down to Uitgave vereniging Milieudefensie Friends of the Earth Nederland jaargang 2 | december 2011 06 milieu | mensen | meningen

Occupy De bezettende klasse

Schaalvergroting Energie Henk Bleker Hoeveel beesten wil Opwekken doen ze zelf, “Waarom toch zo een boer? in Pingjum kritisch?”­ Inzoomen

Hard protest

Deze straatkunst in Platenlaase, Duits- land is een stille variant van de protes- ten tegen het nucleaire transport van La Hague in Frankrijk naar de tijdelijke opslag in het Duitse Gorleben. Van 23 tot 28 november waren er demon- straties, bezettingen van het spoor en confrontaties met de politie in Frankrijk en Duitsland, die het CASTOR-transport vertraagden. Dankzij duizenden mensen heeft een nucleair transport er nog nooit zo lang over gedaan om op z‘n bestemming te komen sinds het begin van de jaarlijkse transporten in ‘95. Het was dan ook het eerste transport sinds

Tekst: Annemarie Opmeer Beeld: Hannibal Hanschke/ANP Tekst: de ramp in Fukushima.

Down to Earth 6 | december 2011 | 3 Medewerkers Voorwoord Inhoud

1 2 3 Blik

Er staat een houten doosje op mijn bureau. Het blokkeerde mijn “Ik durf het debat postvakje toen het binnenkwam. Erin zat een leeg, nieuw drank­ blikje. Met een watervaste marker had iemand mijn voornaam met alle critici aan” erop geschreven. Mijn collega kreeg er ook een. Het bijgevoegde briefje nodigde ons uit voor een persreisje, zodat wij konden Henk Bleker ligt van alle kanten onder vuur, vanwege zien hoe blik ‘juist hoog scoort op de duurzaamheidsladder’. Na zijn natuurbeleid, de megastallen en meer. Onder de 4 5 6 een bezoek aan de recyclefabriek in Alkmaar zouden we per heli­ indruk is hij niet. “Ik doe het zo goed mogelijk. En met 14 kopter (sic!) naar Oss worden gevlogen, voor een bezoek aan een verbluffend resultaat!” blikfabriek. En aan het eind van de middag met de helikopter natuurlijk weer terug. Terwijl ik dit schrijf ligt niet China, maar India dwars op de Verzet in een tentje 18 ­klimaattop in Durban – die klimaattop waarvan het bijna onmo­ gelijk was om er ‘de Activist’ mee te vullen (p 23, 31, 37), omdat Occupy, zo heet het wereldwijde verzet tegen de macht van 7 8 9 bijna niemand uit de milieubeweging ging. Een aantal geportret­ de ­financiële instellingen enfalende ­ politici. Ze willen een teerden constateert dat we niet moeten wachten op politieke andere maatschappij. Hoe die er uitziet? Dat bepaal je zelf. wil. Eentje gaat er vooral heen om te netwerken. Strawberry Earth hield op 1 december een eigen Small Climate Summit, met een klimaatverdrag in twitterstijl, dat mensen moet verleiden tot duurzaam leven. Henk Bleker (p 14) is niet de enige die denkt dat de keten, de markt, de consument, de burger en allerlei 24 andere partijen het wel kunnen oplossen. Marjan Minnesma, 10 11 12 nummer één in de Trouw duurzame top 100: “Wachten op de politiek heeft geen zin.”

Als collega’s aan ons bureau staan met verhalen over Shell of Energie moet je doen Cuadrilla, kan ik het soms niet helpen met het doosje te spelen. Met steeds meer waardering luister ik naar hen, met hun impo­ In het Friese dorp Pingjum zorgen ze zelf voor energie. pulaire boodschap: bedrijven moet je niet hun gang laten gaan, 23 De Activist De opbrengst komt iedereen ten goede, dus is het enthou- overheden hebben verantwoordelijkheden. Wetten en regel­ siasme groot. 13 14 15 geving maken uit. Tegen een Brabant vol boortorens, bijvoor­ beeld, of een Nigeriaans oerwoud vol olie. Ik word heus blij van duurzame Verkadechocola. Maar daar staat zo veel ellende en verder tegenover. Met dat frisdrankblikje in mijn hand met ‘Annemarie’ erop, heb ik er een hard hoofd in. 32 De boer op 01 Inzoomen 06 Brieven Nee, ik zal ouderwets zijn, maar voor het algemeen belang Nederland is tegen megastallen. En de 07 Onder Vuur, Commentaar hebben we de politiek. Die mag wel eens gaan doen waar ze voor boeren? Die willen vooral een belegde 08 Uitgesproken, Zandbergen 16 17 18 aangesteld is. Buschauffeurs moeten dus staken tegen een over­ Drie keer naar Durban boterham verdienen. Ieder op zijn manier. 10 Actueel Nederland heid die geen verantwoordelijkheid neemt voor het OV (p 28), 11 Bijlo mensen in tentjes op pleinen hebben het volste recht de mach­ De twaalf dagen durende klimaattop in 12 Actueel Internationaal tige 1 procent aan te spreken (p 18). Kerntransporten mogen tot ­Durban, Zuid-Afrika was de zeventiende in de 27 Lowtech in de eeuwigheid gehinderd worden (p 3 en 8). En... er horen reeks. Ook al was ‘ie onder activisten lang 28 Bezuinigingen OV duizenden demonstranten op straat in Zuid-Afrika die het woord niet zo populair als de top in Kopenhagen, er 38 Media ‘klimaatapartheid’ bezigen. Durban. Je zou er toch bijna naartoe werd hard gelobbyd voor een opvolger van 39 Slobbe 1. Vincent Bijlo, column. 2. Ronella Bleijenburg, samenstelling consumentenpagina, vliegen. Met de helikopter. En weer terug natuurlijk. het Kyoto-verdrag. Bovendien waren er aller- 41 Boeken freelancer. 3. Michiel Bussink, receptcolumn. 4. Kris de Decker, column. 5. Renée lei activiteiten om de top heen. Je kunt er 42 Consument, Recept Gubbels, illustraties columnisten. 6. Dirk Janssen, freelancer. 7. Freek Kallenberg, Annemarie Opmeer, hoofdredacteur 43 Doe het zelf redactie. 8. Wendy Koops, samenstelling mediapagina. 9. Jacqueline Mineur, wel een maand zoet zijn. Deze keer in de ­juridisch advies. 10. Nienke Oosterbaan, rubriek Fred&Wilma. 11. Annemarie ­Activist: drie keer naar Durban in december. 44 De Jurist ­Opmeer, hoofdredactie. 12. Harry Perree, freelancer. 13. Marjan Peters, art-direction Als jongerenvertegenwoordigers, om lokale 45 Oproepen en agenda en vormgeving. 14. Thomas van Slobbe, column. 15. Myrthe Verweij, ­samenstelling 46 Uitzoomen actueel internationaal, freelancer. 16. Dinand van der Wal, fotografie. 17. Tjitske activisten te ondersteunen en voor het

Ypma, freelancer. 18. Karen Zandbergen, column. Annemarie Opmeer Beeld Dinand van der Wal Tekst ­netwerken.

4 | december 2011 | Down to Earth 6 Down to Earth 6 | december 2011 | 5 Postvak In Meningen

Commentaar Enthousiast of verontwaardigd? Onjuistheden tegen­ Onder Vuur Vertrouwen in eigen kracht gekomen of wil je ons gewoon iets vertellen? Schroom In de documentaire Another life is possible zoomt de Spaanse niet en schrijf ons. We houden ons het recht voor brieven Elk nummer bellen we met organisaties ­socioloog Manuel Castells in op Catelanen die een groot deel van hun leven in eigen hand hebben genomen. Op verschil­ te selecteren of in te korten. Reageren kan via e-mail: of personen die doelwit zijn geworden lende manieren: door in of buiten de stad groenten te verbou­ [email protected] of per post: wen, voedselcoöperaties op te zetten, een alternatieve van een actie. Deze keer: Caroline van ­woningbouwvereniging te starten, een kinderdagverblijf, Postbus 19199, 1000 GD Amsterdam. school of zelfs universiteit te beginnen en alternatieve der Plas, burger. ruil- en geld­systemen op te zetten.

Taalvervuiling Milieudefensie moest zich onlangs verantwoorden Casttels vertoonde de film voorafgaand aan zijn Globalise­ voor de Reclame Code Commissie. Caroline van ringslezing in Amsterdam waarin hij zijn licht liet schijnen Milieuvervuiling gaat mij zeer ter harte, maar taalvervuiling ook. Na lezing Zeekrachtstroom der Plas, coördinator en redacteur van het Vak­ op de huidige economische en politieke crisis. Vanuit de van het ergerlijke, karikaturale artikeltje ‘Onder Vuur’ heb ik serieus over­ katern Intensieve Veehouderij van de LTO Noord, zaal kwam na afloop enige kritiek omdat de suggestie werd wogen om het werk van Milieudefensie weliswaar te blijven steunen, maar Zeekrachtstroom presenteert zich in had een klacht ingediend naar aanleiding van de gewekt dat dit soort initiatieven een antwoord zouden zijn op mij te laten schrappen van de verzendlijst van het blad. Omdat echter op de haar paginagrote advertentie als “super­ radiospotjes over megastallen van Milieudefensie. deze crisis. Dat kon hij toch niet menen, daarvoor waren ze rest van de inhoud qua taalgebruik niet zoveel valt aan te merken, wil ik groene windenergie”. Dat is misleidend. toch veel te kleinschalig en lokaal, te weinig politiek? het hierbij laten, maar dit moest ik wel even kwijt. Om de stroom naar het land te trans­ Waarom deze klacht? “Ik wil eerst benadrukken dat ik niet vanuit mijn Castells zag dat anders. Hij wilde het politieke theater rond Henk Strijker porteren is er een meter dikke kabel functie een klacht heb ingediend, maar als burger en consument.” de eurocrisis, dat, daarvan was hij overtuigd, hoe dan ook in nodig. Dat neemt een enorm beslag op een tragedie zou eindigen, contrasteren met het dagelijks Windmolens (1) eindige grondstoffen en werkt prijs­ Wat stoorde u aan de radiospotjes? “In de radiospot zegt Martin Gaus leven van mensen die weinig tot niks verwachten van deze leerde capaciteit bedraagt ongeveer 0,2 opdrijvend voor derde wereld landen. namens Milieudefensie dat dieren in megastallen gruwelijk worden mis­ dagelijkse politieke media-show en daarom al lang zijn Er zijn kennelijk redenen waarom de TW. Dus we kunnen nog even vooruit. Bovendien kost het miljarden subsidie. handeld. Dieren houden in grote stallen is echter gewoon toegestaan en begonnen met het opbouwen van een eigen leven, voorbij redactie columnisten op grote schaal Geert Bosch Beter is het om die molens op het land bij mijn weten is in Nederland nooit aangetoond dat er in megastallen de crisis. wil inzetten. Ten eerste wordt zo ener­ te plaatsen en de participatie van bur­ dierenmishandeling wordt bedreven. Gaus impliceert wel dat veehou­ gie op de redactie bespaard en ten Windmolens (3) gers voorop te zetten. De infrastructuur ders misdadige handelingen verrichten, waar boetes en celstraffen op Een parallel met de klimaatcrisis dringt zich op. Na het echec tweede zou het zo gezelliger blijven. is op land aanwezig en de stroom kan staan. Daar heb ik bezwaar tegen aangetekend.” van Kopenhagen geloven nog maar weinigen dat de ondoor­ Er zijn recent diverse onderzoeken Dat windmolens het klimaat verstoren dan in de omgeving benut worden. zichtige politieke onderhandelingen tijdens klimaattoppen, ­gepubliceerd waarin dit wordt aan­ is net zo’n broodje aap verhaal als dat Hilbrand Schuurmans Gaus zegt in de spot dat hij weet dat dieren in megastallen een zoals momenteel in Durban, tot resultaten zullen leiden. getoond. Een soortgelijke redenering led-lampen je gasrekening omhoog ­verschrikkelijk leven hebben. Hij vindt dat dierenmishandeling in het ­Sommige activisten nemen nog wel de moeite hier naar toe van ‘Lowtech’ Kris de Decker in het ­jagen. Als windmolens de wind zo erg Groene moslima groot. Dat is toch vrijheid van meningsuiting? “Uiteraard mag hij die te gaan, maar steeds meer mensen denken dat die klimaat­ ­vorige nummer doet mij overwegen tegenhouden, hadden ze denk ik al lang mening hebben en uiten. Nogmaals, waar het mij om gaat is dat hij boe­ bestendige wereld eerder zonder dan mét de inzet van poli­ mijn ­lidmaatschap op te zeggen. een rijtje voor de kust van Florida neer­ Ik – 70-jarige moeder en oma – kan ren beschuldigt van strafbare feiten. Daar maak ik bezwaar tegen. Men­ tici en regeringsleiders tot stand zal komen. Die zijn daarom Dat windturbines invloed hebben op gezet, om de tornado’s af te zwakken. mij volledig vinden in de woorden van sen die het spotje op de radio horen, denken: hé Martin Gaus zegt dat zelf begonnen met het ontwikkelen van andere manieren andere windturbines is uiteraard zeer De Zaanse Energie Koöperatie probeert moslima Assia Moutahhir in de Activist. dieren in megastallen worden mishandeld. Stel dat een boer bij hen in van vervoer, landbouw, wonen of energie-opwekking. Zoals wel ­bekend in windland en de reden al tig jaar Sunsmiles in te voeren om Maar het halal slachten van dieren is de buurt z’n stallen uit wil breiden. Dan kunnen ze al gauw denken: die de bewoners van het Friese dorpje Pingjum elders in dit num­ dat turbines relatief ver uit elkaar ­beperking van energiegebruik te belo­ mij, en vélen met mij, een gruwel. man mishandelt z'n beesten.” mer, die hun eigen dorpswindmolens hebben aangeschaft en ­worden gezet. Dat dit klimaateffect nen gekoppeld aan duurzame bronnen. Anno 2011 willen we dieren tijdens hun daar de vruchten van plukken. versterkend zou werken is echter Waarom wordt daar nooit aandacht aan leven zo weinig mogelijk leed toebren­ Milieudefensie zegt niet dat veehouders strafbare feiten plegen. Het klinkklare onzin, laat staan dat er geschonken? Ik heb schoon genoeg van gen. Om dan aan het eind van hun gaat er om dat binnen de wet onnodig leed wordt toegebracht aan Niet politiek? Dat valt te bezien. Het geeft mensen in ieder ­(verifieerbare) onderzoeken zouden Milieudefensie. Ze wil, net zoals Groen­ ­bestaan, vanwege een overleefde religi­ dieren in de veesector. Ze verwijst hiervoor naar wetenschappelijke geval zelfvertrouwen en kracht, meent Castells. Het is dan zijn die dit aantonen! Redacties Links, uitblinken in genuanceerdheid, euze leefregel, via ’t mes om te worden onderzoeken. Daarop is de radiospot en de campagne gericht. “Dat is ook niet verwonderlijk dat juist vanuit de door hem gefilmde ­moeten hun columnisten daarom terwijl de grote lijn totaal uit het oog gebracht, lijkt mij Des Schepper niet iets anders. Je kunt er over discussiëren of er in de veesector sprake is alternatieve economische culturen dit voorjaar het initiatief ­toetsen op hun klimaateffect. wordt verloren en ze publiekelijk totaal welgevallig. Pas als moslims hier vanaf van onnodig dierenleed, die discussie moeten we blijven voeren. Maar kwam voor de bezetting van pleinen in talloze Spaanse Ernst van Zuijlen de mist in gaat. zien zijn ze echt groen. zeggen dat dieren worden mishandeld, is iets anders. Daarover wil ik ­steden. Deze protesten van de Indignados, verontwaardigden, Dick Beets Géraldine Stigters graag een uitspraak van de commissie.” waren op hun beurt weer een belangrijke inspiratiebron voor Windmolens (2) de wereldwijde Occupy protesten. Al deze betogers hebben U heeft als journalist contact opgenomen met Milieudefensie en dient het vertrouwen in de politieke en economische elite inge­ De Lowtech-column ‘Windturbines ver­ vervolgens als burger een klacht in. Is dat geen belangenverstrenge- ruild voor een geloof in zichzelf. En dat is een heel belang­ storen klimaat’ loopt wel erg ver voor op Discussieer mee op het web! ling? “Om te voorkomen dat die suggestie gewekt wordt, wacht ik eerst rijke voorwaarde voor maatschappelijke verandering. de realiteit. Windenergie zou ‘slechts’ 18 Op de website kun je elk nummer bij een aantal artikelen reageren. de uitspraak van de commissie af. Daarna zal ik of een andere redacteur tot 34 TeraWatt aan vermogen kunnen Zie: www.downtoearth-magazine.nl het weer oppikken.” Freek Kallenberg, redacteur Down to Earth

leveren. De huidige wereldwijd geïnstal­ Kallenberg Freek Tekst: Meer info: www.milieudefensie.nl/vee-industie/megastallen/rcc

