Links in tijden van crisisde  �   Helliπ∆ � €, � kwartaalblad voor linkse politiek

de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de

  Links Precies tien jaar geleden kwam de :      3

Helling met een nummer met op de voorkant een 4 uitbundig 17de eeuws stilleven. De kop daarbij was: Mensen het goede aanreiken ‘Links in tijden van overvloed’. Het was de tijd van Interview met filosofe Susan Neiman — Jelle van der Meer 8 paars, groei en welvaart voor iedereen. Een periode De vrije markt linksaf van een volle beurs, maar ook, na de val van de muur, Is de markt te redden? — Een essay door Pieter Pekelharing van ideologische leegte. Waar stond links nog voor, 12 vroegen we ons af in dat nummer. Waar ging politiek Volk & elite Acteursgroep Wunderbaum speelt Venlo überhaupt nog over? De antwoorden die we kregen 17 waren schamel. Een jaar verder was alles anders, de Antwoorden op de angst politiek ontplofte en bracht ons nieuwe tegenstellin- De Zwitserse minaretten — Christoph Keller gen, nieuwe thema’s, nieuwe vijanden, nieuwe stijlen. 20

Nu, tien jaar later, beleven we tegen deze ach- Gekozen leiders en de stem van het volk Obama’s op polderformaat —Dick Pels tergrond van culturele en politieke turbulentie, een 25 heftige economische crisis. We weten inmiddels heel Links bezuinigen: drie opinies goed waar politiek over gaat, maar hoe zit dat met Bas Jacobs: “Wat willen we op de lange termijn?” Jolanda Sap: Geluk die andere vraag: waar staat links voor, met welk Rutger Groot Wassink: Sturende overheid verhaal gaat links ons naar welke toekomst leiden? 28 Hoe gaat ze grote groepen kiezers aan zich binden, Na de crisis – en wat nu? niet alleen op 9 juni maar over een lange periode? Gezaghebbende antwoorden — boekbespreking door Ewald Engelen We gaan hier op zoek naar het begin van antwoor-

den op de meeste dringende kwesties. Wat is links? 32 Wat doen we met de markt? Wat is het antwoord op De kracht van vastberaden organisatie de populistische uitdaging? Wat is links bezuinigen? In memoriam Marcus Bakker — Leo Molenaar Wat komt er na de crisis? 36 Idealisten in het bestuur GL-wethouders zijn te weinig politicus — Natasja van den Berg en Farid Tabarki 40 Vriendschap De filosofe Geen andere optie dan onderhandelen Susan Neiman keert zich op de volgende pagina’s De militaire strategie in Afghanistan is uitzichtloos — G. Dahhan & A. Hamdy tegen cynisme en pleit voor optimisme. Ze verwijst 43

links terug naar de waarden van de Verlichting en de Hulp is politiek Kritiek op het WRR-advies over ontwikkelingshulp — Max van den Berg Franse revolutie: vrijheid, gelijkheid, broederschap. Een eigentijdse, meer individualistische invulling van  dat laatste is vriendschap. Aan tien fotografen en Mediacommentaar door Marijntje Denters 14 Menno Hurenkamp vanuit Moskou 35 illustratoren die eerder meewerkten aan de Helling Verder lezen en kijken 38 vroegen we hun visie te geven op de waarde ‘vriend- WB-Berichten 45 schap’, met haar mooie én problematische kanten. Deze beelden vindt u verspreid door dit nummer. Jelle van der Meer, hoofdredacteur a.i.

<  Hiernaast: Ramses Shaffi, Joop Admiraal en . Kitty Courbois, door Sarah Wong: “Het portret komt uit mijn serie Angels. Twee jaar geleden

nam ik deel aan een media-workshop, Ima- deHelliπ∆ ,

ges and Voices of Hope, met als onderwerp: 

in hoeverre zijn wij verantwoordelijk voor de € ): ): worldmail.nl) 2  uitwerking van de beelden die we de wereld  @  Utrecht t.n.v. tijdschrift t.n.v. in sturen? Wil je shockeren of wil je inspireren? ,    , lente · Wat heeft de wereld nodig?” Jellevander Meer 

 .   . lu  ˘ g  nr · ­ matischvoor één jaar verlengd.

