KARADENİZ ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ DERGİSİ THE JOURNAL OF INSTITUTE OF BLACK SEA STUDIES
2019 5 / 8 (143-152)
Çelik, Kemal, “Gümüşhane ve Çevresinde Pontus Rum Faaliyetleri”, Karadeniz Araştırma- ları Enstitüsü Dergisi, 5/8, ss.143-152. DOI: 10.31765/karen.668103
GÜMÜŞHANE VE ÇEVRESİNDE PONTUS RUM * FAALİYETLERİ Kemal ÇELİK
* Araştırma makalesidir. Öz: Birinci Dünya Savaşı yıllarında, Rumların çoğu, Os- Bu makale, Pof. Dr. Kemal Çelik, manlı Devleti’nin yanında yer almamış, bölgeyi işgale gi- (2018), “Gümüşhane ve Çevresinde rişen Çarlık Rusya kuvvetiyle işbirliği yapan Pontus Rum Pontus Rum Faaliyetleri”, Pontus Me- çeteleri, bağımsızlık için silahlanmışlardır. 18 Nisan selesi ve Türkiye Karadeniz Rumeli 1916’da Trabzon’a giren Ruslar, başlarında metropolit ve Dernekleri Federasyonu, 1. Baskı, papazları olan Rum ve Ermeniler tarafından sevinçle kar- (Editör: Prof. Dr. Bünyamin KOCA- şılanmışlardır. Bu işgalle birlikte Pontusçu Rum çeteleri OĞLU), Samsun, s. 129-136’da kitap bölümü olarak yayınlanmış olup, ye- ve Ermenilerin Trabzon ve çevresindeki mezalimleri baş- niden gözden geçirilmiş, eklentiler lamıştır. Gümüşhane halkı bu dönemde katliama tabi tu- yapılarak yeni bilgiler ve yeni kaynak- tulmuş, zulme uğramış, bölgenin Batısındaki şehirlere göç larla genişletilmiştir. etmiş, ekonomik yönden güçsüz ve fakir hale düşmüştür.
Mondros Mütarekesi’ni takiben, Rum Pontus çalışmaları ** Prof. Dr. Gümüşhane Üniversitesi canlandırılmıştır. İtilaf devletlerinin Doğu Karadeniz böl- Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü gesine gönderdikleri subayları ve Yunanlılar, yöre Rumla- E-Posta: [email protected] rını desteklemişlerdir. Orta ve Doğu Karadeniz kıyıları
ORC ID: 0000-0002-5259-9911 Rusya’dan gelen silahlı Rum göçmenlerle dolmuştur. Ge- nel Af ile hapisten tahliye edilen ve dağdan inen Pontus çetecileri, İngiliz subaylarının izniyle silahla dolaşmış, Anahtar Kelimeler: Gümüşhane, Müslüman halka karşı baskın, soygun, zulüm ve cinayet-
Doğu Karadeniz, Pontus Rum, Yuna- lerini arttırmışlardır. Cumhuriyetin ilanından günümüze nistan, Türkiye. kadarki yakın dönemde, Yunanistan ve Rumlar, Ermeni Keywords: Gumushane, Eastern soykırım iddiası ile yakın dönemdeki Kürt Sorunu öne çı- Black Sea, Pontus Greek, Greece, Tur- karıp bağlantı kurarak, soykırımı tanıması ve tazminat key. ödemesini talep ettikleri Türkiye’nin, bu soykırımı tanı- maması halinde AB’ye kabul edilmemesi yönünde, Avrupa Parlamentosu, İngiltere, Almanya, Moskova’da sergiler düzenlemiş ve Avrupa ülkelerinde propagandalar yapmış- lardır. Doğu Karadeniz’de Rum nüfus sayısı çok abartıl- mıştır. Avrupa ve Amerika’daki sürekli Türkiye’yi suçla- yan Pontusçu çalışmalar yanında; asıl önemlisi ve dikkati çeken nokta Doğu Karadeniz’deki çocuk ve genç nüfus Gönderim Tarihi: 29.07.2019 başta olmak Türkiye’deki Türkleri kendilerinden şüpheye Kabul Tarihi: 25.12.2019 düşürecek ölçüde, aslında Rum oldukları yalanına inan-
Kemal ÇELİK KAREN 2019 / 5 / 8 144 dırmak yönündeki Pontus Rum faaliyetleridir. 1. Pontus Adı PONTUS RUM ACTIVITIES IN GUMUSHANE Günümüzde Yunanistan’ın siyasi bir sorun Abstract: During the First World War, most of haline getirmeye çalıştığı Pontus adı, İlk- the Greek Cypriots did not stand by the Ottoman çağda Grekler tarafından “deniz” anla- Empire, but the Pontus Greek gangs, which co- mında da kullanılan ve Doğu Karadeniz’i operated with the Tsarist Russian forces that in- kapsayan Güney sahiline de verilmiş, bölge vaded the region, were armed for independ- sakinlerine de “Pontuslu” denilmiştir. Pon- ence. The Russians entered Trabzon on April 18, tus adı genelde coğrafi bir terim olarak Ka- 1916 and were greeted with joy by the Greeks radeniz ve kıyıları için kullanılmıştır. Sam- and Armenians, who had metropolitan and pas- sun’dan Artvin’e kadar uzanan ve Güney tors at the beginning. With this occupation, the Pontusian Greek gangs and the atrocities of the kesimde Gümüşhane ve Bayburt’u da içine Armenians in and around Trabzon started. The alan bölge, Tarih Öncesi dönemden itiba- people of Gumushane were massacred, perse- ren insanların yerleşim alanı olmuştur. Bu cuted, migrated to the cities in the West of the nedenle, bölgede yaşamış olan bir etnik region and became economically weak and grubu belirtmez Pers Satrapı’nın oğlu I. poor. Mithridates’in M.Ö. 301’de kurduğu “Pon- Following the Armistice of Mudros, Greek Pon- tus Krallığı”, son Kral VI. Mithridates Ev- tus works were revived. The officers sent to the pator’un yayılmacı siyaseti sonucu Ege Eastern Black Sea region by the entente states adalarına kadar uzanmış, en geniş sınırla- and the Greeks of the region. Central and East- rına ulaşmıştır. M.