Przypuszczalny wygląd „strasznorękiego” Deinocheirum mirificum. rys. Piotr Gryz pokrewieństwo jest według większości badaczy oczywiste. Pewne jest również, że do tej grupy należały giganty, do- Pierzaste równujące rozmiarami dinozaurom. giganty ZAGADKA STRASZNORĘKIEGO W 1965 r., podczas trzeciej polsko-mongolskiej wypra- PIOTR GRYZ wy paleontologicznej na pustynię Gobi, w miejscowo- www.ornitofrenia.pl ści Altan Ula III odnaleziono niezwykłe skamieniałości (Osmólska i Roniewicz 1970). Były to gigantyczne koń- czyny przednie o długości 2,36 m, zaopatrzone w pazury NAJWIĘKSZYM Z ŻYJĄCYCH DZIŚ PTAKÓW JEST o długości 19,6 cm. Nie ulegało wątpliwości, że należa- STRUŚ STRUTHIO CAMELUS, OSIĄGAJĄCY WY- ły do nowego gatunku, który nazwano Deinocheirus mi- SOKOŚĆ 2,1–2,75 M I MASĘ CIAŁA 100–156 KG. rificus, co w dosłownym tłumaczeniu oznacza „dziwny MIMO SWYCH ROZMIARÓW, NIE JEST ON NAJ- strasznoręki”. Niestety, poza pojedynczymi fragmentami, WIĘKSZYM PTAKIEM, JAKI ŻYŁ NA NASZEJ PLA- nie znaleziono szczątków reszty ciała zwierzęcia, a same NECIE – W PRZESZŁOŚCI ZAMIESZKIWAŁY JĄ kończyny przednie niewiele mogły powiedzieć o jego ZNACZNIE OKAZALSZE GATUNKI. pokrewieństwach i paleobiologii. I tak przez wiele kolej- nych lat gatunek ten był jedną z największych zagadek paleontologii. Przełom nastąpił w 2013 r., kiedy ogłoszono iedy myślimy o olbrzymich zwierzętach, odkrycie kolejnych okazów deinocheira (Lee i in. 2014), w pierwszym momencie na myśl przy- które wreszcie ukazały kompletny obraz zwierzęcia. chodzą dinozaury – wielkie gady, żyjące Strasznoręki okazał się największym przedstawicielem na Ziemi miliony lat temu. Jak się jednak przypominających nieco strusie roślinożernych ornitomimo- okazuje, nie tylko dinozaury, lecz również zaurów (Ornithomimosauria). Osiągał długość ok. 11 m, wy- ptaki osiągały wielkie rozmiary, a na do- sokość ok. 5 m i masę ciała ponad 6 ton, co czyniło go datek odkrycia z lat 90. XX w. potwierdziły ich pokre- największym przedstawicielem ptasioramiennych. (dla po- Kwieństwo z niektórymi z prehistorycznych gadów. Część równania, największy współwystępujący z deinocheirem naukowców uznała nawet wybrane dinozaury za ptaki, drapieżny dinozaur – tarbozaur Tarbosaurus baatar, osią- a dziś tak naprawdę trudno powiedzieć, które z tych pre- gał 10–12 m długości i masę 4–5 ton). Sama głowa strasz- historycznych form należały do ptaków, a które do dino- norękiego mierzyła ponad 1 m, a na dodatek miała oso- zaurów. Choć każdy uczony ma swoje zdanie na ten temat, bliwy wygląd. Szczęka rozszerzała się ku dołowi, a jej wszyscy są zgodni co do jednego – do grup najbliższych końce zaopatrzone były w rogowy dziób przypominający właściwym ptakom należą scansoriopteryksy (Scanso- kaczy. Z drugiej strony wysoka żuchwa upodabniała go riopterygidae), ornitomimozaury (Ornithomimosauria), do pelikana. Dodajmy do tego wielki garb lub grzebień na alwarezaury (Alvarezsauria), terizinozaury (Therizinosau- grzbiecie, utworzony przez wydłużone wyrostki kolczyste ria), owiraptorozaury (Oviraptorosauria) i deinonychozau- kręgów, i otrzymamy jedno z najdziwniejszych zwierząt. ry (Deinonychosauria). Razem z prawdziwymi ptakami Brak uzębienia i budowa deinocheira