31A61fb940896d1a25b9c7b666
Total Page：16
File Type：pdf, Size：1020Kb
T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI ESKİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI M. Ö. IV. VE II. BİNLERDE MEZOPOTAMYA’YA GÖÇLER VE GÖÇ SONRASI SİYASİ GELİMELER YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Burcu KAYMAK Tez Danışmanı Doç. Dr. L. Gürkan GÖKÇEK Ankara-2011 T.C. GAZİ ÜNİVERSİTESİ SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ TARİH ANABİLİM DALI ESKİÇAĞ TARİHİ BİLİM DALI M. Ö. IV. VE II. BİNLERDE MEZOPOTAMYA’YA GÖÇLER VE GÖÇ SONRASI SİYASİ GELİMELER YÜKSEK LİSANS TEZİ Hazırlayan Burcu KAYMAK Tez Danışmanı Doç. Dr. L. Gürkan GÖKÇEK Ankara-2011 ONAY Burcu KAYMAK, tarafından hazırlanan “M.Ö. IV. ve II. Binlerde Mezopotamya’ya Göçler ve Göç Sonrası Siyasi Gelişmeler” başlıklı bu çalışma, 25/03/2011 tarihinde yapılan savunma sınavı sonucunda (oybirliği/ oyçokluğu) ile başarılı bulunarak jürimiz tarafından Eskiçağ Tarihi Anabilim Dalında Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. .... Prof. Dr. Salih ÇEÇEN (Başkan) . Prof. Dr. İlhami DURMU . Doç. Dr. L. Gürkan GÖKÇEK ÖNSÖZ Verimli toprakları ve uygun iklim şartları nedeniyle çok eski zamanlardan beri yoğun göçe sahne olan Mezopotamya, birçok farklı kültür ve halkın karıştığı bir bölge olmuştur. M.Ö. IV-III. Binlerde Sumerliler ve kent devletleri, M.Ö. III. Binde Akadlılar, M.Ö. II. Binde Babilliler, M.Ö. I. Binde Asurlular ve Aramiler Mezopotamya kültürünün oluşumuna katkıları olan kavimlerdir. Mezopotamya medeniyetinin oluşumunda bu kavimlerin katkısı yanında Sumerliler’den önce bu topraklar üzerinde yaşayan halklarında katkıları büyüktür. Bu araştırmanın amacı; M.Ö. IV. ve II. Bin yıl zaman dilimi içerisinde Mezopotamya topraklarına göç eden Sumerliler, Gutlar, Akadlılar, Aramiler gibi kavimlerin göçlerini ve siyasi tarihlerini incelemektir. Bu amaç doğrultusunda hazırlanan bu çalışmamız esas olarak, Sumerliler’in Mezopotamya’ya gelişi ve Sami göçlerine ilişkin incelemeleri içermektedir. Danışman hocam Doç. Dr. L. Gürkan GÖKÇEK gözetiminde başlattığım bu çalışmanın gerçekleştirilmesinde emeği geçen danışman hocam, Doç. Dr. L. Gürkan GÖKÇEK’e, yardımlarını esirgemeyen Prof. Dr. İlhami DURMU’a ve Prof. Dr. Salih ÇEÇEN’e teşekkür ederim. Burcu KAYMAK Ankara-2011 ii İÇİNDEKİLER ÖNSÖZ i İÇİNDEKİLER ii KISALTMALAR . v GİRİ 1 BİRİNCİ BÖLÜM MEZOPOTAMYA’NIN COĞRAFİ KONUMU 4 İKİNCİ BÖLÜM SUMERLİLER’İN MEZOPOTAMYA’YA GELİİ VE SİYASİ TARİHLERİ I. MEZOPOTAMYA’NIN TARİH ÖNCESİ DEVİRLERİ....... 9 A. Hassuna Kültürü.. 9 B. Samarra Kültürü.. 12 C. Halaf Kültürü.... 15 D. Ubeyd Kültürü.. 20 II. SUMERLİLER’İN MEZOPOTAMYA’YA GELİİ VE TARİHSEL SÜRECİN BALAMAS I.. 24 A. Sumerliler’in Göçleri... 24 1. I. Uruk Dönemi...................................... 25 2. Yazının Keşfi..... 29 3. Cemdet Nasr Devri 31 iii III. SUMERLİLER’İN TARİHLERİ. 33 A. Erken Sülaleler Devri.... 33 B. Tufan Olayı......... 34 C. Er Sülaleler Devri I................ 35 D. Er Sülaleler Devri II....................................................... 36 1. Kiş Krallığı........................ 38 2. Uruk Sülales i......... 39 3. Messilim Çağı...................................................... 41 E. Er Sülaleler Devri III 41 1. Ur Kral Mezarları.. 