Ö. 66’da General Pompe- ern Black Sea coasts are filled with armed Greek ius komutasındaki Roma ordusu, Pontus immigrants from Russia. Pontus gangs, who kuvvetlerini bozguna uğratarak bu devlete prison with Amnesty and descended from the son vermiştir. Pontusluların, Yunanlılık mountains, went with guns with the permission of British officers and increased their raids, veya Hellenlikle ilgileri olmamakla bir- robberies, cruelty and murders against the Mus- likte, sayıca çoğu Ortodoks Hrıstiyan ol- lim people. duklarından kilise ile burjuvazinin yürüt- tüğü çabanın etkisi altına girdikleri, köken- So that in the near future to present the procla- leri ne olursa olsun Anadolu’da yaşayan mation of the Republic, Greece and Greeks, es- tablishing Armenian genocide allegations with Türkçe veya Rumca konuşan bütün Orto- close removing lead the Kurdish Question in the doks Hrıstiyanlar gibi, Rumluk duygusunu period connections, to recognize the genocide benimsedikleri düşü-nülmektedir. Pontus and Turkey, where they demanded the payment Meselesi Tanzimat’ın Gayrı Müslimlerle il- of compensation, this genocide towards the gili hükümlerine dayanılarak ortaya atıl- adoption of the EU in case of non-recognition, mıştır. 19. Yüzyıl sonlarında İngiltere, the Europe Parliament, England Organized ex- Fransa, Rusya ve ABD’nin destek verdiği hibitions in Germany, Moscow and made prop- Yunan Megali İdeasının, Doğu Karadeniz aganda in European countries. The number of kıyısında kurulması planlanan bir Pontus Greek populations in the Eastern Black Sea re- gion has been exaggerated. Besides constantly Devleti’nin oluşmasını sağlamak için güt- accusing Turkey Pontists studies in Europe and tükleri siyasi, askeri, dini, kültürel ve etnik America; The important point worthy of atten- faaliyetler olarak tanımlanabilir. Pontus tion and especially children and young people in Meselesi, Yunanlılar ve Batılılar için farklı the eastern Black Sea region of Turkey to the anlamlar taşımış, Yunanlıların verdiği an- extent that discredit themselves in Turkey, the lam dışında, Batılılar için Türkleri siyasi fact that they lie on the Pontic Greeks are alanda sıkıştırmak, dünya kamuoyuna Greeks activities to make believe. karşı zor durumda bırakmak, Yunanlıları oyunlarına alet etmek yönünde kullandık- ları bir koz olarak kullanılmıştır.1
------1 Kurt, 1995: 60-62; Pehlivanlı, 1999: 79-81; Okur, 2011; Öztürk, 2011: 890; Çapa-Usta, 2017: 4, 5-16; 2007: (14): 1-3; Özgören, 2006: 1-3; Fallmerayer, Üçüncü, 2017: (23) 108. 145 Gümüşhane ve Çevresinde Pontus Rum Faaliyetleri
2. Birinci Dünya Savaşı Öncesi ve Sıra- Maçka’dan Aşağıdere’ye kadarki bölgede sında Gümüşhane Pontusçu faaliyetler yoğun olarak kendini göstermiştir. O dönemde Trabzon’un bir İkinci Meşrutiyetin ilanıyla özgürlük ha- Sancağı durumundaki Gümüşhane’nin iş- vası içindeki Pontusçular, çalışmalarını gale uğradığı 19 Temmuz 1916’dan 15 Şubat gizlemek gereğini duymamışlardır. 1918’e kadarki dönemde Gümüşhane ve 1904’te, Merzifon Amerikan Koleji’nde giz- bağlı yerlerinde de halkın önemli bir kısmı lice kurulmuş olan Pontus Rum Cemiyeti Rum ve Ermeni komitacıların katliam ve zamanla faaliyetlerini arttırmıştır. Bu ce- zulümlerinden kurtulmak için işgale uğra- miyetin 1908’de Samsun’da kurulan “Rum mayan Batı kesimine göç etmiştir. Gümüş- Teceddüd ve İhya Cemiyeti’ne gönderdiği hane ve çevresindeki ortaya çıkan Pontus- kutlama yazısı niyetini ortaya koymakta- çuluk faaliyetleri Çarlık Rusya kuvvetleri- dır. Cemiyet 1910’da Pontus adlı bir dergi nin Bolşevik İhtilali nedeniyle geriye çekil- yayınlayarak çalışmalarına ilmi bir gö- mek zorunda kalmaları ve bölgede Türk rüntü katmıştır. Pontus Cemiyeti’nin bay- egemenliğinin yeniden sağlanması üze- rağı ile üzerindeki semboller, Yunan bay- rine, Pontusçu Rumlarla Ermeniler çalış- rağı sembollerine benzetilmiştir. Kurula- malarını gizli yapmaya başlamışlardır. Gü- cak olan Rum Pontus devletinin merkezi müşhane, Türk ordusu tarafından kurtarıl- olarak düşünülen Samsun ve Doğu Karade- dığında harabe bir şehir görünümündedir. niz kesiminde Pontusçuluk faaliyetleri art- Ekonomik bakımdan halk güçsüz ve fakir tırılmış, Müslümanları Hristiyanlaştırma hale gelmiştir. Kazım Karabekir Paşa, To- ve Rumlaştırma girişimleri başlatılmıştır. rul üzerinden Gümüşhane, Bayburt ve Er- Birinci Dünya Savaşı öncesinde, Gümüş- zurum’a giderken geçtiği bölgelerdeki hal- hane’de Türk nüfus Rumlara göre farklı şe- kın çektiği açlığı görmekten büyük üzüntü kilde çoğunlukta idi. Ermeni nüfus ise Türk duyduğunu, Gümüşhane’de Daltaban’dan ve Rumlara