 gmail.com < < Omslagbeeld: Herko van Eerden. Een pro- recycled%  TimManders

 @ StichtingWetenschappelijk



, 

paganda-affiche uit de Sowjetunie vormde Jack vanMildert namens Bureau 

de basis van de collage, maar let ook op het Drukkerij Raddraaier    Lossenummers: € Jaarabonnement:€ Jongerenabonnement (t/m www.dehelling.net  GroeiDoor Stilstand (sap jaargang  dehelling BureauGroenLinks  Postbus tel -   Nietvoor januari1 opgezegde abonnementen wordenauto  Natasjavanden Berg MarijntjeDenters BasEickhout MariusErnsting AyselSabaho FaridTabarki NoortjeThijssen OlavVelthuis   MarkSchalken deRuimte/ ontwerpers   koala­beertje in het hoofd van de rechterman. Gironummer: de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de 4 “Als we mensen niet het goede aanreiken kiezen ze voor het kwade.”

foto: Peter Valckx jelle van der meer hoofdredacteur a.i. de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de

Susan Neiman 5 “Als we mensen niet het goede aanreiken kiezen ze voor het kwade.”

Links is haar morele kompas men zich niet nog eens voor de gek laten dan een tribale claim: jouw klasse onder- kwijt. Ze omarmt relativisme houden nu eerdere mooie praatjes zijn ont- drukt die van mij en nu is het mijn beurt. De maskerd. Met zo’n taal kan je weinigen voor eerste gaat over hoe een samenleving moet en ironie en vergeet dat men- je winnen.” worden ingericht die goed is voor allen. Dat sen behoefte hebben aan een De opbeurende boodschap van Neiman is is het oude Amerikaans civil-rightslied: All dat het morele verhaal van links terug te men are slave till their brothers are free. Daar publieke opvatting over goed winnen is. Ze bepleit een moreel idealisme geloof ik in. Dat is het morele verhaal van en kwaad. Zo oordeelt de filo- geënt op de tegenwoordig zo bekritiseerde socialisme.” Verlichtingswaarden. Ze verdedigt het opti- De hele socialistische geschiedenis is een sofe Susan Neiman. Ze schiet misme, het geloof in vooruitgang, het geloof strijd tussen deze twee opvattingen, zegt te hulp met een pleidooi voor in moderniteit. Neiman komt niet met voor- ze en somt vol spot een paar hoogtepun- stellen voor een specifiek programma. Ze ten op: Kautsky op Tweede Internationale, idealisme gebaseerd op de wil herwaardering van principes die door de Trotsky-Stalin clash, de Moskou-trials. Verlichtingswaarden. cynisme in diskrediet zijn geraakt, zoals “Waar het gebeurde, daarover verschil ieder- ‘goed’ en ‘kwaad’. En ze gaat op zoek naar een van mening, maar de notie van de klas- nieuwe waarden. Tegenover de volgens haar senstrijd won.” flets en krachteloos geworden waarde van Susan Neiman is niet alleen professor en tolerantie komt zij met geluk, rede, eerbied Toen kwam de Val van de Muur en had links boekenschrijver, maar ook actievoerder. In en hoop. niks meer. En koos voor de markt. 2008 ging ze canvassend langs de deuren in “Uiteindelijk is 1989 natuurlijk een desastreus de verkiezingscampagne van Obama. “Het Als u over links spreekt en schrijft, gebruikt u jaar geweest voor ons. Niemand had willen was mijn plicht als burger om te helpen de de woorden ‘wij’ en ‘ons’. In Europa is het zeld- toegeven hoe slecht het reëel bestaande Republikeinen te stoppen. Bush was op de zaam geworden dat intellectuelen dat doen. Ze socialisme was geweest. Het grootste mis- weg naar fascisme, hij is zeker een proto-fas- kiezen voor de comfortabele commentatorposi- drijf van Stalin is misschien wel het ombren- cist. Ja, daar mag je me op quoten. Inmiddels tie. U identificeert zich met links? gen van de idealen zelf geweest. Elk appel op zijn er veel artikelen verschenen waarin het Neiman: “Eerlijk gezegd heb ik enorm universalisme was een leugen.” Duitsland van de jaren dertig wordt verge- getwijfeld welk woord ik in het boek zou leken met de VS van Bush, ook in New York gebruiken: links, progressief, liberal? De laat- U wil nu dat universele verhaal