gitandi-tandi ang duha. Maghunghong-hung-hong pud sila, magtangdo-tangdo ug maghiki-hiki nga dili lang mabatian.) Basta mailhan nâ dayon nimo ang ungo kay salang og buhok, itom ang ngabil ug ang ubos sa mata, ug tag-as ang mga kulo. Ang sinina ani, luag ‘nya dili nindot. Basta, kahadlokan gud ang hitsura. Manindog gyud imong mga balahibo, kay kung kadagan pa nâ silang imong mga balahibo, managan gyud dayon na sila. (Molingi nila Ivy ug Rem) Uy, Ives! Mibalik lagi ka? Wa ko kamatikod da. Unsa may inyong gihunghong-hunghong nganha? REM: Wa lang. Mananghid unta ‘mi nga manglakaw na kay daghan pa mi’y importanteng buhatonon. Moadto pa mi nilang Marikyat, human nila Kirara, tapos nila Gadlay. GEORGINA: Asa ato, kadtong mga hi-ta-chi? Mga himantayon, tabian ug chismosa? Ngano man? Unsa man inyong tuyo nila?

15 YEARS OF LAMIRAW 339 IVY: A, dili uy. Gikomedyahan ra kang Rem. Dili na namô sila higala, kanang mga tabianang mga maot og dagway! REM: A, ha? Nagkomedya ra ko? Nagkomedya ra diay ko? IVY: (Gisaway si Rem og pahunghong) Saba! (Normal na nga kasulti) Oo, nagkomedya ra ka. Ang tinuod ana, giapas ni nako siya kay wa pa mi kalung-ag. Magpatabang ko niya sa kusina kay moudto na ra ba. REM: Aw, mao ba? Ingon ka ganiha moadto dayon ta ‘ron nilang Marikyat human nila Kirara ug Gadlay. Lipong man ka, uy! IVY: (Manaway na pud ni Rem) Saba lagi! (Motawa og hilaw) Ahaha! Ko- medyante gud ni si, Rem, no? Basta, George, ha, manglakaw na mi. REM: Salamat sa pag-abi-abi, George, ha? GEORGINA: Hala, sige, amping mo. Ulî dayon mo kay tingalig mahimoan pa mog mga istorya sa mga tabian diha. (Mopaduol si Niña sa mga tawo) NIÑA: Hmp! Kana jud si Georgina. Makaguba ra jud na pirmi sa ahong adlaw. Ambot ngano nga nagkasilingan pa man mi ana sa kadaghan- daghan sa lugar nga pwede nija puwestohan. Basta. Di jud sija maajong pagkatawo. Daghan kog ebidensya apan di na lang ko mosulti unsa na sija kabuang kay tingalig ingnon pa lang ko nga himantajon. Tak-umon na lang naho ang ahong bàbà, Basta, di jud ko mosulti bahin ana nija. GEORGINA: (Mopaduol pud sa mga tawo) Pasalamat ra jud nang Ninjaha nga dili ko parehas niya nga tabian. Kay kung parehas pa ko niya, nagkalat na gayud dinhi sa tibuok lungsod kung unsa siya kadaotan. Apan dili lang gyud ko mosulti kay tingalig maingon pa ko nga way edukar. Maghilom-hilom na lang ko. Pasagdan na lang naho nga ang laing tawo ang makabantay ana niya. Ang ako na lang gipasalamat... NIÑA UG GEORGINA: Mao nga bisag gamay, wa juy pagkapareho namo. (Mobalik ang duha sa lamesa unya manuktok dinhi sa panimbako, molingkod human moinom og tubig. Mapawong ang suga.)

340 PINILI 015/2018 Jose Labro

Hi Parapat ug hi Diibtang gintikangan han puro han Samar

Mga tawohan Tag-asoy Parapat, mangulo han mga Daragangon Di-ibtang, diwata han sinirangan nga kalalawdan Babaylan Tigurang nga lalaki Iya asawa Batan-on nga Daragangon Kaupod han mga Darangangon, ira asawa ngan anak, ug katigurangan Mga nasasakopan ni Di-ibtang ngan an mabagsik nga hi Pikoro, ihalas nga anak nira Minokaua ug Bakunaua.

Himutang ug takna: adlaw ngan gab-i ha kalalawdan han dagat-sinirangan, hadton kataliwan pa la paghagkot han bayhon han tuna ha kalibotan.

PROLOGO

Tag-asoy: Ha katungdan nga sidsid han dagat Pacifico, kasalakob an may pito ka yukot nga mga pupro ha butnga han maranggat nga mga katubigan,nahimumugso in usa nga dakulaay nga gahin hin tuna nga ngingangaranan nga SAMAR. Ha iya dughan nag-ukoy in mga magbaskug ug makililiawon nga mga tawo nga simple la an hingyap ug an pagtuo ha kamaupay han nga tanan nga ginhimo ha bawbaw han tuna. An puro han Samar puno hin mga kaagi ngan lalaygayon o susumaton ha im-im han iya mga anak. Nahimo liwat in diri la pipira nga mga candong, siday, balak ug hingandoy nga naghahatag hin pahuway, hin kaaliw, hin kasayoran ug kalinaw han mga butang nga may kalabotan han tinikangan han nga tanan.

15 YEARS OF LAMIRAW 341 Alinsunod hini nga mga tradisyon hin pagsaysay, ig-aasoy ha iyo han Samar State Polytechnic College ug Catbalogan ll District an kaagi ni Parapat ngan han mabangis nga tamsi nga hi Picoro, ug an hinungdan han puro han Samar.

EPISODE 1

Tag-asoy: Hadton mga panahon nga kataliwan pa la paghagkot han bayhon han tuna, ngan an makalilisang nga adlaw han pananakop ug pagtatalumpigos, natikang pa la pagsirak ha kasingkasing han Tawo. Ngan an katawhan hini nga dadapit nga nahiiilarom han madaog- daog nga Sultan han Sri Vinhaya, in usa ka pudyot hin mga manga- raway nga kun pagtawgon Daragangon, ug gin-aamay-amayan han maisog nga hi Parapat, in pumalagyo upod an ira asawa ug anak. Ngan nagpalawod pamiling hin bag-o nga puroy-anan nga hirayo han pagpasipara han palabi-labi nga Sultan. Ginlayag nira an mga katubigan ug ha kaihaan nahidampig hira ha mga kadagatan han Kabisay-an. Ha ira paglinibot-libot waray hira nahiagian nga lugar nga sadang maghatag ha ira hin bag-o nga puruy-anan. Dako an ira kasubo.

Tigurang 1: Kadimalasan ba ini nga naduaw ha aton? Duha na ka bulan pero waray la gihapon Puro mga hingyap biling han paniplaton Sadang ta pag-ukyan ug pagmayuyoon. Asawa 1: Makakawang la ba an at’ mga kusog, An at’ pagpalagyo, pag-ato han sulog, Bisan pa dinhi butnga hinin’ lawod, may lara han Binayaan, Sultan nga maradaugdaog. Tigurang 1: Kambal ha kinabuhi kasakit ug kauriton. Kun palad ini nga ibinadkis ha aton, Waray ta mahihimo kundi an karawaton, Husga han kinabuhi pagbuot han langitnon. Daragangon 2: Gintuinan pa man unta kalalakin-an nga mag-isog. Kay ano nga yana, nagugupong, nahadlok? Di’ ba an pagpalagyo tungod la han gugma Han anak, maiharayo han Sultan nga malara? Tigurang 1: Ano pa man an gamit han pagbinugsayon Kun waray man tuna nga matapo ha aton? Mamingaw an dagat, pag-ikmat gihapon, Paraw han kamatayon, mahapit tidaraon.

342 PINILI Daragangon 1: Kun luyo han katalwasan hingyap nga bulawanon May dako nga hulga, garab ni Kamatayon, Ha ngaran han gugma at’ paino-inohon, Tibway pauripon kun kabalyo maharalon. Parapat: Pamati, pamati, tawohan nga pinili, Kalipong, kagupong pirit hingalimti. Ha dumdom itanom, kangitngit nga putli, Ha Sultan nga binayaan, diri na malingi! Daragangon 1: Hilawig nga pamalandong angay ta buhaton, Hingyap hinin’ dughan maupay nga kabubuwason. Mapapara na la ba inop nga harangdon, Tungod la hin kabaraka, kakulba, ug kagupong? Asawa 1: Kun magpauripon, matatalwas ba, Intoy? Sultan nga malara aalpan ba hin kaluoy? Di’ na ba hibabatian mapait nga pagnguyngoy, Pinudngan nga araba han nag-aantos nga iroy? Parapat: Kun may usa yana ha iyo mabalik, madiri Pamiling hin puro nga ha aton malibre, Waray ta mahihimo, maliko, mauli, Kastigo han Sultan karawata, ilobi.

Kalimti ta na la inop han katalwasan Kay hasta ka hasta aton na kapalaran. Asawa, anak ta, apoy nga baraan, taramayon Nga uripon han mabangis nga Sultan. Mga daranganon: Pasaylo, pasaylo, Parapat nga bantogan, Dalikyat nga kalipat akon ginbabasolan. Guti la nga kasakit pagtapod nahingalimtan, Inop nga tinipigan hingyap nga katalwasan. Tigurang ug asawa: Pasaylo, pasaylo, Parapat nga bantogan, Nguyngoy han minasus-an nabantad ak’ dughan. Angay ko dumdumon maanyag nga kapalaran, Talwas an anak ko pag-uripon han Sultan. KORO (Daragangon, mga asawa, anak ug iba pa.) Parapat nga bantogan, matadong, dayawanon, Ig-asoy ha amon asay sadang pagbuhaton. Ha butnga han kagupong ikaw la an susundon, Igwaling, igwaling ngan amon tutumanon.

15 YEARS OF LAMIRAW 343 Parapat: Ha butnga han kasakit paglaom an kapti, Paglaom nga halawig ha dughan tipigi, Kusog han paglaom ha aton mabuhi, Mapara han kabido kay kalipay an urhi.

Ayaw pamati hulga ug kabaraka, Diri ta tapoon palad han tagsa-tagsa. Lugod mangamuyo ha aton labaw pa, Harangdon nga diyosa, Diibtang nga Mutya.

Hala na, Babaylan, kay kakarag han takna. Kun ikaw na manguna pagtawag han Diyosa Basi, basi pagnguyngoy, upod pangaraba, Ihuring han balod, kan Diibtang talinga.

EPISODE 2

(Matikang an ritwal han laylayon ngan salabay, ug an mga pamaagi han Babaylan. May mga pangamuyo hiya pinaagi han pagtawag ha mga anito, diwata ug bathala. Naghahalad liwat an mga kababayin-an han insenso ug pagmawok hin siwo samtang padayon an pangadi han babaylan.)

Tag-asoy: Ha pag-una han baraan nga Babaylan, An nga tanan nga Dara- gangan nangamuyo han gahom han Diyosa han kadagatan nga hi Diibtang.

An lanoy han ira pag-ampo ug pangaraba asay nagpukaw han na- piyong nga katubigan. Nagtikang pagrululukso an mga magrayhak nga mga balud, namamati ug nagtitigaman nga ha ira paghilarom, dara nira an mga pangandoy han mga Daraganon agud pa ini mai- huring ha talinga han Diyosa nga hi Diibtang. Dalikayot nga nagsiring, nanhitaas an lukso han mga balod.

