DOI: 10.23817/strans.10-10 Kwiryna Proczkowska Uniwersytet Wrocławski/ Polska Dowcipy (audio)wizualne w sitcomach amerykańskich Abstract (Audio)visual jokes in US-American sitcoms This paper deals with visual jokes consisting of aural verbal part and visual (non)verbal part that can be found e.g. in US-American sitcoms such as Friends, The Big Bang Theory, and How I Met Your Mother. The first part of the paper characterises audiovisual works in general, tak- ing into consideration relations between visual and aural channel. Then, the characteristics of voice-over translations are described. The main part of the paper analyses chosen examples of the visual jokes and their official Polish translations. It is of main interest to see whether the analysed fragments have the same function, i.e. humorous function, also in the target version, and if the relations between the visual and the aural channel were respected by the translator. Keywords: audiovisual translation, sitcom, voice-over translation, visual joke, complementarity 1. Wprowadzenie Dowcipy jako element humorystyczny sprawiają problemy translacyjne ze wzglę- du na swoje zakotwiczenie w danym języku i danej kulturze. Humor jest zjawi- skiem, które należałoby rozpatrywać w odniesieniu do konkretnych użytkowni- ków języka lub społeczności i nawet w obrębie jednej społeczności trudno mówić o uniwersalnym poczuciu humoru. To fakty oczywiste zarówno dla praktyków, jak i teoretyków translacji. W przypadku translacji utworów komediowych, jaki- mi są np. sitcomy, uwzględnianie dowcipów w wersji docelowej ma, albo przynaj- mniej powinno mieć, bardzo wysoki priorytet (Zabalbeascoa 1994: 95). Przedmiotem tego artykułu jest konkretny typ dowcipów, który można napo- tkać w wielu komediowych utworach audiowizualnych, w tym w sitcomach. Są to dowcipy wizualne w ujęciu Zabalbeascoi (1994: 97). Ten typ dowcipów składa się z części dźwiękowej werbalnej i wizualnej (nie)werbalnej. Części te mogą się 148• Kwiryna Proczkowska wzajemnie uzupełniać i razem tworzyć całość komunikatu, mogą jednak też po- wielać informacje i przekazywać komunikat na dwa sposoby. Materiał badawczy został zaczerpnięty z trzech amerykańskich sitcomów: z serialu Friends (PL Przyjaciele), How I Met Your Mother (PL Jak poznałem wa- ARTICLES · szą matkę) oraz The Big Bang Theory (PL Teoria wielkiego podrywu). 2. Utwór audiowizualny jako złożony komunikat ARTIKEL Przyjmując ustalenia reprezentantów paradygmatu translatoryki antropocen- · trycznej, utwór audiowizualny należy postrzegać jako komunikat. Istotne w tej koncepcji jest założenie, że przedmiotem translacji jest coś więcej niż same dia- logi (por. Plewa 2015: 53). Translator musi zatem uwzględnić zarówno elementy werbalne, jak i niewerbalne. Badacze podkreślają współistnienie czterech rodza- jów informacji w utworach audiowizualnych, które razem stanowią cały komu- ARTYKUŁY nikat. Wybrane typologie zebrano w Tabeli 1. Tabela 1. Rodzaje informacji w utworach audiowizualnych Delabastita Remael (2001: 14, Zabalbeascoa Garcarz Plewa (1989: 199) tłumaczenie (2008: 23) (2007: (2015: terminów – Michał 30–32) 80–81) Garcarz 2007: 28) prezentacja wizualno-werbalne znaki wizual- kanał wyrażenia wizualna (visual (visual-verbal mes- no-werbalne werbalny, wizualne presentation) – sage) (visual-verbal pasmo językowe znaki werbalne signs) przekazu (verbal signs) graficznego prezentacja wizualno-niewer- znaki wizual- kanał wyrażenia wizualna (visual balne (visual non- no-niewerbal- niewerbal- wizualne presentation) – verbal message) ne (visual- ny, pasmo niejęzyko- KANAŁ WIZUALNY KANAŁ znaki niewerbalne nonverbal wizualne we (non-verbal signs) signs) prezentacja aku- słuchowo-werbalne znaki audio- kanał wyrażenia styczna (acoustic (aural-verbal mes- -werbalne werbalny, audialne presentation) – sage) (audio-verbal pasmo językowe znaki werbalne signs) przekazu (verbal signs) fonicznego prezentacja aku- słuchowo-niewer- znaki audio- kanał wyrażenia styczna (acoustic balne (aural non- -niewerbalne niewerbal- audialne presentation) – verbal message) (audio-non- ny, pasmo niejęzyko- KANAŁ DŹWIĘKOWY KANAŁ znaki niewerbalne verbal signs) akustyczne we (non-verbal signs) Dowcipy (audio)wizualne w sitcomach amerykańskich •149 Mimo różnic terminologicznych przedstawiona tabela jasno ilustruje spe- cyfikę utworów audiowizualnych. Treści podlegające translacji mogą być prze- kazywane zarówno poprzez kanał wizualny, jak i kanał dźwiękowy. Oprócz tego kontekst komunikatu stanowią pozostałe elementy niewerbalne wizualne ARTICLES i dźwiękowe. W procesie translacyjnym translator musi mieć zatem na uwadze · różne „kanały przesyłu informacji” (Garcarz 2007: 31) i systemy znaków, za po- średnictwem których przekazywany jest komunikat. Ponadto musi prawidłowo interpretować relacje