Pierzaste Giganty
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
Przypuszczalny wygląd „strasznorękiego” Deinocheirum mirificum. rys. Piotr Gryz pokrewieństwo jest według większości badaczy oczywiste. Pewne jest również, że do tej grupy należały giganty, do- Pierzaste równujące rozmiarami dinozaurom. giganty ZAGADKA STRASZNORĘKIEGO W 1965 r., podczas trzeciej polsko-mongolskiej wypra- PIOTR GRYZ wy paleontologicznej na pustynię Gobi, w miejscowo- www.ornitofrenia.pl ści Altan Ula III odnaleziono niezwykłe skamieniałości (Osmólska i Roniewicz 1970). Były to gigantyczne koń- czyny przednie o długości 2,36 m, zaopatrzone w pazury NAJWIĘKSZYM Z ŻYJĄCYCH DZIŚ PTAKÓW JEST o długości 19,6 cm. Nie ulegało wątpliwości, że należa- STRUŚ STRUTHIO CAMELUS, OSIĄGAJĄCY WY- ły do nowego gatunku, który nazwano Deinocheirus mi- SOKOŚĆ 2,1–2,75 M I MASĘ CIAŁA 100–156 KG. rificus, co w dosłownym tłumaczeniu oznacza „dziwny MIMO SWYCH ROZMIARÓW, NIE JEST ON NAJ- strasznoręki”. Niestety, poza pojedynczymi fragmentami, WIĘKSZYM PTAKIEM, JAKI ŻYŁ NA NASZEJ PLA- nie znaleziono szczątków reszty ciała zwierzęcia, a same NECIE – W PRZESZŁOŚCI ZAMIESZKIWAŁY JĄ kończyny przednie niewiele mogły powiedzieć o jego ZNACZNIE OKAZALSZE GATUNKI. pokrewieństwach i paleobiologii. I tak przez wiele kolej- nych lat gatunek ten był jedną z największych zagadek paleontologii. Przełom nastąpił w 2013 r., kiedy ogłoszono iedy myślimy o olbrzymich zwierzętach, odkrycie kolejnych okazów deinocheira (Lee i in. 2014), w pierwszym momencie na myśl przy- które wreszcie ukazały kompletny obraz zwierzęcia. chodzą dinozaury – wielkie gady, żyjące Strasznoręki okazał się największym przedstawicielem na Ziemi miliony lat temu. Jak się jednak przypominających nieco strusie roślinożernych ornitomimo- okazuje, nie tylko dinozaury, lecz również zaurów (Ornithomimosauria). Osiągał długość ok. 11 m, wy- ptaki osiągały wielkie rozmiary, a na do- sokość ok. 5 m i masę ciała ponad 6 ton, co czyniło go datek odkrycia z lat 90. XX w. potwierdziły ich pokre- największym przedstawicielem ptasioramiennych. (dla po- Kwieństwo z niektórymi z prehistorycznych gadów. Część równania, największy współwystępujący z deinocheirem naukowców uznała nawet wybrane dinozaury za ptaki, drapieżny dinozaur – tarbozaur Tarbosaurus baatar, osią- a dziś tak naprawdę trudno powiedzieć, które z tych pre- gał 10–12 m długości i masę 4–5 ton). Sama głowa strasz- historycznych form należały do ptaków, a które do dino- norękiego mierzyła ponad 1 m, a na dodatek miała oso- zaurów. Choć każdy uczony ma swoje zdanie na ten temat, bliwy wygląd. Szczęka rozszerzała się ku dołowi, a jej wszyscy są zgodni co do jednego – do grup najbliższych końce zaopatrzone były w rogowy dziób przypominający właściwym ptakom należą scansoriopteryksy (Scanso- kaczy. Z drugiej strony wysoka żuchwa upodabniała go riopterygidae), ornitomimozaury (Ornithomimosauria), do pelikana. Dodajmy do tego wielki garb lub grzebień na alwarezaury (Alvarezsauria), terizinozaury (Therizinosau- grzbiecie, utworzony przez wydłużone wyrostki kolczyste ria), owiraptorozaury (Oviraptorosauria) i deinonychozau- kręgów, i otrzymamy jedno z najdziwniejszych zwierząt. ry (Deinonychosauria). Razem z prawdziwymi