(Masirom an kalangitan, napuputos hin mga arom. Magmamabalod an kalalawdan. Makimpang an mga paraw. Mananangis ang mga kabataan ngan mahadlok an mga kababayin-an ug tigurang, dungan pangamuyo ug panawag han mga anito ug diwata. Tikang ha kailadman han dagat, maulwat an dako nga tilang nga napuputos hin magkadurodilain ug magrang- gat nga mga kolor. Ha ligid niya, mausbong an di la pipira nga mga nasasakopan ha salag han dagat, paiba-iba nga mga isda, bisugo, alupihan, masag, usoos, pating, rompe kandado, makadurudilain. Nga tanan natahod han

344 PINILI dako nga tilang nga dayon maulwat, ug hikikit-an hi Diibtang, maanyag ug mahiyom-hiyom.)

Diibtang: Ay’ kam’ kahadlok, Diibtang an ak’ ngaran, Diyosa nga may gahom, iroy han katubigan. Kanina kay iyo man ako gin-abi-abian, Amo ha yana aanhi iyo atubangan. Pagbakho, panangis, upod pangaraba, Ha salad han dagat balod an nagdadara. Yana pag-asoy, pamamatian na manla Agud pa mabuligan kun maupay an ungara. Parapat: Dako nga higayon, gamhanan nga Diyosa, An yana ha amon imo ginpakita. Unta mabuligan inin’ amon ungara, Tunok ha kasingkasing, waray pagpasipara. Ako hi Parapat, amay hini nga hugpo. Daraganon kami kun tawagon han tawo. Tapos nangangamuyo, ha imo natuo. Unta kabuligan, amo la ini am’ hangyo. Kami mga dampig, naiwas han bangis, Kaisog han Sultan nga ha am’ natugis. Namimiling kami puro nga matam-is, Puy-anan nga pirmi, diri na matangis. Im’ maluluy-on, kamot nga gamhanan, Itutdo ha amon an tama nga dalan. Puro nga inuungara amon na makaptan Kalipay ha imo, Diyosa nga garampanan. Diibtang: Parapat nga amay, hugpo nga nalikay, An dagat han Bisaya ha iyo nahugay. Isda ug tubig ug nga tanan nga sangkay, Nananapo ha iyo, hira nalilipay. Pero an puro nga hingyap han hugpo Di’ ko maihahatag kay ha tubig man la ako. Maupay nga sagdon amo an isasaro Agud mahikit-an, ungara nga dako.

Han bag-o pa an tun-og ug an takna ‘say nasiwak, Nalarang adton adlaw, ngan an gab-i may ‘da bulan, Ug an tawo nagmalipay, natrabaho, napahuway. Kalipay dayon nga napukan, pag-ulwat han tampalasan.

15 YEARS OF LAMIRAW 345 Nasulpot an maisog, ha aga, Minokaua. Nalaksi ha pagdulom, kahadlok ni Bakunaua. Ha bug-os nga kanaypan, kalalawdan man o tuna, Solares o lunares, perdisyon ha mag-asawa.

Labi na han manganak, ihalas nga magtiayon. Gin-ngaran nga Pikoro, malaris, liwat manguyo, Asay anay nanindog, tanan hira nanago, Mga pupro nangulbo, katunaan an napuo.

Yana ha katungdan, sidsid parte sinilangan, Waray puro nga makikita. Hi Pikoro mientras tanto, Kun Parapat isusundang, an ihalas papatayon, Adton pupro mapaigbaw, mangungulwat panginano.

Pagbug-os han bulan ha luyo han kalaypan Magawas in tamsi, Pikoro iya ngaran, Mabangis, maisog, matabon hin sarakyan, Dako nga kaihalas, sadang na pag-ukyan.

Kun hiya mapukan ha tubig nga hilawig, Mahulog an lawas nga iyo nalupig. Ha tungod nga dapit tuna in masidlit, Isla nga ungara, puro nga igdadasig.

Kun kusog la niyo iton tataporan, Ihalas nga Pikoro diri mapupukan Tatagan ko kamo mutya nga gamhanan Basi paniguro diri la makawang. It’ darag nga mutya iatbang la ha iya Basi ha kadayonan mabuta, manluya. Tigbas han kampilan di’ na makikita, Lawas nga mahumok dudultan han sandata.

Parapat: Gamhanan nga Diibtang, diwata han dagat, Ha imo panagdon damo nga salamat. Darag nga mutya ha amon masabat, Ha tamsi nga Pikoro nga diri masugat.

346 PINILI Salamat, salamat, matadong nga diwata, Kay imo kami ginpapangamaya. Ha imo larang kami masasalbar, Ha imo gahom kami magkakanta. Koro: Salamat, salamat, Diibtang nga harangdon, Ha imo nagbubunyi bug-os nga Daranganon. Ha imo kaluoy ungara nga hinungdanon, Puro nga hingyap am’ gihap’ maangkon. Salamat, salamat, Diibtang nga maluluy-on, Ha imo kaluoy nabuhi an paglaom. Anak nga minayuyo may puro nga huhulton, Ihalas nga Pikoro, asay namon pupukanon.

EPISODE 3

Tag-asoy: Puno hin paglaom ug dara an darag nga mutya, naglayagon hi Parapat ug iya kaurosa pahirani han sidsid han dagat Pacifico. Ha mahilay nga katubigan namalat hira han dako nga tamsi. Ha kailadman hiton kagab-ihon ha lamrag han bug-os nga bulan, bumati hin aringasa hin pagatpat hin dako nga pako, pako han ira ginhihinulat nga ihalas nga tamsi. (Sound effects: Pangalay warrior music) Ha kaupod han guliat han tamsi nga Pikoro, nahulog ini ha kailadman han dagat ngan tumurok. Tikang suroksurok han katubigan in usa nga puro, dako ug kagigirisan han damo nga kabudkiran. (Sing- ing) Parapat: Diibtang nga Dyosa, maluluy-on nga bathala, Pukan hi Pikoro, natunaw ug napara. Ha butnga hadton dagat, umutwal usa nga isla, Ha iyo paglarang, natuman an am’ ungara. Puro nga inungara, mahalibway, mapahuway. Ha isla nga dakolaay, mahunong ha kanunay, Diibtang, mabinuligon, waray sukol an kalipay. Salamat, salamat, ha amon nahugay. Koro: Salamat, salamat, Diibtang nga harangdon. Ha imo nagbubunyi bug-os nga Daranganon. Ha imo kaluoy ungara nga hinungdanon, Puro nga hingyap am’ gihap’ naangkon.

15 YEARS OF LAMIRAW 347 Salamat, salamat, Diibtang nga maluluy-on, Ha imo kaluoy nabuhi an paglaom. Anak nga minayuyo may puro nga susundon, Ha samad ni Pikoro, umutwal an naangkon!

Samad ni Pikoro! Samad ni Pikoro! Sa-mad! Sa-mad! Sa-mad! (Revelry/Sound effects/music)

EPILOGO Tag-asoy: Ha ngaran nga SAMAD nakilala an bag-o nga puro basi diri hingalimtan han mga Daraganon an adlaw han ira pakig-away han dako nga tamsi nga hi Pikoro. Ha ira mga lawas iginbadlis an mga girit o tiagi han ira nahimo ha lawas han tamsi. Ha paglabay hin mga katuigan ini nga kabatasanan ginpakamot han ira mga anak ug katulinan. Ha ira pag-abot han mga langyawanon an ngaran nga SAMAD naliwnan han ngaran nga SAMAR nga madali luwason han mga bag-o nga dampig.

An mga Daranganon gintawag nga mga Pintados. Matungod han damo nga badlis ha lawas. Dara liwat han bag-o nga tuluohan nga gintutdo han mga Kastila, an mahinungdanon nga gawi hin pagbad- lis in dayuday nga gindiri.

Ug matara ha panumdoman han kadam-an, di ngani kahingalimti, an maanyag nga kaagi ni Parapat ug an mabagsik nga amay nira Mi- nokaua ug Bakunaua nga hi Pikoro.

Pero kun bug-os an bulan, kun nahuyop an harupoy han dumagsa kun maanyag an kalalawdan, ha huyop han hangin ngan rayhak han mga balod padayon nga iginsasaysay ini nga susumaton ni Parapat ug an darag nga mutya han tilang ni Diibtang.

Hinaot unta nga naghatag hin kaliaw ini nga amon pasundayag yana nga gab-i. Padayon unta naton nga hikayon an baul han aton gintikangan agud may ‘da pa bahandi nga pagsalin-ugon naton, hinumdoman ug iundong an nahiaraan naton nga tradisyon ug kultura.

(Music/Chanting/Singing/Drums rolling)

348 PINILI appendices

15 YEARS OF LAMIRAW 349 Dinah Roma

Completing the story Keynote address: Fifteenth Lamiraw Creative Writing Wokshop Visayas State University, Baybay City August 10-12, 2018

I am humbled by the very idea of having to stand before all of you to deliver what is expectedly a talk to open the 15th year of the Lamiraw Creative Writing Workshop. Fifteen years of devoting your time and resources to pursuing something is no joke. And I would like to congratulate the people who have made this possible, and also extend my sincerest thanks for inviting me to be part of this year’s workshop. I would also have to say that this, for me, is a rather emotional occasion. See- ing some of you here brings me back to the earliest years of my writing life; those exhilarating years when you experience a gush of creative energy, when writing for your life seemed like a possibility and you thought you could pursue it against all odds. Until, slowly, the exigencies of everyday begin to press upon you and the writing life you’ve once thought possible slowly fray at the edges and other preoccupations take over. I met Ma’am Merlie, Nino and Tim back in the summer of 1988 in Du- maguete at the Silliman University Writers Workshop. It was a heady period for me and I would dare say the same (I guess) for my two good friends here. Ma’am Merlie was our “shepherdess” in many senses of the word. She was the one we would go to for instructions and, most importantly, for feeding outside of class hours. Food and poetry was an unbeatable combi- nation; and I would have to say that it was the first time I’ve experienced such kind of generosity to have come from a teacher. The lessons gathered from those years continue to unfold until now in my role as teacher, poet and writer. (Unfortunately, not as a cook. I have five sisters and there was not enough space in our kitchen, so my mother used to shoo me away from there by telling me, “Ayaw pagsinamok didi. Pagbasa na la didto.”) I just realized yesterday that our gathering here marks thirty years of friendship. In short, this is really a homecoming for me. And I would like to use this “notion” of homecoming to approach the topic assigned to me by our dear headmaster, Harold Mercurio, and that is “Completing the Story of the Filipino through Regional Literature.” It definitely is an overwhelming

350 PINILI one. At the outset, trying to bracket off every single word in the proposition could easily bring us to a contentious bind. The questions that came out of the topic are the following:

n What, in the first place, is the story that needs completing? And how does the term “Filipino” propel the narrative of the story and into what directions? n How must we define “regional literature” as we try to offer an answer or semblance of an answer to the question? n And, lastly, when would we ever know if indeed the story has been completed?