oranla daha az bir sayıda idiler. geçerken ekmek diye bağrışan kadınları 1914 yılı sayımında Gümüşhane nüfusu görünce bunlara yiyecek verilmesini em- 40.635, Torul nüfusu 60.257 olarak belir- rettiğini anlatmıştır.2 lenmiştir. Birinci Dünya Savaşı yıllarında, Rumların çoğu, Osmanlı Devleti’nin ya- 3. Mondros Mütarekesi ve Milli Müca- nında yer almamış, bölgeyi işgale girişen dele Döneminde Gümüşhane Çarlık Rusya kuvvetiyle işbirliği yapan Gümüşhane’de yürütülen Pontusçu faali- Pontus Rum çeteleri, bağımsızlık için silah- yetler, Rus işgalinin sona ermesi ve Türk lanmışlardır. Bölgedeki Rum nüfusu arttır- ordusunun bölgeye gelmesi üzerine azal- mak için Rusya ve başka yerlerden göç- mışken; Osmanlı Devleti Birinci Dünya Sa- menler getirerek Rum nüfusu arttırmaya vaşı’nda yenilince imzalanan Mondros Mü- çalışmışlardır. Osmanlı’nın seferberlik em- tarekesi’ni takiben, Rum Pontus çalışma- rine uymayarak dağa çıkmış, çetecilik yap- ları yeniden canlandırılmıştır. İtilaf devlet- mışlardır. 15-16 Nisan 1916’da Trabzon, lerinin Türkiye’nin çeşitli yerlerine ve Ka- Türkler tarafından tahliye edilmiş, 18 Ni- radeniz bölgesine gönderdikleri kontrol su- san’da Trabzon’a giren Ruslar, başlarında bayları ve Yunanlılar, yöre Rumlarını des- metropolit ve papazları olan Rumlar ve Er- teklemişlerdir. Orta ve Doğu Karadeniz kı- meniler tarafından sevinç çığlıkları ile kar- yıları Rusya’dan gelen çoğu silahlı Rum şılanmışlardır. Bu işgalle birlikte Pontusçu göçmenlerle dolmuştur. Genel Af ile hapis- Rumların ve Ermeni çetelerinin Trabzon ve ten tahliye edilen ve dağdan inen Pontus çevresindeki mezalimleri başlamıştır. Gü- çetecileri, İngiliz kontrol subaylarının gözü müşhane’de de Rum nüfusun fazla olduğu önünde omuzlarında silahla dolaşmış, şehir merkezinden başlayıp Torul ve ------2 Özel, 1991: 6, 7-33; Kurt, 1995: 64-71; Saydam, 1999: 93, 94; Öztürk, 2011: 748-750; Çapa-Usta, 2017: 4, 5- 16, 17; Üçüncü, 2017: (23): 108, 112. Kemal ÇELİK KAREN 2019 / 5 / 8 146
Müslüman halka karşı baskın, soygun, zu- Osmanlı askeri mahkemesinin tutuklama lüm ve cinayetlerini arttırmışlardır. 9 Mart emri çıkarmış olduğu Yarbay Deli Halit’in 1919’da Samsun’a çıkarılan 200 kişilik İn- (Deli Halit Paşa), Kazım Karabekir Paşa’nın giliz kuvveti, Rumların sevinç gösterileri emriyle, kumandanı olduğu 3. Tümene ku- ile karşılanmıştır. Mütareke sonrasında manda etmek üzere gayrı resmi olarak ko- göç etmiş olan yöre Müslüman Türk halkı muta etmekle görevlendirildiği ve Gümüş- ise, mütareke şartlarının ağırlığı nedeniyle hane çevresinde ikamete tabi tutulması, bu yerlerine hemen dönmemişlerdir. Müta- hinterlandın güvenliğini sağlamak düşün- reke döneminde daha önce Rusların orga- cesinden kaynaklanmıştır.3 nize ettiği Trabzon ve Gümüşhane çevre- Trabzon halkının muhtemel bir işgale karşı sindeki Pontus çetelerini örgütleme göre- hazırlıklı bulunması ve Kazım Karabekir vini Yunanistan maddi ve manevi yönden Paşa’nın aldığı önlemler sayesinde Gümüş- üstlenmiştir. Gümüşhane, Milli Mücadele hane ve çevresi mütareke döneminde işgal döneminde Trabzon Vilayeti’ne bağlı bir edilmekten kurtulmuştur. Milli Hareketin Sancak merkeziydi. İlçeleri Kelkit, Torul ve başlatılacağı Doğu Anadolu Bölgesi büyük Şiran, nahiye merkezleri ise Kokas, Kürtün ölçüde güvenlik altına alınmıştır. Mustafa ve Yağmurdere idi. Gümüşhane, Milli Mü- Kemal Paşa’nın 3. Ordu Müfettişi olarak cadele döneminde, Milli Hareket liderleri atanmasını takiben, Kazım Karabekir Paşa, açısından az sayıdaki nüfus sayısı ve yeter- Trabzon-Gümüşhane- Erzurum yolunun siz ekonomik gücü nedeniyle değil, strate- daha güvenli olduğunu, Erzurum’a bu yol- jik konumu bakımından büyük önem taşı- dan gelmesinin daha uygun olacağı bilgi- mıştır. Mütareke şartları gereği Türk or- sini vermiştir. Trabzon ve Erzurum’daki dusu askerlerinin önemli bir kısmı terhis gelişmeleri takip etmek üzere bölgeye tem- edilmiş, pek çok yerde ordunun ve hatta silciler gönderirken; Gümüşhane’de de halkın elindeki silahlar toplanmıştır. Buna Cornor adlı bir temsilci görevlendirmişler- karşılık; daha önce 9. Kolordu iken daha dir. Londra’da bir maden kurumunda mü- sonra 15. Kolordu olan kuvvetin Kuman- hendis olarak çalışan Cornor’un, Serikas ve danı Kazım Karabekir Paşa, askerlerini ter- Salarze Köylerinde incelemeler yapmak ve his ettirmediği gibi, Sarıkamış’ta Enver maden aramakla görevlendirildiği belirtil- Paşa’dan kalan kuvvetin önemli bir kısmını miştir. Gümüşhane’de bir ev kiralayan Cor- kendi Kolordusu kuvveti arasına katmıştır. nor, bu şehirde uzun zaman kalacağı dü- Bunun yanında, Türkiye’nin işgal edilme- şüncesini ortaya koyarken; Erzurum’a git- yen tek limanı