nieuw leven in Times, toch geen linkse krant. In Europa is te ste term is te zwak, die heeft geen inhoud blazen. Waarin verschil dat van het oude? weinig onderkend hoe slecht hij was.” meer. Ik hou van het alternatieve woord “Ik wil terug naar de Verlichtingswaarden. De Amerikaanse filosofe doceerde aan Yale ‘progressief’, maar mijn verwijt is nu juist Natuurlijk leren we bij, weten we nu dingen en is nu directeur van het Einstein Forum in dat veel progressieven het geloof in vooruit- die ze toen niet wisten. Maar de Verlichting Potsdam. Onlangs was ze in Nederland voor gang hebben losgelaten. Alles wat ze zeggen is het beste wat we hebben. Er zijn maar een serie optredens, waaronder de Pierre ondermijnt het idee dat de wereld beter twee alternatieven. Aan de ene kant de Bayle-lezing. Met de titel van haar laatste kan worden. In tweede druk heb ik alsnog conservatieven met hun reactionaire, pre- boek Morele Helderheid refereert Neiman ‘links’ vervangen door progressief. Het label moderne verhaal dat het met de Verlichting aan Bush, die die term gebruikte in zijn strijd ‘links’ is misschien achterhaald. De Obama- en haar vrijheidsdenken fout is gegaan, dat tegen het zelfbenoemde kwaad. “Dit boek campagne laat zien dat je zonder dat label de mens slecht is en gebonden moet wor- is mijn antwoord daarop.” Geen polemiek meer kans hebt mensen te winnen.” den. Aan de andere kant de postmodernen tegen rechts, maar peptalk gericht op links. “Overigens is er altijd discussie geweest die de waarheid ontkleed hebben en slechts Het boek wil links een alternatief in handen over wat links is en wat niet. Gaat het om nihilisme aanbieden. Beiden verwerpen geven voor het monopolie dat rechts heeft het materialisme of moralisme? Het begon het geloof in vooruitgang. Dan is voor mij veroverd op het gebied van de moraal. met de verlichtingsidealen van de Franse de keuze makkelijk. Ik ga terug naar de Susan Neiman houdt links een bestraffende revolutie en het parool van vrijheid, gelijk- Verlichting en geef die waarden wat meer en een opbeurende boodschap voor. Het heid, broederschap. Vervolgens komt Marx. vlees en bloed.” was een fatale fout om de utopische verge- Zijn kritiek op het kapitalisme was ook een zichten, het geloof in morele vooruitgang op morele: we kunnen niet leven over de rug U zegt dat links weer moet moraliseren en te geven voor pragmatisme en belangenpoli- van de arbeider, want dat is een moderne moet durven spreken over goed en kwaad als tiek. Daarmee is het ook morele kompas van vorm van slavernij. Maar hij kwam ook met universele waarden. Kan dat, wat is ‘goed’ en universele principes van rechtvaardigheid uit het materialisme, het geloof dat alleen de wat is ‘kwaad’? handen gevallen. Links omarmde het rela- economie en de materiële behoefte de “Ook wat universeel is heeft voor beteke- tivisme en wees het spreken over waarden wereld beweegt. Van daaruit kan je geen nis een specifieke context nodig. Ik heb een af. Wie de rechtse roep om waarden bedrog morele kritiek hebben. Dan gaat het om een rotsvast geloof dat we als mens morele noemt, schrijft Neiman, vergeet wat deze proletariaat dat opkomt voor zijn belangen. vooruitgang boeken: we leren over ‘goed’ en mensen bieden. Conservatieven bieden een Elk idee van morele rechtvaardigheid is dan ‘kwaad’. Drieduizend jaar geleden was het publieke opvatting over goed en kwaad, ter- verdwenen. op sommige plaatsen op de wereld normaal wijl links daar geen eigen versie tegenover “Links heeft altijd heen en weer gezwalkt tus- een kind te offeren om een God te verzoe- weet te stellen. “De taal van links is een taal sen de morele, universele claim of de claim nen. Wij doen nu misschien vreselijke din- gekleurd door teleurstelling en het voorne- van klassenstrijd. Dat laatste is niets anders gen maar dat doen we niet. Niet zo lang gele- de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de