6 | december 2011 | Down to Earth 6 Down to Earth 6 | december 2011 | 7 Meningen | Uitgesproken “Dreigen met beperken van de Zandbergen Help Nederland, ANBI-status is ‘je moet je aan de wet houden’, maar een rijd 130 boer die demonstreert, gaat met z’n tractor natuurlijk óp de weg staan, niet ernáást. Even dachten we dat het slecht ging. Dat er nooit meer goed nieuws zou komen. De pensioenen worden bevroren of afgestempeld. De klimaattop Is Greenpeace, zoals de PVV beweert, een belooft weinig goeds op te leveren. Onmachtige politici zitten opgeza­ megafoonpolitiek” ‘criminele organisatie’? deld met de schulden die we allemaal zijn aangegaan en die we allemaal Feit is dat Greenpeace juridisch gezien geen hebben toegestaan. criminele organisatie genoemd kan worden. Dan hebben we ook nog eens een kabinet dat alleen maar ellende Dat zegt Rogier Hörchner, advocaat van Greenpeace. Tekst Annemarie Opmeer Dat zal ook nooit gebeuren. Maar ik kan ook verkondigt. Een kabinet dat de natuur tot vijand van de vooruitgang ver­ al helemaal niks met het woord ‘crimineel’ klaart. Dat ambtenarensalarissen probeert te bevriezen door gewoon zelf. Er wordt zo snel ­geroepen dat iets geen nieuwe cao af te sluiten. Dat jongeren die bij bijstandsouders ­‘crimineel’ is, van verkeersovertredingen tot ­wonen hun loon laat inleveren. Een kabinet ook dat het persoons­ en activist van Greenpeace Wat is er gebeurd met de activist die belastinginspecteur beslist niet of een orga­ moord. Maar wat is dat dan? Is een vakbond gebonden budget alleen nog voor een heel selecte groep mensen werd ­begin oktober opgepakt aangehouden is? nisatie de wet overtreedt. die demonstreert voor betere salarissen ­beschikbaar stelt. toen hij een doos met een bal­ Hij is vijf nachten vastgehouden. Dat is uit­ ­crimineel? Bij zo’n protest zal vast wel een Kommer en kwel, barre ellende. lon wilde begraven tussen zonderlijk. Meestal staat een activist binnen Je bedoelt dat de huidige regeling goed aantal regels worden overtreden. ‘Straat­ Maar het gaat niet alleen maar slecht. Er is één vrouw (ja, het kabinet de treinrails bij Borssele. Die zes uur weer op straat. In dit geval werd er werkt? terroristen’, ‘milieucriminelen’, het zijn loze bestaat niet louter uit mannen), die maar goed nieuws blijft verkondi­ zou omhoog komen voor een echter in de beginfase uitgegaan van het Natuurlijk zijn organisaties die aanzetten tot termen. Het is erg ­jammer dat mensen met gen. Één vrouw die dapper ten strijde trekt in deze pessimistische tijden. E trein met een kerntransport. ­‘opzettelijk veroorzaken van gevaar voor het haat of geweld geen ‘goed doel’. Maar om na een belangrijke ­publieke taak, zoals politici, Een vrouw ook die gewoon lekker geld blijft uitgeven om te zorgen dat “Atoomrel Greenpeace” kopte De Telegraaf, en spoorwegverkeer’. Zo’n aanklacht betekent een lichtere overtreding, zoals overtreding niet voelen wat het in een democratische wat wij allemaal willen, bewaarheid wordt: doorkarren op die wegen! de krant concludeerde: “Nederland is een dat de activist zou hebben gewild dat de van een Algemene Plaatstelijke Verordening rechtsstaat waard is om te kunnen demon­ Minister Melanie Schultz van Haegen van Infrastructuur (en Milieu). ramp bespaard gebleven.” trein een ongeluk kreeg. Een aanslag dus. (APV) of een eenvoudige erfvredebreuk, al streren. Dus niets lang onderzoeken, overtuigen, testen. Gewoon een half jaartje Marieke van der Werf van het CDA stelde Maar als er één organisatie is die niet wil dat ANBI-statussen te willen afpakken, is buiten op een enkele plek 130 laten rijden en dan concluderen dat dat in bijna ­onmiddellijk Kamervragen. De PVV noemde zo’n trein ontspoort, dan is het Greenpeace. iedere proportie. Dergelijke feiten vinden bij Wat kan het betekenen als de ANBI- heel Nederland wel kan. Rita Verdonk zou er trots op zijn. Daadkracht. Greenpeace een “criminele organisatie”. En Er is nooit enig gevaar geweest. Ik denk dat protesten nu eenmaal plaats. En vergelijk regeling wordt aangepast? Recht door zee. In laten gaan en dan ondertussen aan de slag met vele VVD-er Matthijs Huizing vond het “onbe­ het gewoon een geldboete wordt. het eens met de regels die gelden voor Een wijziging kan natuurlijk financiële tientallen miljoenen euro’s voor geluidschermen en veiligheidsmaat­ staanbaar dat organisaties die willens en ­Kamerleden zelf. Het recht om in de ­Kamer ­gevolgen hebben voor de milieubeweging. Ik regels. ­wetens de wet overtreden, belastingvoordeel Kamerlid Huizing riep meteen na de verkozen te worden, kan pas afgenomen ga er echter vanuit dat er geen wijziging Die zielige bezwaren van de milieubeweging? Wegen verbreden zou krijgen.” Schenkingen aan organisaties met Greenpeace-actie dat hij wilde dat de wet worden als je onherroepelijk door de straf­ komt. Toen ik Huizing hoorde, begreep ik al ook niet helpen, werd een jaar geleden gezegd. Dan komen auto’s in een een status als ANBI, Algemeen Nut Beogende wordt aangepast zodat wetsovertredende rechter veroordeeld bent tot een gevangenis­ dat dit slechts megafoonpolitiek is. Nu blijkt fuik bij de afritten van snelwegen. Nou, we hebben er weinig van gezien. Instelling, zijn namelijk aftrekbaar voor de organisaties geen belastingvoordelen meer straf van minimaal een jaar, voor verkie­ dat ook het geval te zijn: staatssecretaris­ van Het aantal auto’s op de weg is toegenomen en de files afgenomen. inkomstenbelasting. Wat Huizing betreft krijgen. zingsfraude en misdrijven tegen de staat, de Financiën Frans Weekers (zijn partijgenoot) Goed, bij harder rijden zijn er een paar echte bezwaren. Het is onveiliger ­raken wetsovertredende organisaties hun Dat was een vreemde uitspraak, want dit koningin of de democratie. Eigenlijk begrijp heeft gezegd dat het ontnemen van de ANBI- voor automobilisten, vrachtwagenchauffeurs en wegwerkers, het is ANBI-status voor vijf jaar kwijt. staat al in de wet. In 2009 is er een wijziging ik niet waarom er strengere regels voor een status voor relatief lichte vergrijpen niet de duurder en slechter voor het milieu en de gezondheid van omwonen­ Hoewel het onderzoeksjournalistieke radio­ aangenomen op de ANBI-regeling: een orga­ ANBI gelden. bedoeling kan zijn. Dit zou allerlei organisa­ den. Maar hé. Daar gaan we allemaal mee aan de slag! Belangrijker dan programma Argos van de VPRO al ontzenuw­ nisatie kan zijn ANBI-status verliezen als de ties raken waar zo’n wet niet voor bedoeld dat alles: 130 rijden sluit beter aan bij de beleving van de weggebruiker. de dat er sprake zou zijn geweest van een instelling zelf, een bestuurder of leiding­ Waar komt zo’n wetsvoorstel dan ­vandaan? is. En ook is het strafblad van individuen De minister zei het zelf! dreigende ‘ramp’, spreken enkele Kamer­ gevende, of een gezichtsbepalend persoon Regelmatig na een Greenpeace-actie hoor je geen zinvol criterium. Zou de Katholieke Voor wie ook nog voorbíj het belang van de automobilist wil kijken een leden toch over het aanpassen van de ANBI- korter dan vier jaar geleden onherroepelijk dat ‘dit soort organisaties’ geen subsidie Kerk zich zorgen moeten ­maken over haar simpele rekensom. Harder rijden kost exponentieel meer brandstof. status. Wat is er nu precies gebeurd? En wat is veroordeeld door de strafrechter voor het meer mag ontvangen. Inmiddels is de Kamer ANBI-status, vanwege in het verleden ont­ Meer brandstof betekent meer accijns. Meer accijns betekent een lagere zou het voorstel van Huizing kunnen bete­ aanzetten tot haat, aanzetten tot geweld of er achter dat Greenpeace geen subsidie ont­ spoorde leden? In dat geval heeft ook de PVV staatsschuld. kenen? We vroegen het Rogier Hörchner, gebruik van geweld. Dat een veroordeling vangt, dus proberen ze het met de ANBI. Het een probleem. ­Huizings aangekondigde Dus voor iedereen die bezwaar heeft tegen dit grandioze plan van sinds 2004 advocaat van Greenpeace. van de strafrechter nodig is, is logisch. De blijkt dat een behoorlijk aantal Kamerleden wetsvoorstel blijkt inmiddels ook geen wets­ ­minister Schultz: schaam je! We moeten Nederland uit de crisis rijden. een hekel heeft aan acties. ‘De wet is de wet’, voorstel maar een motie, waarin het ANBI- Houd Nederland kredietwaardig, rijd (minimaal) 130. zeggen ze. Maar bij het recht op demonstre­ criterium niet ter discussie wordt gesteld. ren hoort een genuanceerdere houding. Hoe Karen Zandbergen is politiek journalist bij Trouw. Ze schrijft elk “’Milieucrimineel‘ is een loze term” denk je dat een boerenorganisatie opkomt Discussieer mee op nummer over milieu in politiek Den Haag.

voor haar belangen? Je kunt dan wel zeggen www.downtoearth-magazine.nl Illustratie: Renée Gubbels

8 | december 2011 | Down to Earth 6 Down to Earth 6 | december 2011 | 9 Actueel | Nederland

Onder het motto ’Bleker was here‘ roept Streep Zes Miss Piggies namen voorafgaande aan Door Natuur op om overal in het land de ’natuur‘ het Kamerdebat over de toekomst van de uit straatnaambordjes en plaatsnamen te strepen. veehouderij een modderbad op Het Plein Zo verdween al de ’eland‘ uit Zeeland, de ’hoen‘ in Den Haag. Milieudefensie wil dat mega­ Nederland viezer dan de rest van EU uit Hoenderloo, en zowel de ’den‘ als de ’haag‘ uit stallen worden verboden. Staatssecretaris

Den Haag. Meedoen? www.streepdoornatuur.nl Crom Foto: Pierre Bleker is dat echter niet van plan. Loopt Nederland voorop als het gaat om luchtkwaliteit, Maar het ergst zijn zowel bodem- als luchtkwaliteit, waar ­bodemkwaliteit en zo meer, zoals het Kabinet suggereert? Nederland voor beide helemaal onderaan staat, plaats 27. Stichting Natuur en Milieu toont met hun onderzoek Ranking De ranglijst is gebaseerd op feitelijk gemeten vervuiling en the Stars dat Nederland zich wél harder moet inspannen dan samengesteld uit gepubliceerd materiaal van het Centraal Eind aan kiloknaller? de andere Europese landen, omdat het enorm achterblijft. Bureau voor de Statistiek (CBS), het Planbureau voor de “Op de Europese ladder presteert Nederland ronduit slecht ­Leefomgeving (PBL), Het Europese Milieuagentschap van de De LTO wil dat de kiloknaller uit de schappen de brief van Henk Bleker aan de Kamer, waarin partijen. Maar: geleidelijke groei en bedrijfs­ op de belangrijkste milieu-indicatoren, zoals bodem, lucht en Europese Commissie in Kopenhagen (EEA) en Yale University. van de supermarkten verdwijnt. De Nederland- de bewindsman stelt dat verduurzaming via de ontwikkeling van familiebedrijven mogen door water. Dat is slecht voor onze gezondheid en economie”, zegt Vind het rapport op: www.natuurenmilieu.nl se Land- en Tuinbouworganisatie wil dat alle markt moet verlopen. Duurzaamheid en, in het het huidige debat over schaalgrootte niet in de Tjerk Wagenaar, directeur Natuur & Milieu. ­ketenpartijen gaan samenwerken voor een verlengde daarvan, schaalgrootte van bedrijven knel komen, waarschuwt de LTO-voorzitter. Voor de bescherming van het klimaat haalt Nederland plek 20 duurzame veehouderij. Dit stelt ze in reactie op vindt de LTO vooral een zaak van de keten­ (Bron: ANP) van de 27, voor natuurbescherming de 22e plek en voor het opwekken van hernieuwbare energie de 24e plaats. Erger nog Hongerstaking voor betere wereld is de luchtkwaliteit, daar komen we niet hoger dan plaats 25. Veertig dagen vasten, dat is wat Guus Geurts vanaf 1 november doet. Hij Opnieuw klimaatmails gehackt wil hiermee aandacht voor voedselsoevereiniteit en klimaatrechtvaardig- heid. Op 24 november vastten al mensen een volledige dag mee en op In de aanloop naar de klimaattop in Durban zijn opnieuw slachtoffer was, heeft deze keer geen bewijs van een inbraak Toch aanleg Centrale As 14 december kan dat opnieuw. www.guusgeurts.nl e-mails van klimaatonderzoekers gehackt en openbaar kunnen vinden. Omdat de nieuwe lading geen e-mails van na gemaakt. Meer dan vijfduizend e-mails zijn op het internet 2009 bevat, vermoed men dat dit achtergehouden materiaal Hij mag er komen, de Centrale As, een vierbaans- verschenen. Dit gebeurde al eerder op grote schaal vlak voor is, dat nu naar buiten wordt gebracht om de klimaatonder­ weg door het Friese platteland. De Raad van State de klimaattop in Kopenhagen, 2009. Deze keer is er een handelingen te verstoren. Opnieuw zijn e-mails uit context bepaalde dat de aanleg toch mag plaatsvinden. document aan toegevoegd door de hacker, getiteld ”achter- gehaald. Onderzoek van de gelekte e-mails in 2009 pleitte Milieudefensie diende in 2010 nog een eigen ‘ziens- grond en context“. In dit document wordt de nadruk gelegd de onderzoekers vrij. Michael Mann, directeur van het Earth wijze’ in om de bestuurders van gedachten te doen op pogingen om klimaatsceptici ervan te weerhouden om System Science Centre aan de Penn State University, die in veranderen en ook natuurorganisatie It Fryske Gea resultaten op te vragen, en op discussies tussen de weten- de mails genoemd wordt, ziet ook deze keer niets dat heeft zich tegen de weg verzet. De weg zou onder schappers. De University of East Anglia, die in beide gevallen beschuldigend kan zijn. (Bron: IPS) andere een belangrijk weidevogelgebied aantasten. Bijna vier hectare natuurgebied gaat verloren en nog eens zes hectare zal last ondervinden. De Raad Bijlo spreekt... van State oordeelde echter dat voldoende bewezen is dat de weg nodig is om de bereikbaarheid, verkeersveiligheid, leefbaarheid en sociaaleconomi- voorzitter van de Club van 110 sche structuur in het noordoosten te verbeteren. ...G. van der Wielen, (Bron: ANP, Milieudefensie) “Met Gerard?” heus wel opzij hoor, dat brengt ze een stukje gewenning bij, ze leren “Dag meneer Van der Wielen, Vincent Bijlo hier, bel ik gelegen?” respect op te brengen voor het gemotoriseerde verkeer. Het geheim “U altijd, meneer Bijlo, ik zet u even op de carkit, zo, waarmee kan van de vlakspeed is dat het voor iedereen duidelijk is, we weten waar Nieuw protest in Schinveld ik u van dienst zijn?” we aan toe zijn en daar snakt de automobilist naar. Niet al die inge­ “U hebt deze club opgericht omdat u tegen 130 kilometer per uur op wikkelde regels, dat je bij wegwerkzaamheden maar 70 mag, en dan GroenFront! staat paraat om de boomhutten te worden. De overlast zou anders kunnen toe­ spannen rond de jarenlange geluidsoverlast de snelwegen bent?” op de ring weer 80, nee, 110 is de norm, 110, wie niet weg is is bouwen, want opnieuw wordt er gesproken nemen doordat er extra vliegbewegingen ­boven zijn huis. Dit diende 21 november. In de “Mordicus tegen, ja, wij willen dat er overal 110 wordt gereden. ­gezien. Het is beter voor het milieu, verspreidt de uitstoot, we salde­ over bomen kappen in Schinveld. Voor de nodig zijn. De gemeente Onderbanken heeft uitspraak op 5 december verklaarde de rechter ­Overal, één snelheid, dan weet de weggebruiker waar hij zich aan ren dus op die manier ook nog eens, we brengen wat meer uitstoot

­aanvliegroute van de AWACS vliegtuigen is een echter geen zin om hier aan gehoor te geven. de eis voor een invliegverbod niet ontvankelijk. moet houden.” in de woonwijken, om het groen daar wat extra CO2 te geven, want aantal bomen te hoog geworden, zegt minister Ondertussen heeft een inwoner van Schinveld, “110? Ook binnen de bebouwde kom?” het groen langs de snelwegen zal het door de verminderde uitstoot Hillen van Defensie. Zij moeten gekortwiekt Nico Trommelen, een kort geding aange­ “Ja, en op woonerven en op rondwegen en in parkeergarages, een daar veel zwaarder krijgen. Kortom: 110 spaart benzien. Wij willen vlakspeed om zo te zeggen, overal hetzelfde, dat geeft een stukje alleen wel dat er weer gelode benzine wordt ingevoerd, dat reed toch ­rijbeleving, nou meneer Bijlo, daar kan minister Schultz van Haegen veel lekkerder, dat stukje loodbeleving missen wij nu node. En de nog een puntje aan zuigen.” prijs van een liter moet gewoon weer één gulden worden. Zo, en nu +++ Raad van State verwerpt bezwaren tegen bouw drie kolencentrales +++ Atsma pleit voor vergassen ganzen die gevaar vormen “Maar dat is toch ontzettend gevaarlijk, in woonwijken, meneer Van moet ik weer verder, ik moet nog 130 kilometer, dat haal ik nooit in voor Schiphol +++ Bleker: Staatsbosbeheer mag niet meepraten over Oostvaarderswold +++ Voedingscentrum: niks mis met bespoten der Wielen, op woonerven, wat een krankzinnig plan!” een uur, ik ben al te laat, daag meneer Bijlo, daaaaag!” groente en fruit +++ Duurzame palmolie weinig in trek bij Nederlandse bedrijven +++ Meer verantwoorde vis op de vis­ “Nou nou, rustig meneer Bijlo, die buitenspelende kleuters springen Vincent Bijlo

wijzer +++ Extra brandstofverbruik door 130km/h levert staatskas miljoenen extra +++ Illustratie: Renée Gubbels

10 | december 2011 | Down to Earth 6 Down to Earth 6 | december 2011 | 11 Actueel | Internationaal Samenstelling en tekst Myrthe Verweij

verenigd koninkrijk Aardbeving waarschijnlijk toch door schalieboringen Twee lichte aardbevingen die dit voorjaar bevingen plaatsvonden, komt volgens de voor het milieu helemaal duidelijk zijn”, vindt plaatsvonden vlakbij Blackpool, waar het ­onderzoekers mede door een extreem Tony Bosworth van Friends of the Earth. In ­bedrijf Cuadrilla proefboringen doet naar uitzonderlijke combinatie van geologische Nederland laat minister Verhagen de veilig- schaliegas zijn waarschijnlijk toch door die factoren op de proeflocatie. Cuadrilla ver- heid van schaliegaswinning onderzoeken. boringen (fracking) veroorzaakt. Dat blijkt uit wacht dat ze op andere plekken probleem- Verschillende organisaties en Kamerleden wil-

Foto: Shadia Fayne Wood/Flickr een rapport van Cuadrilla, dat ook in Neder- loos aan de slag kan. len dat het onderzoek ook gaat over het nut verenigde staten land op zoek wil naar schaliegas. De bevin- Tegenstanders eisen dat de Britse overheid en de noodzaak van de winning. “Dat is geen gen hadden een kracht van 2.3 en 1.5 op de zelf een uitgebreider onderzoek doet. “We zaak voor een onderzoeksbureau. Ik wil Uitstel besluit megapijpleiding voor teerzand schaal van Richter, en veroorzaakten voor moeten stoppen met alle fracking activiteiten ­alleen weten of het veilig kan”, reageerde ­zover bekend geen schade. Dat de aard­ totdat de gevolgen voor de gezondheid en Verhagen. (Bron: The Guardian/BN De Stem) “Stop Keystone XL.” Met deze leuze voerden Amerikaanse milieuactivisten Huis op, resulterend in meer dan duizend arrestaties. Begin november de afgelopen twee jaar actie tegen een geplande oliepijpleiding van drie- omsingelden de activisten het Witte Huis. Een paar dagen later kon- duizend kilometer. Keystone XL moet de ruwe olie uit Canadese teer­ digde de regering aan dat ze alternatieve tracés gaat onderzoeken. vietnam zanden transporteren naar de raffinaderijen bij de Golf van Mexico. Daarbij Een besluit wordt daarmee uitgesteld tot na de presidentsverkiezin- zou de pijpleiding volgens de huidige voorstellen door het kwetsbare natte gen. De vraag is wie het meeste garen spint bij dit uitstel. Volgens een ­gebied van Sand Hills in Nebraska lopen. Een lekkage zou er desastreuze commentator legt Obama hiermee het lot van de pijpleiding “in han- Japan geeft nucleair advies gevolgen hebben. Sinds augustus hielden actievoerders zich bij het Witte den van zijn Republikeinse opvolger.” (Bron: New York Times) Na de kernramp in Fukushima bekoelde de atoomrelatie van veel landen met Japan. In Vietnam wordt de draad nu weer opgepakt. Het land, dat nog geen kerncentrales heeft, laat zich door Japan adviseren over de locatie van de geplande kerncentrale Ninh Thuan II. colombia Japan heeft een organisatie opgezet om de export van nucleaire technologie naar opko- mende economieën te stimuleren – naar verluidt als reactie op het succes van Zuid-Korea Mijnbouwvergunningen mogelijk ingetrokken om kerntechniek naar de Verenigde Arabische Emiraten te exporteren. Kazachstan, waar “Geweldig”, vindt directeur Von Hildebrand van de Gaia het regenwoud te beschermen.” In het Amazonegebied ook uranium voor Borssele vandaan komt, heeft alvast aangegeven de Vietnamezen graag

Amazonas Foundation: de Colombiaanse overheid heeft van Colombia zijn voor bijna 140 duizend hectare land van kernbrandstof te voorzien.(Bron: The Straits Times, World Nuclear News, Trend.az) Foto: Kawamoto Takuo besloten dat mijnbouw niet zomaar meer mag in mijnbouwvergunningen afgegeven. Er liggen aanvragen ­beschermde natuurgebieden en ’veiligheidszones‘ bij de voor een veelvoud: 5,5 miljoen hectare. In het land worden grenzen van Colombia. De regering onderzoekt of het vooral steenkool, goud, ijzererts, nikkel en koper gewon- birma ­mogelijk is om eerder verleende mijnbouwvergunningen nen, en in mindere mate ook zilver en smaragd. De mijn- voor die gebieden weer in te trekken. Von Hildebrand, bouw brengt niet alleen grootschalige boskap met zich ­antropoloog, plaatst er wel een kanttekening bij: “De men- mee. De waterstromen, die in veel gevallen de Amazone Stuwdam opgeschort, China gepikeerd sen die nu in die gebieden naar mineralen zoeken, zullen ­rivier voeden, raken vaak vervuild. Het voornemen van de Birma’s president Thein Sein kondigde dit Sein opgeroepen om over zijn besluit ‘in daarmee elders verder gaan. Er moet daarom strenge wet- Colombiaanse regering is van toepassing op een gebied ­najaar aan dat de bouw van de controversiële ­gesprek te gaan’. “Omdat onze regering geving en handhaving komen om ook in andere gebieden van drie keer de oppervlakte van Nederland. (Bron: IPS) Myitsone dam in elk geval tijdens zijn termijn door het volk gekozen is, moeten we de niet doorgaat. Voor de dam zouden naar wens van het volk respecteren”, schreef schatting 15 duizend mensen uit zestig dor- Thein Sein aan het parlement. De stuwdam pen moeten verhuizen. China heeft Thein zou samen met de China Power Investment niger stroomdal Corporation (CPI) gebouwd worden. Werk­ nemers en bouwmaterialen zijn nog steeds Stuwmeren, vloek of zegen? op de locatie. Tegenstanders waarschuwen In de Niger rivier zijn drie grote dammen voorzien, waaronder de kunnen vernietigend zijn”, waarschuwde de milieuorganisatie. Daar- daarom voor te vroeg gejuich. Ook gaan er ­Fomi-dam in Guinea. Volgens de één uitstekend voor de toegang tot naast vreest Wetlands voor het lot van watervogels als de aalscholver, geruchten dat er in plaats van een grote elektriciteit en vergroting van het landbouwareaal, volgens de ander steltloper en de blauwe reiger. Tenslotte zou de Niger door de dam- dam, twee kleinere gebouwd zullen worden. een probleem voor gebieden benedenstrooms. Wetlands International projecten ook minder bevaarbaar worden: voor grote boten wordt de “Alleen als CPI daadwerkelijk is vertrokken schreef vorig jaar al dat de ­waterspiegel op sommige plekken bijna een rivier te ondiep. De Fomi-dam moet jaarlijks zo’n 375 gigawattuur elek- weten we dat de bouw is afgelast”, meent halve meter zal dalen als de Fomi-dam ­gebouwd wordt. “De gevolgen triciteit opleveren, en in Mali en Guinea samen zo’n 80 duizend hectare Ah Nan, woordvoerster van een milieu­

Foto: Jialiang Gao voor mensen die afhankelijk zijn van visvangst, rijstteelt en veeteelt landbouwgrond bevloeien. (Bron: IPS/AllAfrica) organisatie. (Bron: IRIN e.a.)

