Landform Analysis, Vol. 28: 87–102, 2015 doi: http://dx.doi.org/10.12657/landfana.028.007

Aktywność procesów osuwiskowych na wybrzeżu klifowym wyspy w warunkach oddziaływania zdarzeń hydrometeorologicznych o wysokim potencjale morfogenetycznym (Zatoka Pomorska – Bałtyk Południowy)

The activity of landslides on the cliff coast on the Wolin Island under the influence of hydrometeorological events with high morphogenetic potential (Bay of – Southern Baltic)

Marcin Winowski Instytut Geoekologii i Geoinformacji, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Ponaniu; e-mail: [email protected]

Zarys treści: Artykuł prezentuje wyniki badań nad aktywnością procesów osuwiskowych na wybrzeżu klifowym wyspy Wolin wywołanych silnymi wezbraniami sztormowymi oraz intensywnymi opadami atmosferycznymi. Badania opierały się na studium pięciu przypadków dotyczących wykształce- nia lub przeobrażenia osuwisk klifowych. W wyniku przeprowadzonej analizy zaproponowane zostały wartości progowe odporności systemu stokowego na oddziaływanie takich czynników morfogenetycznych jak wezbrania sztormowe i opady atmosferyczne. W przypadku przekroczenia wymienionego czynnika wartości progowej w obrębie klifu dochodzi do wykształcenia osuwiska. Należy nadmienić, iż inicjacja procesu osuwiskowego warunkowana jest także wieloma innymi czynnikami, które najczęściej mają charakter wybitnie lokalny (morfologia, litologia, hydrogeologia, itd.). Wobec powyż- szego należy stwierdzić, iż przedstawione wartości progowe są wartościami koniecznymi do wystąpienia procesów osuwiskowych, jednak z uwagi na złożoność tych procesów, w niektórych przypadkach mogą one nie stanowić wartości wystarczających.

Słowa kluczowe: Wybrzeże klifowe, osuwiska klifowe, sztormy, opady, wartości progowe

Abstract: The paper presents results of research on the activity of landslides on the Wolin Island cliff coast caused by storm surges and intense rainfall events. The study was based on the analysis of five cases of initiation or transformation of cliff landslides. As a result of the analysis the treshold values of storm surges and precipitation were proposed. Exceeding the threshold values results in a landslide. It should be noted that the process of landslide initiation is conditioned also by many other factors that are most often very local (cliff morphology, lithology, hydrogeology etc.). Therefore, it must be concluded that proposed threshold values are necessary for the occurrence of landslides, but due to the complexity of these processes, in some cases, they may not provide sufficient value.

Key words: cliff coast, cliff landslides, storm surges, precipitation, tresholds

Wprowadzenie logicznych o wysokim natężeniu (IPCC 2007). Zjawiska te bardzo często przejawiają się jako lokalne lub regio- Zachodzące w środowisku zmiany klimatyczne są nalne zdarzenia ekstremalne. Występowanie tego rodza- w świecie naukowym powszechnie przyjętą hipotezą. Bez ju procesów wiąże się ze znaczną ingerencją w aktualny względu na to czy warunkowane są działalnością czło- stan systemu morfogenetycznego naszej planety. Procesy wieka czy też stanowią naturalny ciąg wahań klimatycz- o charakterze ekstremalnym, wywierają istotny wpływ na nych, powodują wzrost występowania zdarzeń meteoro- rozmieszczenie oraz aktualny stan geoekosystemów. Na-

87 Marcin Winowski

ruszają one równowagę geoekosystemów, a jednocześnie są bardzo ważnym przejawem ich funkcjonowania. Procesy o charakterze ekstremalnym mają niewątpli- wie duży wpływ na rozwój strefy brzegowej, są najczę- ściej czynnikiem inicjującym rozwój wybrzeży morskich, w tym głównie klifowych (Jania, Zwoliński 2011). Coraz częściej w okresie jesiennym i zimowym nad Europą wę- drują głębokie ośrodki niżowe, które na obszarze wybrze- ża Polski powodują silne wiatry i niekiedy nawalne opa- dy (Bielec–Bakowska, Lupikasza 2009, Dreier i in. 2013, Tylkowski 2013, Wolski, Wiśniewski 2014). W efekcie oddziaływania morza i czynników pogodowych, na zbo- czach klifowych obserwuje się intensyfikację ruchów masowych (Winowski 2009). W skutek tego dochodzi do powstawania osuwisk o różnym zasięgu przestrzennym, co w wielu przypadkach niesie ze sobą nie tylko duże zniszczenia brzegu ale także zagrożenie dla gospodarki ludzi zamieszkujących tereny nadmorskie. Występowanie tych, jakże niekorzystnych zdarzeń geomorfologicznych skłania do dokładnego rozpoznania natury procesów osuwiskowych oraz ustalenia wartości progowych czynników pogodowych i dynamiki morza, Ryc. 1. Etapy postępowania badawczego po przekroczeniu których dochodzi do uruchomienia osu- Fig. 1. Stages of research wiska. Wyznaczone wartości progowe stanowią cenne narzędzie w zarządzaniu strefą brzegową oraz konstru- cje rozmieszczenia naczyń w słojach przyrostu rocznego owaniu modeli systemu ostrzegawczego przed niebez- z rozpierzchłonaczyniowej do pierścienionaczyniowej. piecznymi zdarzeniami geomorfologicznymi w tej strefie. Z uwagi na dostępność materiału badawczego, dato- Wobec powyższego należy stwierdzić, iż głównym wania dendrochronologiczne zostały przeprowadzone na celem pracy jest określenie wpływu czynników hydro- osuwisku I i IV. Wiek osuwiska V określony został na pod- meteorologicznych o wysokim potencjale morfogene- stawie analizy dokumentacji fotograficznej zgromadzonej tycznym na powstawanie i rozwój osuwisk klifowych przez Zbigniewa Zwolińskiego i Andrzeja Kostrzewskie- oraz przedstawienie wartości progowych, po przekrocze- go (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu). niu których w obrębie klifu dochodzi do uruchomienia Powstanie osuwiska II i III udokumentowane zostało osuwiska. w toku bezpośrednich obserwacji terenowych. W kolej- nym etapie postępowania badawczego przeprowadzono analizę warunków hydrometeorologicznych okresów, Materiał i metody w których doszło do wykształcenia lub odświeżenia analizowanych osuwisk i na jej podstawie wyznaczono W celu realizacji założonego problemu badawczego za- wartości progowe (dla poziomu morza i opadów atmosfe- planowano i przeprowadzono postępowanie badawcze rycznych) po przekroczeniu, których dochodzi do wystą- (ryc. 1). W początkowym etapie skartowano wszystkie pienia procesu osuwiskowego. Za wartość progową uzna- formy osuwiskowe występujące na badanym obszarze, no najniższą wartość czynnika morfogenetycznego, która spośród których do badań szczegółowych wytypowano doprowadziła do zainicjowania procesu osuwiskowego. pięć osuwisk różniących się morfologią, litologią oraz Dane dotyczące poziomu morza oraz opadów atmosfe- stopieniem utrwalenia (ryc. 2). W kolejnym etapie okre- rycznych obejmowały wielolecie 1973–2009 i pozyska- ślono wiek oraz genezę badanych osuwisk. Badania te ne zostały ze stacji meteorologicznej Instytutu Mete- opierały się na analizach dendrochronologicznych. Po- orologii i Gospodarki Wodnej w Świnoujściu. Ponadto legały one na analizie przyrostów słoi odsłoniętych ko- w celu scharakteryzowania epizodu aktywności osuwisk rzeni drzew porastających krawędzie nisz osuwiskowych z kwietnia 2008 roku wykorzystano także dane ze stacji (Buchwał, Winowski 2009). Do badań szczegółowych meteorologicznej w Białej Górze. Należy nadmienić, iż pobrano korzenie buka (Fagus silvatica L.). Następnie stacja meteorologiczna w Białej Górze znajduje się w bli- na pobranych próbkach przeprowadzono analizę mikro- skim sąsiedztwie korony klifu co sprawia, iż prowadzone skopową rocznych przyrostów komórek drewna stosując tam pomiary cechują się największą reprezentatywnością metodykę opisaną przez Schwiengrubera (1978, 2007) w kontekście badań procesów brzegowych wyspy Wo- i Gärtnera (2003). Analiza zmian anatomicznych w ko- lin. Niestety z uwagi na fakt, iż stacja meteorologiczna rzeniu zmierzała do wychwycenia roku, w którym zapi- w Białej Górze posiada stosunkowo krótką serię pomiaro- sana została nagła redukcja wielkości naczyń w drewnie wą niemożliwe staje się przeprowadzenie analiz starszych oraz zmiana struktury, w której zauważono transforma- epizodów aktywności osuwisk. Pomierzone wysokości