ptakami Brak uzębienia i budowa deinocheira wskazuje na wege- tworzą grupę (klad) ptasioramiennych (Avepectora) i bez tariańską dietę, choć w pobliżu żeber jednego z okazów względu na to, które z nich nazwiemy ptakami, ich bliskie odnaleziono szczątki ryb, co może wskazywać, że od cza- 30 Ptaki świata www.otop.org.pl su do czasu urozmaicał ją mięsem. Wiadomo również, że połykał gastrolity. Olbrzymie łapy służyły zapewne do ko- pania lub przyciągania gałęzi, lecz być może również do obrony, gdyż Mongolia w tym czasie (75–68 Ma) nie była bezpiecznym miejscem. Na szczątkach niektórych okazów znaleziono ślady zębów wspomnianego tarbozaura. Znacz- ne rozmiary i wielkie pazury mogły więc ułatwiać obronę przed takimi drapieżnikami. WIELKIE PAZURY I OLBRZYM Z PAPUZIM DZIOBEM Mniej więcej w tym czasie żyły jeszcze inne olbrzymy o dziwacznym wyglądzie. Terizinozaur Therizinosauris che- loniformis, nielotny kuzyn ptaków, o długości ok. 10 m i ma- sie ciała ok. 5 t (Paul 2010), stał po deinocheirze na dru- gim miejscu pod względem wielkości. Różnił się stosun- kowo małą czaszką z niewielkim dziobem – oraz posiada- niem małych, gęsto upakowanych, liściokształtnych zębów, przypominających te występujące u jaszczurek. Jego szyja była dłuższa niż u deinocheira, a duża jama brzuszna świad- czyła o istnieniu rozbudowanego układu trawiennego, ty- powego dla roślinożerców. Najniezwyklejsze były jednak kończyny przednie, które były jeszcze dłuższe niż u strasz- norękiego i mierzyły 2,5–3,5 m. Ich zwieńczeniem były „Straszne ręce” najdłuższe pazury, jakie kiedykolwiek istniały w świecie fot. Piotr Gryz zwierząt, mierzące nawet 0,7–1 m. Nadawały one zwierzę- deinocheira w Muzeum ciu niezwykły wygląd i zapewne pomagały w zdobywaniu Ewolucji PAN. pokarmu, choć najprawdopodobniej stanowiły także groźną broń. Do niedawna, na podstawie wielkości kończyn przed- nich, sugerowano pokrewieństwo terizinozaura z deinoche- różniły się posiadaniem piór, także tych o bardziej za- irem. Dziś jednak wiemy, że ten pierwszy należał do zupeł- awansowanej budowie, jak sterówki czy lotki. Z pew- nie innej grupy – terizinozaurów (Therizinosauria), która nością niektóre gatunki potrafiły latać lotem ślizgowym, jest jeszcze bliżej spokrewniona ze współczesnymi ptakami. a ich podobieństwo do pierwszych ptaków jest uderzające. Mogą to potwierdzać np. włosowate pióra, które pokrywały Wystarczy porównać praptaka Archaeopteryx z gatunkami ciała przynajmniej niektórych z tych olbrzymów (Beipia- należącymi do rodzajów Microraptor czy Anchiornis. osaurus i Jianchangosaurus). Pośród deinonychozaurów także pojawiły się gigan- Trzecie miejsce na podium pierzastych gigantów z pre- ty. Największym był utahraptor Utahraptor ostrommay- historii zajmował gigantoraptor Gigantoraptor erlianensis, sorum – drapieżnik o masie ciała 500 kg i długości do który także zamieszkiwał Mongolię, mniej więcej w tym 6–7 m (Kirkland i in. 1993). Żył na terenie dzisiejszego samym czasie co dwa wcześniejsze olbrzymy. Osiągał ok. stanu Utah (USA) we wczesnej kredzie (124–113 Ma). 