6 Susan Neiman

den was martelen normaal, nu niet meer; de bergen van Torabora, in de naam van Natuurlijk geloof ik in eerlijkheid, in vrijheid ik zeg niet dat het niet voorkomt, maar we universele waarden. Voor Europa is dat de en gelijkheid, maar ze zijn daar. We kennen zijn het er over eens dat het verkeerd is. We poging van Turkije om lid te worden van EU. ze. De manier waarop ze bekend zijn, maakt leren over moraal, voortdurend, door de tijd, Plotseling zie je, tot mijn grote ergernis, de ze versleten. Om jonge mensen te inspireren en dat kan je zeggen zonder een relativist christendemocraten praten over vrouwen- naar de idealen van de Verlichting te han- te zijn. Ik denk niet dat de conclusie is dat rechten. Opportunisme. Rechts heeft ook de delen heb je begrippen nodig die mensen de woorden ‘goed’ en ‘kwaad’ niets meer taal overgenomen over ‘verantwoordelijk- kunnen emotioneren en inspireren. Het betekenen als ze steeds nieuwe inhoud krij- heid’. Ondertussen laten ze de wereldeco- beeld van de Verlichting is koud, passieloos, gen.” Ze verwijst naar Kant. “Die zei dat het nomie schipbreuk lijden en gaan er vandoor formalistisch. Je ziet dat mensen heel geïn- bij moraal niet om waarheid gaat. Waarheid met miljoenen aan bonussen. Ze zijn hypo- spireerd raken door meer fundamentalisti- vertelt ons wat de wereld is, moraal hoe die criet.” sche ideeën, die brengen iets tot leven. De zou moeten zijn.” Waarom is links dat niet als ze spreekt over verlichtingidealen lijken dood, of in ieder moraal en waarden? geval bleek. Wat ik doe met die waarden en U kritiseert het relativisme van links. Welke Hapt even naar adem. “Waarom zou ze dat uiteindelijk ook met helden die die waar- waarden heeft links opgegeven? zijn? Je bent niet hypocriet als je handelt den belichamen, is er weer leven in blazen.” “De meeste. Vooral vooruitgang. De stan- naar de waarden die je preekt. Natuurlijk, Ze komt met een verkapte waarschuwing. daardopmerking van een linkse intellectueel niemand van ons handelt zuiver genoeg, op “Mensen willen zin en betekenis geven aan is: ‘wel, in Europa heeft vooruitgang veel een enkele uitzondering na, maar links doet hun leven, zonder dat kan het niet. Als we ze schade berokkend, is er wel winst?’” tenminste een poging.” niet het goede aanreiken, kiezen ze voor het Ze schuift naar voren en begint een anek- kwade.” dote te vertellen. “Luister, dit is interessant. Is het niet de tragedie van gekozen politici, In de VS zijn vrouwen op de meeste plekken rechts én links, dat ze beloftes moet doen die Neiman bespreekt in haar boeken voorbeel- niet veilig. Dat is iets wat je al heel jong leert. niet haalbaar zijn? Obama preekte hoop maar den van het kwaad. Dan komen de namen Je loop niet overal zomaar rond. Als je een zaait teleurstelling. Bush, Rumsfeld, Abu Ghraib veelvuldig flat huurt, vraag je eerst of de buurt wel vei- “Luister, hij zit er pas een jaar.” langs. Vervolgens gaat ze op zoek naar lig is. In de VS is er een permanente oorlog Dat is de tragedie. Politici krijgen niet de tijd. voorbeelden van het goede. Ze wijst vier tussen rijk en arm. Toen ik in Europa kwam “Hij werd door Bush opgescheept met de ‘Verlichtingshelden’ aan, allen burgers die wonen ontdekte ik tot mijn verrassing dat je grootste rotzooi