+++ Kenia: Werknemers financiële dienstverlener Wells Fargo werken verplicht zes uur in de permacultuur bedrijfstuin +++ Duitsland: E.on ­volgens voorstel van Binnenlandse Zaken. +++ Wales: Prins Charles moet milieu-effecten openbaar maken van kwekerij uitheemse oesters in zijn daagt staat vanwege omzetderving door Atom Ausstieg +++ VN maakt plan om kwikvergiftiging tegen te gaan +++ Europa: BASF vraagt hertogdom Cornwall +++ Indonesië: inheemse bevolking van land gezet voor oliepalmplantage in Oost Kalimantan +++ China: gloeilamp in ­toelating genpieper 'Fortuna' aan, verwacht marktintroductie in 2015 +++ VS: Schaliegasbedrijven moeten gebruikte chemicaliën vertellen, de ban voor binnenlands gebruik +++ (Bronnen: Daily Nation, IPS, Planet Ark, Al Jazeera, The Guardian, Mongabay) +++

12 | december 2011 | Down to Earth 6 Down to Earth 6 | december 2011 | 13 Meningen | Henk Bleker

Terwijl op straat steeds meer namen van dieren en planten worden doorgestreept, onder het motto ‘Streep door de natuur’, verdedigt de staatssecretaris voor Landbouw, Economische Zaken en Innovatie in

zijn Haagse werkkamer zijn beleid. “Waarom toch zo den, eindelijk. De natuur heeft geen ene bal aan gronden die wel gekocht zijn, maar niet kritisch?” Tekst Myrthe Verwey en Tjitske Ypma Beeld Dinand van der Wal als natuur zijn ingericht en nog aan de boer verpacht worden.” Het Planbureau voor de leefomgeving (PBL) constateerde echter onlangs dat ook bij de meest optimistische interpretatie van zijn plannen, de kans reëel is dat we er qua na­ tuur op achteruit gaan. Dat de biodiversiteit in het geding is. “Ik boek Maar dat ziet de staatssecretaris echt anders. “Nee, met de maatregelen die we tot 2021 treffen staat de natuur er béter voor dan in 2010 het geval was.” Want er komt tot 2021 ongeveer veertig keer de Maasvlakte aan nieuwe natuur bij, op reeds aangekochte verbluffend resultaat” grond die jarenlang nog aan boeren ver­ pacht is in plaats van er natuur van te ­maken. “En dat terwijl de euro en pensioe­ nen onder druk staan”, zegt Bleker trots. “Het PBL zegt ook, dat als de middelen enk Bleker haalt zich de woede van werkkamer van staatssecretaris Henk Bleker moeten zorgen dat bepaalde gebieden ­beperkt zijn je je moet concentreren. Dus hoogleraren en natuur- en milieu­ (CDA) binnen. En is de meest voor de hand ­bewaard blijven voor generaties na ons. We dat doen we: op Natura2000 gebieden die bij organisaties op de hals. In de rechts­ liggende vraag: wat verstaat hij eigenlijk beschermen heel veel natuur tegen harde Europa als belangrijk natuurgebied zijn aan­ zaal en op straat wordt tegen zijn ­onder natuur? claims van verkeer, economie, en recreatie­ gemeld, en op inrichten. Bij bestaande gebie­ beleid geprotesteerd, en geen won­ “Heel veel Nederlanders genieten van de vormen die we niet acceptabel vinden.” den moet je de bestuurlijke moed hebben der. Bleker schrapt drie Natura2000 ­natuur en dragen eraan bij. Er zijn ook Dat klinkt mooi, maar wie moet dat in de om te onteigenen als het nodig is, om een H gebieden uit het Europese natuur­ ­allerlei natuurwaarden in agrarisch produc­ praktijk begrenzen? “Het liefst de gemeen­ gebied compleet te maken.” netwerk. Zestig andere gebieden verliezen tielandschap aanwezig, of op een stuk ten. De vertegenwoordiging van de lokale En toch onderschrijft het PBL deze aanpak hun huidige bescherming, 150 extra dier­ ­bedrijventerrein dat met rust gelaten wordt. bevolking. Als die opkomen voor lokale niet, dat is dan wel bijzonder. “Geen enkele soorten worden vogelvrij en op onder Je beleeft natuur vaak onbewust. Door erin ­natuur, zoals heide, is dat het allerbeste. politieke partij heeft extra geld ingeboekt andere de ree en het edelhert mag als het te recreëren of omdat je er in je tuin mee Voor overstijgende belangen hebben we de ­natuur is vastgelegd. In het algemeen geldt: plassen en Veluwe wil aanleggen, trapt voor natuur,” schuift Bleker het punt ter­ aan ‘Cowboy Henk’ ligt straks weer gejaagd bezig bent.” provincie.” provincies schetsen de gebieden die natuur­ ­Bleker alsnog op de rem. “Het gaat om goede zijde. “Dus ik zie heel veel krokodillen­ worden. Provincies worden verantwoorde­ Van de zestig natuurgebieden die hun hui­ waarden of landschappelijke waarden heb­ landbouwgrond die we in de toekomst nog tranen, heel veel!” Kortom, hij doet het lijk voor de Ecologische Hoofd Structuur Begrenzen dige bescherming verliezen, behouden 56 ben en stellen regels voor het gebruik. Dat nodig hebben, en geld dat de provincie eigenlijk prima? “Ik doe het zo goed moge­ (EHS), die een stuk kleiner wordt en met Beleving staat voor hem dus voorop, maar, gebieden planologische bescherming in het wordt vertaald naar bestemmingsplannen ­Flevoland van het Rijk wil hebben maar voor lijk. En met verbluffend resultaat!” minder middelen moet worden beheerd. Op vragen we hem, hebben flora en fauna niet kader van de EHS. Provincies bepalen daar­ van de gemeenten. “Maar daar waar gebie­ andere doelen is gereserveerd.” Duidelijk: ongenaakbaar staat de bewinds­ natuur wordt 60 procent bezuinigd. ook hun eigen waarden, die bescherming mee grotendeels welke bescherming die den provincieoverstijgend zijn, zoals de man voor zijn beleid. Maar maak het niet Met dit in ons achterhoofd stappen we de verdienen? “Jawel”, verzekert hij ons. “We ­gebieden krijgen: alleen de bestemming Waddenzee, de Kustzone, de Delta, daar is Biodiversiteit persoonlijk, dan wordt het hem te gortig. het Rijk aan zet”, zegt Bleker. “Maar de Enkele grote gebieden lijken dus veilig Bert Wagendorp schreef in zijn column in De ­natuur wordt echt niet beter beschermd als ­onder Bleker, maar toch maken veel mensen Volkskrant: ‘Cowboy Henk is geen natuur­ er een plakkertje op komt met ‘Nationaal zich grote zorgen. De staatssecretaris staat barbaar, de natuur interesseert hem gewoon “Natuur wordt echt niet beter beschermd als er een Natuur Monument’.” echter voor zijn wet: “Ik durf het debat met geen reet.’ “Die mensen kennen me niet”, Maar wanneer een particuliere partij zoals alle critici aan, want ik weet zó veel van de reageert de staatssecretaris gestoken op het plakkertje op komt met ’Nationaal Natuur Monument‘” het Wereldnatuurfonds met haar portemon­ praktische uitvoering van natuurbeleid. Ik citaat. “Hoe kun je nu van iemand zeggen, nee zwaait en de EHS tussen Oostvaarders­ ga de EHS de komende tien jaar eens afron­ ‘het interesseert hem niet’, als je niet eens ➔

14 | december 2011 | Down to Earth 6 Down to Earth 6 | december 2011 | 15 Meningen | Henk Bleeker Biografie

Geboren: 26 juli 1953 te Onstwedde in Groningen Opleiding: Politicologie aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. ­Gepromoveerd in rechtsgeleerdheid aan de Rijksuniversiteit Groningen in 1984. Werk: was voordat hij staatssecretaris van Economische Zaken, Land- Dat dan volgens milieuorganisaties juist de bouw en Innovatie werd onder meer beleidsmedewerker bij Binnen- grootste fabrieksschepen overblijven, vindt landse Zaken, onderzoeksmedewerker bij de staatssecretaris geen probleem: “Ook de ­juridische faculteit van RUG, zelfstandig grote schepen moeten straks voldoen aan ­organisatie-adviseur, Statenlid en Gedepu- alle nieuwe eisen over aanlandingsplicht en teerde in ­Groningen, interim-partijvoorzitter bijvangstenreductie.” van het CDA en directeur RTV Noord En ook Europese schepen die bij Afrika gaan Hobby‘s: fokken van Welsh pony‘s en vissen, vissen binnen de visserijakkoorden, ➔ weet wat diegene drijft en wat hij dertig jaar voetbal-supporter van ­FC Groningen stelt hij. “Ook zo’n lokale overheid wil dat, lang heeft gedaan! Die columnist zal wel drie Woont: in Vlagtwedde. Is gescheiden, want die vangt er veel geld voor. En dat geld bloempotten in de vensterbank hebben heeft 2 zoons en 1 dochter wordt voor een deel weer besteed aan de staan, en daar houdt het mee op. Hij kan me ­lokale ontwikkeling.” Mits er goed bestuur wat. Laat hem maar komen!” is. “Ja, dat hebben we niet in de hand! We Het RIVM, de GGD en de Gezondheidsraad van hun land gezet voor de aanleg van soja­ hebben maar nauwelijks in de hand of we Megastallen waarschuwen dat megastallen risico’s voor plantages voor veevoer. Hoe sociaal is dat? een goede regering in Nederland hebben, Afgelopen maand presenteerde de staats­ de volksgezondheid opleveren. Bleker slaat “Landgrabbing! Ja, schandalig. Maar daar kun­ laat staan dat we kunnen bepalen of er een secretaris ook zijn visie op de megastallen. die echter in de wind. “Met schaalvergroting nen wij niets aan doen.” goed regime in Afrikaanse landen is.” Uit een maatschappelijke discussie die aan kun je eerder technische maatregelen zijn notitie vooraf ging, bleken Nederlan­ ­nemen om risico’s te verkleinen en bijvoor­ Zeereservaten Olievervuiling ders massaal tegen de stallen te zijn op beeld energiezuinige stallen te bouwen”, Een half jaar geleden stelde Bleker dat in 10 Kan Bleker als staatssecretaris van Economi­ grond van zorgen over dierenwelzijn, volks­ zegt hij. Dat alle dieren buiten moeten kun­ tot 15 procent van de Noordzee de natuur sche Zaken dan misschien wel het Neder­ gezondheid en milieu. Bleker wil echter nen lopen vindt hij “ondenkbaar”. helemaal haar gang moet kunnen gaan, zon­ lands-Britse bedrijf Shell vragen de gelekte geen verbod op megastallen. Zijn oplossing Wel denkt hij dat er een grens is aan de der visserij. Volgens biologen moet je 25 pro­ olie in Nigeria op te ruimen? Hij zegt het verrast niet: hij laat ook dit aan provincies groei. Waar die ligt, wil hij echter niet in cent van de Noordzee helemaal met rust voorstel van het milieubureau van de VN en gemeenten over. En aan de markt, waarin Den Haag bepalen. “Het aantal dieren in ­laten, om voor een goed ecologisch even­ (UNEP) om hiervoor een fonds op te zetten te hij een ongekend vertrouwen heeft. ­Nederland neemt niet toe. Alleen het aantal wicht – en daarmee gezonde visbestanden – steunen. “Ik heb begrepen dat het dochter­ “We hebben al scherpe EU-regelgeving op dieren per bedrijf neemt toe. In hoeverre, te zorgen. Heeft Bleker werk gemaakt van bedrijf van Shell dat in Nigeria opereert, het gebied van dierenwelzijn en milieu. Bur­ dat bepalen provincies en gemeenten. Ik zijn 10 tot 15 procent? ­bereid is om een storting te doen, maar dat gers en politiek willen hogere normen. En ik vind Nederland niet zo geschikt voor giga­ “Ik heb hier een schitterend mooi over­ er op dit ­moment nog een aantal dingen vind dat de consumenten dat maar moeten bedrijven zoals in Rusland. Er komt daarom zicht”, zegt Bleker blij. Voorafgaand aan het ­onduidelijk en onveilig zijn waardoor het waarmaken, samen met supermarkten en wel een mogelijkheid voor het Rijk om op te interview heeft een ambtenaar een tabel gebied nog niet kan worden aangepakt.” de vleesindustrie. Consumenten moeten treden tegen excessieve ontwikkelingen. voorbereid met de voortgang van de Natu­ Maar is Shell in zijn ogen verantwoordelijk? ­ervoor gaan betalen.” Wanneer stallen met 1 miljoen kippen zoals ra2000 gebieden op zee, waaruit zou blijken “Het is een verantwoordelijkheid van het Maar zelfs de Nederlandse Land- en Tuin­ in Horst aan de Maas een trend worden, ga dat 19 procent van de Noordzee natuur­ dochterbedrijf van Shell, dat weer partici­ bouworganisatie (LTO) vindt dat de overheid ik er iets tegen doen.” gebied wordt. Zes procent van de Noordzee peert in het Nigeriaanse staatsbedrijf, en de de door de markt gestelde kaders moet Loopt het dan niet vanzelf uit de hand, als de zal dan worden gesloten voor visserij. Nigeriaanse overheid gezamenlijk.” borgen en moet zorgen dat de keten in omvang van bedrijven alsmaar groter wordt? In de tabel staan onder meer de Voordelta, Bleker hoopt dat ook hier de keten zijn beweging blijft. De sector wíl overheids­ Nee, vindt de staatssecretaris, en hij heeft de Klaverbank en de Doggersbank vermeld. ­verantwoordelijkheid neemt: “Collega bemoeienis. Bleker heeft 1 december tijdens ook wel een eigen idee welke grootte accep­ Maar het enige genoemde gebied dat niet ­Rosenthal en ik hebben ook in de Kamer het debat toegezegd hier positief tegenover tabel is. “Het is nu eenmaal zo dat je vroeger ­alleen is ‘aangemeld’ als natuurgebied, maar zeg Bleker daarover. “Maar dat je beperkt, sers weren, maar Duitse vissers en Franse ­gezegd dat we Shell met regelmaat aanspre­ te staan. Hij wil een ketenmanager aanstel­ een gezinsinkomen had met 15 koeien, ook een beheerplan heeft, is de Voordelta en reguleert en alleen bepaalde vangstmetho­ vissers kunnen daar gewoon hun gang ken op de verantwoordelijkheid om stappen len. Maar hij gaf meteen ook de reserves aan ­tegenwoordig leven twee gezinnen van 300 die beslaat slechts 1,6 procent van de Noord­ den toestaat, dat vind ik heel reëel. Ik heb gaan.” Desgevraagd bevestigt Bleker dat de te zetten. Dat is misschien een druppel op de ­tegenover bedrijven die voor de export pro­ koeien. Ik vind het een sociaal uitgangspunt zee. En laat de natuurbescherming juist daar destijds gezegd dat in die natuurgebieden Europese Commissie zijn voorganger rots. Maar dat is wat je kunt. Wij kunnen het duceren. Die zou hij niet aan banden kun­ dat bedrijven zo groot mogen zijn dat er nou net compensatie zijn voor de Tweede visserij moet worden uitgesloten of onder ­Verburg per brief heeft geïnformeerd, dat niet oplossen vanuit Nederland.” nen leggen, evenmin kan hij vlees uit het twee gezinnen van kunnen leven.” Maasvlakte. In alle andere gebieden wordt heel strikte condities is toegestaan. Daar sta Nederland wel degelijk natuurbescher­ Samengevat: provincies, gemeenten en de buitenland tegenhouden in verband met Tegelijkertijd worden in Latijns Amerika om vrolijk doorgevist, ook met boomkorren die ik nog steeds achter. Maar waarom zo kri­ mingsmaatregelen kan nemen tegen buiten­ markt kunnen goed zonder overheids­ WTO-afspraken. diezelfde veestapel te voeden, hele dorpen de bodem slopen. tisch, moet je nou kijken (wijst naar tabel), landse vissers. bemoeienis, en bezuinigen, dat moet ieder­ Daarom zijn Greenpeace en Stichting de dit ziet er toch hoopvol uit?” Europa heeft óók geconcludeerd dat de Euro­ een. Nee, alle kritiek ten spijt, hij doet Noordzee naar de Raad van State gestapt pese visvloot twee tot drie keer zoveel vis enorm zijn best. “Met verbluffend resultaat”, met een handhavingsverzoek. De milieu­ Overcapacitiet kan vangen dan de visbestanden kunnen vindt hij zelf. “Landgrabbing! Ja, schandalig. Maar daar organisaties vinden daarnaast dat zeereser­ Bleker benadrukt dat hij ook hier enorm hebben. Tijd om wat aan die overcapaciteit vaten helemaal voor visserij gesloten moe­ zijn best doet. “Bij het Europees Visserij­ te doen? “Dat moet de markt maar doen. De kunnen wij niets aan doen” ten worden. beleid heb ik me sterk gemaakt. Wij kunnen overheid is er niet om de precieze sanering “Het is maar de vraag of dat altijd nuttig is”, wel natuurgebieden aanwijzen en onze vis­ van een vloot te reguleren.”

16 | december 2011 | Down to Earth 6 Down to Earth 6 | december 2011 | 17 Mensen | Occupy

In talloze landen bezetten activisten pleinen en straten uit protest tegen de macht van de financiële instellingen en falende politici. De bezettingen moeten uitgroeien tot een brede beweging. “Occupy is een model voor een nieuwe

maatschappij, het is zelf de eis.” Tekst Freek Kallenberg Beeld Bram Budel/HH, Politiek Joost J. Bakker en David Shankbone Onge hoorzaam ic check, mic check”, roept delenbeurs bezet, uit protest tegen de macht lende moderators de spelregels uitgelegd. delijk door alle anderen herhaald. Omdat ken en grote financiële instellingen. Deze een jonge man luidkeels. van de banken en de in hun ogen falende Om te voorkomen dat mensen door elkaar het schier onmogelijk is om op deze wijze maken in de huidige wereld de dienst uit en “Mic check, mic check”, schalt politieke elite. De New Yorkse politie tole­ heen praten, zijn er handgebaren waarmee een gecompliceerd verhaal af te steken, pre­ hun astronomische winsten gaan naar een het daarna uit alle hoe­ reerde de bezetters, maar het gebruik van je kunt aangeven dat je het ergens mee eens senteert iedereen zijn ideeën doorgaans in gering aantal mensen, de 1 procent super­ ken en gaten over het een geluidsinstallatie werd hen verboden. bent, iets wil zeggen, of de spreker te lang begrijpelijke en korte zinnen. En doordat rijken. De rest van de wereldbewoners, de 99 Beursplein in Amsterdam Door deze menselijke versterking is het voor van stof vindt. Ook voor een technisch punt, opponenten gedwongen zijn elkaars woor­ procent, wordt afgescheept met een fooi. “M waar Occupy sinds 10 de bezetters toch mogelijk om zich in een haantjesgedrag, seksisme of racisme zijn den te herhalen, lijkt er eerder begrip voor Na de bankencrisis in 2008 leek het er even ­oktober haar tenten heeft opgeslagen. Tal­ grote menigte verstaanbaar te maken en aparte handgebaren. elkaars standpunten. op dat de rijkdom van deze 1 procent als loze mensen komen uit hun tenten tevoor­ met elkaar te overleggen. Tijdens de algemene vergadering komen uit­ sneeuw voor de zon zou verdwijnen. Maar al schijn en herhalen luidkeels de woorden van eenlopende agendapunten aan bod. Van de Directe democratie snel schoten overheden hen te hulp. Om een de eerste spreker. De ‘mic’ die hier wordt Handgebaren verdeling van dagelijkse taken, tot het orga­ Zo zijn de algemene vergaderingen van ernstige financiële crisis te vermijden, wer­ ­bedoeld, is een ‘human mic’, een menselijke Hoewel er op het Beursplein een geluids­ niseren van nieuwe acties en de oprichting ­Occupy een oefening in egalitarisme en den miljarden dollars en euro’s – alleen in microfoon. Elke uitgesproken zin wordt installatie aanwezig is, heeft Occupy Amster­ van werkgroepen die ideeën moeten formu­ ­directe democratie, een directe uiting van de Nederland al zo’n 150 miljard – in de banken door de omstanders luidkeels herhaald, op­ dam deze methode van communiceren leren voor nieuwe vormen van economie en ideeën van deze beweging die vindt dat gepompt. Dat werkte. De banken herstelden dat iedereen op het plein kan meeluisteren. overgenomen. De jongeman roept met de politiek. De human mic en het streven naar ­iedereen moet kunnen deelnemen aan het en maakten al snel weer winst, de bonussen Deze menselijke microfoon werd bedacht human mic op voor de General Assembly, de consensus maakt de vergaderingen tijd­ maatschappelijk leven en het politieke vloeiden weer rijkelijk, en alles leek weer door de activisten van Occupy Wallstreet. ­algemene vergadering, die dagelijks om half rovend, maar zorgt er wel voor dat elke spre­ ­debat. Het huidige politieke debat wordt vol­ koek en ei. Die houden sinds 17 september het Zuccotti 7 ’s avonds plaatsvindt. Aan het begin van de ker wordt gehoord en relevant lijkt; zijn of gens de Occupiers gevoerd door een politie­ Niet dus. Veel particulieren bleven achter Park vlakbij de vermaarde Amerikaanse aan­ vergadering worden door de dagelijks wisse­ haar woorden worden immers onvoorwaar­ ke elite die aan de leiband loopt van de ban­ met enorme schulden, het consumenten­ ➔

18 | december 2011 | Down to Earth 6 Down to Earth 6 | december 2011 | 19 Mensen | Occupy

Met de klok mee: Het Beursplein in Amsterdam wordt op 15 oktober bezet; het tentenkamp op het ­Beursplein; Oude rotten David Crosby and Graham Nash op Occupy Wallstreet; betoging tegen de ­ontruiming van Occupy Wallstreet op 15 november.

betogers op woensdag 2 november de haven geen leiders en formuleren, vooralsnog, en enkele toegangswegen in bezit. Hierdoor geen eisen. komen de activiteiten in een van de drukste Zelf vinden de bezetters het nog veel te vroeg containerhavens van de Verenigde Staten om duidelijke politieke eisen en doelstellin­ urenlang stil te liggen. Bij de ontruiming de gen te formuleren. Voor een doel is eerst een volgende dag worden ongeveer veertig visie nodig, schrijft Occupy Amsterdam op ­mensen gearresteerd. ­Occupy Wallstreet is haar website. “En dat is wat wij doen, ­Occupy ­inmiddels ook al een keer ontruimd en weer laat een visie zien, en blijft deze ontwikke­ bezet. En ondanks dat de politie met steeds len. Dit doen we door het debat aan te gaan, meer geweld kampen ontruimt of acties en in de (sociale) media en op straat.”