These questions I also offer to everyone—and maybe at the end of this talk, we can begin sharing our opinions on the matter. But what I want to focus on really is the term “region.” As somebody quite interested in Asian Studies, I know very well how the term has been the source of conflict, disputes, violence over issues of identity, cultural/religious ownership, and territory. In short, what I’m saying is that making sense of the topic: “Completing the Story of the Filipino through Regional Literature” at once begs the idea of fragments, fractures, of parts, rather than wholes. So let me dive headlong into this thematic challenge. And I will be doing this not by heavy theorizing as many academics do if they want to be obscure. I want to share with you the story of how I finally ended up writing a book on my birthplace, Basey, as I tried to come to terms for decades of longing or nostalgia for it. I was born there. Although I spent only the first four years of my life there as my entire family migrated to Manila. I only managed to return to the island in my mid-twenties. After returning from Silliman, I worked at CCP as the managing editor of its literary journal Ani. My duties involved networking with writers from the different regions so we could devote a special issue for each regional lit. This was the first I came in close encounter with the writers of Samar, and this was also the first time I managed to visit the islands again after many decades. I set out to write this book right after Yolanda struck Basey. On the map, it is a tiny speck of an island directly facing Tacloban City. Crossing the San Juanico Bridge, Basey is almost an hour’s eastward drive from its foot. Be- tween Tacloban and Basey is the narrow strip of water of San Juanico Strait where Yolanda torpedoed over after its initial landfall in Guiuan on 8 No- vember 2013, leaving the towns of Hernani, Balangkayan, Lawaan, Giporlos, among others, in rubbles.

15 YEARS OF LAMIRAW 351 Samar, the third largest province in the Philippines, is known to be a typhoon path. Its geographic location is vulnerable to the movements of wind and water. Basey in Western Samar openly faces the Pacific Ocean. It is not uncommon for it to be named in news reports as one of the most hard hit islands during a typhoon. And for the many typhoons that lash annu- ally at the island, coastal families have made a way of life with destruction and disruption. But on 8 November 2013, the damage to the island was bru- tally vast, estimated at ninety percent of the area. The images that slowly surfaced on the screens a few days after the monstrous typhoon left the country revealed the extent to which the island’s coastal towns were rav- aged. The few structures that survived displayed extensive signs of batter- ing—iconic of the fragile state of things. I was glued to my laptap for hours, like many, to monitor the where- abouts of my friends in the Leyte-Samar region and to learn how help on the ground was reaching the victims. It was an anxious waiting. For once, I felt how it is to be cut off from the rest of the archipelago. For once, I knew what it means to be living an archipelagic existence. The survivors who were interviewed on TV were visibly tormented in the aftermath of Yolanda. That I was listening to Waray, my mother tongue, being spoken in stories that were heart-wrenching, to say the least, rendered the heartaches more immediate. I knew that surviving amidst the extensive loss was in itself something to reckon with. To wake up with several of your family members gone, swept away by the floods, your possessions pummeled to pieces, your community in disarray, your sense of life forever compromised, was a reality only a people of the most resilient mold could bear. I had only lived in Basey for four short years after my birth. I possess no distinct memory of the place. Yet the ruins brought on by Yolanda kindled an instinctual connection to it that was undeniable, inescapable. The emotion startled me into an awareness of how the island had long remained an imagined space for me, something that has been circumscribed into words by my writing. The word “Samar” from then on ceased being a homogenous label for an entire region. It began to take on another level of meaning. It is where Basey belongs. It was not so much Basey, the locale, but a notion of a place I could root myself in, a home to which I could hark back for kinship, an identity. The relationship was vague but functional. Basey was merely the name of the place I would enter into official forms as my birthplace. But all this changed after bodies were found strewn all over Basey. The first news item about Basey that came to my attention carried photos of the survivors huddled together in the historic church of St. Michael the Arch- angel—Basey’s most priced colonial heritage. Against the majestic historic glass-stained windows, the survivors sat on the pews looking disoriented,

352 PINILI gazing at a distance. Although the number would be a tiny percentage of the total fatality count during Yolanda, all I thought at the time was that the bodies must have come from somewhere. They must have lived lives borne of relations. I kept on imagining how the bodies were forcibly ex- tricated from their homes, or from where they kept themselves safe as the winds raged, or how they strove to stay afloat on the waters, parrying the flotsam that hit them from all directions, until the fierceness of those hours became impossible to defeat. What grew over the weeks was an urgency to write something about Basey. In an initial rush of emotion, I wrote the long poem, “The First Four,” in sympathy with those who were in agony and witnessed the insufferable. However, it was not enough to exorcise the longing to know more about Basey beyond the fact that I was born there; to write it into existence and, by doing so, resist what was to be the future of places. Because of Yolanda, I feared the thought of how places can vanish from earth. I feared it would happen sooner than we think. Even before I could even begin to learn of its past. In today’s ecological impasse, the cyclones and typhoons from which many recover from reveal a deeper shift in our lives. These disruptions have made the waters less navigable. It has rendered the search for bodies more hopeless. Each time the ground dries up, the seas quiet down, and the sun begins to shine more fiercely than ever, we are drawn into a cycle that demands us to trust anew in the wisdom of nature—that it would give us some kind of reprieve before another tragedy strikes again. But after Yolan- da, it felt as if we can no longer trust the verities of these cycles. Everyone was unmoored from their homes and their relations. We were already being bestowed our fate. What gave me the resolve to pursue this project was the grant offered by the National Book Development Board (NBDB) to write a local history and culture book. Even as I had been thinking of writing a book on Basey I had not thought of going into such direction. The opportunity, however, offered itself in May 2015 at one of the Silliman University Writers’ Summer Workshop events on publishing participated in by the then NBDB Executive Director Graciela Mendoza. Writing the book concept for the grant mar- shalled both my poetic and scholarly inclinations. I was glad that my book proposal was selected out of the sixty-nine submissions for the category. While I was thrilled to get down to work, my initial concerns of how much history I had to write up in order for the final output to qualify as a local history book had to be reappraised. In the process, the interdisciplinary quality of the project located me as a poet right into the vortex of history who has harbored an island in her imagination.

15 YEARS OF LAMIRAW 353 What inspired me as well was the growing trend that views “history” not as a rigid compendium of facts that reside in a master narrative but something we all participate in and weave from. The result of such an endeavor has been instructive and humbling for me, not only as a writer, but as a person who seeks the origins of things and willing to believe that I could triumph over the challenge of history. My discoveries have paved many paths for me: as a poet, scholar, and specu- lative historian. My fascination for “place” has been fired up by my own search into the notion of “home” alongside the idea of how “placelessness” emerges from our need to be constantly on the move. With “globalization” as the currency for the present time, “place” has entered into a phase where homogenization is inevitable. To travel is to move from one place to another that is increasingly looking the same, distinguished simply by geographical boundaries. And what of places that resist or are removed from the pull of these sweeping capitalistic movements? Where do they stand in the canvas of things? When I set down to reading archival documents on Basey, I was confronted by the intricacy of where Basey stands in the “master narrative” of the country’s history. It has largely been subsumed into the history of Samar, the third largest group of islands in the country. Yet of the narrative permutations that arose, I slowly found a pattern that linked to and transformed my own sense of place, sense of home. What first struck as an environmental tragedy that was Yolanda traced itself back to the larger historical phenomena that marked the plight of Basey as distinct from the other islands in Samar: the Moro raids in the mid-1700s, the twin roles of the Sohoton Caves to the ancient trading in Southeast Asia and the refuge of the revolutionaries during the resistance to the American colonial re- gime, the Pulahanes, the Balangiga massacre that had Basey in the background as the headquarters of the American colonial army and as escape route by way of its river. These events have been written up extensively by historians (separately) and political scientists and scholars of allied fields in their interest to understand the interaction of sociopolitical forces. Basey, however, seems to receive a cursory mention as one of the islets in Western Samar. Against the tragic shadow of Yolanda, all these emerged and the central motif became the ubiquity of water and how its inhabitants have been tethered to its caprices. What I have finally come up with are six chapters that bear the efforts of understanding the continuum that links the “personal” to the “historical.” The journey that allowed me its richer appreciation has been arduous but fulfilling. I begin with the chapter “Writing as Geography: Basey as Poetic Imagination” to lay down the interdisciplinary framework through

354 PINILI which I tread in this creative pursuit. I begin with the notion of “place” to set into motion how I could define the constancy of Basey in my imagina- tive world. A substantial part of this chapter is the reliance on disciplines like geography and history, and how the two, as they relate to my search for the nexus of “home” in Basey, may not be as exclusive as many have thought. In the next chapter, one finds the poet slowly being heard in the presence of the lyrical voice, the intending “I” that seeks the meaning of things. Aptly titled as “Etymologies of Home,” this part of the book weaves the critical turns in my life as I search for a “home” through personal upheavals in order to gain a perspective in life. With “etymologies” come the various strands of what we call home. Chapter 3, “Coming Upon Home,” establishes the centrality of Basey in my creative world. It is a search into my past. Into the family that has been the source of my connection with Basey. It looks into the strands of stories that have given me a taste, albeit vicariously, of the seas, the community, the songs and festivities that have rooted me into its cultural world. Out of these facets of personal stories that involve folkloric narratives of the Basaynons, I forge the next chapter entitled “The Island Across the Bridge: Three Historical Vignettes on Basey.” I feel the use of the word “vignette” as apt. Its etymology refers to a “vine” arising from a main branch in the way the stories came to me and how they expanded over time. My claim to the subject of the three vignettes: the Moro raids in Sa- mar, the Pulahanes, and the Balangiga conflict all arose from childhood memories. They were part of the domestic exchanges especially between my mother and my uncle who kept watch over the kitchen as they fulfilled the daily needs of the last four children in our family of ten. As I finally learned of these historical narratives in school, their significance became more compelling and my regard for my mother and uncle as harbingers of history deepened. As called for in the writing of these vignettes, there was much research that went into it. And if there is a remarkable thing that I learned out of studying these three vignettes, it is the ubiquity of water. The moro raids were facilitated by the interconnectedness of the bodies of water and the Balangiga event became a struggle both for the local insur- gents and American soldiers as they crossed the rivers of Basey. This likewise preempted the focus on Yolanda, the tragedy that changed much of the consciousness of people toward environmental problems. Out of the ravages of history, the next chapter works on the theme of weaving both as a metaphoric and a material undertaking. Prefacing the focus on the renowned tradition of matweaving in Basey and its unwaver- ing women matweavers is how “weaving” has been central to the lives of

15 YEARS OF LAMIRAW 355 women even in ancient times across the world. As a creative enterprise, weaving foregrounds women’s role in the domestic sphere. While cultural legacies would show how women have been silent and relegated into the inner realms of the domestic, weaving as an activity provides agency. It is to be seen as a way of “writing” their existence. Against this thought, the chapters segue into the women matweavers of Basey whose iconic image is of them sitting in the cool shade of Basiao caves through the decades. The chapter delves into the effects of Yolanda on the lives and families of the matweavers. This is done by looking into how the environmental destruction brought on by Yolanda has further compromised the status of the matweavers. Weaving themselves back into the community through governmental efforts meant making themselves more capable of bargaining for the economic value of their craft and produce. Weaving thus becomes ever more important as we consider how it seeps into our everyday lives, and how we are to rely on ourselves and community to bring us back into that state of wholeness. The concluding chapter is written on a note of aspiration. To envision the future of Basey is to make an inventory of its past and the resources it has at the moment in order to forge a viable future. What stands as a rising source of income for Basey is ecotourism given that its biodiversity is considered as one of the richest in the country. However, there should be mechanisms that should protect it from the unthinking use of the global tourism industry. In addition, the problem of corruption that has prevented the cities in Samar from fully recovering from the devastation of Yolanda should also be confronted. The concluding chapter, while it is a postscript to Yolanda, is a reaf- firmation of my commitment as a writer. We all belong to an ecology that takes into account our roles as a sentinel to the things we write about. Language thus is our tool. It is our conscience, and it will wield the best of worlds if we are to be responsible for its results. In the process, I realize that what would make Basey’s history unique is my own claim to make it relevant to my life, to my writing life. And it was this that sustained me to finish this book. The adage, the personal is historical, finally made sense to me as I recoup the stories of the Basey I grew up with in our household in Parañaque. They transported the entire island right into our urban habitat and allowed me to inhabit two places all at once. Which is the authentic home preoccupied me for a long time and convinced me to engage with notions of space, place, memory, local, history and home. Such phase was productive and opened ways I could explore the avenues of writing a “local history” of Basey.

