Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dali
Total Page:16
File Type:pdf, Size:1020Kb
ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI Veli ÜNSAL ESKİÇAĞDA ÇORUH HAVZASI DOKTORA TEZİ TEZ YÖNETİCİSİ Doç. Dr. Alpaslan CEYLAN ERZURUM–2006 ÖZET DOKTORA TEZİ ESKİÇAĞDA ÇORUH HAVZASI Veli ÜNSAL Danışman: Doç. Dr. Alpaslan CEYLAN 2006-SAYFA 334+XVII Jüri: Doç. Dr. Alpaslan CEYLAN Prof. Dr. Enver KONUKÇU Prof. Dr. İlhami DURMUŞ Yrd. Doç. Dr. Nurettin KOÇHAN Yrd. Doç. Dr. Cemil KUTLU Çoruh Havzası’nın tarih öncesi ve tarihi çağları ile ilgili olan bu çalışma, bölgenin sahip olduğu coğrafi konumundan dolayı ayrı bir önem kazanmaktadır. Bölge coğrafyası, tarih öncesi çağlarda insanların yaşaması için gerekli olan tarım alanları, su kaynakları ve bunların oluşturduğu doğal geçitleri bünyesinde barındırmaktadır. Bunun sonucu olarak da çalışma sahası (Yukarı ve Orta Çoruh Havzası/Bayburt, İspir ve Yusufeli) tarih öncesi devirlerde sürekli yerleşmeye sahne olmuştur. Özellikle Son Kalkolitik ve Tunç çağı boyunca varlığını sürdüren Karaz kültürünün etkileri, havzanın yukarı kısmında kendini göstermektedir. Havza, tarihi çağlara Hayaşa Krallığı döneminde (M.Ö. II. binin ortası) geçmiştir. Hayaşalılar’dan bahseden Hitit kayıtları Kuzeydoğu Anadolu ile ilgili en eski belgelerdir. Ayrıca bölgedeki zengin maden kaynakları, Urartu Devleti’nin dikkatini çekmekte gecikmemiştir. Urartu Devleti kuruluş evresini tamamlar tamamlamaz sınırlarını, Çoruh Nehri’nin kaynağında yer alan Diauehi ülkesine kadar genişletmiştir. Tarihi çağlarda bölgede görülen tüm bu siyasi yapılanmalar çalışmada ayrıntılı olarak ele alınmıştır. Ayrıca Çoruh Havzasında yapımına başlanan barajların tamamlanması ile su altında kalacak tarihi ve arkeolojik veriler bu çalışma ile literatüre kazandırılacaktır. Anahtar Kelimeler: Çoruh Havzası, Bayburt, İspir, Yusufeli, Karaz, Hayaşa, Urartu ve Diauehi. ABSTRACT Ph. D. THESIS CORUH BASIN IN ANCIENT HISTORY Veli ÜNSAL Supervisor: Assoc. Prof. Dr. Alpaslan CEYLAN 2006, PAGES 334+XVII Jury: Assoc. Prof. Dr. Alpaslan CEYLAN Prof. Dr. Enver KONUKÇU Prof. Dr. İlhami DURMUŞ Assist. Prof. Dr. Nurettin KOÇHAN Assist. Prof. Dr. Cemil KUTLU This study related to prehistoric and historical ages of the Coruh Basin has a significant importance because of the geographical position of the region. That geography includes agricultural areas, water sources and natural passages which were necessary for the maintenance of life in the prehistoric ages. Therefore, the related region became a place of settlement during almost all of the prehistoric ages. Especially, the effects of the Karaz culture effective in Chalcolithic and Bronze ages are visible in the upper parts of the river basin. The river basin entered the historical ages in the middle of the 2nd millennium BC in region of the Haiasa Kingdom. The Hittite records about the Haiasa are the oldest documents relating North-East Anatolia. In addition, the rich metal sources were soon noticed by the Urartian state, which expanded its boundaries towards the Diauehi territory, which was near the Coruh River, as soon as it completed its establishment. The present study examines all these political foundations in the region in a detailed manner. In