Kaart: Simon Rogers, guardian.co.uk demonstraties die vanuit de kampen worden Bovendien, zo voegt Occupy Amsterdam er ondernomen, uiteenslaat, willen de Occu­ aan toe, voordat je doelen en methoden vast­ Wereldwijd werden er begin november maar liefst piers voorlopig van geen wijken weten. stelt moet je eerst zeker weten dat je metho­ 2600 Occupy tentenkampen geteld, waaronder een op het Beursplein in Amsterdam (rechts). de uitgevoerd gaat worden. “Echter door het Politiek ongehoorzaam huidige politieke systeem hebben wij geen “Het kapitalistische systeem is niet Ook op het Beursplein in Amsterdam is men invloed op de uitvoering van de methode. ➔ vertrouwen slonk, de werkloosheid steeg. ­financiële district van Lower Manhattan om vastbesloten om te overwinteren. Occupy Aan het herschikken van de stoeltjes op de Steeds meer westerse overheden kampen langer houdbaar, sociaal, ecologisch het “financiële Gomorra” van de natie te Amsterdam streek hier neer nadat Occupy Titanic heeft men niets, 99 procent zit in het door afnemende belastingopbrengsten en ­bezetten en “rechtvaardigheid te brengen Wallstreet had opgeroepen tot een wereld­ zelfde schuitje en we moeten een betere stijgende uitgaven, maar vooral door de red­ noch economisch” naar de banken”. De politie is hen echter wijde actiedag op 10 oktober. Ook in Den boot bouwen. Er kan niets veranderen zon­ dingsacties van de banken, met enorme voor en heeft de weg naar Wallstreet geblok­ Haag, Utrecht en talloze andere steden wer­ der een nieuw systeem waarin we invloed ­tekorten. De bezuinigingen die regeringen keerd waarna de demonstranten nood­ den die dag, of in de dagen daarna, tenten­ hebben op de uitvoering van oplossingen.” nu, al dan niet vrijwillig, doorvoeren, treft gedwongen Liberty Street inslaan en na een kampen opgebouwd. “Occupy keert zich in de eerste plaats tegen uiteraard niet de 1 procent rijken, wel de 99 massale protesten. Nu is dat niet nieuw, wel ­Indignados, de ‘Verontwaardigden’, zoals zij aantal omzwervingen besluiten tot een De reacties in ons land zijn aanvankelijk het huidige systeem”, zegt Occupier en voor­ procent. In ons land zijn de gevolgen van de nieuw zijn de vorm en de politieke taal die zich noemen. Zij zijn verontwaardigd over General­ Assembly in het in die straat gelegen vergelijkbaar met die in de VS. Begrip voor malig financieel IT-consultant David economische crisis en bezuinigingen op deze protesten wereldwijd hebben gekre­ het neo-liberale bezuinigingsbeleid van de Zucottipark, dat direct wordt herdoopt tot de protesten van een groot deel van het ­Nikoloski desgevraagd. “Occupy is symbool ­publieke voorzieningen nu nog niet echt gen: die van Occupy. regering Zapatero, maar vooral over de cor­ Liberty Square. De naam die het droeg voor­ ­publiek, maar sceptische reacties en onbe­ geworden voor mensen die actie willen voe­ merkbaar, maar voor Amerikanen en bur­ Grote inspiratiebron hiervoor zijn de protes­ rupte politieke en economische elite die de dat het privé eigendom werd van Brookfield grip bij commentatoren en de gevestigde ren tegen alle systematische eigenschappen gers van de zuidelijke Europese lidstaten ten in het Midden-Oosten en vooral Egypte. Spaanse economie door zelfverrijking en Properties en vernoemd werd naar de voor­ politiek. Vooral het gebrek aan een duidelijk van de maatschappij die in de ogen van zijn deze maar al te reëel. De onverzettelijkheid waarmee de Egypte­ ­onverantwoordelijk beleid naar de rand van zitter van dat bedrijf, John Zucotti. politiek programma of doel wordt niet ­velen, zo niet van 99 procent, niet kloppen. naren dagenlang het Tahrir-plein bezet hou­ de afgrond heeft gebracht. Media, commentatoren, en ook de traditio­ ­begrepen of zelfs veroordeeld. Het kapitalistische systeem is niet langer Arabische lente den – zelfs met gevaar voor eigen leven: “Kill nele politiek, reageren aanvankelijk wat De Amerikaanse filosoof Bernard Harcourt houdbaar, sociaal, ecologisch noch econo­ In de dagelijkse Occupy college-reeks in de us but we will not move” – maakt wereldwijd Occupy Wallstreet lauw op de bezettingen. Wel komen talloze noemt de Occupy betogers in de New York misch. Omdat de machtselite alleen oog grote tent op het Beursplein vertellen acti­ enorme indruk. Evenals de voortvarendheid De oproep van de Indignados tot een wereld­ progressieve intellectuelen als Noami Klein, Times ‘politiek ongehoorzaam’. Bij burgerlij­ heeft voor de korte termijn, bestaat er voor visten uit Portugal, Griekenland, Spanje, waarmee de bezetters een vrijwel parallelle wijde actiedag in september inspireert het Noam Chomsy, Slavoj Zizek en filmmaker ke ongehoorzaamheid overtreden mensen hen geen drijfveer om het systeem te veran­ Chili, Egypte, de VS en andere landen wat dit stad uit de grond stampen met keukens, Canadese tijdschrift Adbusters tot een pagina­ Michael Moore de Occupiers een hart onder de wet om aandacht te vragen voor misstan­ deren. Daarom moet dit een initiatief van voor henzelf en het dagelijkse leven van ­hostipaaltenten, eigen media en ook orde­ grote oproep in haar september editie voor de riem steken. Maar pas na een confron­ den, bij politieke ongehoorzaamheid tarten het volk zijn. Occupy is een eerste poging tot mensen in hun land betekent. Toenemende diensten. Dit alles zonder de hulp van geves­ de bezetting van Wallstreet. De oproep vindt tatie met de politie, die een demonstratie op activisten de gangbare politieke logica om het creëren van dit bewustzijn onder de 99 werkloosheid, drastische verlaging van de tigde politieke en maatschappelijke organi­ massaal weerklank in talloze activistische Brooklyn Bridge hardhandig uiteen slaat, is ruimte te creëren voor nieuwe vormen van procent.” lonen en uitkeringen en enorme verschra­ saties. groepen en verspreidt zich als een razende Occupy Wallstreet ‘hot’. politiek. Occupy is inderdaad niet te vangen ling van publieke voorzieningen als onder­ De pleinprotesten krijgen in mei navolging over de verschillende sociale netwerken. In tientallen andere Amerikaanse steden in een ideologie of bestaande politieke stro­ Laboratorium wijs en gezondheidszorg. in Spanje waar wekenlang het Puerto del Sol Op 17 september lopen zo’n tienduizend worden in de dagen daarna tentenkampen ming. De bezetters hebben geen blauwdruk Maar Occupy is meer dan het creëren van In talloze landen leiden de bezuinigingen en in Madrid en talloze pleinen in andere grote Amerikanen getooid met protestborden, opgebouwd, demonstraties gehouden en ac­ voor de toekomst. Ze zijn wars van de geves­ ­bewustzijn. Het gaat ook om de creatie van de uitverkoop van publieke diensten tot steden bezet worden gehouden door de drums en leuzen scanderend richting het ties gevoerd. In Oakland nemen duizenden tigde partijen en organisaties. Ze hebben een nieuwe maatschappij, een nieuwe ➔

20 | december 2011 | Down to Earth 6 Down to Earth 6 | december 2011 | 21 Mensen | Occupy V voor Vendetta Mensen | De Activist

Op het Tahrirplein in Egypte, als icoon van de Anonymous-hackersgroep, en nu bij de Occupy-protesten in de Verenigde Staten en Europa: overal dragen de demonstranten hetzelfde masker. Wit, boosaardige grijns, blosjes op de wangen, sik, snor en dichtgeknepen ogen. ➔ ­manier van politiek en samen leven. “This is Het masker werd voor het eerst getekend door David Lloyd, als gezicht Iannes Schuursma, 33 not a protest; this is a transformation”, staat er op van het hoofdpersonage van de door Warnet Bross verfilmde graphic Gaat naar de klimaattop in Durban als: een spandoek op het Beursplein. “Occupy is ­novel V for Vendetta. De hoofdpersoon ‘V’ draagt een lange zwarte man- ­vrijwilliger voor Greenpeace meer dan een politiek protest”, zegt de tel, een zwarte hoed en het masker. Achtergrond: een post-apocalyptisch Web: www.greenpeace.nl New Yorkse occupier en journalist Jesse Londen waar een fascistische partij aan de macht is. ‘V’, de man met het Alexander Meyerson in een interview met de masker dus, is een revolutionaire anarchist die de regering uiteindelijk ten Ik ben betrokken geraakt bij Greenpeace website aljazeera.com. “Het is een model voor val probeert te brengen en daarom het parlement wil opblazen. toen een vriend vertelde dat het een fijne een nieuwe maatschappij, het is zelf de eis.” Die verhaallijn is weer geleend van het Guy Fawkes-verhaal, ofwel het club was waar je een verschil kon maken. Ze “De bezetting is eigenlijk een heel lang uit­ buskruitcomplot. Fawkes was een Engels militair en katholiek, die in 1605 doen dingen waar ik goed achter kan staan, gerekte actie, een politiek protest dat per­ de protestantse koning Jacobus 1 wilde vermoorden, omdat hij de paus onafhankelijk van subsidies, integer. Dit is manent is geworden”, zegt de filosoof en had geëxcommuniceerd. De aanslag, die hij wilde plegen met een flinke vrijwilligerswerk voor mij. Hiernaast ben ik ­activist Ernst van den Hemel. Tussen het voorraad buskruit onder het Hogerhuis in Londen, mislukte. Fawkes werd zelfstandig ondernemer in renovatie en ­lesgeven aan het Amsterdam University ter dood veroordeeld in 1606. Elk jaar wordt bouw van scandinavische huizen en hout­ ­College door verblijft hij met enige regel­ in het Verenigd Koninkrijk Guy Fawkes day stapelbouw. maat voor langere tijd op het Beursplein. gevierd, en elk jaar worden de kelders van Ik heb me bezig gehouden met publieks­ “Daardoor is het ook een laboratorium om je het Britse parlement geïnspecteerd op die acties tegen kolencentrales, zoals in de ideeën te toetsen”, zegt hij. “Het permanen­ dag, om er zeker van te zijn dat er geen Eemshaven, tegen e-waste, bij Philips, en te verblijf roept immers allerlei problemen ­aanslag wordt voorbereid. met kerntransporten in Frankrijk. Nu ga ik op van praktische aard. Hoe kom je aan De figuur van Fawkes en met name de inter- naar Zuid-Afrika om de klimaattop in Durban eten, aan wc’s? Maar ook: hoe ga je om met pretatie van V for Vendetta spreken kennelijk bij te wonen. mensen die gewelddadig zijn, met mensen tot de verbeelding bij burgers die hun Het kantoor in Afrika is jong en er moet een die op het Beursplein bivakkeren en drin­ ­regime niet meer pikken. hoop gebeuren. Campagnes worden altijd gend psychische hulp nodig hebben? Je kunt door lokale mensen gedaan, maar soms mensen niet uitsluiten als je pleit voor een moet er expertise naartoe. Omdat ik al lang maatschappij en politiek die juist niemand analyses en debatten bleven open en deden ­private partijen? Een herovering van de meeloop ga ik om mijn ervaring te delen. Ik ­uitsluit. Dat vergt dus lange debatten en ver­ er voorlopig niet toe.” ‘commons’­ ? Scholls beaamt dit. “De geheime ben er ongeveer een maand. Als ik daar ben, gaderingen, maar ook het vinden van prak­ kracht van deze beweging is inderdaad het ga ik pas echt zien wat er moet gebeuren. tische alternatieven. Dat is een langzaam en Strategie toe-eigenen. Gewoon zeggen: dat plein is nu Ik hoop dat de top leidt tot hogere ambities. tijd­rovend proces, maar wel essentieel voor Scholl ziet echter ook een heel belangrijk weer van ons – in dit geval dus van de ­ Welk protocol er ook uit komt, het kan func- ­Occupy.” verschil met de andersglobaliseringsbewe­ 99 procent van de bevolking en niet van die tioneren als een raamwerk. Landen kunnen Christian Scholl, docent sociale bewegingen ging. “De actiekampen rondom de top­ 1 procent. Vanaf nu gaan wij deze ruimte erop verder borduren. We willen bij de en genderstudies aan de Universiteit van bijeenkomsten dienden vooral als uitvals­ zelf organiseren. Spannende vraag is of de ­Klimaattop onder andere op ludieke wijze Amsterdam en een van de organisatoren van basis voor confronterende acties. Dat dynamiek van het Beursplein en andere aanwezig zijn, en meer. Informatie versprei- de Occupy colleges op het Beursplein, ziet in confrontatiemoment lijkt, in ieder geval in ­Occupy-protesten, die zeker nieuw is, zich den, invloed uitoefenen door de discussie de Occupy protesten veel overeenkomsten Nederland, te ontbreken. In de VS is die con­ uit kan breiden naar andere gebieden. Als aan te gaan. Het is belangrijk dat je je aan- met de andersglobaliseringsbeweging. “De frontatie er wel, bijvoorbeeld met de bezet­ men er in slaagt het principe van de toe-­ wezigheid laat zien. Dankzij ons gaat Philips actiekampen rond de bijeenkomsten van de ting van de haven van Oakland. Daar heeft eigening en zelforganisatie op heel veel bijvoorbeeld beter zorg dragen voor z’n G8 en de Wereldbank en de verschillende Occupy wel een andere dynamiek gekregen. ­andere plekken in de maatschappij toe te ­e-waste. Dit is niet alleen maar ‘nee’ zeggen. sociale fora werden op een zelfde ‘open space’ In Europa lijkt men zich vooralsnog tot het gaan passen, kan dat een heel mooie strate­ Je kunt echt effect hebben. manier georganiseerd. Ook daaraan kon in bezetten van pleinen te beperken.” gie voor verandering opleveren.” principe iedereen deelnemen en het pro­ gramma invullen. Ook daar ging het om het Maar is dit niet de kern van Occupy? Het proces, het analyseren wat er mis is met de zich weer toe-eigenen van de publieke door het bedrijfsleven gedomineerde econo­ ­ruimten en middelen die in de afgelopen mie en politiek. De eindresultaten van deze ­decennia eigendom zijn geworden van “Ik hoop dat de top leidt tot hogere ambities” “Aan het herschikken van de stoeltjes op de Titanic heeft men niets, 99 procent zit in het zelfde schuitje en we moeten een betere boot bouwen”

22 | december 2011 | Down to Earth 6 Down to Earth 6 | december 2011 | 23 Mensen | Zelf energie opwekken

Je leven in eigen hand nemen, bijvoorbeeld door met een groep duurzame stroom te brouwen. Wat kom je dan tegen?

Het voorbeeld van Pingjum. Tekst en Beeld Liesbeth Sluiter Wind en hoe je daar

van de thermische energievoor­ziening stelde een voormalig vuilstortterreintje In 1994 stond er een molen met een voor hun rekening voor onder andere ter beschikking. Met onze boerderij als vermogen van 80 kilowatt; energie­ vloerverwarming en een sauna, aange­ onderpand gaf de bank financiering en bedrijf NUON kocht de stroom. De bank goud uit spint vuld met een installatie die aardwarmte met een mooie overheidssubsidie kon­ werd in tien jaar afbetaald. De Ferie­ opslaat. In de tuin staan twee kleine den we gaan bouwen. Toen kwam het ning Fryske Doarpsmûnen, die negen windmolens. Zelfvoorzienend en duur­ dorp in opstand. Windmolens verpest­ dorpsmolens verenigt, berekende dat zaam willen deze ondernemers zijn; ten het landschap, er moest belasting­ deelnemende dorpen sinds de start uidwest-Friesland, daar waar geen geringe opgave, met soms ruim geld bij, ze maakten herrie en mensen ruim een half miljoen euro aan wind­ de Afsluitdijk aan land gaat, vijftig gasten. werden gek van die malende slag­ inkomsten hebben kunnen besteden. moet een van de meest Maar de Welstand is niet hun enige schaduw in de huiskamer.” Zo kreeg de basisschool van Kubaard stormachtige plekken van proeftuin; ze staan ook aan de wieg van een zonneënergiecentrale, werden Nederland zijn. Vlakbij ligt de dorpsmolen, een van de twaalf die Windinkomsten voorlichtingsbijeenkomsten over ener­ Pingjum. Friesland rijk is. Een dorpsmolen is een De initiatiefnemers zetten door. Ze giebesparing georganiseerd, kreeg een Z Er wonen zeshonderd men­ windturbine die schone stroom levert gaven 7 procent rente op iedere inge­ muziekvereniging nieuwe instrumen­ sen, in huizen die rond het kerkje tegen en geld kan opbrengen voor dorpelin­ legde gulden en beloofden de winst te ten, de kaatsclub een kaatskanon, de elkaar aanschurken, zó schilderachtig gen, die hem deels zelf financieren. steken in de leefbaarheid van Pingjum. jeugd een honk en een voetbalclub dat het geheel beschermd dorpsgezicht Participatie schept draagvlak. Ze schreven in de dorpskrant, reden oefengoals. is geworden. Buitenwijkjes ontbreken Jos Duindam: “Op de eerste vergadering rond met een geluidswagen en bezoch­ Ondertussen rolde de samenleving niet en gezien de hoeveelheid bordjes ‘Te in 1990 kwamen elf mensen. Dorps­ ten mensen thuis. Tenslotte zegden bepaald de rode loper uit. Weliswaar Koop’ zijn die ook overbodig. Pingjum belang, een soort wijkraad voor dorpen zo’n vijftig dorpelingen toe, waaronder verplichtte de rijksoverheid in 2000 is een krimpdorp, ondanks de pakweg die in een grotere gemeente samen­ de aannemer die de klus mocht klaren. energiebedrijven alle windenergie op twintig verenigingen die het telt. gaan, wilde aanvankelijk niet mee­ Gezamenlijk goed voor 26 duizend het net aan te sluiten, maar toen alle werken, maar wel dulden. De gemeente gulden. boeren met een molen dat als het sein Zelfvoorzienend tot opschaling zagen, bleek de bekabe­ Een eindje buiten de bebouwde kom ling in Friesland daarvoor onvoldoende. ligt de Welstand, de recreatieboerderij De provincie besloot nieuwbouw van van Jos en Lineke Duindam. De zonne­ “In onze visie wordt energie alleenstaande molens te verbieden, panelen op het dak blikkeren je tege­ waaraan de weerstand tegen het groei­ moet. Zonnecollectoren nemen een deel verspreid opgewekt” end aantal molens in het landschap niet vreemd geweest zal zijn.