wskazuje na wege- tworzą grupę (klad) ptasioramiennych (Avepectora) i bez tariańską dietę, choć w pobliżu żeber jednego z okazów względu na to, które z nich nazwiemy ptakami, ich bliskie odnaleziono szczątki ryb, co może wskazywać, że od cza- 30 Ptaki świata www.otop.org.pl su do czasu urozmaicał ją mięsem. Wiadomo również, że połykał gastrolity. Olbrzymie łapy służyły zapewne do ko- pania lub przyciągania gałęzi, lecz być może również do obrony, gdyż Mongolia w tym czasie (75–68 Ma) nie była bezpiecznym miejscem. Na szczątkach niektórych okazów znaleziono ślady zębów wspomnianego tarbozaura. Znacz- ne rozmiary i wielkie pazury mogły więc ułatwiać obronę przed takimi drapieżnikami. WIELKIE PAZURY I OLBRZYM Z PAPUZIM DZIOBEM Mniej więcej w tym czasie żyły jeszcze inne olbrzymy o dziwacznym wyglądzie. Terizinozaur Therizinosauris che- loniformis, nielotny kuzyn ptaków, o długości ok. 10 m i ma- sie ciała ok. 5 t (Paul 2010), stał po deinocheirze na dru- gim miejscu pod względem wielkości. Różnił się stosun- kowo małą czaszką z niewielkim dziobem – oraz posiada- niem małych, gęsto upakowanych, liściokształtnych zębów, przypominających te występujące u jaszczurek. Jego szyja była dłuższa niż u deinocheira, a duża jama brzuszna świad- czyła o istnieniu rozbudowanego układu trawiennego, ty- powego dla roślinożerców. Najniezwyklejsze były jednak kończyny przednie, które były jeszcze dłuższe niż u strasz- norękiego i mierzyły 2,5–3,5 m. Ich zwieńczeniem były „Straszne ręce” najdłuższe pazury, jakie kiedykolwiek istniały w świecie fot. Piotr Gryz zwierząt, mierzące nawet 0,7–1 m. Nadawały one zwierzę- deinocheira w Muzeum ciu niezwykły wygląd i zapewne pomagały w zdobywaniu Ewolucji PAN. pokarmu, choć najprawdopodobniej stanowiły także groźną broń. Do niedawna, na podstawie wielkości kończyn przed- nich, sugerowano pokrewieństwo terizinozaura z deinoche- różniły się posiadaniem piór, także tych o bardziej za- irem. Dziś jednak wiemy, że ten pierwszy należał do zupeł- awansowanej budowie, jak sterówki czy lotki. Z pew- nie innej grupy – terizinozaurów (Therizinosauria), która nością niektóre gatunki potrafiły latać lotem ślizgowym, jest jeszcze bliżej spokrewniona ze współczesnymi ptakami. a ich podobieństwo do pierwszych ptaków jest uderzające. Mogą to potwierdzać np. włosowate pióra, które pokrywały Wystarczy porównać praptaka Archaeopteryx z gatunkami ciała przynajmniej niektórych z tych olbrzymów (Beipia- należącymi do rodzajów Microraptor czy Anchiornis. osaurus i Jianchangosaurus). Pośród deinonychozaurów także pojawiły się gigan- Trzecie miejsce na podium pierzastych gigantów z pre- ty. Największym był utahraptor Utahraptor ostrommay- historii zajmował gigantoraptor Gigantoraptor erlianensis, sorum – drapieżnik o masie ciała 500 kg i długości do który także zamieszkiwał Mongolię, mniej więcej w tym 6–7 m (Kirkland i in. 1993). Żył na terenie dzisiejszego samym czasie co dwa wcześniejsze olbrzymy. Osiągał ok. stanu Utah (USA) we wczesnej kredzie (124–113 Ma). 