olarak kalan Trabzon limanı tiği sırada, Gümüşhane Mutasarrıfı ile gö- ve Trabzon–Erzurum hattı ve bu hat üze- rüşen İngiltere temsilcisi Rawlinson da bu rinde yer alan Gümüşhane, Milli Mücadele görüşmede Gümüşhane’de de bir temsilci döneminde büyük önem taşımıştır. Sancak bulundurmak istediklerini belirtmiştir. Gü- Merkezi olduğu Trabzon Vilayeti ile bir- müşhane ve yöresi, Mütareke döneminde likte Doğudaki askeri birliklerin Batıya işgale uğramamış olsa da yörede bağımsız nakli, silah sevkiyatı ve Sovyetler Birliği bir devlet kurmak çalışması içindeki Pon- üzerinden sağlanan silah, cephane ve as- tusçu Rumlarla, Ermeni komitacıların teh- keri malzemenin depolandığı Trabzon li- didi altında kalmıştır. Daha önce, 1904’te manının hinterlandı olan stratejik ve gü- Merzifon Amerikan Koleji’nde kuruldu- venli konumdaki Gümüşhane, bütün bu as- ğunu belirttiğimiz Pontus Cemiyeti, Avrupa keri hareketlilik ve belirtilen malzemelerin ve Amerika’da büyük bir propaganda faali- yerine ulaştırılmasında büyük rol oynamış- yetine giriştiği gibi, Türkiye genelinde ve tır. O dönemde, Ermenilere zulüm yap- Doğu Karadeniz Bölgesi içindeki Gümüş- makla suçlanarak İtilaf devletleri işgal ko- hane yöresinde de geniş ölçüde faaliyetler mutanlıkları tarafından aranmakta olan ve yürütmüştür. Din adamları, kiliseler ve ------3 Özel, 1991: 41, 102, 103; Saydam, 1999: 93, 94; Okur, 2006: 90, 278. 147 Gümüşhane ve Çevresinde Pontus Rum Faaliyetleri dini kurumlar, yardım dernekleri, okullar Hrisantos, bu girişimin liderliğini üstlen- Pontus Cemiyeti’nin birer şubesi halinde miştir. Bir Mavri Mira Heyeti, Pontus pro- çalışmalar yapmışlardır. 1917 yılı sonlarına jesini gerçekleştirmek için gerekli hazırlık- doğru, Gümüşhane’de Pontusçular davala- ları tamamlamış, Karadeniz kıyısında bir rına daha etkili katkıda bulunmak üzere, 17 Rum devleti kurmak için Venizelos’a baş- Aralık 1917’de, “Trabzon Rum İttihad-ı vurmuştur. Pontusçular, Noel ve yortu Milli Cemiyeti’”nin bir şubesini açarak faa- günlerinde taşkınlıklar yapmışlar, Türkleri liyete geçirmişlerdir. 18 Aralık 1917 tarihli tahrik edecek hakaret ve hareketlerde bu- Trabzon Metropoliti Hrisantos’a gönderi- lunmuşlar, Hrisantos’un kışkırtması ve len ve Gümüşhane Metropolitliği Ruhani yönlendirmesi ile Türkler aleyhine sabotaj Reisi Alkıonomos Teodoros imzalı bir mek- eylemleri düzenlemiş, I. Dünya Savaşı sıra- tupta: “Trabzon Rum İttihad-ı Milli Cemi- sında Rusya’ya yarayacak bilgiler ulaştıra- yeti’nin program ve nizamnamesine yar- rak casusluk yapmışlardır. Rumlar, yörede dımcı olacak bir şubesi olarak faaliyet gös- çoğunlukta olduklarını iddia ederken, on- tereceklerini, geniş bilgi edinilmesi ve Trab- ları birçok konuda destekleyen İngilizler zon’la uyum sağlanmasını, Elenizmin savu- bu iddialara inanmamışlardır. Pontusçu bir nulması ve korunabilmesi için gerekli görü- lider olan Konstantinidis tarafından, 2 Ara- len talimat ve emirlerin edinilmesi amacıyla lık 1918’de, İngiltere’ye sunulan mesaja, Teodor Fitno adlı bir Rum’un görevlendiril- Arnold Toynbee, “bu muhtıradaki istatistik diği” belirtilmiştir. Türk ordusu cephede hayal mahsulüdür” diye not düşmüştür. Ruslarla savaşırken; seferberlik emrine Yarbay Rawlinson da Mühendis Cornor ile karşı çıkan ve askerden kaçan Pontus Rum Gümüşhane’ye geldiğinde görüştüğü Rum- çeteleri, Gümüşhane ve çevresinde Müslü- ların, Türkleri ve Kuva-yı Milliye’yi şikâyet man Türk nüfusu öldürerek Türk nüfusu etmelerine karşı çıkarak: “Bu şikayette bu- azaltmaya, köylerini yakmaya, Ruslar le- lunacaklarına Venizelos’un yaptığı kötülük- hine casusluk yapmaya ve Türk kuvvetle- leri sona erdirmesini istemeleri” karşılığını rini arkadan vurmaya çalışmışlardır. Buna vermiştir.5 karşılık; daha önce Paris Barış Konfe- Yunanistan’da yapılacak seçimler dolayı- ransı’na verdiği muhtıradan anlaşılacağı sıyla Trabzon’daki Rumlar, Venizelos veya gibi Venizelos’un da sahip çıkmadığı Pon- Kral Konstantin taraftarı olarak ikiye ayrı- tus projesi İtilaf devletleri tarafından cid- lırken; Hrisantos Venizelos taraflısı olarak diye alınmamış, Batılı devletler ve Yuna- çalışmıştır. Metropolit Hrisantos, İstan- nistan ise, Pontusçu Rumlardan propa- bul’daki Fener Rum Patrikhanesi tarafın- ganda malzemesi ve araç olarak yararlan- dan Paris Barış Konferansı Rum Heyetinde maya çalışmışlardır. Pontusçu Rumlar görevlendirilmiş, gelmiş olduğu İstan- buna rağmen ihanete devam etmiş, Milli bul’dan, 2 Şubat 1919’da Paris’e hareket et- Mücadele dönemince önemli sorunlar çı- miştir. Paris Barış Konferansı’nda, bölge- karmışlardır.4 nin Ermenilere verilmesi önerilerine karşı Böylece, Osmanlı Devleti’nin ve dolayısıyla çıkan Hrisantos, Trabzon Metropoliti ve Türklerin I. Dünya Savaşında yenilmesini Kurtarılmamış Rumların Delegesi olarak; fırsat bilen Rumlar, İtilaf devletlerinin Konferans Heyeti’ne, 2 Mayıs 1919’da ver- kendilerine gösterdiği ilgiyi kullanarak diği muhtırada Pontus bölgesinde bağımsız Trabzon ve çevresinde sistemli bir şekilde bir Rum devleti kurulmasını istemiştir. 