356 PINILI Many may find that certain aspects of the conventional “local history” may not be present in this book. The factual aspects of my research I had tried to address as much as possible but only to the extent that they serve to magnify the work of memory, particularly, the way I had come to initially learn of their existence in my younger years. These statements do not serve as an apology but to invite the readers into considering the many ways stories evolve. Given the generous support and time provided by NBDB, especially the Advisory Committee on Local History and Culture for their thorough reading of the book manuscript—Karina Bolasco, Dr. Vic Torres, and Dr. Em- manuel Calairo—and De La Salle University Manila, I am grateful to have written not only a “local history” book but also offer another way of writing it—one that reckons with the value of history, home and the personal. And although I could only describe the process as arduous given the volu- minous materials I had to deal with and the intellectual stamina required to see this to its completion, I am glad to say that the poetic and historical lens made my own life clearer and, hopefully, relevant. I have shared this as a way to say that indeed completing the story has taken me time, almost my entire life. When we talk of regional literature we talk of place and the literature that inheres from it. We also talk of how literature actually frees us from the demarcations of the region. May this book serve the same function for those trying to weave a place into home. Into life.

15 YEARS OF LAMIRAW 357 Basey: 300

The day after, the numbers startled. Unceasing, the way they flashed on the screens the casualties of each town. As if the digits, now the only survivor to the catastrophe, were being fished out of waters instead, akin to the boards of departures flickering each flight.

How can a small town be so alive with the dead? With the corporeal mass moving through that space. How the rough waters shimmered in their fright, how the small island shook through the hours as the cathedral of Archangel St. Michael towered above the island. The saint’s robe aflame against the earth’s spectrum. The deep caves where soldiers once hid and died, their bones risen as stalagmites, the fear in their hearts chilling the rocks. The weaver’s magic shrouded by reeds.

There is not one way an island is singed on your soul. Not one way to praise the affection of water, rock, and salt. Only prayers circled the sun, as all came through to the small curve of earth that survived. Who is to say

who remains to tally the dead, to declare the loss. Call it memory. Call it roots. The relentless sea. Whoever stands in its way. Three hundred or so strewn about, three hundred beyond naming.

And how my mother, long gone, kept warning me against another visit to home: There’s nothing there. Nothing there at all.

358 PINILI 015/2018 Reynel Ignacio

Turutangkop nga mga inop Paper read at the opening program of the Fifteenth Lamiraw, August 10-12, 2018 at Visayas State University, Baybay City.

Malipayon nga nababaraka an akon inabat san makarawat ko an imbitasyon komo returning fellow san Lamiraw Creative Writing Workshop. Nalilipay nga may ada nangungumusta san akon pagsurat. Pero makakurulba, kay tingali diri ko mabaton an pakiana kun hain na ak’ dapit komo usa nga magsusurat. Kun nano na an nahinabo san akon mga siday kahuman mag-fellow san 5th Lamiraw Creative Writ- ing Workshop san 2008. Dako kaupay an napulo ka tuig nga naglabay, mao diri ko puydi sugaron nga waray pa ak’ pakatungtong san sunod nga level san akon pagsurat. Sanglit nagpininsar ak’ kun nano ba an’ akon ginka- busy-han o tingali nagkikinaturog la ak’ kay pipira pa la nga siday an akon nahisusurat. Mahinay ak’ makabug-os san siday. May mga takna nga naba- block ak’ ngan puro la tinikangan an akon mga nahisusurat. San naglabay nga panahon, aaminon ko nga nahuhuman la an akon mga ginsusurat tungod san deadline san workshops.

Workshops Antis pa man ak’ mag-fellow sa Lamiraw Workshop, nanurok na sa akon pamurotbuot kun nano an siday. Sa una, nagsusurat ak’ para mag-express la san feelings, mga sinurat ko nga siday nga para la sa akon kalugaringon, requirements sa klase, ngan para sa literary folio ngan publication san eskwelahan. Ini an panahon nga masayon la an pagsiday para sa akon. Durudiritso an dalagan san linya. Tubtob nga nag-fellow ak’ sa Lamiraw Workshop, kay karuyag ko madugngan pa an akon nahibaroan, ngan damo pa nga siday an mahuman, ngan labi na gud, karuyag ko makilala an mga banggiitan nga mga magsusurat. An makuri la, kay kun san-o lugod naka-attend na ak’ workshop mao lugod nga kinukurian na ak’ san pagsurat. Dinhi ko nahibaroan nga diri ngay-an tadong an mga linya san akon siday. Nasundan ini san VisWrite ngan Iligan National Writers Workshop. Kadamo san akon nahibaroan sini nga mga workshops. Pananglitan, tungod san workshops nagkamay ada ak’ instant critique (o kun nano man an tawag siton) san kada ko pagsurat.

15 YEARS OF LAMIRAW 359 Iton ba nga nababanaag ko pirmi an mga nawong san panelists sa akon, takin ngan nahuring an ira mga gintutdo. Sa kada pagbabasa ko san nahuhuman nga siday, nagngungutana ak’ kun nano daw la an ira reaction sini nga akon katimpla san siday. Kun mao na ba ini an ginbibiling san ira pan- nanam. An sugad sini nga panhitabo an naghatag sa akon nga magkamay ada control. Dinhi, kinukurian na ak’ pagdakop san mga pulong. Labi na kay kinahanglan nga may ada bag-o nga maiyayakan an akon mga siday. Bag-o. Ini an ginbibiling diri la san mga panelists kundi pati liwat san mga mambabasa. Usa ini san mga rason kay nano nga maiha ak’ makahu- man san siday. Diri ini masayon. Maaram ak’ liwat nga diri ko ini angay seryosohon. Di ba sa kadamo san mga libro sa kalibutan posible nga nahisurat na an nga tanan? Diri ko masusugad nga bag-o an akon mga siday. Permanente nga may influence ini tikang sa iba nga magsusurat. Posible nga bag-o an karuyag ipagawas pero diri an kayakan. Pwede liwat bag-o o experimental an istilo pero diri an unod. Labaw san nga tanan nga nahibaroan ko san workshops nga ako mismo an magdedesisyon kun hain nga huring an pamamatian ngan kun nano an akon karuyag igsumat sa kalibutan. Padayon an akon pagsaribo ngan pag-ataman agud hinay-hinay nga manaringsing an sadto anay nga nanunurok nga mga siday.

Mas masaputok an galut sa dugo

Babahin-bahinon san iyo mga inadman an tuna nga iginbilin san iyo kag-anak ngan kaapoy-apoyan. Dinhi ig-uusok an kudal san iyo mga prinsipyo--an iya lado, iya lado.

Basi masukol an mga numero, pupudlon an nano man nga nakakaulang, bisan an puno san manga nga inukitan san iyo mga ngaran.

Kada usa sa iyo magtitindog san palasyo nga maiistaran. Kundi hinayi nga diri lumahos an pundasyon o sumulod an dagaw san sugabong ngadto san diri imo libong. Kay igbabanig an mga kasuratan. Pagkukurumputan an iyo mga mata san mga balaod tubtob nga diri niyo hikit-an

360 PINILI an tagsa-tagsa nga mga nawong ngan bisan an hunahuna mahahadlok pagdumdumon an mga naglabay— an takna nga malipayon pa kam’ nga nag-inurugyag sa iyo hawan.

Katunaan an hinungdan kay kun nano nga maupay an iyo tindog sa kalibutan. Sanglit sa katapusan nga ginhawa, titulo an iyo kinakaptan. Mahingangalimtan nga pareho la an tuna nga ginlubngan san iyo mga pinaunlan.

Samtang natigpud-as an iyo mga dugo, naghuhulat kun sino an sunod nga pagtatak-opan san tuna nga diri niyo pagtatag-iyahan.

Sugad man san iba nga magsusurat, nagtitikang an akon mga siday kun may ada ak nae-experience, naoobserbahan, sa inop, kun nalingkod sa inodoro, o kun may maupay nga linya nga nahidakpan. Challenging para sa akon an magkamay ada istrikto nga oras san pagsurat. Kun diin ak’ abtan ngan kun nano an akon mahikaptan nga papel, didto ko igsusurat an nagtitikang nga siday. Danay, diri ko ginsusurat kun diri ko pa nababanaag an siday sa akon huna-huna. Kinahanglan makit-an ko anay kun puydi ba ini mabug-os nga siday. Dinhi magtitikang an pagsurat pero aada pirmi an kabaraka kun san-o ini madudugtungan. Buwas? Sa sunod nga semana? Sa sunod nga bulan? Sa sunod nga tuig? O posible diri na. Nagkakamay-ada ak’ kusog paghuman san siday kun may koneksyon san akon mga experiences an akon mga ginsusurat. Pananglitan, nagtikang an “Mas masaputok an galut sa dugo” san akon naoobserbahan sa amon pamilya mismo. May ada ginbilin an amon apoy nga tuna kan Mama ngan sa iya kabugtoan. Hinungdan ini san gutiay nira nga pagkaburubingkil. An “Mao ini Kauro- gan” nahisurat ko san kamatay san akon Lola nga mao ko pala kakilala an amon mga paryente. Nahigara kit’ san pagsalin-urog san kamingaw dida sa nahiburong nga alibangbang. Pero mao pa la kit’ pangunguli kun san-o nga diri na makakaghangkop an mga kamot ngan maaram na kit’ san kamutangan san aton hinigugma. Sugad man san ginsurat ko an “Hakit” san usa ka semana nga may ada pinanhakitan sa eskwelahan kun diin ak’ nag- tututdo. Nagtikang ini san may nakuha nga bukog san tawo sa pundasyon san bag-o nga gintitindog nga building. Nahisurat ko ini tungod san akon pakiana sa akon kalugaringon kun paanano daw la nagdudugtong an duha nga kalibutan sa hunahuna san ginhahakitan?

15 YEARS OF LAMIRAW 361 An pagsurat san akon mga kaagi an masusugad ko nga akon comfort zone. Ini an magbabaton san ayat nga write about things that you know very well. Siguro ginhihimo ko na la liwat nga pasangilan an paggamit sini nga akon mga kaagi para bisan la gutiay, may ada ak’ bag-o nga mai- yakan. Kay kun nahisurat naman an nga tanan, diri pa an akon mga ina- gian. Maaram ak’ nga kukulangon ini. Diri sugad karabong an akon mga experiences ngan imagination. Tutuoron ko an kaurogan nga mga sagdon san igkasi magsusurat nga kun karuyag mo magsurat, pagbasa. Kun sadto interesado ak’ san moral lesson nga makukuha sa istorya, naobserbahan ko na la yana nga mas ginbibiling ko an style o technique san author kun paanano niya ginhihigot para bug-oson an mga boses nga angay pamatian. Ginbabasa ko an kun nano man nga mababasa tikang sa mga textbooks, poetry collections, tubtob sa mga nada-download sa Internet. May ada ak’ pipira nga paborito nga libro. Ini nga mga libro an akon ginbabasa kun nahihiburong na: An Tinipigan ni Vic Sugbo, dinhi ak’ una nakabasa san published nga siday; an Fern Garden ni Merlie Alunan, agsob gamiton sa literature class namon kan Harold Mercurio. Nagpakilala sa akon san mga banggiitan nga mga magsusurat sugad san aton National Artist for Litera- ture nga si Edith Tiempo, Erlinda K. Alburo, Merlie Alunan, ngan Christine Godinez Ortega. An Inintokan ni Sir Vic Sugbo, pirmi ak nangingiana sa ak’ kalugaringon kun san-o daw la ak’ makakasurat san sugad sini. An Mau- pay sa mga Waray ug iba pa nga mga Siday ni Voltaire Q. Oyzon, dako an impluwensya sa akon mga siday. Pirmi ko ini ginbibida sa akon klase. Diri mawawara an mga siday ni Sir Voltz san mga poetry performances. Ini nga mga libro an akon ginbibinalik-balik kun nabla-block ak’ san pagsurat.