88 Aktywność procesów osuwiskowych na wybrzeżu klifowym wyspy Wolin

Ryc. 2. Lokalizacja badanych osuwisk Fig. 2. Location of studied landslides opadów atmosferycznych w stacji w Świnoujściu i Białej noujścia zaś od wschodu z ciągiem wydm położonych na Górze cechują się dużą zbieżnością. Współczynnik kore- Mierzei Dziwny w okolicach Dziwnowa. lacji opadów z kwietnia 2008 roku dla stacji w Świnouj- Analizowany odcinek klifu powstał na skutek pod- ściu i w Białej Górze wyniósł 0,93. cięcia wolińskiej moreny czołowej przez transgredujące Końcowym etapem realizowanych badań było przed- Morze Bałtyckie. W efekcie tego doszło do wykształce- stawienie katalogu ekstremalnych zdarzeń hydromete- nia klifów morenowych, które mają duże zróżnicowanie orologicznych z okresu 1973–2009, których parametry morfologiczne i litologiczne o wysokości przekraczającej spełniały kryteria przedstawionych wartości progowych, w kilku miejscach 90 m oraz nachyleniu stoku 40–90º. które wstępnie przedstawiono w pracy Kostrzewskiego Badany odcinek wybrzeża klifowego pełni różne funkcje i in. 2015. morfodynamiczne. Wyróżnić można tutaj klify o wyso- kiej aktywności morfodynamicznej oraz odcinki klifowe znajdujące się w stadium zamierania. Najważniejszym Obszar badań czynnikiem decydującym o przekształcaniu rzeźby oma- wianych klifów są niewątpliwie ruchy masowe, wśród Badania prowadzące do określenia wpływu ekstremal- których istotną rolę pełnią procesy osuwiskowe. nych zdarzeń hydrometeorologicznych na intensyfikację Jak już zostało wspomniane realizacja założonego procesów osuwiskowych przeprowadzone zostały na problemu badawczego została przeprowadzona w oparciu wybrzeżu klifowym wyspy Wolin (Bałtyk Południowy – o analizę aktywności pięciu osuwisk klifowych zróżnico- Zatoka Pomorska) (ryc. 1). Klify Wolina rozciągają się wanych za względu na morfologię, litologię oraz stopień na odcinku 11,5 km. Graniczą one od zachodu z ciągiem utrwalenia. wydm położonych na Mierzei Świny w okolicach Świ- Osuwisko I zlokalizowane zostało w sąsiedztwie Stacji Monitoringu Środowiska Przyrodniczego w Bia-

89 Marcin Winowski

Ryc. 3. Ogólny szkic litologiczny badanych odcinków klifowych Fig. 3. General sketch of lithology for studied cliff sections łej Górze, 2 km na wschód od Międzyzdrojów (ryc. 2). skowego, poprzez ścięcie utworów piaszczystych. Dzięki Klif w tej części wybrzeża wznosi się do wysokości 50 m temu w środkowej partii klifu doszło do wykształcenia n.p.m. W części spągowej klifu do wysokości 25 m n.p.m. dość płytkiego osuwiska. Osunięty po stoku materiał występują pokłady szarej gliny zwałowej ze zlodowace- utworzył na poziomie plaży rozległy jęzor osuwiskowy nia środkowopolskiego. Strop tej serii opada w kierunku o objętości 380 m3 (Winowski 2008). Ubytek tak znacznej północno-zachodnim i pojawia się na ścianie klifu na wy- ilości materiału ze środkowej partii klifu przyczynił się do sokości ok. 15 m n.p.m. Na pokładach gliny morenowej destabilizacji strefy przykoronkowej. W efekcie tego do- zdeponowane zostały piaski fluwioglacjalne oraz leżące szło do uruchomienia kolejnej formy osuwiskowej w po- powyżej eoliczne piaski pokrywowe, w obrębie których staci zerwy (ryc. 3). w postaci wyraźnego stopnia wykształcone zostało osu- Osuwisko III zlokalizowane zostało ok. 100 m na wisko o powierzchni 110m2. Omawiane osuwisko przy- wschód od osuwiska II (ryc. 2). Zostało ono wykształcone brało postać rozciągniętą w osi NW–SE. W części kra- w osadach piaszczystych spoczywających na pokładach wędziowej stopnia osuwiska doszło do wykształcenia gliny zwałowej. Jest to osuwisko o niewielkich rozmia- mniejszych form osuwiskowych, które są przejawem po- rach dochodzących do 50 m2, które powstało w środkowej stępującej dezintegracji koluwium. Bezpośrednio na skło- partii klifu w efekcie ścięcia osadów piaszczystych. Prze- nie klifu, poniżej osuwiska spoczywa miąższa pokrywa mieszczone osady zdeponowane zostały u podnóża klifu piaszczystych utworów koluwialnych będąca produktem w formie niewielkiego jęzora osuwiskowego (ryc. 3). niszczenia górnej partii klifu. Seria tych utworów stano- Osuwisko IV powstało w obrębie klifu piaszczysto- wi podparcie dla zalegającego na zapleczu klifu osuwi- -gliniastego znajdującego się w okolicy rezerwatu ochro- ska (ryc. 3). Czasami w okresach sztormowych na skutek ny ścisłej im. Prof. Zygmunta Czubińskiego 1 km na abrazyjnego podcięcia utworów podstokowych dochodzi wschód od Wzgórza Gosań (ryc. 2). W spągowej partii do odświeżenia analizowanego osuwiska. klifu występują gliny zwałowe ze zlodowacenia środko- Osuwisko II powstało w obrębie klifu piaszczysto-gli- wopolskiego o miąższości dochodzącej do 12 m. Na utwo- niastego, zlokalizowanego 100 m na wschód od punktu rach gliniastych zdeponowana została miąższa warstwa widokowego na Wzgórzu Gosań (ryc. 2). Podobnie jak utworów piaszczystych (ok. 25 m). W strefie kontaktu w przypadku osuwiska I tak i w tym w spągowej partii serii piaszczystej i gliniastej występuje również wkładka występują gliny zwałowe, które na wysokości ok. 30 m żwirów o miąższości 40–50 cm, w obrębie której w okre- przechodzą w utwory piaszczyste o miąższości ponad 20 sach deszczowych zaznaczają się wypływy klifowe o nie- m. W strefie kontaktu serii gliniastej i piaszczystej wy- wielkiej wydajności (1–2 dm3/min). Występowanie w tej stępuje warstwa żwirów o niewielkiej miąższości (ok. 30 części klifu wód gruntowych zwiększa predyspozycje do cm), z której w okresach deszczowych wypływają wody uruchomienia procesów osuwiskowych w obrębie wyżej gruntowe. Występowanie wód gruntowych przyczyniło leżącej serii piaszczystej. Przejawem tego procesu jest się na tym odcinku klifu do zainicjowania procesu osuwi-