42 2. I. Ur (Padda Sülalesi)............................................................ 42 3. II. Uruk Sülalesi.................. 43 4. I. Lagaş Sülalesi.............. 44 5. III. Uruk Sülalesi 47 IV. MEZOPOTAMYA TARİHİNİN BİRİNCİ ARA DEVRİ... 49 A. Guti İstilası 49 B. II. Lagaş Sülalesi. 50 C. III. Ur Sülalesi...... 51 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SAMİ GÖÇLERİ VE TARİHLERİ I. SAMİ TOPLUMLARININ MEZOPOTAMYA’YA GELİİ....... 58 A. Samiler........................................... 58 B. Sami Yayılması............................................................... 58 II. AKAD GÖÇLERİ............................................ 59 A. Akad Devri Vesikaları... 59 B. Akad Devtinin Kuruluşu ve Sargon Dönemi.................................. 60 C. Sargon’un Halefleri Zamanında Akad İmparatorluğu..... 62 1. Maniştisu ve Rimuş Dönemleri. 62 2. Naram-Sin Dönemi...... 63 iv 3. arkali-arri (Binkali-arri).. 64 III. AMURRU GÖÇLERİ.... 66 A. III. Ur Sülalesinden Sonra Mezopotamya. 68 1. İsin Larsa Devri 68 2. İsin Krallığı.... 71 3. Larsa Krallığı.. 72 4. Eşnunna Krallığı.... 74 B. Babilliler....... 75 1. Eski Babil Dönemi/ I. Babil Devleti.... 75 2. Eskiçağ Tarihi Açısından Hammurabi Dönemi ve Önemi 79 C. ASURLULAR 81 1. Eski Asur Devleti 81 IV. ARAMİ GÖÇLERİ.. 83 A.Babil Tahtında Bir Aram Soyu... 86 B. İlk Aram Beylikleri.. 87 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM KASSİT, HURRİ, MİTANNİ GÖÇLERİ VE BU KAVİMLERİN TARİHİ I. KASSİTLER’İN AKINLARI... 89 II. HURRİLER 92 III. HURRİ-MİTANNİ DEVLETİ... 94 MEZOPOTAMYA KRONOLOJİSİ.. 99 SONUÇ . 106 KAYNAKÇA 109 HARİTALAR VE RESİMLER 118 ÖZET . 126 ABSTRACT . 128 v KISALTMALAR A.Ü. : Ankara Üniversitesi AÜDTCF : Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi B. C. : Before Christ ÇEV. : Çeviri DTCF : Dil Tarih Coğrafya Fakültesi İ.Ü. : İstanbul Üniversitesi M.Ö. : Milattan Önce S. : Sayı s. : Sayfa S.Ü. : Selçuk Üniversitesi TTK : Türk Tarih Kurumu GİRİ Mezopotamya, Anadolu’dan doğup Basra Körfezi’nde denize dökülen, Dicle ve Fırat nehirlerinin hayat verdiği toprakların adıdır. Kentler burada parlayıp: Ur, Uruk, Eridu, Nippur, Kiş, Lagaş gibi adlar aldı. Yazı günümüzden yaklaşık 5000 yıl önce burada bulundu. Destanlar, kanunlar, mahkeme kararları, aşk mektupları, aşk şarkıları, ağıtlar, tanrılar dünyada ilk kez burada kil tabletlere kaydedildi. Pek çok kavim geldi geçti ama sonra gelen, hep öncekinin izinden gitti. Mezopotamya yarattığı uygarlıklarda özgünlüğünü hep korudu. 1 Mezopotamya terimi, eskiçağ tarihi coğrafyasında Toroslardan Basra Körfezi’ne kadar uzanan iki nehir arasındaki bölgeyi ifade için kullanılmıştır. Ancak bölgedeki siyasal oluşumlar, Kuzey Suriye ve Basra Körfezi’nin doğusunu da Mezopotamya tarihi içerisinde değerlendirmeyi zorunlu kılmıştır. Bunun sonucu olarak, Toroslardan Bağdat’a (Babil) kadar olan kısım, Yukarı Mezopotamya veya Asur ülkesi; Bağdat’tan Basra Körfezi’ne kadar olan bölüm ise değişik zamanlarda Akad, Babil ve Sumer adları ile anılmıştır. Körfezin doğusundaki bölge Elam, güneydeki kısım ise Kalde olarak adlandırılmıştır. 2 Başka bir anlatımla, Doğu Akdeniz kıyılarından Dicle-Fırat Vadisi’ne uzanan ve Basra Körfezi’ne ulaşan, verimli olduğu ve hilale benzediği için Verimli Hilal (Fertine Crescent) adı verilen alanın bir bölümünü kapsar. 