die ooit in de wereldge- voor grote daden kiezen als vrijwilliger wor- hier als vrouw niet steeds over je schouder schiedenis aan iemand is achtergelaten. den in Afghanistan of Palestina. hoeft te kijken, dat je midden in de nacht Je had cartoons met teksten als: ‘witten Kunnen politici ook helden zijn? naar huis kan lopen. Dan ontdek je dat ver- gebruiken altijd zwarten om hun troep op te “Lastig. Ik had nooit gedacht dat politici die deling van welvaart leidt tot meer veiligheid, ruimen’. Centrum-links is er in geslaagd een waarden zouden belichamen, tot Obama in ook voor de rijkere burgers.” enorme energie te mobiliseren in de verkie- het vizier kwam. Ik las zijn boeken en die zijn zing van Obama, nu doet rechts dat in een geweldig, vooral de eerste. Natuurlijk moest Links is te weinig trots op haar successen, ze campagne kill Obama. Links vergeet dat je hij om serieus kandidaat te zijn compromis- vergeet ze te claimen? moet blijven mobiliseren.” sen sluiten over de idealen die hij in zijn boe- Ze schiet overeind. “Ja. Dat is de slechte ken noemt. Nu is de vraag: hoe ver kan je kant van zelfkritiek. Links is veel beter dan U probeert het linkse moralisme nieuwe inhoud gaan in die compromissen zonder ontrouw rechts in zichzelf onder de loep te nemen te geven met vier waarden: geluk, rede, eerbied te zijn aan die idealen.” Ze dicteert nu stac- maar ze weten nooit waar te stoppen. Ze is en hoop. Tolerantie noemt u krachteloos. cato: “Kunnen ze de zaken vooruitbrengen beschroomd successen te claimen als niet “Tolerantie is leeg. Daar wordt niemand in lijn met die idealen? Een beetje vooruit- alles is bereikt. Het tekort wordt benadrukt.” warm van. Je tolereert iets dat je eigenlijk brengen?” Stralende glimlach: “Als we dat Welke successen zou ze kunnen claimen? niet waardeert. Zoals een vieze lucht. Liever allemaal doen, zijn we allemaal helden.” “De strijd tegen racisme en seksisme. De ras- heb ik dat die verdwijnt, maar ik tolereer het = sengelijkheid en vrouwengelijkheid. In ieder omdat ik ermee opgescheept zit. Dat is niet geval in de VS. de manier om racisme te bestrijden.” Met dank aan Monique Kremer Geheel dankzij links? Je kan mensen niet vragen hun opvattingen Verontwaardigd: “Natuurlijk! Je kan de bur- te veranderen. Je kan wel vragen anderen te Susan Neiman, Morele Helderheid. gerrechtenbeweging niet anders zien dan accepteren als buurman. Goed en kwaad in de 21ste eeuw; een strijd van links.” “Dat is het minimum en ik denk dat we veel Ambo, 2008 Wat zijn de rechtse successen? beter kunnen.” Ze valt stil. Zucht. “Ik ben een partisan.” De klassieke Verlichtingsidealen zoals vrijheid, Lacht. “Laat me een ding noemen. Ze pres- gelijkheid en broederschap zijn vooral collec- teren weinig, maar vertellen wel mooie tieve waarden. De nieuwe waarden die u naar verhalen. Ze hebben nu de taal van het uni- voren schuift zijn meer gericht op persoonlijk versalisme overgenomen. In de VS is dat zo handelen. Welke betekenis kunnen ze hebben sinds 11 september. Op dat moment ging voor politiek? rechts claimen dat ze voor de goede zaak “Het is inspiratie, naast de andere ideeën van oorlog voerde. Tegen de tribale fanatici in de Verlichting die grotendeels formeel zijn. de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de