15. yüzyıldaki Pontus Rum Beyliğini can- Hrisantos, 1908 tarihli Trabzon salname- landırmak ve bir Pontus Rum Devleti kur- sinde kayıtlı 500 bin Rum nüfusun oldu- mak için çalışmışlardır. Bu devletin mer- ğunu, 1912’de Trabzon’dan Samsun ve Si- kezi seçilen Trabzon’da Rum Metropoliti ------4 Özel, 1991, 8, 33-48; Kurt, 1995: 73-90; Saydam, 5 Özel, 1991: 45-55-115, 116; Saydam, 1999: 96, 97; 1999: 94, 95; Özgören, 2006: 22, 23 ve devamı; Okur, Okur, 2006: 278; Çapa-Usta, 2017: 17, 19; Üçüncü: 2007: (14): 9; Üçüncü, 2017: (23): 113-115. 2017; (23): 113-117. Kemal ÇELİK KAREN 2019 / 5 / 8 148 nop’a kadar uzanan Pontus Rum bölgesin- Türk Müslüman halktan 15 kişiyi öldürdük- den 7 mebus seçildiğini belirtmiştir. Her leri” bilgisini vermiştir. Çetenin amacı böl- mebus için 100 bin nüfus gerektiğine göre gede güvenlik olmadığını göstermekti. Fa- bölgedeki Rum nüfusun 700 binden fazla kat, Gümüşhane, Trabzon ve Samsun çev- olduğunu, Kafkasya’daki Rumlarla birlikte resinde Pontus çetelerinin yerleşmesine Rum nüfusun yaklaşık 850 bin civarında karşı harekete geçen Türk askeri ve milis olduğu iddiasında bulunmuştur. Pontus kuvvetlerinin yöredeki güçlü varlığı nede- bölgesindeki Müslüman nüfusu çeşitli mil- niyle, Gümüşhane ve çevresinde tutunama- letlere ayıran Hrisantos, bunların bir kıs- yarak çekilmek zorunda kalmışlardır. Bu mının Rum kökenli olduğunu, Ermenilerin dönemde, Ermeniler de Gümüşhane’yi böl- ise 78.000 nüfusa sahip olarak azınlıkta gede kendileri kuracakları devletin sınır- kaldığını belirtmiştir. Pontus Rum Cemi- ları içine almak üzere diplomatik girişim- yeti tarafından bastırılan haritalarda kur- lerde bulunmaktaydılar. Ermeni lobilerinin mayı arzuladıkları devletin sınırlarını çiz- yaptığı propagandanın etkisiyle, İngiltere mişlerdir. Haritaya göre İnebolu’nun batı- Hükümetinin, 7 Şubat 1919 tarihli memo- sına kadar olan Karadeniz kıyılarının yanı randumunda Giresun-Sivas-Mersin hattı- sıra Kastamonu, Çankırı, Yozgat, Sivas, To- nın Doğusundaki yerlerin Ermenistan’a ve- kat, Amasya, Çorum, Gümüşhane ve kıs- rileceği bilgisi, Amerikan delegasyonu için men Erzincan kurulması düşünülen sözde hazırlanan 21 Ocak 1919 tarihli rapor ve Pontus devleti sınırları içerisine alınmıştır. Fransız Savaş Bakanlığının 1 Mart 1919 ta- 1904 Salnamesine göre Gümüşhane merke- rihli yazısında Gümüşhane dahil edilerek zinde Rum nüfus 5177, Koğans/Kuvans na- Trabzon’un Ermenistan’a verileceğinin bil- hiyesinde 414, Yağmurdere nahiyesinde dirilmesi, bölgede kendi emellerini engel 1382, Torul ilçesinde 20688, Kürtün nahi- olarak gören Rum Pontus mensuplarını en- yesinde 2454, Kelkit ilçesinde 528, Şiran il- dişeye sevk etmiştir. Emelleri çatışan Rum- çesinde 1947 olmak üzere 32.590 idi. Gü- lar ve Ermeniler sorunu diplomasiyle çö- müşhane’nin toplam nüfusu 124.888’di ve züme kavuşturmak için görüşmeler yap- Rumlar, Gümüşhane’nin hiçbir yerinde ço- mışlarsa da olumlu sonuç alamamışlardır. ğunluk değillerdi. İngiliz dışişlerinin 14 Şubat 1919’dan itibaren Gümüşhane’de Du- Mart 1914 resmi kayıtlarına göre Torul’da manlı (Santa), Ulucak (Kromni, İmera), Rum nüfus, işgal nedeniyle göç eden ve Aktutan (Hayakse) ve Kocapınar (Kermut) azalan Türk nüfusa göre biraz fazladır.6 Rumları, Karadeniz yöresindeki Pontus is- yanlarına katılmışlardır. Gümüşhane’de de Rum heyetleri diplomatik kanallarla bir 40-50 kişilik bir Pontus çetesi kurmak giri- Pontus devleti kurulması konusunda Av- şimi başlatılmıştır. Bu gelişmeleri takiben, rupa’yı ikna etme girişimlerini sürdürür- Rum Pontusçular ile Ermenilerin, o dö- lerken, Gümüşhane ve yöresindeki komi- nemde Trabzon, Ordu, Gümüşhane, Rize ve tacı Pontus Rum çeteleri yanlarına bazı Er- Artvin’in bir bölümünü kapsayan Trabzon menileri de alarak Türklerin yaşadığı ma- Vilayetini, Türk topraklarından ayırmak halle ve köylere saldırmışlar, Avrupa’ya ise girişimleri üzerine, Trabzon eşrafı, itibarlı kendileri saldırıya uğradıkları bilgisini şahsiyetler ve aydınları, 10 Şubat yaymışlardır. Rum çeteleri daha çok Sam- 1919’da,bir toplantı yaparak “Trabzon Mu- sun, Giresun ve Amasya taraflarında saldı- hafaza-ı Hukuk-u Milliye Cemiyeti” kurul- rılarda bulunmuşlardır. Mustafa Kemal masını kararlaştırmışlar, kuruluşla ilgili Paşa, 5 Haziran 1919’da Havza’da Sadaret evrakı, 12 Şubat 1919’da, Trabzon Vilayet Makamı’na gönderdiği telgrafta: “30 kişilik Makamına vererek, cemiyetin kuruluş işle- Köroğlu-Afkalidis Rum Pontus çetesinin Gü- mini resmen gerçekleştirmişlerdir. Trab- müşhane ve Dumanlı (Santa) kesiminde kanlı olaylar çıkardığını, birkaç gün içinde ------6 Özel, 1991: 40-49; Okur, 2007a: 259-260; Üçüncü, 2017: (23): 108, 114-117. 