90 Aktywność procesów osuwiskowych na wybrzeżu klifowym wyspy Wolin

występujące w górnej partii klifu wyraźnie zestopniowa- hydrometeorologicznymi pozwoliła stwierdzić, iż anali- ne osuwisko IV o powierzchni 660 m2 (ryc. 3). zowane osuwisko ma genezę sztormową i kształtowane Osuwisko V zlokalizowane zostało w obrębie Świd- było w trakcie następujących epizodów sztormowych: li- nej Kępy ok. 1,5 km na zachód od Grodna (ryc. 2). Klif stopad 1995, listopad 2001, listopad 2006 czego dowodzą w tej części wybrzeża wznosi się na wysokość ok. 40 m analizy warunków mareograficznych z tych okresów. i w większości zbudowany jest z gliny zwałowej z piasz- W przypadku osuwiska IV udało się pozyskać tylko czystym nadkładem o miąższości ok. 5 m. Seria glin mo- 3 próbki korzeni z górnej części niszy osuwiskowej. Ich renowych przełożona została w wielu miejscach utworami analiza jednoznacznie wykazała, iż do wykształcenia ni- piaszczystymi i żwirowymi, które zwłaszcza na wysokości szy osuwiskowej doszło w 1976 roku. Analiza panujących 15–17 m n.p.m. warunkują występowanie wypływów wód wówczas warunków hydrometeorologicznych pozwoliła gruntowych o charakterze wysięków (ryc. 3). Analizowa- stwierdzić, iż omawiane osuwisko powstało w wyniku ny odcinek wybrzeża charakteryzuje się najdogodniejszą intensywnych opadów atmosferycznych. Ponadto bezpo- ekspozycją na podejście fali morskiej spośród wszyst- średnie obserwacje terenowe dowiodły, iż osuwisko IV kich obserwowanych. Dzięki temu zachodzą tutaj najin- zostało odświeżone w efekcie wystąpienia intensywnych tensywniejsze procesy abrazji morskiej, które podcinając opadów atmosferycznych w maju 2008 roku. klif inicjują procesy osuwiskowe. Przejawem tego jest Wiek osuwiska II i III udokumentowany został funkcjonujące w tej części klifu osuwisko o powierzchni w trakcie bezpośrednich badań terenowych. Analizowane dochodzącej do 1000m2. Koluwium przybrało tutaj postać obiekty mają najmniejsze rozmiary spośród wszystkich wyraźnego stopnia ponacinanego licznymi spękaniami badanych (II – 180 m2, III – 50 m2) przez co są one naj- powstałymi w wyniku oddziaływania potomnych ruchów bardziej czułymi na wszelkie zdarzenia hydrometeorolo- osuwiskowych. W jego budowie dominują utwory gliniaste giczne o podwyższonym potencjale morfogenetycznym. dość mocno przemieszane z osadami piaszczystymi. Indy- Genezę swą zawdzięczają intensywnym opadom atmos- widualność tego osuwiska przejawia się w występowaniu ferycznym z lipca 2007 roku (osuwisko II) i kwietnia znacznej ilości wody gruntowej pochodzącej z wypływów 2008 (osuwisko III). klifowych, która infiltrując w koluwium przyczynia się do Geneza osuwiska V została ustalona na podstawie wzmożonej erozji wodnej. Dzięki temu analizowane osu- analiz dokumentacji fotograficznej zgromadzonej przez wisko jest aktualnie dość mocno zdegradowane. Zbigniewa Zwolińskiego i Andrzeja Kostrzewskiego z Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Przeprowadzone analizy wykazały, iż osuwisko V po- Wyniki wstało w efekcie dużego spiętrzenia sztormowego w li- stopadzie 1995 roku. Osuwisko to zostało także przemo- Geneza osuwisk delowane w trakcie opadów atmosferycznych w kwietniu 2008 roku. Badania dotyczące genezy osuwisk, o czym wspomniano Z przeprowadzonych analiz wynika, iż do powstania w poprzednim rozdziale realizowane były w dwóch eta- lub odświeżenia osuwisk na wybrzeżu klifowym wyspy pach. W pierwszym etapie określany był wiek osuwiska Wolin na skutek wezbrań sztormowych dochodziło w la- (analiza dendrochronologiczna, analiza dokumentacji tach 1995, 2001 oraz 2006, zaś opady atmosferyczne fotograficznej, bezpośrednie obserwacje terenowe), zaś kształtowały osuwiska w latach 1975, 2007, 2008. Poni- w drugim na podstawie analizy warunków mareogra- żej w kolejności chronologicznej przedstawiona została ficznych oraz opadowych okresów, w których osuwiska charakterystyka warunków hydrometeorologicznych, wykazywały aktywność rozpoznana była ich geneza. w trakcie których obserwowane osuwiska poddawane Analizy dendrochronologiczne pozwoliły określić wiek były procesom inicjacji i odświeżania. osuwiska I i IV. Na osuwisku I, w górnej części niszy osuwiskowej, Wpływ wezbrań sztormowych oraz opadów pobranych zostało 12 próbek korzeni drzew. Jedna prób- atmosferycznych na aktywność procesów ka wskazywała, iż odsłonięcie korzenia wystąpiło w roku osuwiskowych w okresie 1973–2009 1995. Przyjęto, iż okres ten odpowiedzialny jest za inicja- cję osuwiska. W przypadku dziewięciu kolejnych próbek Epizod I – Październik 1976 zmiany anatomiczne drewna przypadały na rok 2001, zaś Z epizodem z 1976 związana była inicjacja osuwiska IV, w dwóch ostatnich na rok 2006. Dwie ostatnie daty powią- do czego doszło w efekcie wystąpienia intensywnych zane zostały z epizodem odświeżenia osuwiska i znacz- opadów atmosferycznych. Suma opadów zarejestrowana nym rozwinięciem niszy osuwiskowej. Należy zaznaczyć, w październiku 1976 roku wyniosła 109 mm i na tle wie- iż eksponowane korzenie buka są bardzo mało odporne na lolecia była wyższa od średniej dla tego miesiąca o 242%. oddziaływanie czynników zewnętrznych. Sytuacja taka W okresie tym opad rejestrowany był w trakcie 11 dni, może tłumaczyć małą ilość korzeni przetrwałych od 1995 z czego 9 dni przypadło na pierwszą połowę miesiąca (ryc. roku. Niewielka liczba próbek wskazująca rok 2006 suge- 4). W okresie od 3 do 17 października wystąpił opad, któ- ruje, że proces odświeżenia osuwiska nie był tak znaczący rego suma wyniosła 104 mm. Wartość ta stanowiła 95% jak w roku 2001. Konfrontacja uzyskanych dat z danymi wszystkich opadów analizowanego miesiąca. W okresie