Parapangisda “Humans have walked on the surface of the moon, but we still haven’t been to the deepest part of the ocean.” –Tomoko Ninomiya

Nagbag-o na an nga tanan, labot la san kadagatan. An asin, an balod, ngan an grasya nga ginhahatag san lawod. Mao an ginbibinalik-balik san kinabuhi nga tinatag-iyahan na san langsa. Diri pinapaglan an nadupa nga palatik san pagkapyot san katig nga nagsusurusaliwan paghiram-os san burublag nga mga bura. Padayon an ulaton nga plywood san paghangkop ngadto san samaron na nga kasko san iya baloto. Sinukol na niya kun pira kabugsay ngadto san lugar nga iya pirmi ginpupundohan.

362 PINILI Haluag an dagat nga nanginginahanglan san giotan. Sa kahiladman, may ada diri maaabot an iya kawil: An mga plato, nga san lamisa diri na mahaharokan; an espada, tikang san aragway nga waray kahumanan; ngan an mga saad nga waray makaabot ngadto san ginsaaran. Iginpapasangilan la san pagkalutaw san lubi, paklang, ngan tsinelas nga waray kayang-kayang an iya mga inop mahiunong san tiil nga naipit san bato. Ginpapakli san kasirom san tubig an napipiksi na nga panit. Nag-aaragaw san mga tinai tikang sa butod nga tiyan an kaisdaan, sugad san pagkukot nira san paon. Sa numero na la makikilala an ira nawong. Pero ananuhon pa man kun inundangan na an pag-ihap.

Sige la an paglimas san tubig nga nasulod sa iya sakayan— an kalibotan kun diin may nasisibad nga mga handomanan.

Naruruyagan ko yana an pagsurat mahiunong san kadagatan. Nagti- kang ini san agsob nakon nga mga inop san dagat ngan mga balod. Sadto pa man haros kada gab-i ak’ nag-iinop san kadagatan. May mga panhitabo san akon inop sugad san naglalakaton ak’ sa baybayon, naparigo, nalu- lumos, natungtong sa hataas nga bato, nakikig-istorya san mga kataw o nakiki-gyera san mga spaceship san mga alien sa butnga san kadagatan. Kun diri ko la nahihingalimtan dayon ini nga mga inop, makakabug-os ak’ san nagpapahot-pahot nga mga episodes sini nga mabalod nga istorya. Ka- mingaw. Kamingaw an karuyag signgon sini nga mga inop san dagat. Ini siguro an rason kay nano nga sa kamingaw nagkakaurusa an akon mga siday. Gindadaay ak’ san pagsurat mahiunong san kun paanano ginsasalin- urog san persona an yana, dungan san iya pagdumdom san mga naglabay. Ini nga mga hinumdoman an masusugad ko nga tema san akon mga siday. Tungod nga labaw san aton mga nahihinumdoman an mga kasakit, kasagaran nga nahuhuman an akon mga siday nga masurub-on. Sa pagkayana, pipiriton ko nga madugngan pa ini nga mga siday. Pag-uusahon ini nga koleksyon san mga siday nga nagpapakita san realidad nga aton inaabat sa kalugari-ngon, sa pamilya ngan hinigugma, sa kalibungan, ngan sa sosyudad.

LDR

Binabantayan ko la gihapon an katunod san adlaw, sugad san aton nahigaraan. Para sa aton, bendisyon an silaw, paggimlat san kadagatan. Labi na kun hubas,

15 YEARS OF LAMIRAW 363 iginsusurat san akon tudlo an imo ngaran sa baras. Ngan sa pagtaob, iginhuhuring sa tubig nga nabalik kahuman paraa an iginbadlis ko nga ngaran, nga kunta makig-videocall ka, batunon akon tawag, o mag-reply man la. Pero higara nga mahiburong an mga balud. Iginpusak na liwat sa kun diin nga bato an pangamuyo. Didto paglulumton. Lilimuton.

Ngan yana, naghihingapiyong na san adlat nga dara san harupoy. Diri lamrag kundi suliaw an ginhahatag san nanganganinaw nga adlaw. Nahihidlaw san dalumdom san imo dagaw. Mao siguro nga ginpapasagdan ko an pagduyog san gabi--an hagkot, an kasidman, an paghangkopay san dagat ngan bulan: Waray makakabaton kun san-o igkakasugat an kada tagsa, pero buhi an ira saad, kun san-o mataob ngan kun san-o mahubas.

Kamatuoran, sa kada kadayaw nasusukol an paghulat. Ngan bisan diri na an adlaw sumirang, utro ko nga igsusurat sa baras an imo ngaran tubtob nga diri na makaabot san pagpara an mga bura.

Nagpapasalamat sini nga higayon sa Lamiraw Writing Workshop, sa Katig Writers Network Inc., ngan labi na gud ngadto san nag-alakapa sa akon san pagsurat, an akon magturutdo, hi Harold L. Mercurio. Waray ak’ mag- dahom nga maabot ini nga takna. Daw sugad san inop ini nga tanan. Mga inop nga sadang nakin pagtangkopon.

364 PINILI The authors Please refer to legend for acronyms and abbreviations.

Luciano Abia Fellow of the Fourth LCWW (2007). Hails from Basey, Samar. Worked at the Regional Office of the Department of Agrarian Reform (DAR) in Tacloban City.

Efmer Agustin Graduated BA Communication Arts at the UP Tacloban Col- lege. Writing Fellow of the Fifteenth Iligan National Writers Workshop, the Twenty-fifth CFWW, and the Fifth and Tenth LCWW. Honorable Men- tion in the Second CRLA for Drama. Teaches literature and communication arts courses at UP Tacloban College. Completing his MA in Comparative Literature in UP Diliman.

Paul James Ancao Graduated BA Communication Arts at the Leyte Normal University. Born and raised in Tacloban City.

Roy V. Aragon Won the CPMAL for the short story, Ilokano Division, 1999, 2014, and 2016 and second place in the short story, Filipino Division, in 2001. Poetry collected in Bagi: Dandaniw (2015); a chapbook, Paksuy: Dan- daniw & Poems (2014). His collection, Napili ken Saan a Napili a Dandaniw ken Dadduma Pay a Riknakem, considered the first Ilokano poetry e-book. His Ilocano short stories collected under the title, Bannuar ken Dadduma Pay a Fiksion (2018). Maintains the food blog Pinakbet Republic (pinakbe- trepublic.blogspot.com). Administers the widely popular Ilokano Food page in Facebook (facebook.com/ilokanofoods)

Jhoanna Arocha Originally from Calbayog City. Public school teacher at Gaya-gaya Elementary School, San Jose Del Monte City, Bulacan.

Manuel Avenido, Jr. Writes fiction and poetry in Cebuano. Holds a PhD in Literature and Communication from the CNU where he also earned his Master’s degree in Literature. Three-time recipient of the CPMAL (2015, 2016, and 2017). Awarded the JYBMLA (2014). Received the Sinulog Awards in Literature (2013). His short stories are published in Bisaya Magazine. Essay included in Marjorie Evasco (ed.), The Bohol We Love (Anvil, 2017).

Amado Arjay B. Babon Cultural worker and artist, Eastern Visayas. Chair of the Waray/Abaknon Cluster of the NCCA subcommission on Communities and Traditional Arts. Writes his songs, poetry, short stories and drama in Waray. Full time member of LNU Sirang Theater Ensemble. Senior High School Faculty and Artistic Director of Teatro Divino of Liceo del Verbo Di- vino. Writing fellow of the Twelfth LCWW (2015) and the INWW (2016).

15 YEARS OF LAMIRAW 365 Jan Aries C. Baco Lives in Ichon, Macrohon, Southern Leyte. An English teacher, he considers poetry as food for the soul.

Aivee C. Badulid Hails from Dolores, Eastern Samar. Secretary of the KATIG Writers’ Network. Translator and editor. Writes poetry in the variant of Waray spoken in Eastern Samar, known as Estehanon.

Jhonil C. Bajado From Maydolong, Eastern Samar. Heads the SSU Museum and Archives. Recipient of the JYBMLA of the INWW, two-time winner of the CSRLA, three-time winner of the PEMS. Received a special gold medal from Palanca Hall of Famer, Leoncio P. Deriada.

Sunray Balasbas Fellow of the Second LCWW (2005), native of San Jorge, Samar. Member of the Lamiraw Literary and Performance Arts Organiza- tion and Dagao Visual Arts Group at the NwSSU during his undergraduate years.

Nemesio Baldesco, Sr. Lives in Barangay Matobato in Calbayog City. Recipi- ent of the CCP Gantimpalang Ani Award for Poetry (1994), the KWF Gawad Komisyon, Karangalang Banggit for Poetry (2007); UMPIL Pambansang Alagad ni Balagtas for Waray poetry (2015). Recognized as Poet Laureate of Calbayog (2008) by the Ibabao Arts Council of Calbayog. Published his poetry under the title, Kawit: Himusan San Siday, Ismayling, Luwa, Puplun- ganon ug Titigohon (2017).

Jessie Baldomaro Scriptwriter and theater director. Works for the Calbayog City Arts and Culture Office (CACO). Founder of the Dagway Theater Arts Organization.

Rhodora Bande Born and raised in San Roque, Northern Samar. Lives in Bay- bay City, Leyte. Faculty member of the Department of Liberal Arts and Behavioral Sciences at VSU.

Adrian D. Barbo Fellow of the Ninth LWW (2012). Hails from Balang-kayan, Eastern Samar.

Melanie L. Bingco A broadcast journalist whose first love is writing. Loves music and photography. Lives with her son in Can-avid, Eastern Samar.

Mark Bonabon Teaches language and literature in senior high, Biri, North- ern Samar. Fellow of the 2017 LWW. JYBMLA for Waray Poetry in the 2018 INWW. Published in Liwayway, Philippines Graphic and The Modern Teach- er, and in online journals such as Hiruhimangraw and Payag Habagatan.

Edwin Briones Hails from Abuyog, Leyte. Works at the National Irrigation Administration (NIA), Marasbaras, Palo, Leyte.

366 PINILI Rafael Dean Brown Clinical Assistant Professor at Qatar University College of Law. Earned his A.B. English Langage and Literature, magna cum laude, and his Juris Doctor (J.D.) from Case Western Reserve University, USA. Founder and editorial Board Member of the Calbayog Journal, an online community newspaper. Studied poetry under Thomas Sayers Ellis and Derek Walcott.

Tarciana V. Cabarles Fellow of the First LCWW (2004). Taught at the Samar State College of Agriculture and Forestry (SSCAF), now part of the NwSSU campus at San Jorge, Samar.