addition, the historical and archaeological data that will flood after the dams on the Coruh Basin have been finished will take their place in the literature with this study. Key Words: Coruh Basin, Bayburt, İspir, Yusufeli, Karaz, Haiasa, Urartian and Diauehi. ÖNSÖZ Bu çalışmada Çoruh Nehri’nin yukarı ve orta havzasında yer alan Bayburt, İspir ve Yusufeli çevrelerinin tarih öncesi çağları, tarihi çağları ve havzada gerçekleştirilen tarihi ve arkeolojik araştırmaların sonuçları ele alınmıştır. Havza genelinde Eskiçağ Tarihine yönelik araştırmalar yok denecek kadar azdır. Ayrıca bu bölgede yapımına başlanan barajlar, İspir’in kuzeydoğusu ile Yusufeli ilçe merkezi ve 18 köyünü su altında bırakacak ekolojik dengeyi, turizm potansiyelini ve zengin tarihi-arkeolojik verileri yok edecektir. Bu çalışma havzanın Eskiçağ tarihindeki eksiklikleri gidermek ve bunlara katkıda bulunmak amacıyla yapılmıştır. Bölgenin tarihi yol ağı üzerinde ve stratejik bir öneme sahip olmasından dolayı çalışma alanının daha iyi anlaşılabilmesi için, birinci bölümde Çoruh Nehri’nin konumu ve havzanın coğrafi özellikleri ön plana çıkarılmıştır. İkinci bölümde, havzanın tarih boyunca geçirdiği evrelere tarihi coğrafya aracılığı ile değinilmiş, bunu yaparken de, insan topluluklarının coğrafi faktörlerin etkisinde nasıl kaldığı ilkesi göz önünde bulundurulmuştur. Üçüncü bölümde Çoruh Havzasının tarih öncesi çağları incelenirken, genelde Anadolu’nun bütünü özelde ise havza ve yakın çevresi dikkate alınmıştır. Havzanın özellikle yukarı kısmında tarih öncesi çağların hemen hemen tümünde iskânla karşılaşılırken havzanın ortasında en erken yerleşme ya da buluntular şimdilik ilk Tunç çağına yerleştirilebilir. Son Kalkolitik ve ilk Tunç çağından itibaren, orijinini Erzurum ve çevresinin oluşturduğu Karaz Kültürü örneklerine Çoruh havzasının yukarı kısmında da rastlanması bu kültürün yayılım alanına yeni boyutlar kazandırmıştır. M.Ö. II. ve I. bindeki siyasi yapılanmalar dördüncü bölümde ele alınmıştır. M.Ö. II. binin ortalarında Hayaşa krallığı, sahip olduğu coğrafi konumdan ötürü, yüzelli yıl boyunca Hitit Devletini uğraştırmış, bunun sonucu olarak Hitit kayıtlarında yer almış ve bölgenin tarihi çağlarla tanışmasını sağlamışlardır. M.Ö. I. binin başlarında sınırları Çoruh Nehri’nin kaynağına kadar ulaşan Diauehi Krallığı bölgeye hâkim olmuştur. Bu krallığın yeraltı kaynakları Urartu Devletinin bölgeye sürekli seferler düzenlemesine sebep olmuş ve bu seferlerin sonucunda VIII krallık etkisiz hale getirilmiştir. Böylece Urartu Devleti’nin kuzeydeki egemenliği araştırma sahasına kadar genişlemiştir. Bölgede gerçekleştirilen tarihi ve arkeolojik araştırmaların sonuçlarına beşinci bölümde yer verilmiş, böylece tespit edilen yerleşmelerin Çoruh Havzasının Eskiçağ tarihine katkı sağlanması amaçlanmıştır. Ayrıca beşinci bölümle bütünlük oluşturması için çalışmanın sonuna haritalar, resimler ve çizimler eklenmiştir. Havzada gerçekleştirilen yorucu ama bir o kadarda zevkli arazi çalışmaları sırasında bana eşlik eden meslektaşlarıma ve öğrenci arkadaşlarıma, keramik ve haritaların çizimini yaparak bunların bilgisayara aktarılmasını yüklenen Arş. Gör. Yasin TOPALOĞLU’na ve tecrübesiyle bana yol gösteren Prof. Dr. Enver KONUKÇU’ya şükran