7

Eind jaren negentig: Sjaan Rombout en Lies van Vugt leren elkaar kennen op de Rotterdamse zorginstelling De Naber, waar ze wonen omdat ze dement zijn geworden. Sjaan en Lies raken onafscheidelijk bevriend en willen samen op een kamer slapen. Na veel overleg versleept het personeel een van de bedden. Na enkele maanden willen ze toch weer uit elkaar. vriendschap ◊ Foto’s van Hapé Smeele Pe i ter Pekelharing docent sociale en politieke filosofie aan de Universiteit vanA msterdam de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de 8 De vrije markt linksaf N a een eeuw strijd tegen het kapitalisme Zolang het kapitalisme bestaat wordt het door twee soorten kritiek achtervolgd. De ene vorm van kritiek keert was toch de vrije markt de ­zegevierende zich tegen onderdrukking en uitbuiting, de ander tegen ver- vreemding. In het eerste geval heeft men kritiek op de wijze ideologie. Het feest was heftig, maar waarop de welvaart in het kapitalisme tot stand komt en verdeeld wordt, in het tweede keert men zich tegen de kwa- kort. Na de crisis, de kater. Is de markt te liteit van de welvaart zelf. Keert men zich tegen de manier waarop de welvaart redden, of moet zij bij de schroothoop? wordt voortgebracht, dan zijn er allerlei maatregelen binnen het kapitalisme denkbaar die helpen voorkomen dat mensen in het arbeidsproces worden uitgebuit of daarvan worden uitgesloten. Zo hebben arbeidersbewegingen achtereenvol- gens gevochten voor betere beloning, de verkorting van de arbeidsdag, het stakingsrecht, een veilige werkomgeving, het recht op een uitkering, enzovoort. Al deze beschermingen kunnen worden ingevoerd zonder dat men de beginselen van de kapitalistische markteconomie aantast: de verkoop van de eigen arbeidskracht, het streven naar winst en het privé- bezit van maatschappelijke productiemiddelen. Kapitalisme zonder uitbuiting of onderdrukking bete- kent streven naar een samenleving waarin individuen zo veel mogelijk vrij hun gang mogen gaan, op voorwaarde dat de vertegenwoordigers van de staat instituties scheppen die burgers, ook binnen het kapitalistische arbeidsproces, gelijk behandelen en voor de nodige sociale rechtvaardigheid zor- gen. Aldus kan men markten vrij laten en via herverdeling voor de nodige correcties zorgen. Hoe beter dat systeem als geheel functioneert, hoe beter iedereen in staat is eigen doelen en projecten na te streven, zonder dat er ergens in de samenleving sprake is van uitbuiting of onderdrukking. G eorge Clooney Voor wie zich keert tegen de vervreemding is het streven naar sociale gelijkheid niet genoeg. Want wat heb je aan sociale gelijkheid als dat tot steeds meer bureaucratie en verstikkende regels leidt? En hoe meer welvaart het kapita- lisme produceert, aldus de critici van de vervreemding, hoe oppervlakkiger de levens van mensen worden. Het enige wat burgers van welvarende kapitalistische samenlevingen doen is consumeren, consumeren en nog eens consumeren. Toen het kapitalisme voor het eerst opkwam, droeg de onder- nemersgeest volgens de socioloog Max Weber het stempel van een religieuze roeping. Protestanten wilden kapitalisten zijn en hadden daar hoogstaande, ideële redenen voor. Op den duur veranderde de kapitalistische roeping echter in het zoeken naar materieel gewin als het voornaamste doel. Men- sen hebben wel een beroep, maar geen roeping. Critici van de vervreemding beschreven de kapitalis- tische maatschappij als een samenleving waarin de com- mercie alles liquide maakt. In het kapitalisme zijn burgers in consumenten veranderd, die even makkelijk van partner als van baan veranderen. Mensen leven in lichte gemeen- schappen, waar ze volgens de critici veel te makkelijk in en uit kunnen. Het leven heeft geen zwaarte meer. Liquid life (2005) noemde de socioloog Zygmunt Bauman dat. De soci- oloog Richard Sennett voegde daar The Corrosion of Charac- ter (1998) aan toe. Mensen weten in het kapitalisme van alles de prijs, maar van niets de waarde meer. Het kapitalisme is in een ‘permissive society’ veranderd, waarin de grenzen de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de De vrije markt linksaf 9 tussen goed en kwaad vervluchtigd zijn. Het is de commer- immers afdoende bewezen dat markten op alle terreinen cie, de vorm van de welvaart, die het sociale leven onder- consumptiegoederen van hoge kwaliteit konden voortbren- mijnt en mensen van zichzelf en van elkaar vervreemdt. Wie gen. de meest recente versie van deze kritiek verbeeld wil zien moet eens naar de filmUp In The Air (2009) gaan kijken, met G een gebrek George Clooney in de hoofdrol. De rijken waren dan wel