149 Gümüşhane ve Çevresinde Pontus Rum Faaliyetleri zon Vilayetinin Osmanlı Devleti’ne bağlılı- Ordusu da Pontusçu çetelere karşı ha- ğını ortaya koyacak faaliyetlerde bulun- rekâta geçmiş, bunları destekleyen kurum- mak amacındaki bu cemiyet, ilk kongresini ları kapatmış ve bölgedeki silahları topla- 23 Şubat 1919’da gerçekleştirmiştir. Bu ilk maya çalışmıştır. Karadeniz kıyıları savaş kongreye Gümüşhane, Kelkit, Şiran ve To- alanı ilan edilmiş, eli silah tutabilen Rum- rul delegeleri de katılmışlardır. Gümüş- lar iç bölgelere uzaklaştırılmıştır. Başko- hane delegesi Kadirbeyzade Zeki Bey ikinci mutanlık Meydan Savaşı’nın kazanılmasını başkanlığa getirilmiştir. Trabzon Muha- takiben, 23 Nisan 1920’de kurulan TBMM faza-ı Hukuk-u Milliye Cemiyeti Trabzon Hükümeti, Pontus Meselesi konusunda ve çevresinin haklarını savunmak üzere ciddi önlemler almıştır. Pontus çetelerine Avrupa’ya gönderilecek bir temsilcinin be- verilen üç günlük süre sonunda çetecilikte lirlenmesi için, Gümüşhane’den bir tem- ısrar eden Pontus çetecilerine karşı başla- silci seçilmesi ve İstanbul’a gönderilmesi tılan harekatta çok sayıda çeteci öldürül- konusunda oluşturulan heyette yer alan müş, idam edilmiş, bir kısmı Yunanistan’a Zeki Bey, bu heyetle İstanbul’a gitmek iste- kaçmış, bir kısmı da Türkiye-Yunanistan memiştir. Pontusçu Rum isteklerinin Av- arasındaki nüfus mübadelesi ile Yunanis- rupa ve Amerika kamuoyunda giderek ka- tan’a gönderilmişlerdir. Türkiye’de kalan bul görmeye başlaması ve yörede Pontus Pontusçularla mücadele 6 Şubat 1923’e ka- çetelerinin artan saldırıları karşısında, dar sürmüştür.7 bunlara karşı etkili önlemler alınması dü- 4. Yakın Dönemde Yunanistan’ın Pon- şüncesiyle, Zeki Bey’in, Trabzon Muhafaza- tusçu Faaliyetleri ı Hukuk-u Milliye Cemiyeti’nin ikinci kong- resinin olağanüstü toplanması yönündeki Ermeni soykırım iddiası ile yakın dönem- teklifi diğer şubeler tarafından desteklen- deki Kürt Sorunu öne çıkarılıp bağlantı ku- miştir. Cemiyetin ikinci kongresi 28 Mayıs rularak, soykırımı tanıması ve tazminat 1919’da Trabzon’da toplanmıştır. Pontus ödemesi talep edilen Türkiye, bu soykırımı Rum Hükümeti ise; Hrisantos’un Batum’da tanımadığı takdirde AB’ye kabul edilme- bulunduğu sırada kurulmuştur. Böylece mesi yönünde Yunanistan, Avrupa Parla- Mondros Mütarekesi sonunda yeniden şid- mentosu, İngiltere, Almanya, Moskova’da detlenen Pontus Meselesi, diplomatik, si- sergiler düzenlemiş ve Avrupa ülkelerinde yasi ve çetecilik yönünden önemli bir isyan propagandalar yapılmıştır. Bu iddialara hareketi haline dönüşmüştü. Mustafa Ke- göre; Doğu Karadeniz’de Rum nüfusun top- mal Paşa, 19 Mayıs 1919’da Samsun’a ayak lamı 250 bin-260 bindir. Justin Mc. bastığı sıralarda Samsun’da otuz üç, Carthy’nin tespiti 260 bin 313’tür. Bu böl- Bafra’da üç, Çarşamba’da iki olmak üzere gede yaşayan 350 bin Rum nüfusun tama- toplam kırk kadar Rum çetesi bulunmak- mının soykırıma uğratılması mümkün de- taydı. Siyasi amaçla kurulan bu çeteler, Ka- ğildir. Yunanistan, topraklarına ulaşan radeniz bölgesinde Rum Devleti kurmak bölge Rumları sayısının 180 bin olduğunu peşindeydiler. Önceleri adi eşkıyalık yapan açıklamıştır. Bunlara A.B.D., Kanada ve Türk çeteleri, Rum çetelerinin zulümleri Avustralya’ya göç edenler eklendiğinde, karşısında bunlarla mücadeleye girişmiş, Türkiye’den göç eden Rum sayısı 210 bine yeni Türk çeteleri de kurulmuştur. Gümüş- çıkmaktadır. Bu rakamlar, kaybolan ve hane’de Kalfa Süleyman çetesinin 5 Ekim ölen Rumlar hakkında bir fikir vermekte- 1919’da Efkalidis çetesinden 10 çeteciyi öl- dir. Kaldı ki Yerasimos, Trabzon, Sivas ve dürüp 2 çeteciyi yaralaması Gümüşhane ve Kastamonu İllerinde yaşayan 450 bin çevresindeki Rumlar arasında korku ve en- Rum’dan 86 bin kadarının Birinci Dünya dişe yaratmıştır. 9 Aralık 1921’de Nurettin Savaşı sırasında Rusya’ya göç ettiklerini, Paşa komutasında kurulmuş olan Merkez
------7 Özel, 1991: 38-74, 129-138, 224, 240; Kurt, 1995: 90 Çapa-Usta, 2017: 20-37; Üçüncü, 2017: (23): 115-127, ve…; Saydam, 1999: 97, 98; Öztürk, 2011: 750-752; 137-139. Kemal ÇELİK KAREN 2019 / 5 / 8 150