Wilfreda Cabusas Taking up MA in Education, major in English Language Teaching at the CNU. Fellow of the Thirteenth LCWW, the First Kagis Cre- ative Writers Workshop, and the Fifty-Seventh SUNWW. Recognized as Labing Masaarong Bag-ong Magsusulat sa Bisaya (2017) and Masaarong Batan-on nga Magsusulat (2017) by the Bathalad-Sugbo.

Eugene Calumba NwSSU assistant professor of Social Sciences. Heads the University Disaster Risk Reduction Management Office. Writes in Waray, Cebuano, Hiligaynon and Tagalog. Earned his Master’s Degree in Educa- tional Supervision and Administration at the TTMIST. Writing his dissertation for a PhD in Educational Management at LNU.

Jefel Frances Casera Hails from Isabel, Leyte. Fellow of the Fifteenth LCWW (2018). Won her first essay writing contest in a regional science camp in 2012.

Alex Castillo Born in Barangay San Luis, Capul, Northern Samar to farmer parents. Tenth of twelve children, the first to finish college in his family. Graduated at the UP Tacloban College in 1995 with a degree in BA Com- munication Arts. The images in his poems are influenced by his personal experiences growing up in the Island, and recently, by the death of his parents.

Salvador Catre From Macrohon, Southern Leyte. Teaching at the VSU Labora- tory High School in Baybay City.

Kenneth Alvin Cinco Taking up MAT Social Sciences at LNU, Tacloban City. Senior Member of the LNU Sirang Theater Ensemble and the KATIG Writ- ers Network. Attended the CCP Tanghalang Pilipino Worskhop on Theater for Development, Forum Theater, and Trainer’s Training for Forum The- ater. Attended workshops in creative writing such as the LCWW, CFWW and INWW. Several of his siday is published in various university literary journals.

15 YEARS OF LAMIRAW 367 Avin Carl Cruzada Graduated BS Secondary Education major in English in the NwSSU (2012). MA in Education, major in English, Christ the King Col- lege (2016). Fellow, the Tenth LCWW (2010), 12th UP Viswrite Writers Work- shop (2010), and Dalugi (Rice Seedling) Playwrights Development Program (2010). College instructor at NwSSU, head of the student publication office and adviser of the Lamiraw Literary Arts Organization.

Dante O. Cuales, Jr. Fellow of the Eleventh LCWW in 2014. Finished AB Psy- chology from Cebu Doctors’ University (2003) and BS Nursing from the University of the Visayas (2008). Studied Software Engineering and is a Full Stack Web Developer. Student Success Coordinator for a Coding School based in California and Utah.

Armand Jake Dahoya BA Psychology graduate from the UP Cebu College. Interested in writing erotica, the act of lovemaking and celebration of the human body. Aspires to write and publish a collection of erotic poems in Binisaya.

Shara O. Dionaldo Earned her BA English and MA in English at Central Min- danao University. Assistant professor at Central Mindanao University, engaged in research on indigenous peoples’ literature and capability- building extension programs.

Cesar Miguel Escaño News reporter for Business World. Contributes feature articles to the Philippine Daily Inquirer and Manila Bulletin and Mabuhay Magazine. Taught college English at the Ateneo de Manila University. Fel- low for fiction in the 56th Silliman University National Writers Workshop (2017). His story, “Little Star,” was named Honorable Mention at the 2018 Nick Joaquin Literary Awards of the Philippines Graphic Magazine.

Ma. Pheona Esteria Graduate of BA Communication Arts from the UPV Tacloban College. Mortgage officer. Lives in Las Piñas City, Metro Manila. Full-time mother. Raising her son to enjoy Literature in Tagalog, Eng- lish, Waray, and Cebuano, the four languages spoken in their household. Dreams of writing children’s stories in Waray.

Milen Esteria Finished BSEd from the UEP. Master teacher at the Capul Ag- ricultural and Industrial School, Capul, Northern Samar. Field researcher for the Learner’s Classified Dictionary for Learning English, Waray, Kana, In- abaknon, and Tagalog Vocabularies (2014). Regional Trainer/Facilitator for Mass Training of Grade 10 teachers in Filipino under the K-12 program.

Jeremy Evardone A journalism dropout. Holds a degree in Community De- velopment from the UEP. Municipal Officer of the Disaster Risk Reduction and Management Officer (MDRRMO) of his hometown, Palapag. Disaster response volunteer since 2013. Writer and cultural worker since 2001.

368 PINILI Erwin Fernandez Pangasinan poet, writer, translator and historian. Publica- tions include Say Pasirayew ya Malapati, Si Liwawa say Pusan ag to Labay so Ondangol, Tagano ed Kelang: Tinogiop iran Koritan na Pangasinan Na- tan, The Third World in the Global 1960s, Kabihasnang Asyano: Kasaysayan at Kultura, and Asian Civilization: History and Culture. An independent political analyst with his own research center based in Pangasinan, Abung na Panagbasay Pangasinan (House of Pangasinan Studies).

Early Sol A. Gadong Holds a BS Applied Mathematics and Master of Educa- tion (Mathematics) degrees from the UPV. Won the CPMLA for her short stories. Published in magazines and anthologies, the Komisyon sa Wikang Filipino, and the UP Press. Has an illustrated picture book in Kinaray-a entitled Si Bulan, Si Adlaw, kag Si Estrelya, and a collection of short stories published by Kasingkasing Press entitled Nasa Dulo ng Dila: Stories in Three Tongues.

Reynaldo Garnace Obtained his BSEd English, minor in Music at Holy Infant College. Pursued graduate degrees in General Science, Language Teaching, Administration and Supervision, and SPED. Earned his Bachelor of Laws and his Doctor of Arts at the Leyte Normal University. His publications include the Anthology of Asian and African Literature, Global English for Filipinos, Our Daily Jokes, iLearn Science, and Balangaw: Life Story.

Jessrel Gilbuena Hails from Santa Fe, Bantayan Island, Cebu. Teaches in a public senior high school in Bantayan Island. His works published in international, national and regional publications such as the Cha: An Asian Literary Journal, BANWA of the University of Philippines-Mindanao, Sun- star Cebu Weekend, Freeman Weekend, and Bisaya Magazine. Published his first book of poems, Lugas sa Balas (2017), through Bathalad-Sugbo Inc.

Jerry Gracio Poet and screenwriter. Hails from Barangay Nenita, Mondragon, Northern Samar. Won the National Book Awards for his poetry collection, Apokripos and Aves. Published a poetry collection in Waray, titled Waray Hiunong sa Gugma/Walang Tungkol sa Pag-ibig. Wrote the screenplay for the film, Balangiga, Howling Wilderness. Winner of the University of the Philippines Centennial Prize for Literature. Conferred the 2015 South- east Asia (SEAWrite) Award in Bangkok. Commissioner for Samar-Leyte Languages at the Komisyon sa Wikang Filipino. Senior writer for ABS- CBN.

Reynel M. Ignacio Teaches at Catarman National High School, Catarman, Northern Samar. Writing Fellow for poetry in the LCWW (2008), the UP VisWrite Workshop (2012), and INWW (2017), the last as grantee of the Boy Abunda Writing Fellowship. Won second place in the JYBMLA. First prize by the Gawad Komisyon sa Wikang Filipino for his poem “Kablas nga Parag-uma.”

15 YEARS OF LAMIRAW 369 Jesus Catigan Insilada Proud member of the indigenous cultural community, Panay Bukidnon-Halawodnon. Recipient of the Princess Maha Chakri Award for Teachers. One of ten finalist of the Global Teacher Prize of the Varkey Foundation. Received awards for his literary works from the CPMAL and the NCCA.

Ryan L. Labana Fellow of the 2005 Lamiraw Creative Writing Workshop. Fin- ished college at TTMIST. Poems published in the Philippines Graphic (2008), Philippine Panorama, Manila Bulletin, and Liwayway Magazine. Work included in Verses Typhoon Yolanda: A Storm of Filipino Poets (Meritage Press, 2014) and Sustaining the Archipelago (UST Publishing House, 2017), an anthology of Philippine ecopoetry. Teaches Biology at Polytechnic Uni- versity of the Philippines.

Jose “Pete” Labro Poet and playwright from Catbalogan, Samar. Holds a PhD from the University of Santo Tomas. Retired faculty of the Samar State University. Winner, Fifth CSRLA for Drama (2018).

Zarex C. Labro Wrote the lyrics for the San Pedro Calungsod play toured around Samar. Author of “Kanlungan,” a musical play staged in Christ the King College in Calbayog City. A licensed electrician, and planning officer of CCDRMO.

Meriam Lamberte Kanhi magsisibya sa Bombo Radyo Cebu. Fellow sa Ma- likhaing Pagsusulat sa Palihang Rogelio Sicat 10 sa UP ug sa Fifteenth Lamiraw Creative Writing Workshop. Mabasa ang iyang mga obra sa Bi- saya Magasin.

Rhea Lavendia Fellow of the Third Lamiraw in 2006. Hiring manager for an international financial institution based in Bonifacio Global City (BGC), Taguig. Maintains a huge collection of books in her parents’ home in Sta. Margarita, Samar. Resides in Makati City

Lota Almano Lleve Holds a degree of BA in Communication Arts from the UPV Tacloban College (2015). Participated the Twelfth LCWW (2015). Aspires to become an illustrator and a writer of short stories for children.

Leonilo Lopido Information Officer II of PIA, Tacloban City. Avid follower of the DYVL Siday program. Attended the UPV VisWrite and the Lamiraw Workshop. Recipient of the JYB Memorial Literary Award. First prize, Pasid- ungog Makabenta para han Siday (2012), and the Chito Rono Award for Lit- erature (2010). Ha Salog ug iba pa nga mga Siday, a collection of his poems, published by the NCCA and AILAP (Ateneo de Manila University Institute of Literary Arts and Practices).

370 PINILI Ma. Belinda C. Lora Faculty member of the EVSU Graduate School. Working on her PhD dissertation on Waray poetry at the University of San Jose- Recoletos, Cebu City. Her Master’s Thesis entitled, “Con-sorcia Z. Palejaro’s Cadena de Amor: A Critical Analysis” contributes to the retrieval and pres- ervation of Waray Literature and the Waray language.

Jenibeth Loro Graduated BA Communication Arts from UPV Tacloban College and Master in English from the LNU. Fellow to several writing workshops: VisWrite Workshop of UP Tacloban; IYAS National Writing Workshop, University of St. La Salle, Bacolod City; CFWW of the University of San Carlos and the INNW. Joined the LCWW as a fictionist and the WILA Writ- ing Workshop as writer of creative nonfiction. Teaches English online and writes for the Web.

Rhoan Lucero–Orebia Assistant Regional Director of the Department of Education, Region 8. Finished her BASS Political Science in UPV Tacloban College.

Liberato Mabubay Fellow of the Eighth LCWW (2011). Hails from Jia-bong, Samar. Teaches in a DepEd school.

Teofhen Macabasag Has BS in Civil Engineering from EVSU. Academic writer at the Cebu-Seoul Software International and Zeveral Academic Consultants, Inc. in Metro Cebu and Metro Manila, respectively. Won second prize in the First CRLA.

Anita Christine Macale Fellow of the Thirteenth LCWW. Graduated cum laude with a degree in Communication from LNU. Works at Megaworld Corporation.