91 Marcin Winowski

Ryc. 4. Sumy opadów w październiku 1976 roku – stacja Świnoujście (dane IMiGW) Fig. 4. Precipitation in October 1976 – Świnoujście station (IMiGW) tym zarejestrowano trzy dni z opadem przekraczającym 10 przyczyniając się do podniesienia lustra wody podziemnej mm, z tym że w pierwszym dniu (10.10.1976) opad osią- występującego w strefie kontaktu gliny zwałowej i pia- gnął 40 mm, natomiast w dwóch pozostałych (14.10.1976 sków fluwioglacjalnych. Zwiększona ilość wody w tej i 15.10.1976) wyniósł odpowiednio 12,2 mm i 25,5 mm. strefie prawdopodobnie przyczyniła się do uplastycznienia Należy zwrócić uwagę, iż dzień przed pierwszym epizo- osadów gliniastych, co spowodowało uruchomienie anali- dem zarejestrowano opad 6 mm. W efekcie tego suma zowanego osuwiska IV. opadów z dwóch kolejnych dni (09.10.1976 i 10.10.1976) wyniosła 45 mm, natomiast w okresie 14–15.10.1976 opad Epizod II – Listopad 1995 wyniósł 38 mm. Widoczne są więc dwa zasadnicze okresy, Epizod z listopada 1995 roku dotyczył inicjacji osuwiska w których suma opadów kształtowała się na poziomie ok. I i VI w efekcie silnego spiętrzenia sztormowego. Stano- 40 mm. Ważnym okazał się fakt, iż zdarzenia te były prze- wi on przykład jednego z największych wezbrań sztormo- rwane czterodniowym okresem bezdeszczowym, podczas wych, jakie zarejestrowano w XX wieku na polskim wy- którego nadwyżka dostarczonej wody z pierwszego okre- brzeżu. Przypadek ten, jak się okazało, przyczynił się do su mogła spokojnie infiltrować w głębsze partie podłoża, znacznego przemodelowania rzeźby wolińskich klifów.

Ryc. 5. Maksymalne poziomy morza w roku 1995 – stacja Świnoujście (dane IMiGW) Fig. 5. Maximum sea level in 1995 – Świnoujście station (IMiGW)

92 Aktywność procesów osuwiskowych na wybrzeżu klifowym wyspy Wolin

do wykształcenia osuwiska I. Materiały archiwalne z tego okresu dokumentują powstanie osuwiska V (ryc. 6).

Epizod III – Listopad 2001 Przypadek z listopada 2001 roku dotyczył odświeżenia osuwiska I. Opisywany epizod, podobnie jak poprzed- ni, również wiązany jest ze wzmożoną dynamiką mo- rza. W okresie tym zaobserwowano cztery wezbrania sztormowe, które nie były już tak znaczące jak te z roku 1995. Maksymalny poziom morza wyniósł wówczas niespełna 598 cm (09.11.2001), a tydzień później 590 cm (16.11.2001) (ryc. 7). W przypadku wezbrań sztor- mowych charakter abrazji brzegu, zależy od wielkości Ryc. 6. Świeżo powstałe osuwisko V – lipiec 1996; fot.: Zb. i szybkości wzrostu poziomu morza w czasie sztormu Zwoliński (Musielak 1978). W tym przypadku na przełomie 15 i 16 Fig. 6. A newly inintiated landslide (V) – July 1996; photo: Zb. Zwoliński listopada różnica poziomów wody wyniosła aż 164 cm. Przypadek ten niewątpliwie stanowił ekstremum hy- W dniach 3–4 listopada 1995 roku, na zachodnim drodynamiczne, które w znaczącym stopniu przyczyniło wybrzeżu południowego Bałtyku, zarejestrowano bardzo się do przemodelowania rzeźby wolińskich klifów. Na- duże spiętrzenie sztormowe (ryc. 5). Z początku poziom leży również zaznaczyć fakt, iż efektywność geomor- wody był niewiele wyższy od poziomu średniego, ale już fologiczna sztormu z dnia 15–16.11.2001 spotęgowana przed południem 3 listopada, sztormowy północny wiatr została uprzątnięciem platformy abrazyjnej przez sztorm spowodował szybkie spiętrzanie wody wzdłuż wybrzeża. z dnia 9.11.2001 roku. Niestety odcinek wybrzeża, na któ- Poziom morza podnosił się bardzo szybko, a największy rym znajduje się osuwisko I nie był wówczas objęty ba- przyrost wyniósł ok. 28 cm/h na wybrzeżu zachodnim daniami stąd też brak materiałów dokumentujących stan (Sztobryn i in. 2005). Najwyższy poziom morza w dniu geomorfologiczny tego osuwiska. 03.11.1995 wyniósł 651 cm, a dzień później był o 10 cm wyższy (mareograf Świnoujście). Maksymalna dobowa Epizod IV – Listopad 2006 amplituda poziomu wody zarejestrowana w tym okresie Epizod IV dotyczył odświeżenia osuwiska I. Na początku wyniosła 140 cm. listopada 2006 roku zaobserwowano wezbranie sztormowe Tak duża dynamika morza wywarła w tym czasie o znacznej energii. Maksymalny poziom morza wyniósł ogromny wpływ na stan rzeźby wolińskich klifów. Prze- wówczas 616 cm (01.11.2006), zaś maksymalna amplitu- modelowaniu uległy zarówno klify piaszczyste jak i gli- da wezbrania sięgnęła 147 cm (31.10–01.11.2006) (ryc. 8). niaste, a abrazja, jaką wówczas zaobserwowano przyjęła W okresie tym doszło do silnego przemodelowania pod- największe rozmiary od początku lat 80-tych (Kostrzew- nóża klifu. Występujące w dolnych partiach klifu formy ski 1997, Kostrzewski, Zwoliński 1998). Doszło wówczas osypiskowe, zostały całkowicie odprowadzone przez fale