borçluyum. Çalışmanın ortaya çıkışında, bana zamanının önemli kısmını ayıran, bilgisiyle beni sürekli yönlendiren hocam, danışmanım, Doç. Dr. Alpaslan CEYLAN’a sonsuz teşekkür ederim. Erzurum–2006 Veli ÜNSAL KISALTMALAR AAA Annals of Archaeology and Anthropology, London. AA Archäologischer Anzeiger, Berlin. Ac Ant Hung Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae, Budapeşte. AfO Archiv für Orientforschung, Berlin-Graz. AfO-NF Archiv für Orientforschung-Neue Folge, Berlin. AJA American Journal of Archaeology, Baltimore, Norwood, Concord, New York. AMI Archaeologische Mitteilungen aus Iran, Berlin. Anadolu (Anatolia) Ankara Üniversitesi DTCF Arkeoloji Enstitüsü Yayını Ankara. AnAr Anadolu Araştırmaları, İstanbul. Anatolica Anatolica. Annuaire International pour les Civilisations de l’Asie Anterieure, Leiden. Antropoloji Paleoantropoloji Etneoloji, Prehistorya, Ankara. AO Der Alte Orientalia, Leipzig. Ar Or Archiv Orientalni, Prag. ARI I Assyrian Royal Inscriptions I, Wiesbaden. ArkST Arkeometri Sonuçları Toplantısı, Ankara. AST Araştırma Sonuçları Toplantısı, Ankara. AS Anatolian Studies, London. Ata. Konf Atatürk Konferansları, Ankara. X Ata. Üni. FEF Ede. Bil. Araş. Der Atatürk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Bilimleri Araştırma Dergisi, Erzurum. Belleten Belleten. Türk Tarih Kurumu, Ankara. BASOR Bulletin of the American Schools of Oriental Research, South Haley-New Hawen. BiOr Bibliotheca Orientalis, Leiden. CAH Cambridge Ancient History. Cambridge. CAUCASICA Zeitschrift für die Erforschung der Sprachen und Kulturen des Kaukasus und Armeniens, Leipzig. DTCFD Dil, Tarih, Coğrafya Fakültesi Dergisi, Ankara. HChI Handbuch der Chaldischen Inschriften, Graz. IEJ Israel Exploration Journals, Jerusalem. IRAN Journal of the British Institute of Persian Studies, London. IRAQ Published by the British Shcool of Archaeology in Iraq, London. Ist. Mitt. İstanbuller Mitteilungen. Deutshes Archäologisches Institute, Tübingen. İA Türkiye Diyanet Vakfı, İslam Ansiklopedisi, İstanbul. JA Journal Asiatique, Paris. JAOS Journal of the American Oriental Society, New Hevan. JCS Journal of Cuneiform Studies, New Haven. XI JNES Journal of Near Eastern Studies, Chicago. KBo Keilschriftexte aus Boghazköi, Leipzig- Berlin. KUB Keilschrift-Urkunden aus Boğazköi, Berlin. KST Kazı Sonuçları Toplantısı, Ankara. LAR I-II Ancient Records of Assyria and Babylonia, Chicago. MDOG Mitteilungen der Deutschen Orient- Gesellschaft in Berlin, Berlin. MTA Maden Tetkik Arama Enstitüsü Dergisi, Ankara. MVAG Mitteilungen der Vorderasiatisch- ägyptischen Gesellschaft, Berlin. MVAeG Mitteilungen der Vorderasiatisch- ägyptischen Gesellschaft, Leipzig. ODTÜ Keban Projesi Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Keban Projesi Yayınları, Ankara. Or Ns Orientalia. Nova Series, Roma. PZ Prähistorische Zeitschrift, Berlin, Leipzig. RA Revue Archéologique, (Nouvelle Série) Paris. REA Revue des Etudes Anciennes, Strasbourg. RHA Revue Hittite et Asianique: Organe de la Societe des Etudes Hittites, Paris. RLV Reallexikon der Vorgeschichte, Berlin. Selçuk Üni. Eğitim Fak. Der. Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, Konya. TAD Türk Arkeoloji Dergisi, Ankara. XII TAY Türkiye Arkeoloji Yerleşmeleri,