zachodzące między tymi elementami. Typologie relacji między kanałem wizualnym a dźwiękowym zaproponowali ARTIKEL · m.in. Tomaszkiewicz (2006) i Zabalbeascoa (2008). Tabela 2. Typologie relacji między elementami dźwiękowymi werbalnymi a ka- nałem wizualnym Tomaszkiewicz (2006: 59–62): Zabalbeascoa (2008: 29–30) ARTYKUŁY relacja komplementarności komplementarność (complementarity) relacja substytucji/ekwiwalencji redundancja (redundancy) relacja sprzeczności zaprzeczenie/niestosowność (contradiction or incongruity) relacja paralelizmu/przeciwwagi rozłączność (separability) (werbalnym) relacja interpretacji – relacje między kanałem między relacje kanałem – niespójność (incoherence) wizualnym a dźwiękowym a dźwiękowym wizualnym – jakość estetyczna (aesthetic quality) W kontekście prezentowanej analizy najważniejsze są relacje komplemen- tarności oraz substytucji wg Tomaszkiewicz czy też redundancji w terminologii Zabalbeascoi. Pojęcie komplementarności (Tomaszkiewicz 2006: 60; Zabalbe- ascoa 2008: 29) oznacza sytuację, w której zrozumienie całego komunikatu jest zależne od prawidłowego połączenia i interpretacji informacji przekazywanych za pośrednictwem obu kanałów: wizualnego i dźwiękowego. W przypadku re- dundancji czy substytucji/ekwiwalencji widz otrzymuje tę samą informację na dwa sposoby (Tomaszkiewicz 2006: 59; Zabalbeascoa 2008: 29). Jest ona zatem w pewien sposób duplikowana. W obu tych relacjach zmiana treści denotatyw- nej wypowiedzi aktorów może skutkować niespójnością z kanałem wizualnym w wersji docelowej i tym samym zostać zauważona przez adresatów docelowych. Widzowie zaczną się w takiej sytuacji zastanawiać, czy zaobserwowany dysonans wynika z ich złego zrozumienia translatu bądź kontekstu audiowizualnego, czy być może z błędu popełnionego przez tłumacza. 150• Kwiryna Proczkowska 3. Charakterystyka układu translacji lektorskiej Materiał badawczy rozpatrywany będzie w oparciu o kategorie zdefiniowane dla układu translacji lektorskiej. Do kilku cech odróżniających ten układ od układu translacji dubbingowej czy podpisowej zaliczają się możliwość symultanicznego ARTICLES · słuchania przyciszonych dialogów w języku wyjściowym i głośniejszego głosu lektora odczytującego dialogi w języku docelowym (por. np. Gottlieb 1998: 244) oraz postsynchronizacja odczytu translatu, dzięki której adresaci docelowi mogą usłyszeć początek oryginalnej wypowiedzi i wyciągnąć pewne wnioski na pod- ARTIKEL · stawie cech fonicznych głosu aktora (Tomaszkiewicz 2006: 118; Chaume 2012: 3; Franco/Matamala/Orero 20132: 27, 80, 133; Plewa 2015: 96–98). Mimo że lektor odczytuje translat z pewnym czasowym opóźnieniem, w ukła- dzie translacji lektorskiej także zwraca się uwagę na synchronizację czasową (isochrony (Chaume 2012: 72–73; Franco/Matamala/Orero 20132: 74–78)), ki- ARTYKUŁY netyczną dotyczącą gestów i mowy ciała (kinetic synchrony (Franco/Matamala/ Orero 20132: 81–82), kinesic synchrony (Chaume 2012: 70–72)) oraz synchroni- zację wypowiedzi z akcją przedstawianą na ekranie (action synchrony (Franco/ Matamala/Orero 20132: 82)). W przypadku synchronizacji czasowej wypowiedź lektora powinna czasowo pokrywać się z oryginalnymi kwestiami dialogowymi, przy czym, jak już wspomniano, odczyt powinien umożliwić widzowi usłyszenie początku i końca wypowiedzi w języku wyjściowym. Dwa pozostałe typy syn- chronizacji wymagają od translatora uwzględnienia kanału wizualnego podczas wykonywania translacji. Treść translatu musi współgrać z zachowaniem postaci oraz z wydarzeniami przedstawianymi na ekranie. Układ translacji lektorskiej został bardzo szczegółowo omówiony przez Plewę (2015: 91). Poniżej znajduje się schemat sporządzony przez badaczkę. nadawca prymarny nadawca translacyjnego zadania inicjator translatorlektorski adiustator lektor finalny odbiorca wyrażenia audialne języ- wyrażenia audialne języ- kowe – mówione teksty kowe – mówione teksty wyjściowe docelowe wyrażenia audialne niejęzy- wyrażenia audialne niejęzy- kowe kowe – pozostają constans wyrażenia wizualne języko- wyrażenia wizualne języ- we – pisane teksty wyjściowe kowe – mówione teksty docelowe wyrażenia wizualne niejęzy- wyrażenia wizualne niejęzy- kowe kowe– pozostają constans Schemat 1. Układ translacji lektorskiej (Plewa 2015: 91) Dowcipy (audio)wizualne w sitcomach amerykańskich •151 Nie jest przedmiotem tego artykułu opisanie wszystkich obiektów układu trans- lacji lektorskiej w odniesieniu do sitcomów. Uwzględnionych zostanie jedynie kilka najważniejszych aspektów dla przeprowadzanej analizy. Do tych kategorii zalicza- ją się m.in. czynności wykonywane przez translatora lektorskiego, którego Plewa ARTICLES (2015: 90, 91) określa także pośrednikiem językowym/komunikacyjnym. Osoba ta · nie tylko tłumaczy wypowiedzi postaci, ale także istotne napisy widoczne na ekranie,