322 bin 500 Rum’un nüfus mübadelesi ne- Gizli Hrıstiyanlar’ın yaşadığıdır. Bu iddi- deniyle Yunanistan’a geçtiğini belirtmekte- aya göre; Anadolu’nun Türkleşmesi-İslam- dir. Yerasimos’un verdiği bu rakama Yuna- laşması sırasında çok sayıda Hrıstiyan, İs- nistan dışındaki ülkelere göç edenler ek- lamiyeti kabul etmiş görünerek, gizlice lendiğinde 350 bin Rum’un öldürüldüğü id- kendi Hrıstiyanlık inançlarını sürdürmüş- diasının dayanaksız olduğu açıkça anlaşıl- lerdir. Diğer bir iddiaya göre; Doğu Kara- maktadır.8 deniz Bölgesinde günümüzde bile Helence konuşan Hrıstiyanlar yaşamaktadır. Os- Milli politikasını Türkiye ile gerginlik ve manlı Devleti’nde, Hrıstiyanlara verilen sürtüşme temeline oturtan Yunanistan, ta- dini özgürlük bütün dünya tarihçileri tara- rihi ve ilmi gerçekleri görmezden gelerek, fından bilinmekte, Anadolu ve Doğu Kara- 19 Mayıs gününü sözde “Pontus Soykırı- deniz’de meskün Ortodoks Hrıstiyanların, mını Anma Günü” kabul eden bir yasa çı- kiliselerinde ibadetlerini rahatça yerine karmış, 24 Şubat 1994’te Yunan parlamen- getirdikleri bu dönemde inançlarını sakla- tosunun oybirliği ile kabul edilen bu yasa, mak zorunda kalanlar olduğu iddiası ger- 7 Mart 1994’te Yunan Cumhurbaşkanı’nın çeğe uymamaktadır. Samsun’da 2 Aralık onayıyla yürürlüğe girmiştir. Yunan parla- 2017’de düzenlenen ve bu bildirinin yazıl- mentosu 1998 yılında aldığı bir kararla 14 masını gerektiren sempozyumu takip eden Eylül’ü Küçük Asya Helenlerinin Türkler üç beş gün sonrasında Kıbrıs Rum metro- tarafından soykırıma uğratılmasının yıldö- polünün; “Kıbrıslı Türkler, Türkleştirilmiş nümü olarak kabul etmiştir. Yunan basını, Rumlardır” iddiasında bulunması da kimle- 19 Mayıs gününün milli bir bayram olarak rin hangi hayaller peşinde koştuğunu or- anılması, bütün eğitim kurumlarında ko- taya koymaktadır. Karadeniz gezilerine ka- nuyla ilgili konuşmalar yapılması ve kilise- tılan Yunanlı turistler, bölge halkını etnik lerde ayinler düzenlenmesi haberlerini kimlikleri ve dini inançları konusunda şüp- vermiştir. Kıbrıs Rum Temsilciler Meclisi heye düşürecek, kimlik bunalımı oluştura- de benzeri bir karar almıştır. Tüm Yunanis- cak bilgiler aşılamaya çalışmaktadırlar.10 tan Pontuslular Federasyonu, 2004 yılında Atina’da düzenlenen Olimpiyat oyunlarının Öte yandan, Yunanistan kurduğu Pontus açılış töreninde ‘horon oyununa sahip çık- Rum Dernekleri vasıtasıyla Doğu Karade- mış’ horon oynayan dansçılara yer vermiş- niz Bölgesi’ne “Unutulmayan Kaybolan Va- tir. Ayrıca, her yıl ‘Pontus Gençliği’ adı al- tanlara Gezi” adıyla gerçekleştirdiği peri- tında Pontus dansı, müziği ve kültürünü ta- yodik düzenlemelerle bu emelleri canlı tut- nıtmak, yaşatmak amaçlı organizasyonlar maya çalışmıştır. Sözde ata topraklarını düzenlemektedir. Yunanistan’ın, soykırım görmek amacıyla düzenlenen bu geziler iddialarını kabul ettirmek, uluslararası dikkat çekmekte hem Türk devletini hem arenada Türkiye’yi zor durumda bırakmak de bölge insanlarını tedirgin etmektedir. gayesiyle dünyanın çeşitli yerlerinde Yunan yetkililer, halka yaklaşım konu- 150’den fazla Pontus dernekleri ve federas- sunda bir taktik olarak ‘bireysel girişimde yonları kurduğu tespit edilmiştir. Her yıl bulunmak, sohbetlerde din, tarih gibi ko- 1500 çocuğun katılımıyla bir dans festivali nular yerine dil, kültür, müzik gibi konula- düzenleyen Yunanlılar, çocuk yaşlarda soy- rından söz etmenin’ yaklaşımı kolaylaştıra- kırım konusunda milli bilinç oluşturmaya cağı yolunda bilgiler vermektedirler. Yu- çalışmaktadırlar.9 nan devleti, bu yolla Pontusçuluk faaliyet- lerinde kullanmak üzere 30 gencimizin Yu- Yunanistan’ın, bir diğer iddiası Doğu Kara- nanistan’a getirilmesini sağlamış, üniver- deniz ve Anadolu’nun bazı kesimlerinde sitelere kaydettirilen, burs verilen ve ken-
------8 Sarınay, 1999: 55-57; Okur, 2007: (14): 28. 10 Sarınay, 1999:57-58; Yaşın, 2018: 26, 27; URL 1; 9 Sarınay, 1999: 57-58; Yaşın, 2018: 14, 32; URL 1; URL 2. URL 2. 151 Gümüşhane ve Çevresinde Pontus Rum Faaliyetleri dilerine kalacak yer sağlanan, etnik kimlik- taya göre; Sevr’i yeniden canlandırma ça- leri üzerinden oynanan oyunu anlamakta basında olduğu anlaşılan Yunanistan’ın, geç kalan ve Pontusçuluk faaliyetleri için Ermeni terör örgütü ASALA ve daha sonra kullanılan 20’li yaşlardaki bu gençlerle iş- PKK terör örgütüne verdiği yoğun destek leri bitince onları bir kenara atmıştır. bilinmektedir. Bu iddialarının yanına ekle- Bölge halkı yalnız bırakılmayarak Yunan diği Pontus soykırım iddiasını da Tür- faaliyetleri konusunda bilgilendirilmeli, kiye’ye karşı kullanmaktadır.12 Karadenizli gençlerin bu şekilde kandırılarak Pontusçu bir “Dede’nin” yazmış olduğu “Dede Biz faaliyetler için Yunanistan’a götürülmeleri Rum muyuz?” adlı kitabından şöyle bir engellenmelidir. Bu şekilde, Atina’da yaşa- alıntıyı çok dikkate alınması gerektiği dü- yan, ayda 500 dolar maaşa bağlanan ve şüncesiyle yazıyorum: “Bu kitabı zaman za- burslu öğrencilerin lideri olarak tanımla- man aile içinde tek tük cümlelerle Rumca nan ve Yunan TaNea Gazetesinin ifşa ettiği konuştuğumuzu gören torununun Dede Biz Trabzonlu Fethi Gültepe, sözde Pontus Rum muyuz? Sorusundan yola çıkarak yaz- Rum Devleti’ni canlandırmak için eğitim dığı, kitabın bir çok yerinde Trabzon ve çev- aldığını, Yunan tarafının ‘Argeopolis’ adı resinden olanların geçmişini Rum olarak verdiği Gümüşhane’nin maden rezervleri düşünenlerin büyük bir hata içinde oldukla- nedeniyle bu devletin başkenti olarak seçil- rını ifade etmektedir” diği bilgisini vermiştir.11