Ryc. 7. Maksymalne poziomy morza w roku 2001 – stacja Świnoujście (dane IMiGW) Fig. 7. Maximum sea level in 2001 – Świnoujście station (IMiGW)

93 Marcin Winowski

Ryc. 8. Maksymalne poziomy morza w roku 2006 – stacja Świnoujście (dane IMiGW) Fig. 8. Maximum seal level in 2006 – Świnoujście station (IMiGW) sztormowe (ryc. 9), co dodatkowo doprowadziło do uru- transportowania zasadniczego pakietu materiału na odle- chomienia materiału leżącego w strefie podkoronowej. głość 1 m. W wyniku destabilizacji klifu w strefie koro- Utrata podparcia w strefie podnóża klifu przyczyniła nowej odnotowano także pojawienie szczelin inicjalnych, się do destabilizacji zaplecza klifu. W efekcie tego doszło które dały początek szeregowi mniejszych form osuwi- do uruchomienia znajdującego się tam osuwiska i prze- skowych (ryc. 10), (ryc. 11).

Ryc. 9. Podcięcie abrazyjne, które doprowadziło do uprzątnięcia form osypiskowych zalegających na skłonie klifu i uruchomienia osuwiska I znajdującego się na zapleczu klifu, 16.12.2006 Fig. 9. Abrasive undercut which led to destabilization of cliff slope and initiated a landslide (I) on the back of the cliff, 16.12.2006

94 Aktywność procesów osuwiskowych na wybrzeżu klifowym wyspy Wolin

Ryc. 10. Zerwa krawędziowa wykształcona w efekcie destabilizacji strefy krawędziowej klifu (osuwisko I), 16.12.2006 Fig. 10. Edge slump initiated as an effect of cliff edge area destabilization (landslide I), 16.12.2006

Ryc. 11 Świeża szczelina inicjalna powstała w efekcie destabilizacji zaplecza klifu (osuwisko I), 15.03.2007 Fig. 11. Newly formed dilatation crack as an effect of destabilization of the back of the cliff (landslide I), 15.03.2007

95 Marcin Winowski

Epizod V – lipiec 2007 lecia dla lipca. Należy przy tym zwrócić uwagę, iż był to Główną przyczyną wydzielenia tego epizodu było wystą- najbardziej deszczowy miesiąc od 1973 roku. W okresie pienie bardzo dużych opadów atmosferycznych, w skutek tym wystąpiło 20 dni z deszczem (ryc. 12), przy czym czego doszło do zainicjowania pomniejszych procesów opad poniżej 10 mm wystąpił w 80% przypadków. Naj- osuwiskowych. W lipcu 2007 roku zarejestrowano aż 151 bardziej wilgotna okazała się pierwsza połowa lipca mm opadów. Wartość ta stanowiła 275% średniej z wielo- (112 mm), w trakcie której zaznaczyły się trzy wyraźne

Ryc. 12. Dobowe sumy opadów w lipcu 2007 roku – stacja Świnoujście (dane IMiGW) Fig. 12. Daily precipitation in July 2007 – Świnoujście station (IMiGW)

Ryc. 13. Świeżo powstałe osuwisko III po opadzie z 22 lipca 2007 r, 24.07.2007 Fig. 13. Newly formed landslide (III) after rainfall event in July 22, 2007. 24.07.2007

96 Aktywność procesów osuwiskowych na wybrzeżu klifowym wyspy Wolin

okresy opadowe. Pierwszy okres wystąpił na przełomie Epizod VI – maj 2008 3 i 4 lipca i był nieustającym, równomiernym opadem Wydarzenie z kwietnia 2008 roku również związane było charakterystycznym dla przejścia ciepłego frontu atmos- z wystąpieniem intensywnych opadów atmosferycznych, ferycznego. Tego typu zdarzenia są szczególnie ważne jednak w tym przypadku efekty morfologiczne były więk- w procesie przygotowawczym stoku. Niezbyt intensywne sze niż te, które zaobserwowano w lipcu 2007 roku (Wi- lecz równomierne opady nie przekraczają zdolności infil- nowski 2008). W analizowanym miesiącu w Świnoujściu tracyjnych podłoża i dlatego nie występuje proces spływu wystąpił opad z łączną sumą 98 mm (był o 10 mm niższy powierzchniowego, który sprawia, iż większość wody niż w Białej Górze) i choć była to wartość o wiele niższa opadowej odpływa po stoku. Po wystąpieniu tych opadów od opadów z lipca 2007 roku, to na tle wielolecia stano- na klifach zaobserwowano zwiększoną aktywność wy- wiła 258% opadów rejestrowanych w kwietniu. W okresie pływów wód podziemnych, które z pozoru nie wywarły tym zarejestrowano 19 dni z opadem (Biała Góra – 13 dni) znaczącego wpływu na dynamikę procesów stokowych. (ryc. 14). W przypadku Świnoujścia 15 dni z opadem wy- Po tym epizodzie wystąpił 11-dniowy okres o małej wil- stąpiło w pierwszej połowie miesiąca, natomiast w Białej gotności. W jego trakcie zanotowano opad wynoszący 16 Górze w tym czasie padało przez 11 dni. Podczas dwóch mm. Cały ładunek wody dostarczony w pierwszym okre- pierwszych tygodni kwietnia zarejestrowano opad przekra- sie mógł w tym czasie infiltrować w głębsze partie podło- czający 90 mm (podobnie w obydwu przypadkach), przy ża lub nawet zasilić pierwszy poziom wodonośny. Ostatni czym w Świnoujściu 63% tych opadów wystąpiło podczas epizod reprezentowany jest przez opad z dnia 16 lipca, dwóch dni (7–8 kwietnia – 57 mm), natomiast w Białej który miał bardzo duże natężenie. W trakcie jednego dnia Górze w tym samym czasie zarejestrowano opad 65 mm zarejestrowano wówczas 53 mm opadu, który doprowa- stanowiący 71% opadów pierwszej połowy kwietnia. dził do bardzo dużego obciążenia osadów koluwialnych Po tym zdarzeniu spadł śnieg, który utworzył zwartą zalegających na stokach klifu. pokrywę. Wskutek utrzymywania się dodatniej tempera- Najciekawsze przejawy procesów geomorfologicz- tury uległ on sukcesywnemu wytapianiu. Tak duża dosta- nych wystąpiły wówczas na klifie oddalonym 200 m wa wody do podłoża budującego zbocza klifów, przyczy- na wschód od Wzgórza Gosań. Na obszarze tym doszło niła się do uruchomienia szeregu procesów osuwiskowych do uruchomienia niewielkiego osuwiska (osuwisko III). i spływowych. Zwiększona infiltracja zachodziła tylko na Forma ta została wykształcona w procesie degradacji sys- odcinkach piaszczystych i piaszczysto-gliniastych, zaś na temu dwóch zerw zlokalizowanych w górnej partii klifu. klifach gliniastych dominował spływ powierzchniowy. Dynamika tego zdarzenia była na tyle duża, iż osunięty W przypadku zboczy zsuwiskowo-spływowych na skutek pakiet materiału odzyskał równowagę dopiero na pozio- wzrostu wilgotności i zmiany konsystencji osadów spo- mie plaży. Siła, z jaką osuwisko napierało na zalegający istych, nastąpiło ścięcie powierzchniowych partii zboczy, poniżej obszar doprowadziła do wyciśnięcia sporej ilości które doprowadziło do utworzenia się szeregu osuwisk materiału piaszczystego, który na poziomie plaży złożo- translacyjnych i rotacyjnych. ny został pod postacią jęzora osuwiskowego (ryc. 13).

