Millî Mücâdele Döneminde Trabzon Rum Metropolitliği'nin Faaliyetleri
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (T. C. TARİHİ) ANABİLİM DALI MİLLÎ MÜCÂDELE DÖNEMİNDE TRABZON RUM METROPOLİTLİĞİ’NİN FAALİYETLERİ Yüksek Lisans Tezi Aydın ÖZGÖREN Ankara-2006 1 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (T.C. TARİHİ) ANABİLİM DALI MİLLÎ MÜCÂDELE DÖNEMİNDE TRABZON RUM METROPOLİTLİĞİ’NİN FAALİYETLERİ Yüksek Lisans Tezi Hazırlayan: Aydın ÖZGÖREN Tez Danışmanı Prof. Dr. İzzet ÖZTOPRAK Ankara-2006 2 T.C. ANKARA ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH (T. C. TARİHİ) ADABİLİM DALI MİLLÎ MÜCÂDELE DÖNEMİNDE TRABZON METROPOLİTLİĞİ’NİN FAALİYETLERİ Hazırlayan: Aydın ÖZGÖREN Tez Danışmanı: Prof. Dr. İzzet ÖZTOPRAK Tez Jürisi Üyeleri Adı ve Soyadı İmzası .................................................................... ........................................ .................................................................... ........................................ .................................................................... ......................................... .................................................................... ......................................... .................................................................... ......................................... .................................................................... ......................................... Tez Sınavı Tarihi ......./......./2006 3 ÖNSÖZ İtilâf Devletleri, I. Dünya Savaşından galip çıkınca Mondros Mütarekesi hükümlerinden yararlanarak, Osmanlı devletini parçalamak için harekete geçtiler. Doğu Karadeniz Rumları da bu paylaşımdan pay kapmak ve doğuda Batum’dan batıda Sinop’a kadar uzanan topraklar üzerinde bir Pontus devleti kurmak için Kasım 1918’den itibaren gerek bölgede gerekse Avrupa başkentlerinde yoğun siyasi ve askeri çalışmalar başlattılar. Bölge Rumları, dış güçlerin desteğini almak, kamuoyunda yer bulmak amacıyla bir meseleymiş gibi ortaya koydukları Pontus meselesi, aslında kökü milattan önceye kadar inen bir devleti yeniden diriltmeye yönelik motivasyonun güçlü devletlerin çıkarlarına hizmet etmesinden başka bir şey değildi. Nitekim 15 Mayıs 1919’da İzmir’e asker çıkararak Anadolu’yu işgale başlayan Yunanistan’ın 9 Haziran 1921’de yaptığı İnebolu bombardımanı dışında Karadeniz’de büyük bir askeri harekâtı olmamıştır. Buna rağmen Yunanistan bölgedeki Rum cemiyetlerini ve özellikle din adamlarını Pontus meselesi adına kullanarak Anadolu’nun batısındaki işgâllerde etkili olmaya çalışmıştır. Milli Mücâdele Dönemi’nde Pontus meselesi hususunda Patrikhâneden sonra en etkili faaliyetlerde bulunan unsurların başında Trabzon Rum Metropolitliği geliyordu. Trabzon Rum Metropolitliği’nin faaliyetleri Pontus meselesinin bir bölümünü oluşturuyor gibi görünmesine rağmen aslında bu meseleyi uluslar arası arenada savunmak, kamuoyu oluşturmak adına meselenin bütününe etki eden faaliyetlerdi. Trabzon Rum Metropolitliğinin faaliyetleri Pontus meselesinin belirli bir aşamaya gelmesinde ve meselenin etkinlik kazanmasında önemli yer teşkil etmiştir. 4 Bu çalışmamda 1913 yılından Milli Mücâdelenin sonuna kadar Trabzon Rum Metropoliti olarak görev yapan Hrisanthos’un faaliyetleri temel alarak bahse konu metropolitliğin faaliyetlerini anlatmaya çalıştım. Çalışmamı hazırlarken konuyla ilgili arşiv belgelerinden geniş ölçüde yararlandım. Belgeleri daha ziyade özetleme yoluna giderken, konunun akışına uyarak bazı bölümleri aynen aldım. Bu arada, 1919-1922 yıllarında yayınlanan gazetelerden de yararlanmaya gayret ettim. Ayrıca Hrisanthos’un 1933 yılında yazmış olduğu “Eklisia Trapezontos” isimli kitabın bazı bölümlerinde verilen Osmanlıca belgeleri Latin harflerine çevirerek; gerekli gördüğüm kısımları ise Yunanca’dan Türkçe’ye tercüme ettirerek çalışmamda kullanmaya çalıştım. İki bölüme ayırdığım bu çalışmamın sonuna konuyla ilgili belge ve çevirilerin yanında Trabzon Metropolitliğine ve Metropolit Hrisanthos’a ait fotoğrafları ilâve ettim. Bu konuda çalışmam için teşvik ve yardımlarını esirgemeyen, hocam Prof. Dr. İzzet ÖZTOPRAK’a; çalışmamda beni yalnız bırakmayan Genelkurmay ATASE ve Denetleme Başkanlığın’da çalışan mesai arkadaşlarıma ve Yunanca tercüme konusunda gereken yardımı gösteren Zühal GÜVERCİN’e teşekkür ederim. Aydın ÖZGÖREN Ankara-2006 5 İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ.........................................................................................................................i İÇİNDEKİLER..........................................................................................................iii KISALTMALAR.......................................................................................................iv GİRİŞ .......................................................................................................................... 