Ayrıca, Sovyetler Birliği dağılınca, bu ülke- KAYNAKÇA: den Yunanistan’a gelen Rumları, Batı Trakya Türk bölgesine yerleştirerek de- Çapa, Mesut-Usta, Veysel, (2017), Ortahi- mografik yapıyı bozmak ve Türkleri asi- sar Tarih Müzesi Arşivi Belgelerinde Pontus mile etmek amacıyla, istimlak ettiği top- Meselesi, Ortahisar Belediyesi Tarih Mü- raklara Pontus göçmenleri için toplu yerle- zesi Yayınları-1, 1. Baskı, İstanbul. şim merkezleri kurmuştur. Yunan basını, Fallmerayer, Jakob Philipp, (2011), Trab- bu politikayı; “duyarlı sınır bölgelerinin zon İmparatorluğu’nun Tarihi, (Tercüme: takviyesinin amaçlandığı” şeklinde haber Ahmet Cevat EREN), Ankara: Türk Tarih yapmıştır. Yunanistan, takip ettiği politika Kurumu Basımevi. ile Türkiye’yi uluslararası platformlarda yalnız bırakmaya çalışmakta, Türkiye’yi Kurt, Yılmaz, (1995), Pontus Meselesi, An- Pontus Rumlarına soykırım yapmış bir ülke kara: TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu gibi tanıtarak tazminat ödemeye mahkûm Yayınları. ettirmek peşindedir. Aynı zamanda, Tür- Okur, Mehmet, (2006), Milli Mücadele’de kiye’nin sosyal ve siyasi bütünlüğünü za- Karadeniz Bölgesi’ne Yönelik İngiliz Faali- yıflatmak, parçalamak istemektedir. Yuna- yetleri, Ankara: Genelkurmay Basımevi, nistan’ın sözde soykırım yalanı Vatikan, Fener Rum Patrikhanesi ve Amerika Birle- ______, (2007), “Pontus Meselesinin or- şik Devletleri tarafından desteklenmekte- taya Çıkışı ve Karadeniz’de Pontusçu Faali- dir. 1982’de, Yunan Kültür Bakanı Melina yetler”, Karadeniz Araştırmaları, (14): s. 1- Merkuri’nin, “Anavatanları Kurtarma 28. Dünya Komitesi” adına bütün dünyaya kart ______, (2007), “Fener Rum Patrikha- şeklinde dağıttığı haritada, Türkiye: Pon- nesi’nin ve Metropolitlerin Pontusçuluk tus, Kürdistan, Ermenistan şeklinde parça- Faaliyetleri”, Başlangıcından Günümüze lanmış gösterilmiştir. Bu amaca ulaşılması Pontus Sorunu, (Editör: Veysel Usta), Trab- için mücadele çağrısı yapılmıştır. Bu hari- zon: Serander Yayınları, 249-174.
------11 Sarınay, 1999: 59-60; Yaşın, 2019: 32; URL 1. 12 Sarınay,1999: 59-60; Yaşın, 2019: 34; URL 1; URL 2; URL 3. Kemal ÇELİK KAREN 2019 / 5 / 8 152
Özel, Sabahattin, (1991), Milli Mücadelede URL 2: www.akasyam.com/pontuscular- Trabzon, Ankara: Türk Tarih Kurumu Ya- sozderumsoykiriminin100.yilinahazirlani- yınları. yor. Özgören, Aydın, (2006), Milli Mücadele Dö- URL 3: www.akasyam.com/karadenizdeki- neminde Trabzon Metropolitliği’nin Faali- kripto-rumlari-kim-hortlatti. yetleri, Yayınlanmamış Lisans Tezi, An- kara: Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Öztürk, Orhan, (2011), Antikçağ’dan Günü- müze Karadeniz’in Etnik ve Siyasi Tarihi,
(Yay. Haz. Elif Çelik), Ankara: Genesis Ki- tap, BRC Matbaası. Pehlivanlı, Hamit, (1999), “Tarihi Perspek- tif İçerisinde Pontus Olayı: Yakın Tarihi- mize ve Günümüze Etkileri”, Pontus Mese- lesi ve Yunanistan’ın Politikası (Makaleler), (Yay. Haz: Berna Türkdoğan), Ankara: Ata- türk Araştırma Merkezi Yayınları.
Sarınay, Yusuf, (1999), Pontus Meselesi ve Yunanistan’ın Politikası (Makaleler), (Yay. Haz: Berna Türkdoğan), Ankara: Atatürk Araştırma Merkezi Yayınları.
Saydam, Abdullah, (1999), “Kurtuluş Sava- şında Trabzon’a Yönelik Ermeni-Rum Teh- didi”, Pontus Meselesi ve Yunanistan’ın Po- litikası (Makaleler), (Yay. Haz: Berna Türk- doğan), Ankara: Atatürk Araştırma Mer- kezi Yayınları. Tiryakioğlu, Hasan, (2014), Dede Biz Rum muyuz?, Ankara: Berikan Yayınevi, Üçüncüoğlu, A. Güngör-Kahveci, A. Celil, (2010), Kop’dan Zigana’ya İşgal Yılları, Trabzon: Top-Kar Matbaacılık. Üçüncü, Uğur, (2017), “Milli Mücadele Yıl- larında Gümüşhane’de Rumlar ve Pontus Hareketi”, Karadeniz İncelemeleri Dergisi, (23): s. 107-142. Yaşın, Gözde Kılıç, (2018), “100. Yılında Pontus Rum Faaliyetleri: Yunanistan’ın Amaç, Yöntem ve Hedefleri, Pontus Mese- lesi ve Türkiye. Karadeniz Rumeli Dernek- leri Federasyonu”, (Editör: Prof. Dr. Bün- yamin KOCAOĞLU), Samsun. URL 1: www.medyagunebakis.com/ha- ber_detay.asp. 10 Mart 2019.