Ryc. 14. Sumy opadów w kwietniu 2008 roku – stacja Świnoujście i Biała Góra (dane IMiGW i Stacja Monitoringu Środowiska Przy- rodniczego) Fig. 14. Precipitation in April 2008 – Świnoujście and Biała Góra stations (IMiGW and Station of Natural Environment Monitoring)

97 Marcin Winowski

Ryc. 15. Powstanie osuwiska w środkowej partii klifu przyczyniło się do wykształcenia zerwy w strefie podkoronowej po opadach z kwietnia 2008 roku (osuwisko II),01.05.2008 1 – jęzor osuwiskowy, 2 – powierzchnia poślizgu osuwiska, 3 – zerwa Fig. 15. Initiation of landslide in the central part of the cliff contributed to initiation of the slump in the top of the cliff after the rainfall episode in April 2008, (landslide II), 01.05.2008 1 – landslide tongue, 2 – landslide surface, 3 – slump

Ryc. 16. Zerwa krawędziowa zdeponowana u podnóża podciosu abrazyjnego (osuwisko IV), 01.05.2008 Fig. 16. Edge slump deposited at the base of abrasive undercut (landslide IV), 01.05.2008

98 Aktywność procesów osuwiskowych na wybrzeżu klifowym wyspy Wolin

Ryc. 17. Pęknięcie, które podzieliło koluwium na dwa mniejsze stopnie (osuwisko IV), 01.05.2008 Fig. 17. Dilatation crack which divided coluvium block on two smaller parts (landslide IV), 01.05.2008

Taka sytuacja wystąpiła w przypadku osuwiska II której miąższość maksymalnie sięgała 1,5 m (Winowski (ryc. 15). W tym przypadku przepojony wodą grunt 2008). zsunął się w dół stoku tworząc na jego przedpolu roz- Do podobnej sytuacji doszło również na klifie poło- legły jęzor osuwiskowy. Utrata podparcia w środkowej żonym w bezpośrednim sąsiedztwie Wzgórza Gosań. części klifu wpłynęła na destabilizację partii podkoro- Zwiększenie wilgotności gruntu przyczyniło się do od- nowej. W efekcie tego wykształciła się płytka zerwa, świeżenia i częściowego zdegradowania zerwy wystę-

Ryc. 18. Strefa czołowa osuwiska silnie przemodelowana przez erozyjną działalność wód gruntowych i powierzchniowych (osuwisko V), 01.05.2008 Fig. 18. Front area of landslide strongly transformed by surface water and groundwater erosive activity (landslide IV), 01.05.2008

99 Marcin Winowski

Tabela 1. Katalog ekstremalnych zdarzeń hydrometeorolog- pującej na podciosie abrazyjnym. Pierwotnie w strefie icznych dla wybrzeża klifowego wyspy Wolin wyznaczony krawędziowej zerwy, którą stanowi krawędź podciosu w oparciu o wydzielone wartości progowe dynamiki osuwisk abrazyjnego wykształcona została mniejsza forma osuwi- (dane IMiGW) skowa, która w postaci nienaruszonej zsunęła się po pod- Table 1. Catalogue of extreme hydrological and meteorological ciosie abrazyjnym do poziomu plaży, tworząc koluwium events for Wolin Island cliff coast determined on the base of o powierzchni ok.110 m2 i objętości ok. 180 m3 (ryc. 16). selected threshold values of landslide activity (IMiGW) W efekcie ubytku z części krawędziowej tak dużej ilości Wezbrania sztormowe materiału, destabilizacji uległa zasadnicza część zerwy, Maksymalny Maksymalna dobowa która osunęła się w dół klifu na odległość 1–1,5 m. Uak- Data poziom morza amplituda wezbrania tywnienie tego osuwiska przyczyniło się do jego częścio- [cm] wej degradacji. W środkowej części powstało pęknięcie, 20.11.1973 607 147 które podzieliło zerwę na dwa mniejsze stopnie (ryc. 17, 10.12.1983 598 148 Winowski 2008). 29.11.1988 609 146 Zarejestrowane opady atmosferyczne przyczyniły się 21.02.1993 641 148 również do przemodelowania osuwiska (V). W tym przy- 03.11.1995 651 140 padku zaobserwowano dość znaczną degradację kolu- 16.11.2001 590 164 wium. Z uwagi na to, iż omawiana forma zbudowana jest 06.12.2003 604 145 głównie z osadów spoistych, wystąpienie okresu szcze- 01.11.2006 616 147 gólnie wilgotnego miało dość znaczący wpływ na cha- 27.01.2007 601 151 rakter zachodzących procesów. Po wystąpieniu opadów Opady atmosferyczne doszło do znacznego rozluźnienia materiałów spoistych, Najwyższa suma opa- Suma opadów które w obrębie czoła osuwiska podlegały procesom spły- dów dwóch kolejnych w okresie opa- wowym. Spływająca woda rzeźbiła w podłożu rozmaite Okres opadowy dni w okresie opado- dowym formy erozji linijnej i powierzchniowej, a zerodowany wym materiał został wyniesiony na przedpole klifu i zdepono- [mm] wany w postaci licznych stożków napływowych i pokryw 03–17.10.1976 104 45 spływowych. Powszechne w strefie krawędziowej -pro 18.06–02.07.1980 121 70 cesy sufozji doprowadziły do wykształcenia niewielkich 07–23.09.1987 121 63 zerw, które po krótkim czasie uległy szybkiej degradacji 23.08–06.09.1992 94 49 (ryc. 18). 30.06–14.07.2007 114 53 01–15.04.2008 91 57