8 m długości, ok. 5 m wysokości i masę ciała ok. 1,4 t (Xu Obecność licznych, piłkowanych zębów oraz ostrych pa- i in. 2007). Najprawdopodobniej posiadał papuzi dziób zurów, wliczając mierzący prawie 40 cm szpon, nie budzi oraz pióra, jak jego mniejsi kuzyni z grupy owiraptorozau- wątpliwości, że utahraptor był drapieżnikiem polującym rów (Oviraptorosauria). Biorąc pod uwagę, że u jednego na dużą zdobycz. Być może polował w stadach (jak dzi- z nich stwierdzono obecność lotek i sterówek, możliwe, siejsze wilki) na wielkie roślinożerne dinozaury. Nie był że i gigantoraptor je posiadał. Jeżeli tak, były to zapew- jednak jedynym gigantem – kolejne odkrycia pokazują, że ne największe pióra, jakie istniały. Choć olbrzym miał prawdopodobnie każdy z ówczesnych kontynentów posia- groźnie wyglądające szpony, nie ma pewności co do tego, dał podobnego drapieżnika. W późnej kredzie na terenie czym się odżywiał. dzisiejszej Argentyny żył podobnej wielkości austroraptor Austroraptor cabazai, a w Mongolii achillobator Achillo- MORDERCZE RAPTORY bator giganticus. Około 66 Ma wszystkie z wymienio- nych olbrzymów wyginęły, ale ich nisze ekologiczne zajęli Najbliższymi kuzynami współczesnych ptaków są de- wkrótce mniejsi kuzyni. inonychozaury (Deinonychosauria), czyli mordercze „rap- tory”, spopularyzowane przez „Park Jurajski” Stevena STRUŚ Z ERY DINOZAURÓW? Spielberga. Kinowy obraz tych zwierząt nie jest jednak do końca prawdziwy. Choć były to szybkie, zwinne i bardzo Prawdziwe ptaki z grupy Euornithes pojawiły się na inteligentne drapieżniki, to od prawdziwych dinozaurów Ziemi już w czasach dinozaurów, lecz początkowo nie Kwartalnik Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków Ptaki świata 31 Terizinozaur miał najdłuższe pazury w świecie zwierząt i osiągał wysokość zbliżoną do żyrafy. rys. Piotr Gryz osiągały pokaźnych rozmiarów. Od reguły były jednak wy- nikiem, który terroryzował współczesną mu faunę. Jed- jątki. Największym prawdziwym ptakiem z tego okresu był nak gastornis nie posiadał hakowatego wyrostka na koń- gargantuawis Gargantuavis philoinos, którego szczątki po- cu dzioba, charakterystycznego dla ptaków drapieżnych. chodzące sprzed 73,5–71,5 Ma (późna kreda) znaleziono Dlatego pojawiły się opinie, że był on wyspecjalizowanym we Francji (Buffetaut i Loeuff 1998). Osiągał on masę ok. roślinożercą, padlinożercą lub wszystkożercą. Do dzisiaj 140 kg i wielkość zbliżoną do współczesnych kazuarów lub nie jest jasne, jak było naprawdę. strusi. Takie rozmiary oraz kształt kości udowej wskazują, Ciekawe, że po wyginięciu tych olbrzymów pojawi- że był to nielotny i raczej ociężały ptak. Warto też przypo- ły się podobne, lecz jeszcze większe. Jednym z nich był mnieć, że Europa była w tamtym czasie archipelagiem tro- zamieszkujący Australię ok. 9–7 Ma dromornis Stirto- pikalnych wysp, a znaczną część dzisiejszej Francji i Hisz- na Dromornis stirtoni o wysokości ok. 3 m i masie ciała panii tworzyła Wyspa Ibero-Armorykańska, wielkością 316–727 kg (średnio 451–528 kg; Handley i in. 2016). zbliżona do dzisiejszego Madagaskaru. Nie była ona wolna Takie rozmiary stawiały go na drugim miejscu pod wzglę- od ogromnych drapieżnych dinozaurów, mimo to gargantu- dem wielkości i masy ciała wśród prawdziwych ptaków. awisowi udawało się w takich warunkach przetrwać. Był jednym z przynajmniej 8 gatunków dromornisów Odkrycie tego gatunku podważyło dotychczasową