Jethro Magdaraog Hails from Capul, Northern Samar. Has a degree in Phi- losophy from UP Diliman. Senior law student of Lyceum of the Philippines University. Fellow to the 2009 and 2011 LCWW. Writes poetry and academic papers in Abaknon, his mother tongue. A proud Abaknon

Ma. Corazon Makabenta Fellow of the Second LCWW (2005). Hails from Calbayog City, Samar. Finished BSEd at TTMIST. Teaches at Eastern Visayas Regional Science High School in Catbalogan City.

Nila Manlimos Fellow of the First LCWW (2004). Finished her AB English and Med major in English at Christ the King College in Calbayog City. Taught at Trinidad National High School where she served as adviser of Balatik, the student publication.

Carlito B. Mantua Hails from Plaridel, Baybay City but now resides in Ormoc City. Teaches English and Creative Writing in a public school. His writings are strongly influenced by the poets, Rene Amper, Simeon Dum- dum Jr., Merlie Alunan, Edilberto and Edith Tiempo, and Fr. Rudy Villan- ueva, his college mentor. His inspiration is his wife Chona Vera and their children, Mary Therese and Maria Chezna.

15 YEARS OF LAMIRAW 371 Paul Alfonse Marquez Fellow of the Sixth Lamiraw (2009). Born and bred in Zamboanga City. Bachelor in Mass Communications at the Ateneo de Zamboanga University (2010). Alumnus of the Sixteenth INWW (2009) and Sixth LCWW (2009). Production manager for Sheron Dayoc’s 2008 short film, Trails of Water. Production designer for Zurich Chan’s Teoriya (2011) for the 2011 Cinemalaya Film Festival. Works in Banco de Oro in Makati City.

Jessamyne Jade Meliton BA Communication Arts graduate from UPV Taclo- ban College. Taking up Masters in Language Teaching in the VSU. Member of the VSU Department of Liberal Arts and Behavioral Sciences. Teaches English language, literature, and social sciences. Fellow of the Fifteenth LCWW. Second Prize for poetry, Fifth CRLA.

Jetrho Monares Aspires to write beautifully someday. Lives in Cebu and earns his living as a copy editor. His short story, “Huring,” is included in Our Memory of Water (Ateneo de Naga University Press, 2015). Another story, “Balay-balay,” was included in the Philippines Graphic issue for Bu- wan ng Wika.

Michelle Moraca Fellow of the Third LCWW (2006). Member of the Lamiraw Literary and Performance Arts Organization. Finished BEEd at the NwSSU.

Beldonia F. Morillo Fellow of the Eleventh LCWW (2014). Graduated BA Com- munication Arts at the UPV Tacloban College (2011). Holds a Master in Edu- cation (major in Educational Management) from Pacific Intercontinental College. Teaches English at Victoria National High School, Victoria, North- ern Samar. Adviser of The Dawn, the student publication.

Kimberly Mae Ortego Native of Talalora, Samar. Graduated BA Communica- tion Arts Leyte Normal University (2016). Taught high school and college at the Asian Development Foundation Center. Online teacher of English to Japanese students. Her short story is inspired by Ricky Lee’s novel, Para kay B.

Ma. Carmie Flor Ortego Native of Talalora, Samar. Finished BSEd at LNU (2013). Teaches in the senior high school of the University of Perpetual Help System DALTA in Las Piñas. Is enrolled at the De La Salle University Graduate School. Ortego writes, she says, so she can find home.

Carina Palima Graduated BSEd., major in Bio-Science, TTMIST. Member of DAGWAY Dramatic Arts Guild and Grantee of the CACO Kahiaraan Schol- arship Program (CKSP). Written and directed several school stage plays and performances at St. Augustine International School, Calbayog. Work- ing in Guam.

372 PINILI Seneca Pellano Finishing her Master in Comparative Literature at UP Dili- man. Fellow for fiction, creative nonfiction, and criticism in the Davao Writers Workshop (2010), LCWW (2010), the INWW (2015) and Kritika Kultura National Workshop on Art and Cultural Criticism (2015).

Albert L. Pincalen Native of Catubig, Northern Samar. Finished Bachelor of Secondary Education Major in English at UEP-PRMC. Teaches at San Miguel National High School.

Jay-Ann Portiles Fellow of the Third LCWW (2006). Took up BEEd at NwSSU. Hails from Veriato, Northern Samar.

Daisy Purog Fellow of the Third LCWW. Finished AB Development Communi- cation from NwSSU.

Lesmes Ramonida Fellow of the Eighth LCWW (2011). Writes traditional Waray poetry. Participates in the DYOG-Radyo ng Bayan siday writing contests.

Firie Jill T. Ramos BA Communication Arts graduate, UPV Tacloban College. Master in Special Education, UP Diliman. Writes siday, susumaton, and children’s stories in Waray. Teaches reading and literature. A keen propo- nent of translation.

Vicente R. Raras Fulltime faculty of the College of Teacher Education of the Ilocos Sur Polytechnic State College, Santa Maria, Ilocos Sur. Poems published in Bannawag Magazine, Ani and Ubod. Joined the Honor Program of MOOC at Boston University, USA.

Dinah Roma was born in Basey, Samar in 1968. Finished her Bachelor’s Degree from the De la Salle University. Holds a Master’s Degree in Comparative Culture major in Japanese Visual Culture from the Kyoritsu Women’s Uni- versity in Hachioji, Tokyo. Author of award-winning books of poetry: A Feast of Origins (UST, 2004), Geographies of Light (UST 2011) and Naming the Ruins ( Vagabond Press 2014).

Marlon M. Rosacay Holds a BSEd major in Bio-Science from the NwSSU (2007). Obtained his Diploma in Cultural Education (2015) as a scholar of the NCCA. Taking Master of Arts in Education major in Science at the Christ the King College. Teaches in the senior high school at Oeste Na- tional Hgh School in Tarangnan, Samar. Cultural Education coordinator as well as the adviser of Talunay Arts Organization.

Imelda S. Agustin-Ruiz Winner of the CSRLA and the PEMS. Honored with the prestigious Donald W. Reynolds Award for her non-degree course in writing from the University of Las Vegas. Succumbed to lung cancer and died in the United States in 2017.

15 YEARS OF LAMIRAW 373 Leonila C. Salazar Born in Capul, Northern Samar. Graduated BEEd from UEP (1993). Graduated Masters in Education at Mandaue City College. At- tended the Ninth LCWW (2015) and the Inabaknon Poetry Workshop (2015) at Capul. Master Teacher for Grade 3 and guidance counsellor of the Capul 1 Central School. President of the Inabaknon Literary Arts Guild (ALAG).

Charles Sanchez Fellow of the Eleventh LWW (2014). Copy editor, fictionist, essayist, and aspiring novelist. Fellow to the Twenty-sixth and Twenty- seventh CFWW (2010 and 2011, respectively), the Eleventh LCWW (2014), and the Twenty-third INWW (2016). Published in Brown Child: The Best of Faigao Poetry and Fiction 1984–2012, The Freeman, SunStar, and Cebu X- Geeks.

Hermenigildo Sanchez Holds a Theology Degree from the St. John Evangeli- cal School of Theology in Palo, Leyte and an Engineering degree from the Divine Word University, Tacloban City. Invented the very popular poetic form which he calls Hagsi, or Haglipot nga siday.

Daniw Plaridel Santiago Gradwado ng Bachelor of Fine Arts sa kursong Visual Communication sa Unibersidad ng Pilipinas. Kasalukuyang nani- nirahan sa Novaliches at nagtatrabaho bilang freelance graphic designer at editor. “Cybercrime” ay unang nailatha sa Kataga II: Antolohiya ng Ma- likhaing Akda (2016).

Jerby Santo Grassroots punk DIY musician, entrepreneur, educator, cultural worker, media practitioner. Managing director of Waray Music Festival, Eastern Visayas’ longest running music festival. Lives in Dulag, Leyte.

Francis Senolos Visual artist and budding writer. Active member of Dagao Society and CALAO (Calbayog Literary Art Organization). Teaches at the Malaga National High School-Pena Annex.

Chuck Smith Fellow of the Fifth Lamiraw, 2008. Hails from Manila. Works published in several national magazines and websites such as Esquire and Yahoo Philippines. Works at TBA Studios, an independent film production company.

Gloria Sommer Born in Hamburg Germany, moved to Tacloban at the age of sixteen. Holds a degree in Computer Science from ADFC (2001). Studied English Literature at University of San Carlos. Member of WILA (Women in Literary Arts, BATHALAD, TRBP (The Really Bad Poets), and PAC (Per- formance Arts Collective). Returned to Hamburg in 2016 to start a family with a much deeper and stronger sense of her cultural heritage and languages.

374 PINILI John Toledo Graduate of Malikhaing Pagsulat sa Filipino (2018) and BA Eng- lish Studies (2013) at UP Diliman. Member of the national writer’s group, Kataga Quezon City, which advocates Filipino writing. Assistant professor, teaching art, theory, and writing subjects at the Department of Humani- ties, University of the Philippines, Los Baños.

Erik Tuban Born in Dumaguete City. Lives in Maribago, Lapu-lapu. Earns a living by doing creative stuff. Has published a handful of limited-run art and poetry chapbooks. The short story included in this anthology was the base for the Cinema One feature film, Iskalawags (2013). Runs an independent publishing house for art, literature and music called PAWN (www. pawnrecords.com).

Precious Elaine Tubigan Spent her formative years in Abuyog, Leyte. Earned a BSEd, major in English, at LNU. Attended her first poetry clinic in a workshop with Marjorie Evasco as panelist, organized by Voltaire Oyzon. Member of DILA (Defenders of the Indigenous Languages of the Archipelago) which fosters her love of Winaray and literature. Fellow of the Twelfth LCWW. Teaches at the VSU.

Christopher Valentino Finished BS in Industrial Technology, major in Drafting at TTMIST. Visual artist and pioneer member of Dagao Visual Arts Group in Calbayog City, Samar.

Lemuel O. Zaldarriaga Grew up Leyte, Leyte. Finished BA Communication Arts at the UPV Tacloban College (2008). Works as secretary of a law office in Leyte, Leyte.