Dyskusja po stoku w postaci osuwiska aż do momentu odzyskania względnej równowagi dynamicznej. Przeprowadzone W latach 1973–2009 udokumentowano sześć epizodów, analizy warunków mareograficznych wykazały, iż osuwi- które wywarły znaczący wpływ na rozwój procesów osu- ska powstawały zawsze gdy poziom morza przekroczył wiskowych w obrębie wybrzeża klifowego wyspy Wolin. 590 cm, przy czym maksymalna amplituda dobowa wez- Przypadki te reprezentowane były przez silne wezbra- brania nigdy nie była niższa niż 140 cm. nia sztormowe oraz intensywne opady atmosferyczne. Okres przygotowawczy odgrywa również bardzo W efekcie tych zdarzeń dochodziło do zainicjowania, ważną rolę w kształtowaniu osuwisk o genezie opadowej. odświeżania oraz degradowania osuwisk. Procesy geo- Okres taki gwarantuje dostawę pewnej ilości wody do morfologiczne, które w ich efekcie wystąpiły miały dużą ośrodka gruntowego, która w odpowiedni sposób zmienia dynamikę, a im większe było natężenie czynnika morfo- jego właściwości fizyczne, jednak jej ilościowe określe- twórczego, tym wyraźniejsze efekty morfologiczne moż- nie nastręcza wiele trudności, które wynikają z lokalne- na było zaobserwować. Zaprezentowane przypadki do- go charakteru uwarunkowań litologiczno-strukturalnych wodzą, iż procesy morfogenetyczne o wysokim natężeniu podłoża. W tej sytuacji ważny jest charakter opadu oraz pełnią istotną rolę w funkcjonowaniu nie tylko osuwisk, zdolności infiltracyjne podłoża. Optymalnym scenariu- ale i całego systemu morfogenetycznego wybrzeża klifo- szem dla powstania osuwiska jest piętnastodniowy opad wego. o sumie przekraczającej 90 mm, przy czym w dwóch ko- Na podstawie analizy przedstawionych epizodów wy- lejnych dniach tego okresu powinien wystąpić opad prze- dzielić można wartości progowe, których przekroczenie kraczający 40 mm, który w znaczący sposób dociążył by skutkuje uruchomieniem procesu osuwiskowego. Osuwi- podłoże zwiększając tym samym jego podatność na osu- ska o genezie sztormowej powstają przeważnie poprzez nięcie. abrazyjne podcięcie podnóża klifu. Proces ten doprowa- Należy zauważyć, iż inicjacja procesu osuwiskowe- dza do zwiększenia nachylenia stoku, przez co w jego go warunkowana jest także wieloma innymi czynnikami, obrębie siła odrywająca zaczyna przewyższać siłę stabili- które najczęściej mają charakter lokalny (morfologia, li- zującą materiału budującego stok. Zachwianie stabilności tologia, struktura osadów czy hydrogeologia). Klify o bu- klifu skutkuje ścięciem osadów i przemieszczaniem ich dowie piaszczysto gliniastej, z wyraźnie zaznaczającym