Rustig draaiende wieken Dorpsmolen Pingjum legde zich hier niet bij neer. Samen met een aantal andere molenbezitters stelde men een gedurfd plan op: twaalf alleenstaande turbines vervangen door een parkje ➔

24 | december 2011 | Down to Earth 6 Mensen | Zelf energie opwekken

Lichaamsisolatie

Er zijn bibliotheken vol geschreven over het belang van isolatie voor woningen en over het rendement van verwarmingstoestellen. Maar over het besparingspotentieel van ­kleding wordt in wetenschappelijke en tech- nische studies met geen woord gerept. Nochtans is er ook op dat vlak heel wat technologische vooruitgang geboekt. ­Moderne thermische onderkleding kan Links: Jos Duindam voor zijn recreatieboerderij. Boven: Het dorp Pingjum. Rechts: De dorpsmolen torent hoog boven Pingjum uit. ­ervoor zorgen dat de thermostaat flink lager kan worden ­gedraaid, zonder aan comfort en sex-appeal in te boeten. “Een ontwikkeling is pas echt duurzaam als omdat we alles aan de dorpen geven, betalen we geen belasting.” De kamertemperatuur is een doorslagge- die door de bevolking wordt gedragen” vende factor in het energieverbruik van de Draagvlak verwarming. De thermostaat één graad Maar de lat ligt nog hoger. Het Platform ­lager zetten, levert een energiebesparing op van 7 tot 10 ­procent. Duurzaam Friesland, waarvan De Wie de thermostaat verlaagt van 22 ºC naar 18 ºC ­bespaart tot 35 ➔ van vier efficiëntere nieuwe, met een werd windpark A7, het sterkste van Feriening Fryske Doarpsmûnen lid is, grote kuil is, staat straks een nieuwe procent energie. En andersom natuurlijk. Bij een kamertempera- gecombineerd vermogen van 8 mega­ Friesland, aangesloten op een nieuwe schreef Aanbod 600, een plan waarin school annex dorpshuis, energieneutraal tuur van 25 ºC wordt maar liefst tot 60 ­procent meer energie watt, gelijk aan honderd dorpsmolens. bekabeling. het windmolenpark van de provincie met warmtepomp, zonnecollectoren en ­verstookt dan bij een kamertemperatuur van 20 ºC. Een enquête wees uit dat tweederde Jos Duindam rijdt me erheen. Hij kijkt Friesland, die streeft naar energieop­ zonnepanelen dankzij de bijdrage van van de Pingjummers inmiddels wind­ tevreden naar de rustig draaiende wie­ wekking zonder fossiele brandstoffen de dorpsmolen. Bij het jeugdhonk heeft Kleding zorgt ervoor dat de warmte die je lichaam produceert energie had omarmd. Vier omliggende ken. “8 Megawatt betekent op een in 2020, zodanig wordt geherstructu­ iemand een barst in een glazen deur niet verloren gaat aan de omgeving. Dat doet ze door de lucht- dorpen, die de 78 meter hoge masten gemiddelde plek stroom voor vijfdui­ reerd dat tweederde van het huidige gegooid. “Vandalisme”, zegt Kevin laag tussen huid en kleding op te warmen. Lucht is een slechte goed konden zien, werden over de zend huishoudens”, zegt hij, “maar aantal molens vier keer zo veel ver­ Oudhuis, die een veiligheidscamera geleider van warmte en “isoleert” dus erg goed. Isolatie van het streep getrokken doordat dorpsmolen met onze wind zijn het er in een goed mogen (600 megawatt) oplevert. onder het dak installeert. “Kunnen we lichaam is efficiënter dan het verwarmen van de ruimte waarin dat Pingjum, die bijna 8 procent van de jaar tienduizend. Alle huishoudens van “Maar”, zegt Jos, “de provincie wil niet hiervoor een aanvraag bij de dorps­ lichaam zich bevindt. Er moet immers maar een dun laagje lucht aandelen in het windmolenpark ver­ Sneek. De aanleg kostte 13 miljoen meer dan 400 megawatt en stelt nog molen doen?”, vraagt hij aan Jos. worden opgewarmd, terwijl een verwarmings­toestel heel de wierf, de inkomsten daarvan met hen euro, waarvoor we bij de ING een maar drie locaties beschikbaar. In onze Met het Pingjumse draagvlak zit het wel ­kamer moet verwarmen om hetzelfde resultaat te bekomen. wilde delen. Men vond een locatie, (inmiddels afgeschafte) groenlening visie wordt energie verspreid opge­ snor, maar daarvoor bestaan ook andere mooi in lijn met een sloot en de konden afsluiten, en we waren nog net wekt. In de provinciale opzet krijg je dan materiële motieven. Jan Ykema, Milieuorganisaties proberen elke winter mensen aan te zetten om snelweg verderop. De twee boeren- op tijd voor de MEP-subsidie. Dorps­ enorme parken, waarvoor mijns beroemd dorpeling met een Olympische een warme trui te dragen. Maar veel effectiever en comfortabeler eigenaars verhuurden het land graag, molen Pingjum verdient nu tussen de ­inziens draagvlak ontbreekt.” schaatsmedaille in 1988, was aanvanke­ dan een warme trui is thermische onderkleding – een relatief voor 35 duizend euro per jaar. In 2009 30 en 80 duizend euro per jaar en We doen een rondje dorp. Waar nu een lijk fel tegen de dorpsmolen. “Ik was net ­recente uitvinding. Ze zit strak rond het lichaam en vormt daar- makelaar aan het worden, VVD-stemmer door een zeer dunne isolerende luchtlaag die erg snel opwarmt en vond dat de hinder onvoldoende was en vervolgens nauwelijks wordt verstoord ­wanneer je beweegt. onderzocht”, zegt hij aan de telefoon. Wat hebben beginnende energieopwekkers nodig? “Nu begrijp ik het verhaal erachter, en Een al wat ouder onderzoek van de Amerikaanse luchtmacht – de ik sta anders in het leven. Met die fos­ enige studie die er over het onderwerp te vinden is – heeft uitge- 1. Uithoudingsvermogen Stimuleringsregeling Duurzame Energie (SDE) voor bepaal- siele brandstoffen loopt het de spuigaten wezen dat je met een laag thermisch ondergoed onder je gewone 2. Voor windenergie: een locatie waar molens in het landschap de tijd het verschil tussen de kostprijs van grijze en duur­ uit, we hebben schone energie nodig en kleding comfortabel televisie kan kijken bij een temperatuur van passen en zo weinig mogelijk geluids- en zichthinder zame energie. zelfvoorzienend zijn geeft een boost.” 17 ºC. Met twee lagen thermisch ondergoed daalt die comfort- opleveren. 5. Een sluitende begroting. Op de site www.windenergie.nl “Een ontwikkeling is pas echt duurzaam temperatuur naar 12,7 ºC. Bovendien is er intussen thermische 3. Kennis van wet- en regelgeving. Het Centrum voor staat een voorbeeld voor een park van 15 megawatt. als die door de bevolking wordt gedra­ onderkleding op de markt – gemaakt uit synthetische materialen ­Energievraagstukken publiceerde ’Handvatten voor toe­ 6. Draagvlak. Zorg voor een hartig mengsel van eigenbelang gen”, zegt Dorpsbelangvoorzitter Klaas of schapenwol – met een isolatiewaarde die ongeveer dubbel zo passing van Wet- en regelgeving‘, te downloaden op (goede rente op ingelegd geld, lokale werkgelegenheid, Koornstra aan het eind van de middag, hoog is. Voldoende om de verwarming ­gedurende het grootste www.jur.uva.nl/cve/publicaties.cfm. ­investering in leefbaarheid) en uitleg van duurzaamheids­ bij een snee suikerbrood aan de grote deel van de winter gewoon uit te ­zetten. L owtech 4. Kennis van subsidieregelingen. Energiebedrijven betalen belang. tafel in de Welstand. “Als een project­ windenergieproducenten alleen de vermeden brandstof- 7. Nuttige sites: www.windenergie.nl, www.urgenda.nl, ontwikkelaar iets begint drijft het op Kris De Decker is oprichter van Lowtech magazine. Elk nummer kosten: 4,5 ct voor 1 kWh. Dat is weinig – kijk naar wat je www.e-decentraal.com, http://nieuwenuts.wikispaces.com/ geld, dat ben je zo weer kwijt. Wat we geeft hij ons feit en fictie rond een hightech oplossing voor een zelf betaalt. De overheid vergoedt producenten via de Nog+meer%3F zelf opzetten, dat hebben we.” duurzamere samenleving. www.lowtechmagazine.be

26 | december 2011 | Down to Earth 6 Down to Earth 6 | december 2011 | 27 Milieu | Bezuinigingen Openbaar Vervoer Het nieuwe

De grote steden kunnen door openbare aanbestedingen 120 miljoen besparen reizen op het openbaar, zegt de minister. ­Zonder verlies van kwaliteit. De steden

zelf hebben daar geen fiducie in. “Dit van 5 procent op de Brede Doel Uitkering, (BDU, de jaarlijkse overheidsbijdrage aan kan betekenen dat er niet meer overal provincies en stadsregio’s voor OV), die ze sowieso doorvoert. Het totaal aan bezuini­ een bus rijdt.” Tekst Dirk Janssen Beeld Floris de Jong gingen op het openbaar vervoer in de grote stadsregio’s komt daarmee op 165 miljoen euro. De inschatting van 120 miljoen euro bespa­ ring door aanbestedingen blijkt echter veel te rooskleurig. De vervoersbedrijven in de Zondag 10 november staakten de OV-bedrijven in de grote steden. Milieudefensie reed in grote steden hebben niet stilgezeten sinds Amsterdam rond in een doorgezaagde bus, met Mark Rutte en Melanie Schultz er in. et idee dat openbare aan­ Oh ja, Bruno Bruins is ook de baas van de grote privatiseringen van de jaren 90. Uit We belden met onderzoeksbureau Conquist Stakingen zijn niet populair; gratis reizen voor een dag zou beter zijn geweest, maar de vak- bestedingen leiden tot ­Connexxion. Hij verklaarde zijn pleidooi een studie van KPMG in opdracht van de dat het betreffende onderzoek heeft uitge­ beweging kan niet oproepen tot zwartrijden, meent Ivo Stumpe van Milieudefensie. “Eigen- goedkoper openbaar ver­ voor privatisering vanuit de klassieke libe­ Tweede Kamer blijkt dat aanbesteding maxi­ voerd. “Onze opdracht was om te kijken wat lijk kan de vak­beweging alleen onderhandelen, staken en bezetten. En bezetten doen ze in voer komt van Bruno rale ­opvatting dat bedrijven het nu eenmaal maal 15 tot 20 miljoen oplevert. Bruins rede­ een versobering van het vervoersnet ople­ Nederland nooit.” Bruins, oud staatssecretaris, altijd beter doen dan de overheid. In een nering klopt dus niet. vert”, zegt Frank Appelman van Conquist. Milieudefensie richt daarom zijn pijlen op de Tweede Kamer. Die is verdeeld, maar wel pre- burgemeester, topman van ­artikel in het Financieel Dagblad van­ Schultz van Haegen liet er onderzoekers op “Dat hebben we heel globaal gedaan. Ik wil cies langs de lijnen van de coalitie. “Er is eigenlijk geen enkele onderbouwing of noodzaak voor deze bezuinigingen of aanbestedingen, dus ik denk dat we een goed verhaal hebben”, het UWV en allround draai­ 1 maart 2010 zegt hij: “Wij lopen gewoon los. Volgens de onderzoeken kan een effi­ benadrukken dat ons onderzoek echt een H aldus Stumpe. deurbestuurder van de VVD. Aan het einde harder voor de reiziger omdat we niet zeker ciencyslag in de organisatie van het open­ quickscan was.” van de kabinetsperiode Balkenende IV con­ weten dat we het vervoer ook morgen nog baar vervoer 20 miljoen opleveren. Tarief­ De onderzoeker kwamen in een sterk gepoli­ stateerde hij, in opdracht van de regering, mogen doen.” verhogingen zijn ook goed voor 32 miljoen. tiseerde situatie terecht. De minister wilde een theoretische studie. Het onderzoek van voersysteem vooropgesteld.” Aan het woord dat de eerdere privatisering van het open­ En in de rest van de BDU bestedingen is ook horen dat er 120 miljoen euro af kon, terwijl Conquist gaf aan dat dit in het meest realis­ is Jaap Stuurwold, woordvoerder van minis­ baar vervoer buiten de grote steden wel 15 Bezuinigingen nog wel 22 miljoen te halen. Een bedrag van de stadsregio's wilden zien dat dit een enor­ tische scenario zo’n 68 miljoen euro kon ter Schultz. “Dit betekent dat kritisch geke­ procent kostenbesparing op had geleverd. In het regeerakkoord is opgenomen dat de maar liefst 68 miljoen euro is volgens de me kaalslag zou opleveren. “We hebben het ­opleveren. “Maar daarmee gaat de minister ken moet worden naar vervoerdiensten met Dus, zo was zijn redenering, als we dat ook grote steden het openbaar vervoer gaan ­minister te besparen in de “rationalisering” daarom bewust erg theoretisch gehouden, akkoord met een visie waarin het openbaar een lage tot zeer lage kostendekkingsgraad, in de grote steden doen, levert dat dezelfde ­aanbesteden. En dat dat 120 miljoen euro van de netwerken. Tel die bedragen bij omdat we geen zin hadden om partij te vervoer dus geen enkele sociale functie vaak bestaande uit dun bezette ontsluitings­ kostenreductie op. Die conclusie nam het oplevert. Dat mag de huidige minister van ­elkaar op en je komt op een besparing van ­kiezen”, zegt Appelman. “In onze werkhypo­ heeft”, zegt Appelman. “Persoonlijk vind ik lijnen. Het is aan de decentrale overheden kabinet Rutte over in het huidige regeer­ Infrastructuur, Melanie Schultz van Haegen, 145 miljoen euro. Dan komt de minister nog these hebben we alleen gekeken naar de als dat je visie is, je dat ook eerlijk moet om hierin invulling te geven en keuzen te akkoord. nu gaan uitvoeren. Bovenop een bezuiniging 23 miljoen tekort om de volle 165 miljoen te ­bereikbaarheidsfunctie van het OV. De soci­ ­zeggen. Maar helaas is de minister nog niet maken die passen bij de kwaliteit die zij verwezenlijken, maar die wil ze dan wel ale functie van het OV hebben we geheel zo ver.” voor het OV nastreven.” Hij wijst er op dat compenseren. achterwege gelaten. Dus een kaart met “de decentrale overheden daarnaast altijd ­dikke lijnen, waar er niet overal voldoende Kostendekkingsgraad nog de mogelijkheid hebben om andere “De sociale functie van het OV is geheel Rationaliseren dekking is. Mensen moeten dan met de fiets In politieke taal klinkt dat ongeveer zo: “De middelen in te zetten voor het OV.” Maar wat is dat eigenlijk, de rationalisering­ of een flink eind lopend naar de dichtstbij­ minister heeft in haar visie op het regionaal Maar de opdracht aan Conquist was toch achterwege gelaten” Frank Appelman, onderzoeksbureau Conquist van netwerken? En welke gevolgen heeft zijnde halte.” OV een efficiënte bediening van de grote rei­ echt het totaal negeren van de sociale func­ het? Bijzonder vervelend. Maar het was dan ook zigersstromen op de hoofdassen van het ver­ tie van het OV en kijken wat dat oplevert. ➔

28 | december 2011 | Down to Earth 6 Down to Earth 6 | december 2011 | 29 Milieu | Bezuinigingen Openbaar Vervoer Mensen | De Activist

➔ Daar zit toch wel een bepaalde sturende van vakbond Abvakabo/FNV het samen. “Dat een arbeidsconflict in de media komt”, zegt Gabe van Wijk, 22 en Liset Meddens 25 ­opvatting achter. Stuurwold laat weten dat heeft allemaal een prijs. En aangezien het Ivo Stumpe van Milieudefensie. “Want het is Jongerenvertegenwoordigers duurzame “de minister ervan uitgaat dat de drie stads­ niets oplevert als je tramrails uit de weg veel meer dan dat. Dit is een fundamentele ­ontwikkeling voor de VN, Nationale regio’s een pakket aanbesteden dat een gera­ sloopt, zal bezuinigen neerkomen op het focusverlegging in het openbaar vervoer. ­Jeugdraad tionaliseerd OV-netwerk inhoudt.” schrappen van buslijnen.” Waar het vroeger een basisvoorziening was, Volg Gabe en Liset op: www.facebook.com/ Overigens maken die stadsregio’s gretig Hij blijkt daarin gelijk te hebben. Onaccep­ wordt het nu aanvullend vervoer.” gabelisetklimaattop ­gebruik van de mogelijkheid om het OV tabel, vindt de vakbond, want de bezuini­ Volgens hem gaat de vergelijking tussen het overeind te houden met andere middelen. ging van 120 miljoen is gebaseerd op niks. openbaar vervoer in de steden en daarbuiten Gabe: “Als jongerenvertegenwoordigers Minimaal de helft van de bezuinigingen Iemand zonder bestuurlijke verantwoorde­ niet op. Buiten de steden heeft bijna ieder­ gaan wij naar de Commissie Duurzame Ont- ­halen zij bij infrastructuurprojecten buiten lijkheid heeft ooit iets gezegd dat niet waar een noodgedwongen een auto, zegt Stumpe. wikkeling van de VN en naar de Klimaattop, het OV. Volgens de minister was daar nog is, en daar baseert de minister nu haar ­beleid “Omdat het openbaar vervoersnet daar uit dit jaar in Durban in Zuid-Afrika.” geen zevende deel te halen. op. Vermeulen wil proberen om de minister pure armoede altijd al aanvullend was. In de Liset: “Daarnaast maken we gastlesprogram- op andere gedachten te brengen. Als laatste steden lag de lat altijd een stuk hoger.” ma‘s en geven gastcolleges, zoals het Protesten redmiddel is hij bereid om stakingen in te Voor Milieudefensie is uiteraard het groene­ ­Klimaatdieet. Het is 20 uur per week, maar “Een bus is een bus. Diesel is diesel. En per­ zetten, maar “zeer tegen onze zin.” re karakter van het openbaar vervoer erg toch een vrijwilligersbaan.” soneel is personeel”, zo vat Erik Vermeulen “Het is jammer dat deze kwestie puur als belangrijk. De overheid steekt miljoenen in Gabe: “Ik had weinig met milieu, tot ik de elektrische auto, maar er is allang elek­ ­Aarde en Economie ging studeren aan de trisch vervoer in de vorm van trams, treinen VU. Daar hoorde ik dingen waarvan ik dacht: en metro’s. Volgens Stumpe zou de minister ík weet dit niet, dus andere jongeren ook “Waar OV vroeger een basisvoorziening dat juist moeten promoten. “Uiteindelijk niet. Daar wilde ik iets aan doen. M‘n vrien- ­resulteert deze bezuinigingsslag in slecht den op de voetbal vinden het grappig. Die was, wordt het nu aanvullend vervoer” openbaar vervoer en directeurs met bonus­ noemen me Mister Sustainability.” sen. Daar zit niemand op te wachten, toch?” Liset: “Ik studeerde Milieu en Maatschappij- Ivo Stumpe, Milieudefensie Nou ja, bijna niemand dan. wetenschappen en een Master International Development. Mijn studie raakte me erg. Toen ben ik dingen gaan doen, zoals een project op Madagaskar. Jongerenvertegen- infrastructuurprojecten, niet ov woordiger worden wilde ik zó graag.” lijnen schrappen dunnere lijnen: frequenties omlaag of prijzen omhoog Gabe: “In Durban willen we de uitkomst overig ­ambitieuzer maken, Nederlandse jongeren laten zien wat er gebeurt, via Facebook, en 6% 10% de Europese onderhandelaars een push 23% 21% 18% 4% ­geven. We hopen Atsma te spreken. Toch verwacht ik geen grote klappers. Daarvoor 23% 40% 13% liggen de belangen te ver uiteen.” Liset: ”Maar we moeten niet afwachten wat de VN doet. Dat is gokken op één paard ter- 2% wijl je met alle paarden moet rennen. Wij 10% jongeren kunnen veel, we hebben ook in Rotterdam Haaglanden Amsterdam onze eigen gemeente invloed. En je kunt In stadsregio Rotterdam gebeurt er onge- “We willen het natuurlijk niet, maar dit zijn Amsterdam kijkt of ze bijna 70 miljoen euro ­gewoon naar zo‘n top toe als je wilt! Voor veer hetzelfde als in Haaglanden. De regio de feiten. Dat kan betekenen dat er niet bezuiniging misschien ergens anders kunnen die onderhandelaars is het werk, voor vrijwil- schrapt 10 buslijnen in 2012, sluit loketten, meer overal een bus rijdt”, zegt Dorine Dijs halen dan in het openbaar vervoer. Daarom ligers passie. Ons belang is de toekomst.” kijkt naar het onderhoud en past de vroegste van stadsregio Haaglanden. Van hun BDU stelt Amsterdam bouwprojecten uit en boort en laatste metrotijden aan. Dat zou 30 mil- van 235 miljoen euro per jaar moeten ze in ze reservepotjes aan. Dat is de enorme hoe- joen euro besparen, genoeg voor 2012. de loop naar 2015 45 miljoen euro per jaar veelheid overige bezuinigingen. Aanbeste- Maar in 2013 moet er nog eens 20 miljoen inleveren. De helft daarvan halen ze bij het dingen krijgt Amsterdam hooguit pas in af. Daarvoor mogen vervoerders tarieven openbaar vervoer, de andere helft bij andere 2013 rond. Dat zou betekenen dat de eerste differentiëren in spits- en daluren. Hoeveel infrastructurele projecten. De Stadsregio privé-trams hooguit in 2015 rijden. Daar is dat oplevert is moeilijk te zeggen. Maar het schrapt 7 buslijnen voor 2012 en schroeft de minister niet blij mee. resterende bedrag moet Rotterdam ophoes- ­frequenties omlaag. Dat levert 6 miljoen “Voor onderhandelaars is het ten met “rationaliseren”. euro op. Dan moet Haaglanden nog voor ­ 18 miljoen “rationaliseren” werk, voor ons passie”

30 | december 2011 | Down to Earth 6 Down to Earth 6 | december 2011 | 31 Milieu | Megastallen