3 Mezopotamya’nın iki ayrı bölge şeklinde değerlendirilmesinde, diğer şartlar yanında birbirinden tamamen farklı özellik taşıyan yeryüzü şekilleri etkili olmuş olabilir. 4 Mezopotamya coğrafi bir terim olmakla birlikte, burada gelişen Sumer, Akad, Babil ve Asur gibi uygarlıklardan günümüze ulaşan bileşik kültürel bir 5 kimliği de ifade etmektedir. ___________________ 1Barradough, 1980: 54, Nissen, 2004: 1, Pollock, 1999: 8. 2 Kurt, 2002: 56, Kınal, 1983: 9-11, Tanıllı, 1994: 49-50. 3Gündüz, 2002: 7. 4Kurt, 2002: 56. 5 Köroğlu, 2006: 12. 2 Ortadoğu ve çevresindeki toplumları yönlendiren ve biçimlendirilmelerinde büyük rol oynayan birçok temel gelişme bu coğrafi terimle birlikte anılır. Bunlar uzun tarihi süreçte bazı değişiklere uğrayarak etkileri günümüze kadar ulaşan yazı, din, kentleşme ve devlet gibi modern yaşamımızın içinde tüm alanları kapsar. Sumerliler’in M.Ö. 3200 yıllarında bulduğu çiviyazısı, Önasya’da 3000 yıla yakın bir süre boyunca Akad, Asur, Babil, Pers, Hitit ve Urartu gibi birçok toplum tarafından kullanılmış; Fenike kıyılarında geliştirilen alfabe yazısına da öncülük etmiştir. Benzer biçimde “Yaratılış” ve “Tufan” gibi tek tanrılı dinlerle günümüze taşınan dinsel anlatılar ilk kez Sumerliler ve sonrasında diğer Mezopotamya toplumları tarafından tekrar tekrar kaydedilmiştir. Kanunlar, matematik, tıp, fal, büyü ve benzeri konularda önce bu coğrafyada adımlar atılmıştır. Neolitik dönemde biçimlendirilen en erken heykeller, kabartmalar, mücevher ve küçük el sanatları ile teknolojik aşamayı gösteren çömlekçi çarkı, araba tekerleği, saban, yelkenli tekne, kemerli yapı Mezopotamyalı toplumların uygarlığa yaptıkları katkılardandır. 4. Binde hız kazanan örgütlü sosyal yaşamın getirdiği sulu tarım, kentleşme ve anıtsal yapıların inşaası gibi alanlardaki gelişmeler de dikkat çekicidir. Bu büyük adımlar, uzak bölgelerle ticaret, imparatorluk düşüncesinin gelişmesi ve Yeni Asur dönemindeki planlı kentlere kadar uzanan bir dizi gelişmenin temelini oluşturur. 6 Yüzyıl öncesine kadar, Mezopotamya medeniyeti hakkındaki bilgilerimiz şu andaki olduğu kadar net ve ayrıntılı değildi. 19. yüzyılın başlarından itibaren bölgeye yapılan keşif gezileri daha sonra gerçekleştirilecek olan arkeolojik kazılara zemin hazırladı. Kazılar sonucu ortaya çıkarılan yazılı ve yazısız buluntular ise bölgede kurulan uygarlıklarla ilgili bilgilerimizi artırdı. Halbuki 19. yüzyılın başlarına kadar uzanan süreçte, Mezopotamya kavimleri hakkındaki bilgilerimiz ya Tevrat’ta anlatılan hikayelere ya da Klasik Yunan müelliflerinin kitaplarında aktardıkları bölük pörçük nakillere dayanıyordu. 7 _____________ 6 Köroğlu, 2006: 12-14, Kramer, 2002: 105. 7Memiş, 2007: 1. 3 Çalışmamızda öncelikli olarak Mezopotamya’nın coğrafi konumu üzerinde duracağız. Bilindiği üzere, bir ülkenin tarihini anlamanın ve anlatmanın en iyi yolu, ilk aşamada o ülkenin coğrafi özelliklerini iyi kavramaktan geçer. Çalışmamızın II. bölümünde Hassuna, Samarra, Mezopotamya kültür tarihinin aşamalarını oluşturan (7. Bin yılın sonu - 6. Bin yılın ilk yarısı), Halaf (5600-5000) ve Ubeyd Dönemlerine (yaklaşık 5500-4000) değineceğiz. Tarihlere bakıldığında insanlık safhasının, dünyanın her yerinde olduğu gibi Mezopotamya’da da uzun bir süreçten geçtiğini gösteriyor. Mezopotamya medeniyetinin