100 Aktywność procesów osuwiskowych na wybrzeżu klifowym wyspy Wolin

się poziomem wód gruntowych i wykształconym pod- kować 9 epizodów, w trakcie których poziom morza osią- ciosem abrazyjnym chroniącym górne partie klifu przed gnął lub przekroczył wartości progowe. niszczącą działalnością fal morskich, wykazują większą Kolejnym ważnym czynnikiem wywołującym proce- podatność na powstawanie osuwisk o genezie opadowej. sy osuwiskowe na wolińskich klifach są opady atmosfe- Osuwiska o genezie sztormowej najczęściej będą powsta- ryczne. W trakcie ulewnych opadów woda dostarczana wały na klifach o budowie piaszczystej, bez wyraźnie wy- do ośrodka gruntowego staje się katalizatorem ruchów kształconego podciosu abrazyjnego, co będzie sprzyjało masowych. Proces ten odbywa się na drodze dociążania abrazyjnemu oddziaływaniu fali przyboju na podnóże stoku oraz zmiany cech fizycznych gruntu. Nagła zmiana klifu. wilgotności oraz konsystencji gruntu wyraźnie zwiększa Należy więc stwierdzić, iż stosowanie w praktyce wy- podatność zbocza na osunięcie. W przypadku badanych dzielonych wartości progowych staje się skuteczne dopie- klifów sytuacja taka może zaistnieć wówczas gdy w okre- ro wtedy gdy pod uwagę weźmie się lokalne uwarunko- sie 15 dni obserwujemy opad przekraczający 90 mm. wania występowania procesów osuwiskowych. Mając na Ważnym jest również fakt, iż w trakcie tego okresu mu- uwadze ustalone wartości progowe przedstawiony został szą wystąpić dwa dni z opadem przekraczającym 40 mm. katalog ekstremalnych zdarzeń hydrometeorologicznych W sumie w okresie 1973–2009 sytuacji, które spełniły (1973–2009), które potencjalnie mogły wywrzeć wpływ przedstawione założenia zarejestrowano 6. Na przestrze- na funkcjonowanie osuwisk na wybrzeżu klifowym wy- ni ostatnich czterech dekad wystąpiło 15 zdarzeń hydro- spy Wolin (tab. 1). meteorologicznych (9 wezbrań sztormowych, 6 ulewnych W okresie 1973–2009 wystąpiło dziewięć epizodów opadów atmosferycznych), których parametry spełniały sztormowych oraz sześć epizodów opadowych, które mo- kryteria zaproponowanych wartości progowych. gły przyczynić się do uruchomienia procesów osuwisko- wych w obrębie wolińskich klifów. Ekstremalne zdarze- Podziękowania nia sztormowe występowały średnio co 3 lata i 8 miesięcy, zaś zdarzenia opadowe co 5 lat i 3 miesiące. W sumie na Pragnę podziękować dyrekcji Wolińskiego Parku Na- przestrzeni ostatnich 37 lat (1973–2009) zaobserwowano rodowego za umożliwienie przeprowadzenia badań na 15 ekstremalnych zdarzeń hydrometeorologicznych. Na- terenie Parku. Podziękowania kieruję także w stronę In- leży zwrócić uwagę, iż najmniejszą frekwencję tych epi- stytutu Meteorologii i Gospodarki Wodnej za udostęp- zodów zaobserwowano w latach siedemdziesiątych (2), nienie danych meteorologicznych i mareograficznych zaś największą w trakcie ostatnich 9 lat analizowanego za lata 1973–2009 ze Stacji Świnoujście. Szczególne okresu (6). podziękowania kieruję również w stronę Prof. nzw. dr hab. Zbigniewa Zwolińskiego i Prof. zw. dr hab. An- drzeja Kostrzewskiego za udostępnienie dokumentacji Podsumowanie fotograficznej wolińskich klifów z lat 1981–2004, bez której przeprowadzenie zaprezentowanych analiz stałoby Przeprowadzone badania wykazały, iż zdarzenia hydro- się niemożliwe. Pragnę podziękować również dr Agacie meteorologiczne o wysokim potencjale morfogenetycz- Budchwał za pomoc w przeprowadzeniu analiz dendro- nym wywierają bardzo duży wpływ na funkcjonowanie chronologicznych. Wyniki tych badań stanowiły bardzo osuwisk klifowych. Analizy pozyskanych materiałów ważne źródło informacji dla rozwikłania problemu za- pozwoliły zidentyfikować 6 epizodów (październik 1973, łożonego badawczego. Dziękuję także anonimowym re- listopad 1995, listopad 2001, listopad 2006, czerwiec – li- cenzentom za cenne rady i wskazówki, które pomogły mi piec 2007, kwiecień 2008), w trakcie których obserwowa- w udoskonaleniu niniejszej pracy. ne osuwiska poddawane były inicjacji lub odświeżaniu. Największe przeobrażenia zboczy klifowych za- chodzą niewątpliwie w trakcie wezbrań sztormowych. Literatura W efekcie wysokiego podniesienia poziomu wody oraz znacznego falowania zachodzi proces abrazji podnóża Bielec–Bakowska Z., Lupikasza E., 2009. Long–term precipitation variability on thunderstorm days in (1951–2000). Atmo- klifu, co z kolei przyczynia się do zachwiania równowagi spheric Research 93, 506–515. http://dx.doi.org/10.1016/j.atmo- geodynamicznej całego zbocza klifu. Utrata stabilności sres.2008.09.018. górnych partii klifu skutkuje najczęściej powstaniem osu- Buchwał A., Winowski M., 2009. Reconstructing temporal patterns of wisk o różnych rozmiarach, co czasami może się wiązać rotational landslides activity using dendrogeomorphological appro- ach (Wolin Island). Quaestiones Geographicae 28(A/2): 5–14. z zaistnieniem zagrożenia dla ludności oraz infrastruktury Dreier N., Schlamkow C., Frohle P., Salecker D., 2013. Changes of 21st zlokalizowanej w bliskiej odległości od krawędzi klifu. century’s average and extreme wave conditions at the German Baltic Przeprowadzone analizy poziomów morza wykazały, iż Sea coast due to global climate change. Journal of Coastal Research najbardziej optymalne warunki do wykształcenia osu- Special Issue 65: 1921–1926. Gärtner H., 2003. Holzanatomische Analyse diagnostischer Merkmale wiska klifowego zachodzą wówczas gdy poziom morza einer Freilegungsreaktion in Jahrringen von Koniferenwurzeln zur przekracza 590 cm, zaś dobowa amplituda tego zjawiska Rekonstruktion geomorphologischer Prozesse. Dissertationes Bota- nie może być mniejsza niż 140 cm. Analiza warunków nicae 378: 1–118. maregoraficznych z ostatnich 37 lat pozwoliła zidentyfi-

101 Marcin Winowski

IPCC, 2007. Climate change. The physical science basis. Contribution Musielak S., 1978. Procesy litodynamiczne w strefie przyboju. KBM of Working Group I to the Fourth Assessment Report of the Intergo- PAN. Ossolineum: Oceanologia 8: 1–56. vernmental Panel in Climate Change, Cambridge University Press, Schweingruber F.H., 1978. Mikroskopische Holzanatomie. Swiss Fede- Cambridge. ral Institute of Forestry Research, Birmensdorf: 215. Jania J., Zwoliński Zb., 2011. Ekstremalne zdarzenia meteorologiczne, Schweingruber F.H., 2007. Wood structure and Environment. Springer- hydrologiczne i geomorfologiczne w Polsce. W: Zb.Zwoliński (red.), -Verlag Berlin Heidelberg: 279. Globalne zmiany klimatu i ich implikacje dla rzeźby Polski, Land- Sztobryn M., Stigge H., Wielbińska D., Weidig B., Stanisławczyk I., form Analysis 15: 51–64. Kańska A., Krzysztofik K., Kowalska B., Latkiewicz B., Mykita M., Kostrzewski A., 1997. Geomorfologiczne skutki gwałtownego sztor- 2005. Storm surges In the southern (Western and Central mu na wybrzeżu klifowym Wyspy Wolin (jesień 1995). [W:] A. Ko- Parts). Berichte des BSH: 39. strzewski, B. Jakuczun (red.), Ochrona środowiska przyrodniczego Tylkowski, J., 2013. Temporal and spatial variability of air temperature WPN. Woliński Park Narodowy, Międzyzdroje: 55–56. and precipitation at the Polish coastal zone of the southern Baltic Sea. Kostrzewski, A., Zwoliński, Zb., 1998. Wpływ sztormów na rzeźbę wy- Baltica 26(1): 83–94. brzeża klifowego wyspy Wolin. The influence of storms on relief of Winowski M., 2008. Geomorfologiczne skutki tajania pokrywy śniegu the cliff coasts of Wolin Island. [W:] K. Pękala (red.), Główne kierun- na wybrzeżu klifowym wyspy Wolin. Landform Analysis 9: 222–225. ki badań geomorfologicznych w Polsce. Stan aktualny i perspektywy. Winowski, M., 2009. Mechanism of the activities of rotational landsli- IV Zjazd Geomorfologów Polskich. UMCS, Lublin: 129–132. des on the cliff coast on the Wolin Island (north-west Poland). Qu- Kostrzewski A., Zwoliński Zb., Winowski M., Tylkowski J., Samołyk aestiones Geographicae 28(A/2): 101–111. M., 2015. Cliff top recession rate and cliff hazards for the sea co- Wolski T., Wiśniewski B.,2014. Long-term, seasonal and short-term ast of Wolin Island (Southern Baltic). Baltica 28(2): 109–120. DOI: fluctuations in the water level of the Southern Baltic Sea. Quaestiones 10.5200/baltica.2015.28.10. Geographicae 33(3): 181–197.

102