De megastal stuit op weerstand bij de burger. En de boeren zelf? Streven ze allemaal naar groot, groter, mega? Down to Earth ging de boer op. De een streeft naar volle vrachtwagens, want dat kan 23 duizend euro in een jaar opleveren, de ander zoekt naar het Boer zoekt optimale in plaats van het maximale. Tekst Harry Perrée Beeld Marten van Dijl

wel of niet moet uitbreiden. Wel, oordeelt hij momenteel. Ook al omdat de 4.500 vlees­ varkens die zijn bedrijf nu telt, zijn werk­ wel/geen* schaal vergroting week niet volmaken. Buiten tussen de ­stallen wijst hij naar het naastgelegen veld, (* omcirkel wat van toepassing is) waar rammenas omhoog schiet. Over een paar jaar, als hij een eigen mestverwerkings­ installatie heeft gebouwd en niet meer 22,50 euro per ton mestafvoer hoeft te betalen, e varkens beginnen te knorren en knorren daar 3.200 varkens in een nieuw te te draaien in hun hokken als var­ bouwen stal, hoopt de varkensboer. Hoe kensboer Jan de Haas de deur groot vindt hij zijn bedrijf zelf ? “Het is opent van een van de afdelingen ­behoorlijk. Het voldoet nog niet aan de term op zijn varkensbedrijf. Links van megastal. Maar als ik er 3.200 bijzet, dan is het gangpad zes hokken met elk het een van de grotere in Nederland.” D zeventien varkens erin. Rechts nog eens zes maal zeventien varkens. De var­ Megastallendiscussie kenshouder uit het Brabantse Beers, vlakbij Schaalvergroting is een feit. Nederland huis­ Cuijk, buigt zich over het stalen rek en wrijft vestte in 2009 12 miljoen varkens, 43 mil­ een paar nieuwsgierige varkens over hun joen slachtkuikens en 45 miljoen leg­hennen. snuit. Nog 2,5 maand, dan maken de var­ Tel daar 1,5 miljoen melkkoeien, 1,2 miljoen kens een enkele reis naar het slachthuis. jongvee (aanstaande melkkoe) en 1,2 mil­ “Ze groeien ongeveer 800 gram per dag”, joen vleesrunderen bij en de veestapel schiet legt De Haas uit, terwijl hij een handvol kor­ ruim boven de honderd miljoen dieren uit. rels uit de gele voertrechter haalt. “Hiervan Tegelijkertijd krimpt het aantal veehoude­ vreten ze 2,5 kilo van per dag.” De varkens, rijen fors en stijgt het aantal dieren per een tikje onrustig van het bezoek, staan ­bedrijf navenant, becijferde het Landbouw nieuwsgierig te kijken en schrikken af toe, Economisch Instituut (LEI). Die ontwikke­ waarop ze opeens collectief knorrend uit­ ling zal voorlopig doorgaan, aldus het LEI. eenstuiven over de betonnen vloer van hun Tussen 1980 en 2010 steeg het aantal vlees­ hok. Het voer is flink duurder geworden het varkens per bedrijf van 200 naar pakweg afgelopen jaar, vervolgt De Haas. Eerst was 900. In 2020 zal een gemiddeld varkensbe­ hij vijftig euro per varken per jaar kwijt, nu drijf 1.800 varkens tellen, voorspelt het LEI. zeventig. “Maar een big is vijftien euro goed­ Bij koeien en kippen is het beeld hetzelfde. koper geworden en de vleesprijs is ook Was schaalvergroting eerder een teken van ­hoger: van 1,37 euro per kilo naar 1,50 euro gezonde groei, inmiddels zetten burgeriniti­ per kilo.” atieven als Megastallen Nee zich schrap En zo berekent De Haas, een rustige boer ­tegen de komst van nieuwe grote stallen op met een bescheiden aard, of hij zijn bedrijf het platteland. De politiek heeft de signalen ➔

32 | december 2011 | Down to Earth 6 Down to Earth 6 | december 2011 | 33 Milieu | Megastallen

Jan de Haas Gijsbert Bakhuizen

➔ opgepikt; commissies, denktanks en onder­ wegneemt dat hij duidelijk groeiprikkels Groningen. “Vanuit dat perspectief is het Die hadden het niet beter dan de varkens zoeksbureaus gingen aan de slag. En dus ligt ­ervaart. “Als je met volle vrachtwagens een wonder dat de meerderheid van boerde­ van nu. Er was slechter voer, er werd minder Gijsbert Bakhuizen: “Ik probeer niet het maximale uit er een stapeltje rapporten en nota’s, zoals werkt (hij doelt op aan- en afvoer van var­ rijen persoonlijke bedrijven zijn met gemid­ op de gezondheid gelet.” Van mega naar beter (maatschappelijke dia­ kens, hp), levert dat kostenbesparing op. Bij deld 1,8 werknemers”, zegt hij. Van oudsher mijn bedrijf te halen, maar het optimale” loog over schaalgrootte veehouderij), Al het ons zijn de vrachtwagens al vol, behalve bij komt dat omdat door grillig weer en dito Politieke keuze vlees duurzaam (Commissie van Doorn), Toe­ de biggen.” Als hij de wekelijkse vracht­ ­natuur productie en arbeid in de landbouw Daarmee staat Strijker zo’n beetje lijnrecht komstvisie Veehouderij (minister LNV), Schaal­ wagen met 240 biggen vol kan krijgen, dalen lastig zijn te plannen. Nu het weer amper tegenover milieuorganisaties als Milieu­ vergroting, een waarde(n)volle ontwikkeling? (Con­ de transportkosten 1 euro per big. “Dat zou nog een rol speelt, ondervindt schaalvergro­ defensie en de milieufederaties. Nol Verdaas­ conservatieven het hebben over duurzaam­ ­menen ze. Dat geldt ook voor boeren die sumentenplatform) en Welke veestapel past in bij de huidige omvang 13 duizend euro per ting opeens een stuk minder tegendruk. donk van de Brabantse Milieufederatie con­ heid en het probleem van dierziekten erken­ zelf niet warmlopen voor schaalvergroting. Nederland? (Planbureau voor de Leefomge­ jaar zijn. Dat is een behoorlijke prikkel.” Bij Strijker: “Als ondernemer moet je wel mee­ stateerde eerder in dit blad: “We gaan de nen, maar ze hebben het tegelijkertijd con­ Neem boer (zoekt vrouw) Gijsbert Bakhui­ ving). Stuk voor stuk signaleren die: het de geplande uitbreiding is dat zelfs 23 dui­ doen met schaalvergroting, want je buren weg van schaalvergroting al veertig of vijftig tinu over voedselschaarste en willen een zen, wiens boerderij aan een smal slinge­ moet anders, hoewel een milieu- en dier­ zend euro. doen het ook. Als je het níet doet, word je jaar en dat leidt tot een aantal buitengewoon landbouw die de competitie aangaat op de rend dijkje op een steenworp van Abcoude vriendelijke veehouderij goed ­mogelijk is bij En dan is er nog het nageslacht. Hoewel de van de markt gedrukt.” negatieve effecten. Het enige wat ik zie, is wereldvoedselmarkt. Onze kritiek is dat je ligt. Ongeschoren, wilde bos haren, grote bedrijven. Het lukt de commissies, drie pubers van De Haas niet staan te sprin­ De nooduitgang van schaalvergroting is dat er steeds minder en grotere boeren die twee niet kunt combineren." gescheurde spijkerbroek. Zijn boerderij ziet denktanks en onderzoeks­bureaus zodoende gen om straks ook de overall aan te trekken kleinschaligheid. Als kleine boer kun je een ­komen en de milieudruk niet afneemt. “Hoeveel boeren willen nu echt die schaal­ er navenant uit. “Als je alles nieuw hebt, zit niet om een uitgang aan te wijzen in de en de stal in te duiken, houdt de boer er toch goede boterham verdienen “als je in staat Schaalvergroting is niet de oplossing van vergroting?”, vraagt hij zich af. “Dat wordt er veel vreemd geld in. Dat heb ik niet. Kijk ­megastallendiscussie. rekening mee. “Als je je bedrijf wilt over­ bent consumenten rechtstreeks bij je bedrijf onze problemen. Terugschalen is veel eerder overschat. De grote jongens bepalen de maar om je heen. Ik heb alles oud.” dragen of verkopen, dan moet het wel klaar te betrekken en je ze kunt overtuigen waar­ een oplossing. Ik geloof in gezinsbedrijven.” ­lobby. Wij willen juist de boeren die dat niet Zijn bedrijf, dat hij tien jaar geleden van zijn Volle vrachtwagens zijn voor de toekomst, wat dat dan ook moge om het ietsje meer kost. Dat zie je wel in de Ook Europarlementariër Bas Eickhout van willen een stem geven. In Oost-Brabant leg­ vader overnam, telt zeventig koeien en 42 Maar waarom kiezen veel veehouders voor betekenen.” beweging van lokaal produceren – lokaal GroenLinks gelooft niet in Strijkers verhaal. gen de boeren zich neer bij de schaalvergro­ hectare grasland. Plus nog een stuk of 35 schaalvergroting? Vaak wordt gezegd dat ze consumeren.” Maar dat is niet meer dan een “Ik verzet me tegen het idee dat dit (schaal­ ting, maar in de Achterhoek willen ze die stuks jongvee. “Ik heb niet zo heel veel jong­ niet anders kunnen dan groeien omdat ze Schaalvergroting niche, waarschuwt Strijker. “Ik geloof abso­ vergroting, hp) een autonome ontwikkeling schaalvergroting niet. Daar hechten ze veel vee. Ik probeer mijn koeien wat ouder te nu worden gemangeld door de banken, voe­ Veehouders als De Haas doen niks anders luut niet dat er een toekomst is voor de is. Het is een autonome ontwikkeling als je meer waarde aan landschapscultuur: aan ­laten worden. Dat is efficiënter. Je gaat pas derfabrikanten, slachthuizen en super­ dan zich schikken naar de universele wetten ­Nederlandse veehouderij met kleinschalige de liberalisering door laat gaan. Dat is geen ribben en sloten en hagen. In Europa speelt geld verdienen aan een koe als ie melk gaat marktinkopers. van de schaalvergroting, stelt landbouw­ bedrijfsvoering.” wet, maar een politieke keuze. Dat zie je ook die discussie veel meer. In Nederland staan geven.” Nee, dat doet niet elke boer, reageert De Haas herkent dit niet. “Ik heb niet het econoom en hoogleraar plattelandsontwik­ Schaalvergroting is goed noch slecht, vindt bij de WTO. Op dit moment mag je je markt we niet erg stil bij de culturele waarde. Een hij. “Sommige boeren willen steeds de gevoel dat ik klem zit in de keten.” Wat niet keling Dirk Strijker van de Rijksuniversiteit de landbouweconoom. “Positief is dat het wel beschermen met milieueisen, maar nog boer in Frankrijk voelt zich veel meer één nieuwste koeien van de nieuwste fokstier goedkoper, schoon en beter beheersbaar is. niet beschermen met dierwelzijnseisen. Je met het landschap.” omdat ze denken dat die meer melk geven. Een nadeel is het maatschappelijk verzet”, moet strijden om dierwelzijnseisen op te Ik probeer niet het maximale uit mijn maar dat is, zegt hij in een adem, toch vooral ­nemen in de WTO.” Optimaal ­bedrijf te halen, maar het optimale.” Jan de Haas: “Ik heb niet het gevoel dat ik op misverstanden gebaseerd. Alsof de var­ Nu er voorstellen voor een nieuw Europees Het is de vraag of de Nederlandse boer “Elke boer kan zijn eigen route bepalen”, kens het vroeger beter hadden. “Ik ben zelf landbouwbeleid liggen, moet binnen Europa ­gevoelig is voor dit soort argumenten. Ze ­reageert Bakhuizen op de vraag of boeren klem zit in de keten” zoon van een kleinschalige varkensboer. Die de strijd gestreden worden, aldus Eickhout. ­komen al om in de regels, en nieuwe regels aan de leiband van banken en slachthuizen varkens zaten in een oude donkere schuur. "Het probleem is dat in deze voorstellen de zullen het ondernemerschap aantasten, en zuivelbedrijven liggen. “Maar iedereen ➔

34 | december 2011 | Down to Earth 6 Down to Earth 6 | december 2011 | 35 Milieu | Megastallen Mensen | De Activist

➔ preekt voor eigen parochie: de bank ver­ Madeleen Helmer, 53 dient meer aan mij als ik veel investeer. Het­ Gaat naar de klimaattop in Durban als: zelfde geldt voor de voerfabrikant en de ­director policies and communication, Rode ­zuivelfabrikant. Maar elke boer kan daarin Kruis Klimaatcentrum. zijn keuze maken.” Dat doet hij dan ook: Volg het Rode Kruis over klimaat op ­ “Mijn vader kocht veel bij: krachtvoer en www.climatecentre.org ­afval uit levensmiddelen: bierborstel en zo. Ik wilde zo min mogelijk input, dan heb je Ik werkte eind jaren tachtig voor een organi- ook de kosten niet.” Dus voert hij de koeien satie die zich met de problematiek van de vooral ruwvoer van eigen land ­eilanden in de Stille Oceaan bezighield, toen Met uitbreiding van zijn bedrijf is hij niet het onderwerp klimaatverandering opdook. bezig. Ja, hij heeft er wel eens over nage­ De laagliggende atolstaten waren bezorgd dacht. “Een koe op mijn bedrijf geeft 7.500 over de zeespiegelstijging. Klimaatverande- liter melk”, begint hij uit te leggen. “Een ring kon met flink terugdringen van de ­extra melkquotum kost me nu 6.000 euro ­broeikasgasuitstoot opgelost worden. De voor 1 koe. Tot aan 2015 (als het melk­ ­eilandstaten organiseerden zich, schreven quotum wordt afgeschaft) is dat 2.000 euro een protocolvoorstel dat ik heb helpen pro-

per jaar. Een koe levert jaarlijks 2.400 euro eetbewustervarkensvlees.nl Foto: www. moten. Bij mij bleef de vraag: wanneer gaan aan melk op. Dan heb ik 400 euro per jaar we ze echt helpen? Toen COP 6 in 2000 in over voor voer. Dat kan gewoon niet uit.” Nederland plaatsvond leek dat een goed Tegen megastallen heeft de Noord-Hollandse Raymond Cobben: “Het managen van de moment om aanpassing aan de onvermijde- boer niks. “Maar je moet per bedrijf maat­ lijke gevolgen, adaptatie, aan de orde te werk leveren om het in te passen in het land­ huidige varkensbedrijven heeft niks stellen. schap. Dat de markt straks gedomineerd Dat was toen heel controversieel. Dan geef wordt door grote bedrijven, gelooft hij niet. met boeren te maken” je de strijd op, was het idee. Ik kreeg geen “In het lage Holland met zijn kleine weg­ poot aan de grond, behalve bij het Rode getjes, zul je altijd gezinsbedrijven houden. Kruis. Daar startte ik in 2002 het Klimaat­ Waar veel grote jongens ontstaan, vallen centrum. In 2007 toen het Bali Actie Plan ­altijd weer gaatjes voor de kleintjes. Dat snuit in duwen. Cobben heeft er wel eens managen van de varkensbedrijven waar we werd aangenomen was adaptatie een van de moet je meer zien als uitdaging dan als pro­ aan gedacht om er eikels in te stoppen, maar nu naar toe gaan, heeft niks met boeren te pijlers geworden. We hebben veel kunnen bleem.” de varkens wroeten zo ook wel. “Het eerste maken. Die bedrijven zijn niet meer te bijdragen en zijn ook tevreden met de tekst jaar stond ik hier gewoon urenlang over ­financieren als gezinsbedrijf.” die uiteindelijk in Cancun werd aangenomen. Wroetstal de leuning te kijken naar de varkens”, mij­ Zelf wil Cobben niet op die manier boeren. Die klus is nu klaar. Een soortgelijke opvatting heeft Raymond mert hij. “Momenteel houd ik het op het kleinschalig Toch gaan we naar Durban, nu om te net­ Cobben, die in het Limburgse Ulestraten Vreemd eigenlijk, dit stalsysteem, vindt hij en overzichtelijk. Ik wil gewoon die grote werken. Je moet jezelf en anderen blijven sinds 1985 een boomgaard en varkens­ zelf. In tien jaar tijd heeft hij de hokken nog ­financiering niet op mijn dak hebben. Ik ga voeden. Na het mislopen van Kopenhagen houderij runt. Toen hij zijn bedrijf van 1.400 maar één keer helemaal leeg- en schoon­ mij bezig houden met afzet, hier in de buurt lijkt aandacht voor klimaat verdwenen bij vleesvarkens wilde uitbreiden, bleek dat gemaakt. Zaagsel aanvullen volstaat. Poepen bijvoorbeeld. Wij zetten nu af aan keur­ ­milieuorganisaties. Er gaat bijna niemand ­onmogelijk vanwege stankwetgeving: hij zat en plassen doen de varkens langs de rand bij slagers en de Jumbo. En we proberen 20 tot naar Durban. Dat is niet erg, als ze maar te dicht bij woningen in de buurt. Dus gooi­ een opening, waar de mest vanzelf op een 30 procent van het voer uit de omgeving te ­ergens anders bezig zijn. Maar organisaties de hij het over een andere boeg: in Canada band valt die het naar buiten transporteert. laten komen. Ik houd een dubbel verhaal, trekken zich terug uit het klimaatdebat. Dat stuitte hij op een stalsysteem dat beter wilde “Ik had hier gisteren de voederfabrikant op realiseer ik me. Ik zie de voordelen van vind ik buitengewoon zorgelijk. Als er geen zijn voor varkens en mest opleverde die bezoek met drie Koreanen. Die waren in schaalvergroting, maar het zijn niet mijn politieke wil is, moet je uitgaan van een makkelijk afzetbaar was. ­Nederland om bedrijven te bekijken. Die zei­ ambities.” ­situatie zonder, en daar je tanden in zetten. Vierhonderd varkens staan er nu in de den: dat kan echt niet.” Ja, het verbaast hem En zo rijdt de trein van de schaalvergroting wroetstal met zaagsel die hij een jaar of tien eigenlijk zelf ook wel dat hij helemaal geen langs iedere boer, ook al springt niet iedere geleden heeft laten bouwen. Na de middag­ last heeft gehad van dierziektes. “Zeker ben boer erop. ■ boterhammen met stroop en salami, wil ik daar bang voor geweest. Ik was gewend Cobben eigenlijk snel weer aan de slag. Maar aan all in, all out.” hij wil toch ook zijn wroetende varkens “Wij gaan naar de klimaattop ­laten zien. Even later staat hij in de stal. Kleinschalig ­Grote spinnenwebben hangen aan het Enerzijds wil een boer zijn bedrijf laten om te netwerken” ­plafond, op de bodem van de varkensstal ligt groeien en moet je hem niks in de weg leg­ een dikke laag zaagsel waar de varkens hun gen, vindt Cobben. Anderzijds zegt hij: “het

36 | december 2011 | Down to Earth 6 Down to Earth 6 | december 2011 | 37 Service | Media samenstelling en tekst Wendy Koops