8 m długości, ok. 5 m wysokości i masę ciała ok. 1,4 t (Xu Obecność licznych, piłkowanych zębów oraz ostrych pa- i in. 2007). Najprawdopodobniej posiadał papuzi dziób zurów, wliczając mierzący prawie 40 cm szpon, nie budzi oraz pióra, jak jego mniejsi kuzyni z grupy owiraptorozau- wątpliwości, że utahraptor był drapieżnikiem polującym rów (Oviraptorosauria). Biorąc pod uwagę, że u jednego na dużą zdobycz. Być może polował w stadach (jak dzi- z nich stwierdzono obecność lotek i sterówek, możliwe, siejsze wilki) na wielkie roślinożerne dinozaury. Nie był że i gigantoraptor je posiadał. Jeżeli tak, były to zapew- jednak jedynym gigantem – kolejne odkrycia pokazują, że ne największe pióra, jakie istniały. Choć olbrzym miał prawdopodobnie każdy z ówczesnych kontynentów posia- groźnie wyglądające szpony, nie ma pewności co do tego, dał podobnego drapieżnika. W późnej kredzie na terenie czym się odżywiał. dzisiejszej Argentyny żył podobnej wielkości austroraptor Austroraptor cabazai, a w Mongolii achillobator Achillo- MORDERCZE RAPTORY bator giganticus. Około 66 Ma wszystkie z wymienio- nych olbrzymów wyginęły, ale ich nisze ekologiczne zajęli Najbliższymi kuzynami współczesnych ptaków są de- wkrótce mniejsi kuzyni. inonychozaury (Deinonychosauria), czyli mordercze „rap- tory”, spopularyzowane przez „Park Jurajski” Stevena STRUŚ Z ERY DINOZAURÓW? Spielberga. Kinowy obraz tych zwierząt nie jest jednak do końca prawdziwy. Choć były to szybkie, zwinne i bardzo Prawdziwe ptaki z grupy Euornithes pojawiły się na inteligentne drapieżniki, to od prawdziwych dinozaurów Ziemi już w czasach dinozaurów, lecz początkowo nie Kwartalnik Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków Ptaki świata 31 Terizinozaur miał najdłuższe pazury w świecie zwierząt i osiągał wysokość zbliżoną do żyrafy. rys. Piotr Gryz osiągały pokaźnych rozmiarów. Od reguły były jednak wy- nikiem, który terroryzował współczesną mu faunę. Jed- jątki. Największym prawdziwym ptakiem z tego okresu był nak gastornis nie posiadał hakowatego wyrostka na koń- gargantuawis Gargantuavis philoinos, którego szczątki po- cu dzioba, charakterystycznego dla ptaków drapieżnych. chodzące sprzed 73,5–71,5 Ma (późna kreda) znaleziono Dlatego pojawiły się opinie, że był on wyspecjalizowanym we Francji (Buffetaut i Loeuff 1998). Osiągał on masę ok. roślinożercą, padlinożercą lub wszystkożercą. Do dzisiaj 140 kg i wielkość zbliżoną do współczesnych kazuarów lub nie jest jasne, jak było naprawdę. strusi. Takie rozmiary oraz kształt kości udowej wskazują, Ciekawe, że po wyginięciu tych olbrzymów pojawi- że był to nielotny i raczej ociężały ptak. Warto też przypo- ły się podobne, lecz jeszcze większe. Jednym z nich był mnieć, że Europa była w tamtym czasie archipelagiem tro- zamieszkujący Australię ok. 9–7 Ma dromornis Stirto- pikalnych wysp, a znaczną część dzisiejszej Francji i Hisz- na Dromornis stirtoni o wysokości ok. 3 m i masie ciała panii tworzyła Wyspa Ibero-Armorykańska, wielkością 316–727 kg (średnio 451–528 kg; Handley i in. 2016). zbliżona do dzisiejszego Madagaskaru. Nie była ona wolna Takie rozmiary stawiały go na drugim miejscu pod wzglę- od ogromnych drapieżnych dinozaurów, mimo to gargantu- dem wielkości i masy ciała wśród prawdziwych ptaków. awisowi udawało się w takich warunkach przetrwać. Był jednym z przynajmniej 8 gatunków dromornisów Odkrycie tego gatunku podważyło dotychczasową