1 MONDROS MÜTÂREKESİ ÖNCESİNDE PONTUS MESELESİ ..................... 1 1. Doğu Karadeniz’in Tarihsel Geçmişi....................................................................... 1 2.Pontus Meselesinin Ortaya Çıkışı ............................................................................. 6 I. BÖLÜM PONTUS MESELESİNİN ORTAYA ÇIKIŞINDAN SONRAKİ SÜREÇTE TRABZON RUM METROPOLİTLİĞİNİN FAALİYETLERİ ......................... 14 1. Trabzon Rum Metropolitliği’nin Tarihine Bir Bakış............................................. 14 2. Trabzon’un Ruslar Tarafından İşgâli ve Trabzon Rum Metropoliti Hrisanthos.... 23 3. Mondros Mütârekesi’ni takiben Trabzon Rum Metropolitliği’nin Faaliyetleri.... 38 a. Hrisanthos’un Yunanistan ve Fener Rum Patrikhanesi ile Olan İlişkileri ........................................................................................... 38 b. Hrisanthos’un Trabzon’un Nüfus Yapısını Değiştirmeye Yönelik Faaliyetleri ...................................................................................... 55 c. Hrisanthos’un Türkiye Dışındaki Faaliyetleri............................. 66 II. BÖLÜM TRABZON RUM METROPOLİTLİĞİ’NİN FAALİYETLERİNİN TÜRK KAMUOYUNDA YANSIMALARI VE ALINAN TEDBİRLER ....................... 93 1. Hrisanthos’un Faaliyetlerinin Türk Kamuoyundaki Yansımaları.......................... 93 2. Trabzon Rum Metropolitliğinin Faaliyetlerine Karşı Alınan Tedbirler............... 102 SONUÇ.................................................................................................................... 120 ÖZET....................................................................................................................... 124 ABSTRACT............................................................................................................ 125 KAYNAKÇA .......................................................................................................... 126 EKLER....................................................................................................................133 III KISALTMALAR A.g.e. : Adı geçen eser. ATASE Arşivi: Askeri Tarih Stratejik Edüt Başkanlığı Arşivi. Bkz. : Bakınız. B. : Belge. BTTD : Belgelerle Türk Tarihi Dergisi.. BOA : Başbakanlık Osmanlı Arşivi. C. : Cilt DH - KMS : Dâhiliye Nezareti, Kalem-i Mahsus Müdüriyeti. Ds. : Dosya. Fhr. : Fihrist. Gnkur. : Genelkurmay. G. : Gömlek. HTVD : Harp Tarihi Vesikaları Dergisi. ISH : İstiklâl Harbi Kolleksiyonu. K. : Kutu. Kls. : Klasör. Ks. : Kısım. OTAM : Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi. P.M. : Pontus Meselesi. s. : Sayfa. S. : Sayı. TİTE Arşivi : Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Arşivi. TTK : Türk Tarih Kurumu. Yay. :Yayınları. IV GİRİŞ MONDROS MÜTÂREKESİ ÖNCESİNDE PONTUS SORUNU 1. Doğu Karadeniz’in Tarihsel Geçmişi Antik dünyanın ayrılmaz bir parçası olan Karadeniz ve onu çevreleyen kıyılar ile iç kesimleri, kendine özgü coğrafî özellikleri ve üzerinde yaşayan topluluklar açısından, Eski Çağda, Akdeniz’den sonra en önemli bölgelerden birini teşkil etmektedir. Eski çağlarda Grekler Karadeniz’e “deniz” manasında Pontos adını vermişlerdir. Bu ad, denizin güney sahillerine de verilmiş ve sakinlerine Pontoslu denmişti.1 Pontus veya Kapadokya Pontika adıyla anılan bu bölge; Karadeniz sahil şeridi içinde Amissos (Samsun), Katyora (Ordu), Kerasus (Giresun) ve Trapezus (Trabzon) ve iç bölgede Amaseia (Amasya) Komana ve Zela (Zile) gibi önemli yerleşme yerlerine sahipti. Ülkenin batısına Paphlagonia, kuzeydoğusundaki bölgeye de Kolkhis, Marmara Denizi’nin doğusundaki şimdiki İzmit ve Adapazarı’nı içine alan bölgeye ise Bithynia denilmekteydi.2 Pontus coğrafyası hudutları bütün bölgelerin hudutları gibi tarihte pek çok kere değişmiş, batıda Sinop, Kastamonu ve Zonguldak’ı, hatta İstanbul’a kadar olan 1 Minas Bıjıkşkyan, Karadeniz Kıyıları Tarih ve Coğrafyası (1817-1819), Çev. Hrand D. Andreasyan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1969, s.1. 2 Adem Işık; Antik Kaynaklarda Karadeniz Bölgesi, TTK Basımevi, Ankara 2001, s.8. 1 sahil bölgesini içine almış, doğuda Batum’un kuzeyini ve Rion Nehri’nin deltasını (sahil Gürcistan’ı, Rodopolis ) hudutlarına dâhil etmiştir.3 Doğu Karadeniz bölgesine yerleşme hadisesi çok eski tarihlere uzanmaktadır. Araştırmalar bölgeye ilk olarak M.Ö. III. bin ile II. bin yılları arasında Oğuzların öncü kollarından biri olarak kabul edilen “Gas/Kas” ve “Gud/Guttiler”in, M.Ö. 675 yılından itibaren de Kimmerlerin yerleşmeye başladıklarını göstermektedir. Trabzon şehrinden ilk olarak bahseden müellif Xenophon’dur. Onun verdiği bilgilere göre M.Ö. 400 yıllarında Doğu Karadeniz’de yaşayan kavimler Kolhlar, Driller, Mossinoikler, Haibler ve Tibarenlerdir. Doğu Karadeniz bölgesine Kimmerlerden sonra İskitler, Medler, Persler hâkim olmuştur. Bu hâkimiyet Makedonya Kralı İskender’in