Slobbe dvd blue ray/dvd The Economics of Happiness Frozen Planet Mis het niet

Een systematische verschuiving van globali­ verloop van tijd werden mensen depressief en Op de drempel van de winter zijn Sir Attenborough en BBC Een jaar geleden zaten we samen op een omgevallen boom. We keken sering naar localisatie, daarvoor staat de individualistischer; ze verloren hun trots en de Earth terug met een nieuwe natuurserie, dit keer gefilmd op naar de buizerd en de planten om ons heen om te zien of we daarin Amerikaanse International Society for Ecology connectie met de natuur, vroeger de belang- de Noordpool en Antarctica. En misschien wel voor het laatst. sporen van het broeikaseffect konden ontdekken. & Culture, al dertig jaar. Nu hebben ze hun rijkste peiler van hun cultuur. Attenborough: “Ik heb mezelf lang buiten de discussie gehou- Helemaal niks. analyse van de wereldeconomie, volgens hun Nadat de tien nadelen van de globalisering zijn den, omdat ik geen expert ben. Maar als iedereen die je Klimaatverandering, stelden wij vast, was iets waar we over konden de veroorzaker van de verschillende crises uitgediept, richt het tweede deel van de film spreekt, beweert dat één en één samen twee is, kun je er niet lezen, waar we rekening mee moesten houden … maar waar we niets waarin wij ons bevinden, vastgelegd in de zich op kleinschalige oplossingen die overal ter meer onderuit. De ijsschotsen smelten en de oceanen worden van konden zien. Een onzichtbare, onaanraakbare ontwikkeling. waardevolle film The Economics of Happiness. wereld worden gezocht: transition towns, warmer, we staan op het punt veel kwijt te raken.” Tot vorige week. Britse appelen worden in Zuid-Afrika gewaxt stadstuinen in Detroit, de Local Food-­ De serie volgt het ijzige leven van verschillende dieren gedu- Ze kwam bij me terug en nam me mee naar buiten. en weer in Engeland verkocht. Amerikaanse to- beweging en Via Campesina. rende de seizoenen, met hun lange maanden zonder zon “Kijk,” zei ze. nijn wordt in Japan verwerkt en weer in de VS The Economics of Happiness, dvd met en lange maanden zonder duisternis. Waar in de rest van de Ik zag een druilerige ochtendmist, fietsers en auto’s op de straat, verkocht. Landen importeren en exporteren ­Nederlandse ondertiteling voor €17,50 via wereld rupsen binnen een paar maanden in vlinders verande- ­huizen – half in slaap – en grauwe wolken in de lucht. vergelijkbare hoeveelheden van een zelfde www.omslag.nl ren, doet de beerrups er hier veertien jaar over om te vol- “Is het jou ook opgevallen?” product, zoals melk of graan. Handel om de groeien. Een kolonie van 400 duizend koningspinguïns krijgt Ik had geen idee waar ze op doelde. handel dus. Ondertussen overspoelen multi­ te maken met een onverwacht probleem: warmte. De groten “Je moet goed kijken,” zei ze. “Niet alleen met je ogen, maar met je nationals lokale markten met goedkopere, gaan surfen, terwijl de wollige kuikens een verkoelend mod- hoofd, je hart, je hele lichaam.” bioscoop gesubsidieerde producten, waardoor boeren derbad nemen. En voor het eerst is vastgelegd hoe een Ze wees naar de wolken. en andere kleinschalige producenten uit de dwergvinvis tussen de ijsschotsen twee uur lang opgejaagd “De wolken zijn veranderd. Niet altijd, niet iedere dag, maar wel omgeving hun broodwinning verliezen. Onze Off the Grid wordt door een groep orka’s. steeds vaker. Er zijn meer mensen die dat hebben gemerkt.” economie focust zich kortom op winst, in De verschijning van Frozen Planet gebeurt in nauwe samen- De wolken zagen er inderdaad vreemd uit, maar dat vind ik – eerlijk plaats van op mensen. En de werkelijke kosten Van de 50 Amerikaanse staten staan er 46 op werking met het Wereld Natuur Fonds (WNF), dat dit jaar vijf- gezegd – wel vaker. (urbanisering, steeds grotere verschillen tussen de rand van faillissement. De werkloosheid in tig jaar bestaat en in zijn jubileumjaar extra aandacht vraagt Ik loop graag met mijn hoofd in de wolken en kan inmiddels flink arm en rijk, het verlies van traditionele cultu- het land is gestegen naar 13 miljoen en 49 mil- voor de Noordpool. wat soorten onderscheiden. De stapelwolken, bijvoorbeeld, die vanaf ren, milieuvervuiling) worden in economische joen Amerikanen leven onder de armoede- de grond in thermiekbellen ontstaan. En de dradige, bijna harige modellen doorgaans niet meegeteld. grens. Regisseur Alexander Oey reisde het land ­vederwolken die je ’s zomers zo mooi boven het land ziet hangen. Wat consumentisme met mensen kan doen door op zoek naar gemeenschappen die het wachten op hulp van de regering beu Ik weet van de sluierachtige nevelslierten die Nebulous genoemd zien we bij de Ladakh, een volk in het noorden zijn en proberen hun eigen Utopia te vinden buiten het financiële systeem, of de ­worden, van de zware, elektrisch geladen buienwolken bij onweer van India. Het was een tevreden volk, dat alles ­federale overheid. Een stadje in Massachusetts heeft bijvoorbeeld een eigen munt- Actie en hoger, veel hoger, de prachtige parelmoerwolken en lichtende deelde, veel tijd voor elkaar had en geen wer- eenheid ingevoerd, in Idaho is een transition town opgericht en in Colorado Springs 3 dvd’s nachtwolken. keloosheid kende. Na het zien van de materi- wordt over iedere belastingverhoging gestemd. Je onttrekken aan het systeem, is “Wolken veranderen altijd,” zei ik. “Dat is wat wolken doen.” ële weelde in reclameuitingen begon men dat de uitweg uit de crisis? Frozen Planet Maar daar wilde ze niets van weten. ­zichzelf arm te vinden en achtergebleven. Na Off the Grid, vanaf 26 januari in de bioscopen. Ze vertelde dat de wolken gemiddeld genomen zwaarder waren ­geworden. Compacter. “En ze drijven steeds vaker langs en over elkaar heen.” Ik had trek in koffie en stelde voor weer naar binnen te gaan. Bioscoop Ze sloeg een arm om mijn schouder en gaf toe dat ze het niet ­bewijzen kon. One Life Het was een gevoel, dat in de loop der maanden sterker werd. “Het sluit aan bij wetenschappelijke voorspellingen over de effecten Van de inventiviteit waarmee bruine kapucijnaapjes kokosnoten breken tot de van klimaatverandering. We krijgen vaker extremer weer. Lange, versiertrucs van bultruggen. De slimme jachtmethodes van dolfijnen en jacht­ ­natte zomers. Warme, gortdroge lentes. Zwoele novembernachten luipaarden en hoe sluw Komodovaranen een waterbuffel door de knieën Frozen Planet, vanaf 13 december op 4-disk dvd en 4-disk ­gevolgd door ijskoude winters. Er hangt onrust in de lucht.” krijgen. One Life (ook van BBC Earth) brengt ons van de geboorte tot de Blu-ray. Wie de Nederlandstalige versie koopt, doneert “We schrijven geschiedenis”, zei ze. “Kijk omhoog; mis het niet. Voor creatie van de volgende generatie – en dan nog een stap verder. Zo blijkt dat ­tegelijkertijd aan het WNF. het eerst kunnen we met het eigen ogen zien.” er tussen al dat fascinerende natuurgeweld een rode draad loopt die al het Kippenvel op straat. leven – of we nu vleugels, vinnen, acht poten of twee benen hebben – met ACTIE: Down to Earth geeft drie dvd’s weg! Het zou toch niet waar zijn? elkaar verbindt. Verteld door de Engelse acteur Daniel Craig. Mail ­[email protected] ovv ‘Frozen Planet’ One Life, sinds begin december in de bioscopen. plus uw naam en adres. Thomas van Slobbe is directeur van Stichting wAarde en thriller-­ auteur. Elk nummer deelt hij met ons een lichtvoetig verhaal over ­duurzaamheid. Illustratie: Renée Gubbels

38 | december 2011 | Down to Earth 6 Down to Earth 6 | december 2011 | 39 Service | Media tekst Wendy Koops

Van wie is de wind? Het groene pessimisme publicaties Moeten we windenergie aan grootschalige projectontwikkelaars Ja, dat nieuwe probleem, het ’broeikaseffect‘... Beste mensen in Weemoedig dagboek overlaten of moet de samenleving zelf de controle houden? Om deze de politiek, er moet toch écht geld komen voor onderzoek naar dit Natuur is dichtbij in de boeken van Koos van Zomeren, zo ook vraag draait volgens de makers de documentaire Cape Spin. milieuonderwerp. Want als het verbranden van fossiele brandstoffen in Naar de natuur, een natuurdagboek. Niet alleen de flora en zulke gevaren met zich mee brengt, dan moeten we misschien fauna die hij ziet tijdens zijn wandelingen

Voor de kust van Cape Cod ten zuid-oosten van Boston moet het aller- een heel netwerk van offshore windmolenparken”, vult Gemmel aan. “Als ­denken over CO2-vrije alternatieven. Zoals kernenergie. Vond de komen voorbij, ook deelt hij gesprekken, eerste Amerikaanse windmolenpark in zee komen. Het plan heeft geleid de infrastructuur er eenmaal is, dan zullen meerdere projecten volgen. kernenergie-lobby. En de door hen aangesproken bewindslieden beschouwingen en de totstandkoming tot een heftige strijd tussen voor- en tegenstanders. Gezamenlijk spen- Producenten van fossiele brandstoffen doen alles wat ze kunnen om dit met hen. van zijn columns. Een persoonlijk en deerden ze inmiddels 70 miljoen dollar om hun gelijk te halen. tegen te houden.’ Jawel, toen vanaf 1986 het broeikaseffect, dat toen nog het beetje weemoedig boek over wat natuur “Dit is een Amerikaans voorbeeld van een discussie die internationaal ­’koolzuurprobleem‘ werd genoemd, de politiek bereikte, was het nog is in dit land. speelt”, benadrukken regisseurs Robbie Gemmel en John Kirby. Ze Schaarste ­helemaal geen ’fabeltje van links‘. Sterker nog, milieuclubs waren ­waren in november op het IDFA-festival om hun documentaire Cape En dat is ze volgens Kirby decennia lang gelukt. “Het lukt de fossiele ­terughoudend met het oppakken van dit ’rechtse‘ onderwerp. Dit is Naar de natuur. Koos van Zomeren. Spin: An American Power Struggle onder de aandacht te brengen. brandstoffen-industrie al tientallen jaren hernieuwbare energie te dwars- een van de boeiende dingen die duidelijk worden als Wijnand De Arbeiderspers, 2011. ISBN bomen. We hadden wereldwijd zoveel verder kunnen zijn. Maar de wind is ­Duyvendak het klimaatbeleid in Nederland onder de loep neemt. 9789029576086. Prijs €24,95. 402 pag. Objectief gratis en daarmee kun je op de handelsmarkten niet op dezelfde manier ­Eigenlijk is het verhaal van het klimaatbeleid exemplarisch voor de Robbie Gemmel volgt de controverse rond de bouw van het windmolen- speculeren als met olie of gas. Die platforms kunnen ze sluiten om schaar- manier waarop milieu in het verdomhoekje is geraakt. park – inmiddels teruggebracht tot 130 gigantische windturbines op een ste te creëren, maar dat kan niet met wind. Op de lange termijn kunnen ze Duyvendak vertelt de pijnlijke geschiedenis van hoe klimaat ooit gebied zo groot als Manhattan – vanaf het begin in 2001. Aanvankelijk gewoon niet zoveel geld verdienen met hernieuwbare energie.” voortvarend door de Nederlandse politiek werd opgepakt, maar Het antropoceen filmt hij alleen de openbare bijeenkomsten, maar na verloop van tijd Dat de discussie complex is, blijkt wel als ook de ’groene‘ senator Ted langzaam maar zeker een taboe-onderwerp werd. Hoe klimaatveran- Opnieuw een boek over de ecologische grenzen van de aarde krijgt hij toegang tot de campagnes van de twee belangrijkste oppo­ Kennedy actie begint te voeren tegen het windmolenpark. Ook zijn familie dering eerst te onbegrijpelijk was, en daarna te groot om aan te door wetenschapsjournalist Mark Lynas, auteur van Zes graden. nenten, Clean Power Now en Alliance to Protect Nantucket Sound. heeft een buitenhuis dat uitkijkt op Cape Wind. Kennedy’s argument is pakken. Hoe eerst de politiek wilde en de bedrijven niet, en daarna In De mens als god beschrijft Lynas negen gebieden, waaronder “Bij de voorstanders werd ik met open armen ontvangen, die grepen de echter dat 800 miljoen dollar belastinggeld in de zakken van een private de bedrijven wel, maar de politiek niet. Dat het onderwerp eerst biodiversiteit, klimaat, zoetwater, gif en ozon, waar we grenzen kans hun standpunten naar voren te brengen meteen aan”,zegt Gemmel. projectontwikkelaar verdwijnt. rechts was, en toen links. Hij laat zien dat enkele personen een naderen of overschrijden. Met behulp van “De tegenstanders deden aanvankelijk nogal geheimzinnig. Begrijpelijk, Een legitiem punt, vindt Kirby, en een belangrijke discussie die uit de con- enorm verschil hebben gemaakt, wat de kwalijke rol van VNO-NCW wetenschappelijke publicaties geeft hij elk want hun strategieën zijn niet altijd even zuiver.” troverse rond Cape Wind is voortgekomen. “Van wie zijn de wind en het was en wat de milieubeweging anders had kunnen doen. Wat er mis van deze grenzen een getal, en scoort hij Omdat de regisseurs een objectieve film wilde maken, ging de Alliance land waarop het project is gebouwd? En wie krijgt de winst ervan? Dat ging dat VROM nu niet meer bestaat, en hoe de vondst van de gas- waar en hoe veel we overschrijden. alsnog overstag, zonder inspraak te eisen. De enige concessie die de geldt trouwens voor alle grondstoffen, het is het systeem dat we hebben. bel onder Slochteren funest was voor de ontwikkeling van duurzame makers deden is dat ze in de film hebben opgenomen hoe “lelijk” de Hopelijk verandert dat in de toekomst met de derde weg die wij in de film energie. Ook verfrissend: Duyvendak bekritiseert het groene gehalte De mens als god. Hoe de aarde het windmolens er straks uit zullen zien. voorstellen. Ik vind dat de toekomst van onze grondstoffen een demo­ van zijn eigen partij, GroenLinks. ­antropoceen kan doorstaan. Vertaling van Aangezien rijke, invloedrijke Amerikanen met buitenhuizen aan de kust cratisch gecontroleerde toekomst moet zijn, en ook het eigendom moet Dit boek moest geschreven worden, want dat het er nog niet was, is The God Species, Mark Lynas. Jan van van Cape Cod de tegenstanders steunen, wordt de term ’nimby‘ veel­ democratisch geregeld zijn. ’Occupy‘ de grondstoffen, als ik die term eigenlijk al verwonderlijk. Het is verplichte kost voor iedereen die ­Arkel, november 2011. ISBN vuldig gebezigd. Een van de grootste financiers van het tegenkamp, mag aanhalen.” zich met klimaatbeleid bezig houdt. Toch maakte zich halverwege 9789062245109. Prijs €14,95. 299 pag. steenkolenmagnaat Bill Koch, roept het letterlijk in de media. Waarop Overigens is het ‘pro’-team dáár nu juist niet blij mee. “Ze vinden het te een soort moeheid van me meester. Weer een politiek besluit, een een lobbyist van de voorstanders opmerkt: “Hoe groot is de achtertuin kleinschalig en ze zijn bang dat moeilijk is om het te financieren.” Boven- rapport, een conferentie, weer iets dat hoopvol begint, maar later van die gasten eigenlijk!?” dien: Cape Wind heeft inmiddels ook slechts de helft van zijn financiering misgaat. Weer een oud-politicus die nu wél wil vertellen wat hij er- “Natuurlijk gaat het Koch er meer om dat de energiemarkt door dit rond. En uiteindelijk doen de ontwikkelaars het ook niet vanuit altruïs­ van vindt. Misschien ben ik te jong of niet klimaat-gek genoeg om Groen zijn, wél makkelijk ­project dreigt te veranderen”, zegt Kirby. “Cape Wind is het begin van tische motieven. alle tot in detail beschreven politieke momenten te hebben meege- Op zoek naar een heerlijk kleurrijk boek voor de feestdagen? kregen? Of misschien is het omdat ik al weet hoe het eindigt? Hoe Dit praktische boek volgt op de tv-serie It’s not easy being advertentie dan ook, ik vat de boektitel op als ironie. green, van de BBC, waarin de verhuizing van de familie Toegegeven, Duyvendak doet aan het eind van het boek erg zijn ­Strawbridge naar een duurzame, zelfvoorzienende plek wordt best om doemdenken over de toekomst te voorkomen, door hoop- gevolgd. Nu vertellen Dick en James je alles wat je maar wilde vol aan te geven hoe we uit de huidige weten over zelfvoorzienend leven, van voedsel verbouwen, loopgravenoorlog kunnen komen. Of ­afval beheren, bouwen met stro en dieren houden tot huis- De Postcode Loterij helpt! dat de weemoedigheid tegengaat, zal tuin en keukenmiddeltjes maken. voor iedere lezer anders zijn... Overleven op je eigen km2. Vertaling Milieudefensie is al sinds 1996 partner van de Nationale Postcode Loterij, de Annemarie Opmeer van Practical Self Sufficiency. Dick & grootste goede doelen loterij van Nederland. Met steun van de deelnemers James Strawbridge. Fontaine Uitgevers, Foto: zilveren maan, Lars Soerink/FN van de Postcode Loterij zet Milieudefensie zich in voor het landschap, een Lannoo, 2011. ISBN 9789072975096. Prijs

gezonde landbouw en een goed klimaat. Recensie Het groene optimisme. Het drama €29,95. Hardcover, 304 pag. van 25 jaar klimaatpolitiek. Wijnand Voor € 10,75 per lot speelt u al mee. Duyvendak. Prometheus/Bert Bakker, Meld u aan via 0900-300 1500 (10 cpm) 358 pag. ISBN 9789035137097. Prijs of ga naar www.postcodeloterij.nl €29,95. Alvast hartelijk dank voor uw deelname. Down to Earth 6 | december 2011 | 41

21596_Adv_Milieudefensie_210x78_.indd 1 02-11-11 11:44 Service | Consument samenstelling en tekst Ronella Bleijenburg