15 YEARS OF LAMIRAW 375 Acronyms and abbreviations

BiPSU Biliran Province State University, Naval, Biliran. The former Naval State University (NSU). CFWW Cornelio Faigao Memorial Creative Writing Workshop, Cebuano Studies Center, University of San Carlos, Cebu City CNU Cebu Normal University, Cebu City CRLA Chito S. Roño Literary Awards IYAS Iyas Creative Writing Workshop, University of St. La Salle, Bacolod City INWW Iligan National Writers Workshop, MSU-Iligan Institute of Technology, Iligan City JYBMAL Jimmy Balacuit Memorial Awards for Literature, funded by the Dr. Jimmy Y. Balacuit family in honor of Dr. Jimmy Y. Balacuit who was one of the founders of the INNW. LCWW Lamiraw Creative Writing Workshop, Katig Writers Network, Tacloban City NwSSU Northwest Samar State University, the former TTMIST, Calbayog City. NCCA National Commission for Culture and the Arts PEMS Pasidungog Eduardo Makabenta para han Siday SSU Samar State University, Catbalogan, Samar SUNWW Silliman University National Summer Writers Workshop, one of the oldest workshops in the country founded by the writing couple, Edilberto and Edith Tiempo. TTMIST Tiburcio Tancinco Memorial Institute of Science and Technology, now the NwSSU (see above). UEP University of Eastern Philippines, located in Catarman, the capital of Northern Samar. UPV UP in the Visayas, Miag-ao, Iloilo UPVTC UPV Tacloban College, Tacloban City. External campus of the UPV. UP VisWrite Visayas Writing Workshop established by Merlie M. Alunan at the UPV Tacloban College. VisWrite’s last workshop was in December 2008. The workshop closed down upon Alunan’s retirement. VSU Visayas State University, the former Visayas State College of Agriculture (VISCA)

376 PINILI Lamiraw Writers Workshop Fellows 2004-2018

1 TTMIST*, Calbayog City February 25-27, 2004 Fellows Rolly Abarro; Jose Ryan Babon; Rosario Bartolome; Tarciana V. Cabarles; Jannel Canaman; Sonia Caridad; Michael Jude Casalsay; Lolita Cui; Maria Lucil Dollado; Francisco Macasa; Nila Manlimos; Erna Perez; Leah Ramos; Jenith Salem, Eugene Calumba Panel Dr. Victor N. Sugbo, Dr. David Genotiva, Merlie M. Alunan

2 TTMIST, September 22-24, 2005 Fellows Jajie Badilla; Sunray Balasabas; Ryan Labana; Joy Madria; Ma. Corazon Makabenta; Irene Maribojoc; Carina Palima; Fellylou Panoy; Marlon Rosacay; Frelyn Senolos. Panel Dr. David Genotiva; Dr. Victor Sugbo; Temistokles Adlawas; Dante Rosales; Corazon Almerino, Michael Obenieta

3 TTMIST, November 8-10, 2006 Fellows Sunshine Abrito; Jhoanna Arocha; Sunray Balasabas; Renilda Bonguit; Reynaldo Buscagan; Miriam Cabangangan; Tarciana V. Cabarles; Jocelyn Catalan; Ma. Phoena Esteria; Rhea Lavendia; Abedyl Luaton; Michelle Moraca; Elaine Ortega; Jay-ann Portiles; Angelyn Prasmo; Daisy Purog; Francis Senolos. Panel Atty. Ernesto Lariosa; Dr. David Genotiva; Dr. Victor Sugbo; Dante Rosales; Michael Obenieta; Merlie M. Alunan

4 TTMIST, November 8-10, 2007 Fellows Luciano Abia; Jhoanna Arocha; Sunray Balasbas; Nemesio Baldesco, Sr.; Nica Daguman; Isabel Eman; Cheenee Gahuman; Reynaldo Garnace; Jerry Gracio; Leonilo Lopido; Teofhen Arthur Macabasag; Joel Monteron; Joderic Navarette; Nimfa Quirante; Reah Rosales; Jaime Sagayap; Herminigildo Sanchez; Francis Senolos; Genevieve Tasan; Lemuel Zaldariaga Panel Merlie Alunan; Dr. Victor Sugbo; Dr. David Genotiva; Dante Rosales; Voltaire Oyzon

15 YEARS OF LAMIRAW 377 5 TTMIST, November 5-7, 2008 Fellows Efmer Agustin; Nemesio Baldesco, Sr.; Jessie Baldomaro; Edwin Briones; Kevin Capablanca; Ma. Yasmin Doctor; Cheenee Gahuman; Jerry Gracio; Reynel Ignacio; Ryan L. Labana; Joseph Lim; Arthur Macabasag; Reza Magdaraog; Dianne Marzol; Jondy Medalle Arpilleda; Dolores Pitao; Rhea Rosales; Imelda Agustin Ruiz; Herminigildo Sanchez; Jerby Santo; Chuck Smith; Lorna de Veyra; Michael Carlo Villas. Panel Dr. Victor Sugbo; Dr. David Genotiva; Dante Rosales; Merlie Alunan

6 TTMIST, November 4-7, 2009 Fellows Paul James Ancao; Timoteo Avellana; Jhonil Bajado; Mary Grace Abogado; George Hasegawa; Ana Baldesco; Jessie Baldomaro; Emmanuel Sapinit; Roel H. Manipon; Jesus C. Insilada; Paul Alfonse Marquez; Jerry Gracio; Marlon Mente; Rhea Sauro; Jethro Magdaraog; Jenibeth Loro; Riza A. Cusi; Alex Montano; Allyn Casin; Marlvien Caranzo. Panel Merlie Alunan; Dr. Victor Sugbo; Daryll Delgado; Dr. David Genotiva; Dante Rosales, Januar Yap; Voltaire Oyzon; Jethol Paanod; Harold L. Mercurio

7 TTMIST, November 9-12, 2010 Fellows Castillo, Jerome; Esteria, Milen; Sauro, Rhea; Fernandez, Erwin; Gadong, Early Sol; Pellano, Seneca; Lloren, Ma. Alma; Sommer, Gloria Fromme; Ruiz, Imelda Agustin; Orlanes, Osmundo; Mabubay, Liberato; Manalo, Gary; Mercader, Jewel; Pagobo, Joel Rey; Salem, Jenith Panel Merlie Alunan; Dr. Leoncio Deriada; Dr. Victor Sugbo; Dr. David Genotiva; Antonino de Veyra; Voltaire Oyzon; Dante Rosales; Harold Mercurio

8 NwSSU, November 8-11, 2011 Fellows Ionnes P. Arong; Jeremy Balondo; Raphael Dean Brown; Aiza B. Castillo; Nera O. Castillo; Avin Carl Cruzada; Lawdenmarc Y. Decamora; Shara O. Dionaldo; Jeremy Evardone; Teodora Gaco; Ma. Belinda Lora; Liberato Mabubay; Jethro Magdaraog; Carmie Ortego; Stephen Ramo; Lesmes Carlos Ramonida; Mark Alfred Rosete. Panel Dr. Marjorie Evasco; Dr. Victor N. Sugbo; Dr. David A. Genotiva; Janis Claire Salvacion; Phil Harold L. Mercurio; Dante Rosales; Merlie M. Alunan

378 PINILI 9 NwSSU, November 6-9, 2012 Fellows Roy V. Aragon; Adrian Barbo; Corazon Castillo; Kenneth Alvin Cinco; Jenny Genoguin; Zarex C. Labro; Rhoan Lucero-Orebia; Luzcilda Luna; Michael Pecayo; Jessie Pomida; Medora Nimfa B. Quirante; Firie Jill Ramos; Vicente R. Raras; Dave S. Rondina; Leonila C. Salazar; Patrick L. Sumampong; Michael Tantoy; Colin D. Tupaz; Irmina Torres. Panel Dr. Victor N. Sugbo; Dr. David A. Genotiva; Dr. Priscilla Macansantos; Elizabeth Raquel; Carlos Arejola; Jerry Gracio; Dante Rosales; Merlie M. Alunan

10 NSU (BiPSU), November 6-7, 2013 Fellows Efmer Agustin; Nemesio Baldesco, Sr.; Rafael Dean Brown; Alex Castillo; Riza Cusi; Jeremy Evardone; Reynaldo Garnace; Leonilo D. Lopido; Jennibeth Loro; Rhoan Lucero-Orebia; Marlon Mente; Ma. Carmie, Ortego; Haidee Palapar; Firie Jill Ramos; Herminigildo Sanchez. Panel Dr. Hope Yu; Dr. David A. Genotiva; Antonino S. De Veyra; Dante A. Rosales; Merlie M. Alunan; Voltaire Q. Oyzon; Phil Harold L. Mercurio; Janis Claire Salvacion; Jethol Paanod; Jerry Gracio (Keynote Speaker).

11 NwSSU, November 26-28, 2014 Fellows Nemesio Baldesco, Sr.; Mat Banagbanag; Charito Bayabay; Alvin Bensig; Geaniza Buico; Aaron Cotejar; Dante O. Cuales; Nila Esquillo; Beldonia Fugado-Morillo II; Jetrho Monares; Firie Jill Ramos; Jie-ann Salem; Charles Sanchez; Hermigildo Sanchez; Erik Tuban. Panel Dominador Pagliawan; Daryl Jane Delgado; Dante Rosales; Yvonne Esperas; Jennibeth Loro; Dr. Lydia de la Rosa

12 VSU, December 2-4, 2015 Fellows Manuel Avenido, Jr; Amado Arjay Babon; Rogelio Banagbanag; Lloyd Cabasag; Salvador Catre; Jessrel Gilbuena; John Eras; Lota Lleve; Byron Mahilum; Ela Mae Salazar; John Leihmar C. Toledo; Precious Elaine Tubigan Panel Merlie M. Alunan; Jose, Victor Peñaranda; Januar Yap; Janis Claire Salvacion; Michael Carlo Villas; Harold Mercurio; Jerry Gracio.

15 YEARS OF LAMIRAW 379 13 NwSSU, April 27-29, 2016 Fellows Aivee C. Badulid; Wilfreda Cabusas; Butz Eguia; Cesar Miguel Escaño; Anita Christine Macale; Sarah Masiba; Nicolo Nasol; Kimberly Mae Ortego; Ryan Ostulano; Daniw Plaridel Santiago Panel Allan Popa; Jerry Gracio; Voltaire Oyzon; Yvonne Esperas; Phil Harold L. Mercurio

14 UEP, July 8-10, 2017 Fellows Marissa Aquino; Karyn Arcasitas; Marizel Baldoza; Rhodora Bande; Mark Bonabon; Liza Calixto; Ma. Pamela Carcellar; Delia Collamat; Armand Jake Dahoya; Milen Esteria; Lynn Jairus Montilla; Mark Anthony Simbajon. Panel Dr. Maria Luisa Torres Reyes; Dr. Hope Yu; Dr. Lydia de la Rosa; Jerry Gracio; Phil Harold Mercurio; Yvonne Esperas; Firie Jill Ramos; Lucien Letaba

15 VSU Baybay City, August 10-12, 2018 Fellows Melanie Losa Bingco; Jan Aries Baco; Jefel Sony Casera; Frances Maghacut; Alex Castillo; Jose Salentes Labro; Meriam Gumanid Lamberte; Carlito Bitayo Mantua; Jessamyne Meliton; Jade Sinahon; Ronan Renz Naputo; Albert Legarse Pincalen. (Returning Fellows: Jondy Arpilleda; Jeremy Evardone; Reynel Ignacio; Jesus Insilada; Firie Jill Ramos Panel Merlie Alunan; Antonino de Veyra; Timothy Montes; Jerry Gracio; Michael Carlo Villas; Daryll Delgado; Yvonne Esperas, Voltaire Oyzon; Lucien Letaba, Harold Mercurio; Dr. Dinah Roma

380 PINILI Jelle and Skye Nijman

Jelle Nijman from the Netherlands came to Tacloban in March 2015 as a volunteer of the NGO, All Hands, to construct houses for Yolanda survivors. Skye Nijman, who comes from New Zealand, is a graduate student of Toxicology and Environmental Health at Utrecht University in the Netherlands. She conducted studies on water safety and toxicity of water sources in the hous- ing and relocation areas of Yolanda survivors in the North of Tacloban. The couple lived in the guesthouse owned and run by school teacher and writer, Firie Jill Ramos during their stint in Tacloban City in 2015. They took interest in the writing community and the projects of Waray writers under the KATIG Writers Network, of which Firie is an officer. With the help of Jelle, Skye raised funds among family and friends around the world for the printing of Pinili: 15 years of Lamiraw. The couple believe in strength- ening communities of knowledge as basis for an ecologically balanced and sustainable progress. One way to achieve this is to share the wisdom of local cultures and the links that bind people to the land of their birth.

Nagpapasalamat an Katig Writers Network han iyo maopay nga kaburut-on. –KATIG Writers Network March 2019

15 YEARS OF LAMIRAW 381