Welvaartsresten Buitengewone varkens Snotteren en snuiten

We bulken van de spullen. Op elke zolder, Voor de (varkens)vleeseters onder u een tip: buitengewoon (gedurende 3 jaar een vleespakket ter waarde van 40 euro Zo tegen het einde van het jaar is voor het gros van de Neder- in elke berging, in elke bedrijfsopslag lig- vlees van Buitengewone Varkens. Het initiatief Buiten­ en toegang voor twee personen tot één van de evenemen- landers weer snotteren en snuiten geblazen. We slepen onszelf gen dingen te verstoffen. Het bedrijf gewone Varkens wil toe naar een doorbraak in de varkens- ten ter waarde van 30 euro). Op dit moment bestaat de kud- de dag door met Paracetamol, Strepsils en Oscillococcinum. ­Chatoui (van ‘spullenjutter’ Katja Staring) houderij. Een doorbraak richting lekker, gezond en eerlijk. de uit 36 buitengewoon blije biggen en 265 crowdfunders. Echt helpen doet het allemaal niet, want tegen griep en ver- wil de consument en het bedrijfsleven Eerlijk voor de varkens, want die leven in alle vrijheid in Meer informatie: www.buitengewonevarkens.nl koudheid schijnt geen geneesmiddel te bestaan. In plaats van ­laten zien wat er allemaal mogelijk is met ­familiegroepen in bossen, boomgaarden en akkers van de Voordeel: Liever vlees van een buitengewoon blij varken, pillen uit pakjes, kun je net zo goed je toevlucht nemen tot huis- afdankertjes, afval en restmaterialen. gemeente Hof van Twente, hoewel ze uiteindelijk wel bij dan van één uit een megastal. tuin en keukenmiddeltjes. En laten die nou naadloos in een zelf- Oude gordijnen, omajurken, reclame­ zelfslachtende slagers in de buurt belanden. Eerlijk richting Nadeel: Het ene moment huppelen de varkens vrolijk in de voorzienend leven passen. Daarom een lijstje mogelijke middel- doeken, tafelkleden of afgedragen jeans de boeren die het dagelijks toezicht verzorgen en een eer- bossen, het volgende moment hangen ze aan een haak bij tjes tegen veelvoorkomende winterkwalen (en meteen wat laat Chatoui voortleven als tas, kussen of lijke prijs krijgen. En de consument betaalt een eerlijke con- de slager om de hoek. eigen-tuin-suggesties voor volgend jaar): keukenschort. De nieuwe producten die sumentenprijs die vanzelfsprekend hoger is dan ­kiloknallers Chatoui ontwerpt van ‘welvaartsresten’ uit de supermarkt. Verstopte neus: Snijd een flinke ui in grote stukken en leg deze worden op diverse plekken in Nederland Buitengewone Varkens fokt met twee “gezonde en sterke ’s nachts op een schoteltje naast je bed. Grote kans dat je geproduceerd bij sociale werkprojecten. Geld of ‘groene credits’ ver- rassen”: de Bonte Bentheimer en het Gascon varken. Buiten- Duurzame buren ’s ochtends weer vrij kunt ademen. dienen met eigen afval? Chatoui bedenkt duurzame toepassingen voor varkens zijn minder vaak ziek dan binnenvarkens, volgens het Verkoudheid: Probeer een kopje gemberthee. Verzacht meteen bedrijfsrestanten door er een uniek relatiegeschenk en/of nieuw consu- initiatief, dus doen ze niet aan preventief antibioticagebruik. De Organisatie vóór Duurzame Energie is belangen- je keelpijn, mocht je daar ook last van hebben. Kook een paar mentenproduct mee te ontwikkelen. Zo maakten ze al etuis, mappen, Voor dit initiatief is Buitengewone Varkens op zoek naar behartiger van particuliere energieproducenten en centimeter geraspte gemberwortel tien minuten in een halve tassen en sleutelhangers voor klanten. www.chatoui.nl. investeerders. De idee is 100 euro te investeren. Daarvoor heeft het internetplatform duurzameburen.nl opge- ­liter water. Roer er twee eetlepels citroensap en een eetlepel Voordeel: Helemaal people, planet, profit. krijg je voor 150 euro aan Buitengewone Varkens producten start. Hier kunnen ervaringen en tips worden uitgewisseld. Inmiddels vind je er ­honing doorheen. Even zeven en drinken maar. Nadeel: Hoewel cradle to cradle, is niet al het gebruikte materiaal vele honderden duurzame pioniers en mensen die duurzaam willen worden. Leuk Hoest: Verlicht je hoest met een hoestdrank van gesmolten duurzaam. is hierbij het lokale element: de website toont waar de particuliere tipgevers ­boter, bruine suiker en voor de liefhebber een flinke scheut Het recept ­wonen. Er komen elke dag groene stippen bij op de duurzameburen-kaart. De ­cognac. Of neem elke twaalf uur een hapje honing met zonne- tips zijn ingedeeld in rubrieken. Van handomdraai-oplossingen als ‘energie bloemolie of citroensap. ­besparen door je warmwaterboiler op een lagere temperatuur te zetten’ en aan- Keelpijn: Gorgelen helpt! Bijvoorbeeld met warm citroensap ­ Michiel Bussink verbouwt eten, geeft workshops over eten en schrijft over koopadviezen van energiezuinige apparaten tot advies als ‘hoe een zonneboiler met zout. Of met saliethee en zeezout. Laat twee theelepels Blauwe bliksem eten. Onder andere in zijn boeken Lekker landschap en Ik eet dus ik ben. direct aan te sluiten op een wasmachine’. www.duurzameburen.nl ­gedroogde salie tien minuten trekken in een kopje gekookt Voordeel: Een concrete en makkelijke manier om duurzame kennis in huis ­water. Zeef de thee, roer er een 0,5 theelepel zeezout doorheen De Europese Unie is best OK. Zeker als je mee mag op pers- Gelukkig heeft Bleker het in Europa niet alleen voor het te halen. en gorgel een paar keer per dag met het mengsel. reis naar Italië, om daar in een elektrische jeep rond te rijden zeggen en blijven we zelf aan de gang. Zoals de Italianen er Nadeel: Je moet je jezelf wel publiek vindbaar maken. Griep: Voel je een griep of verkoudheid opkomen? Kauw in een paradijselijke wijngaard, de eerste ‘als klimaatneutraal zelfs onder Berlusconi voor wisten te zorgen dat er op scholen meteen twee tenen rauwe knoflook uit. Hoeft niet de hele gecertificeerde ter wereld.’ Tussendoor keuvelend met aardi- daar dagelijks een miljoen biologische maaltijden worden wereld te ruiken dat je een griepje probeert te voorkomen, ge journalisten uit andere EU-landen, en uiteraard uitbundig geserveerd. eet dan daarna nog wat verse peterselie. proevend van Italiaanse top-olijfolie, -wijn, -kaas en -pasta. We moeten het zelf doen, tegen de verdrukking in. Of zoals Van dak naar bord! Heeft de griep je in zijn greep? Neem driemaal daags een eet- Wel af en toe het hoofd er bij houden, zeker toen de Europese we in de Achterhoek – ons eigen Piemonte – zeggen: He’w lepel vlierbessiroop. Of maak een pittige kruidenthee van 1/3 landbouwvoorlichter sprak over aanstaande veranderingen in zelf, ku’w zelf, doe’w zelf. Niet toevallig de ondertitel van het Geef haar jouw dak en zij geeft jou verse, biolo- vlierbloesem, 1/3 munt en 1/3 duizendblad, heet water, een het landbouwbeleid. Met boeiende voorstellen: een boer pas verschenen Smaakboek Achterhoeks Fruit van mijn hand gische groenten. Dakboerin Annelies Kuiper flinke schep honing, kaneel en wat geraspte gemberwortel. moet minstens drie gewassen gaan telen, waarbij geen enkele (zie www.nelles.nl), waarin de Achterhoekse eetcultuur op de maakt biologische groentetuinen op daken en Algehele malaise: Heb je van alles een beetje en voel je je voor- meer dan zeventig procent van zijn land mag beslaan en het kaart wordt gezegd, inclusief mooie verhalen van vakmensen indien gewenst onderhoudt zij ze ook. De oogst al lamlendig? Dan doet een kommetje huisgemaakte kippensoep derde minstens vijf procent. Dat is bedoeld om monoculturen én recepten, zoals deze Blauwe bliksem. kun je direct eten. ‘Van dak naar bord!’ is dan wonderen. De stoom ontstopt je neus, de bouillon remt even­ terug te dringen, want die zorgen voor extra ziektes en plagen haar slogan. Een daktuinderij heeft alle voor­ tuele ontsteking en voeg je flink wat knoflook en pepers toe aan (dus meer gifgebruik) en minder biodiversiteit. Ook interes- Benodigdheden delen van een groendak: isolatie, regenwater­ je soep, dan gaan ook je luchtwegen weer open. Heerlijk! sant: minstens zeven procent van hun land moeten boeren * 1 kilo aardappels Blauwe bliksem is net zoiets als hete blik- afvang, leefruimte voor insecten en vogels, en gaan inrichten als ‘ecological focus area’, zoals heggen, * 1 kilo stoofperen of rijpe handperen sem, maar dan met peren in plaats van het extra voordeel van biologische producten. Zo zijn er nog talloze huismiddeltjes en keukenmengseltjes die je bomen, akkerranden, braakliggende grond. * 50 gram boter appels. Wanneer bereid met stoofperen: De dakboerin maakt gebruik van biologisch zaad de winter doorhelpen. Kijk ook eens op www.vooroma.nl of Hoe moeten de Nederlandse glastuinders en vee-industrie­ * azijn deze eerst twee uur in een laagje water en plantgoed. Voor de berekening van dakcon- www.gezondheidsnet.nl. Wellicht overbodig om hier aan toe te bedrijven dat doen? ‘Met de Nederlanders hebben we veel * peper en zout apart koken. Vervolgens door de gare structies, de aanleg van de ondergrond en het voegen is dat dit soort middeltjes prima zijn, zolang je proble- problemen’, aldus de EU-woordvoerder. Want wat vindt onze * spekjes of rooktofu aardappelen stampen. Rijpe handperen aanvragen van vergunningen en subsidies, werkt men niet te serieus zijn. Dan moet je natuurlijk gewoon even bij staatssecretaris Bleker er van? Die zet zijn bekende perverse kunnen met de aardappelen worden mee- zij samen met deskundigen. Dus je hoeft niet een dokter langs! Doe het zelf werkwijze in om die groene onderdelen tegen te houden of gekookt. Afgieten, door elkaar stampen en bang te zijn dat de pompoenen door het dak af te zwakken. Je schaamt je tegenwoordig dood als op smaak brengen met peper, zout, boter, zakken. www.dakboerin.nl Nienke Oosterbaan is auteur van Fred & Wilma in de Vinexwijk Nederlander, te midden van beschaafde mede-Europeanen. azijn en gebakken spekjes of rooktofu. Voordeel: Steden worden een beetje groener. en geeft ons elk nummer een leuke tip om zelfvoorzienend te Nadeel: Alleen geschikt voor platte daken. ­leven.

42 | december 2011 | Down to Earth 6 Down to Earth 6 | december 2011 | 43 Service | Varia Colofon Doe mee! Oproepen en Agenda Kijk voor een actueel activiteitenoverzicht op www.milieudefensie.nl/doemee

Down to earth Actieteam zoekt nieuwe Nieuwe Ledendag Ben je Cursus Fair & Green Deal Vanaf 13 Warme Truien Dag Vrijdag 10 februari Beginspraak Nummer 6, december 2011 leden. Het actieteam van nieuw lid bij Milieudefensie? januari kun je deelnemen aan de een is de jaarlijkse dag rond energiebespa- ­Milieudefensie is op zoek naar Wil je ons beter leren cursus van 9 vrijdagmiddagsessies over ring: zet de verwarming een graadje (of Down to earth is een uitgave van Vereniging Bankrekening­nummmer: 18650 Wilt u met uw bewonersgroep, wijkraad, milieu- of enthousiaste mensen voor het ’stoutere‘ ­kennen, te weten komen wat Milieu­ de Fair & Green Deal. Hoe komen we meer) lager en trek een warme trui aan. Milieudefensie en verschijnt zes maal per jaar. Opzeggingen alleen schriftelijk via de werk. Ben jij bereid om mee te doen aan defensie je te bieden heeft of zien met tot een solidaire en ecologisch Tal van ludieke acties in het hele land. natuurorganisatie meer invloed hebben op de inrichting Het blad wordt gemaakt op basis van een ­Milieudefensie Servicelijn, Postbus 19199, van uw leefomgeving? Wilt u dat er rekening wordt onafhankelijk redactiestatuut. De artikelen 1000 GD Amsterdam. een blokkade of een bezetting? Of kan welke campagnes we op dit moment ­duurzame samenleving? Locatie: Hoge- Ook voor scholen, bedrijven en over­ gehouden met uw kennis over de wijk of over het voor- geven niet noodzakelijk het standpunt weer Opzeggen kan tot 1 november voor de je met een spandoek van een kantoorflat bezig zijn? Kom dan op 17 maart naar school Windesheim. Kosten € 175,-, heden. Op tal van locaties. Organisatie: abseilen? Dan zoeken we jou! Meer de nieuwe ledendag van Milieudefensie Organisatie: Platform Duurzame en Klimaat­verbond Nederland, komen van bijzondere planten of dieren? van de Vereniging Milieudefensie. Wie kopij eerste helft van het kalenderjaar en tot 1 mei wil inzenden, wordt verzocht vooraf contact voor de tweede helft van het kalenderjaar. ­weten? Neem contact op met onze en maak kennis met Milieudefensie en ­Solidaire Economie. Meer info op ­ www.warmetruiendag.nl. op te nemen met de redactie. Overname ­actiecoördinator Varpu Sairinen: onze campagnes. Meer info vind je op: www.platformdse.org. Dan doet u er goed aan om zo vroeg mogelijk mee van artikelen is mogelijk na overleg met de Servicelijn (voor abonnementen, [email protected] www.milieudefensie.nl/leden of te denken met plannenmakers, zoals de gemeente. redactie. ­administratie en vragen): [email protected] T: 020 6262620 Plannen liggen in die fase nog niet vast. Er zijn minder Milieudefensie Ledendag Redactieadres E: [email protected] Zaterdag 3 maart is de eerst JMA-kerstdiner JMA voldongen feiten en de hakken staan nog niet in het Postbus19199, 1000 GD Amsterdam Adverteren in Down to Earth? volgende ledendag van ­bestaat 20 jaar. Daarom zand. Er kan nog geschoven worden met wegen en T: 020-5507374 Advertenties ­Milieudefensie! Op deze dag kijken we gebouwen. F: 020-5507310 Tarieven en opgave via Adviesbureau Cadex, ­geven we op zondag 18 E: [email protected] Tuin 12, 4307 Oosterland (Zld). vooruit naar de campagnes van 2012. ­december een extra feestelijk biolo- www.downtoearth-magazine.nl T: 0111-643307. F: 0111-644084. Het programma is gevuld met inhoude- gisch kerstdiner verzorgd door Peer‘s Ook voor plannenmakers is het interessant om te weten E: [email protected] lijke discussies over onze thema‘s, catering. Natuurlijk is er ook een vega- wat er speelt in de regio. Sommige bestuursorganen Redactieraad Victor van den Belt, Kees ­presentaties van nieuwe campagnes ­ nistische optie. Plaats BR25, Adviesburo van den Bosch, Wyke Smit, John Verhoeven. Druk: Senefelder Misset, Doetinchem inventariseren dan ook vooraf waar de bewoners en verdiepende workshops. Kijk op ­Burgemeester Reigerstraat 28, Utrecht. Redactie Freek Kallenberg, Annemarie Dit tijdschrift is gedrukt op Reviva Print behoefte aan hebben. Vervolgens kunnen zij de ver­ www.milieudefensie.nl/leden voor meer Kosten € 15,-. JMA leden betalen ­Opmeer (hoofd) (100% kringloop) info. Opgeven kan via de servicelijn: slechts € 7,50. Opgeven kan via kregen informatie in hun plannen verwerken. Oplage: 21.000 020-6262620 of op: ­[email protected]. Abonnement Cadex [email protected] Zo‘n werkwijze lijkt voor de hand te liggen, maar in de Minimaal €34,- per jaar. U bent dan tevens ISSN: 2211-0712 lid van Milieudefensie. 0111 643307 | [email protected] | www.cadex.nl praktijk ontstaat een plan vaak eerder vanuit de behoef- te van een projectontwikkelaar of een bestuursorgaan,

dan vanuit de wensen van de bevolking. advertenties advertentie

Toch loont het om met elkaar om tafel te gaan zitten, voordat er besluiten worden genomen, zeker als daarbij goede afspraken worden gemaakt over wat er met de Haal duurzame inbreng van de deelnemers gebeurt. Wie zich betrokken Milieudefensie bedankt alle leden en en gehoord voelt, zal minder vaak naar de rechter stappen. Besluitvormingsprocedures lopen daardoor kennis in huis! donateurs voor hun steun in 2011! soepeler en sneller. Duurzameburen.nl is dé bron voor praktische Dat zal natuurlijk niet altijd zo zijn, want zeker bij grote informatie als het gaat om duurzaam bouwen projecten hebben mensen vaak tegenstrijdige belangen. en wonen, energiebesparing en -opwekking. Het is dan aan het democratisch gekozen bestuur om Hier hoor je van de doeners uit je eigen een besluit te nemen, na een goede belangenafweging. buurt wat werkt en wat niet. Maar toch, als er in het begin goed is geluisterd naar de wensen van betrokkenen, zullen zij minder snel geneigd Duurzameburen.nl zijn om tegen de plannen in te gaan. Simpelweg omdat is een initiatief van ODE www.duurzameenergie.org die plannen beter zijn.

Hoe blijft u op de hoogte? Via de gemeentelijke web- site, lokale krant of bijvoorbeeld via lokale politici kunt u DE NIEUWE KEUKEN … er achter komen wat er zoal voor ruimtelijke ontwikkelin- gen verwacht worden. Hou die in de gaten! Dan kunt u in een vroeg stadium contact opnemen en er op aan- dringen dat bewoners betrokken worden. De jurist

Jacqueline Mineur is als jurist werkzaam bij Milieudefensie en Natuurlijke materialen, energiezuinige apparatuur, advocatenkantoor HABITAT te Amsterdam. Samen met Barry oerdegelijk vakmanschap. Ontworpen en Meruma, advocaat bij HABITAT, schrijft zij over omgevingsrecht. uitgevoerd volgens uw eigen wensen. En wenst iedereen fi jne kerstdagen

Bernhagen Natuurkeukens, Traay 196-198, Driebergen-Rijsenburg, tel. (0343) 755 006. en een gelukkig 2012 [email protected] 44 | december 2011 | Down to Earth 6 www.natuurkeukens.nl … NATUURLIJK MOOI Down to Earth 6 | december 2011 | 45 Uitzoomen

Zacht protest

Het is het woord van het jaar 2011 volgens het instituut voor Nederlandse Lexicologie en een nieuwe vorm van straatkunst: wild- breien. Deze vriendelijke vorm van hand- werk­graffiti – in het Engels yarn bombing ­genoemd – maakt de openbare ruimte in steden net wat beter te pruimen, met kleurrijke, zachte creaties in vaak grappige context. De nieuwste variant heet plant bombing. Breisels die plantjes kunnen ­herbergen. Derek Powazek, die erg van planten houdt, en zijn vrouw Heather ­Powazek Champ, die graag breit, bedach- ten deze vorm van guerilla gardening in gebreide tasjes en kussens. Een hand­ leiding staat op hchamp.com/2011/08/19/

Tekst Annemarie Opmeer Beeld Derek Powazek Annemarie Opmeer Beeld Derek Tekst plant-pockets of kijk op plantbombing.com

Down to Earth 6 | december 2011 | 47 Oneindig duurzaam isoleren met SCHELPEN

e Romeinen wisten het al: een Ook betekent het een verlaging van Dlaag schelpen onder marmeren CO2-uitstoot met 338 kilo per jaar. Be- bouwwerken vormde een buffer tegen halve dat verhoogt isoleren met Iso- opkruipend vocht en hield zowel hitte schelp de waarde van een woning; on- als kou op afstand. Isoschelp, geves- derzoek heeft uitgewezen dat 75 tigd in Yerseke, benut de bijzondere procent van de Nederlanders meer eigenschappen van schelpen bij het geld overheeft voor een energiezuinig isoleren van kruipruimtes en vloeren huis.” Het Bouwstoffenbesluit eist een onder woningen. minimale isolatiewaarde - de zoge- noemde r-waarde - van 2,5. Om die te De meeste mensen komen er nooit en bereiken, is een laag Isoschelp van 25 kijken er maar zelden in: de kruip- centimeter dikte al voldoende. Voor ruimte onder hun woning. Zij zijn zich een hogere isolatiewaarde is het een niet bewust van de invloed die deze, kwestie van een dikkere laag Isoschelp meestal van spinnenwebben vergeven aanbrengen. ruimte kan uitoefenen op het leefkli- maat in huis. Daarom loont het de De wetenschap achter Isochelp moeite de kruipruimte eens te (laten) In veel kruipruimtes ligt zand, dat een inspecteren op bijzonderheden. “Een capillaire werking heeft. Daardoor hoge vochtigheidsgraad, vieze luchtjes trekt vocht door het zand omhoog. en ongedierte in huis vinden vaak hun Door de kou in de bodem condenseert oorsprong in een zompige kruipruim- het vocht tegen de bovenliggende vloer, te. Dat geldt ook voor optrekkende kou. die kou en vocht ‘doorgeeft’ naar de rechtigd te leveren volgens het Bouw- verloop van tijd de isolerende werking Een o zo alledaags en 100 procent na- woning. Een pakket Isoschelp daaren- stoffenbesluit. verloren gaat. Schelpen hebben een tuurlijk product biedt de oplossing: tegen bestaat voor 75 procent uit stil- zuiverende werking en ze houden elk schelpen, gewonnen uit de Noordzee, staande lucht die voorkomt dat vocht Nummer 1 in puur natuurlijk type vloer, of die nu van hout of beton Waddenzee en Zeeuwse wateren. en kou de bovenliggende vloer berei- isoleren is, droog en in goede staat.” Breng een laag schelpen aan in de ken. De schelpen sluiten tevens de bo- In de Handleiding Duurzame Woning- kruipruimte en deze wordt droger, dem en weren stank en gassen – radon bouw staat Isoschelp op nummer 1 als Subsidie en levenslange garantie dankzij voortdurende natuurlijke drai- bijvoorbeeld , een licht radioactief gas het gaat om bodembedekking in kruip- Huiseigenaren die Isoschelp toepas- nage.” Aan het woord is Heleen Dinge- dat van nature vrijkomt uit de bodem ruimten en isolatie van de begane sen, hebben in veel gemeenten recht manse, mede-eigenaar van Isoschelp en uit bouwmaterialen als beton en na- grondvloer. Onderzoek door TNO op subsidie en betalen (afhankelijk van in Yerseke dat sinds 25 jaar expert is in tuursteen. Schelpen stoten zelf geen Bouw en de Universiteit van Amster- het bouwjaar) geen 19, maar 6 procent isolatie met behulp van schelpen. radongas uit. dam toont aan dat Isoschelp goed iso- BTW. Isoschelp geeft levenslange ga- leert tegen kou en vocht. Dat levert rantie op zijn product terwijl bij andere Goed voor milieu, klimaat, Fraai gewelfde schelpenbanken Isoschelp een gestage stroom milieu- isolatiematerialen de garantie al na gezondheid en portemonnee De voorraad Noorse stroomschelpen en klimaatbewuste opdrachtgevers op. tien jaar vervalt. De experts van Iso- Dingemanse: “Isolatie met Isoschelp die Isoschelp gebruikt, is oneindig. Tal- Ook voor de prijs hoeven die het niet te schelp verzorgen zowel advisering en levert een zuiverder klimaat en een ge- loze miljoenen weekdieren zorgen elk laten, aldus Dingemanse. “De kosten inspectie als de uitvoering van de isola- lijkmatiger temperatuur in de woning jaar weer voor een aanwas van circa per vierkante meter zijn vrijwel gelijk tiewerkzaamheden, die vlot en vakkun- op. De vochtigheidsgraad daalt aan- 200.000 kubieke meter. En dat betreft aan die van andere, niet-natuurlijke dig wordt uitgevoerd. Opdrachtgevers merkelijk. Zwammen, schimmels, pis- dan alleen nog maar de Waddenzee. materialen. Daar komt bij dat het een kunnen, indien nodig, rekenen op ex- sebedden, vliegjes en andere onge- Dingemanse: “Onderzeese stromin- eenmalige investering is: de levens- tra inspectie van het eindresultaat. wenste beestjes krijgen geen kans. gen voeren de schelpen mee en depo- duur van schelpen is oneindig. Een Voor bijvoorbeeld reuma- en astmapa- neren die op fraai gewelfde schelpen- laag Isoschelp gaat nooit stinken, bran- Meer weten over dit intrigerende pro- tiënten, die gevoelig zijn voor bovenge- banken. Met grote zuigers worden de den, rotten, scheuren, lekken of schim- duct? Surf dan naar de website. Een noemde factoren, betekent dat een schelpen aan boord van schepen ge- melen. Dit in tegenstelling tot kunst- belletje naar Heleen Dingemanse kan grote verbetering van hun gezond- bracht en gezeefd. Eenmaal aan land matige isolatieproducten, waarvan na natuurlijk ook. heidssituatie.” Nog een voordeel: Iso- ondergaan ze nogmaals een zeef- en schelp werkt geluidwerend. Maar daar reinigingsbehandeling. Dan zijn ze blijft het niet bij, want schelpen zijn in rijp voor toepassing als isolatiemateri- twee opzichten duurzaam: ze zijn on- aal. De procedure is van begin tot eind verwoestbaar èn niet belastend voor milieuvriendelijk, er komt geen che- KRUIPRUIMTE ISOLATIE het milieu. Bovendien zijn ze energie- misch middel aan te pas.” Vanuit Yer- besparend en dat is weer prettig voor seke rijden de met vele tonnen schel- de portemonnee. Dingemanse rekent pen beladen bulkauto’s van Isoschelp voor: “Een gemiddeld huishouden be- het hele land door, op naar de klant. spaart dankzij Isoschelp jaarlijks zo’n Isoschelp is gecertificeerd schelpen- Isoschelp 190 kubieke meter gas, ofwel 120 euro. handelaar en als zodanig wettelijk ge- Fuchsialaan 12, 4401 HV Yerseke T 0113 571249, E [email protected], I www.isoschelp.nl