veel rijker dan de armen, maar in materieel opzicht hoefden de armen niet voor hen onder K apitalisme als recept te doen: aan kleding, auto’s, mobieltjes, pc’s en lcd-scher- H et interessante is dat het kapitalisme er aan het eind van men geen gebrek. Vanaf het eind van jaren zeventig werden de jaren zeventig in slaagde de vervreemdingskritiek, die de recepten van de Chicago-economen door tal van rege- in de jaren zestig een hoogtepunt bereikte, volledig in een ringsleiders overgenomen. Geleidelijk kreeg de overtui- nieuwe ideologie te integreren. Echt kapitalisme, aldus de ging de overhand dat we weliswaar niet in een volmaakte, manager nieuwe stijl, staat voor bevlogen leiderschap, hecht maar wel in de best mogelijke van alle werelden leefden. In teamwork en passie voor nieuwe ideeën. Niets is zo gevaar- de rijke westerse landen leek de structurele crisisgevoelig- lijk voor de geest van het kapitalisme als grote, hiërarchisch heid van het kapitalisme voorgoed getemd. Deregulering, georganiseerde ondernemingen, waarin charismatisch lei- privatisering, monetaire politiek en afslanking werden niet derschap door bureaucratische regelgeving is vervangen en langer als voorstellen beschouwd die je op hun merites kon individuen in nummers zijn veranderd. In het echte kapita- bezien, maar veranderden in geloofsartikelen waar nimmer lisme hoort de verbeelding aan de macht. Kapitalisme, zo aan getornd mocht worden. Elke regering moest vrijwillig leerde de econoom Schumpeter in de jaren veertig, is crea- dan wel gedwongen onder het juk van de Washington consen- tieve destructie. De kapitalistische concurrentie schept van- sus door. zelf ruimte voor ondernemingen waarin niet alleen discipline En inderdaad leek alles een tijd lang op rolletjes te lopen. en regelmaat heerst, maar ook steeds vaker een beroep In Azië, Mexico en Argentinië braken ingrijpende economi- wordt gedaan op vakkennis, creativiteit en zelfstandig han- sche crises uit, maar dat kwam niet door falende markten. delen. Dat was de schuld van verkeerde beleidskeuzes. In de jaren De guru’s van het nieuwe kapitalisme richtten hun pij- tachtig en negentig bleken aandelenmarkten woest te kun- len enthousiast op het geestdodende harnas van regels en nen schommelen, maar dat had geen gevolgen voor de reële bureaucratie die de ware geest van het kapitalisme zowel economie. Verstandig toegepast leken de neoliberale recep- binnen als buiten het bedrijf ondermijnd hadden. In dit ten te werken en werden verschillende economische cri- nieuwe kapitalisme zouden werk en zelfontplooiing twee sis met succes beteugeld. Dat veranderde echter toen eind kanten van dezelfde munt vormen. Kapitalisme omhelzen 2007 de grote bankencrisis uitbrak en de publieke sector de betekende het individu alle kansen geven. Het nieuwe kapi- particuliere voor honderden miljarden dollars en euro’s te talisme ging een coalitie aan met de culturele revolutie van hulp moest schieten. Sindsdien hebben markten in korte tijd de jaren zestig, die vrijheid predikte. hun heilige schijn verloren. Dus lang leve de vrije markt! Onder de juiste omstandig- heden bleek er niet alleen een kapitalistische samenleving G eïdealiseerd zonder uitbuiting mogelijk, maar kon kapitalisme ook een Het probleem, aldus de econoom Paul Krugman, is dat de remedie tegen vervreemding vormen. Chicago-economen en hun politieke aanhang, die de laat- ste decennia heel groot en breed was, verliefd raakten op De ideologie van de vrije markt de geïdealiseerde versie van de markt. Onder strikte condi- Vanaf de jaren tachtig werden markten in navolging van ties tenderen markten inderdaad naar evenwicht, maar in de bekende ‘Chicago-economen’ als Milton Friedman, Eugene werkelijkheid wordt maar zelden aan deze condities voldaan. Fama of Robert Lucas min of meer heilig verklaard. ‘Vrije Geïdealiseerde markten kunnen in laboratoriumsettings markten’ zorgden niet alleen voor economische dynamiek, worden nagebootst, maar echte markten zitten met duizen- spirit en energie, ze bleken volgens de Chicago-economen den draadjes aan hun omgeving vast. Juist die verwevenheid ook nog volledig zelfcorrigerend te zijn. Als zich market failu- zorgt ervoor dat markten zelden vanzelf ontstaan. De maat- res voordeden waren dat volgens de nieuwste theoretische schappelijke werkelijkheid laat telkens zien dat markten zel- inzichten eigenlijk government failures. Af en toe konden op den naar evenwicht tenderen, niet stabiel zijn en zeker niet markten lokale crises uitbreken, maar zolang staatsverte- zelflegitimerend zijn. Men vergat dat ondernemers, finan- genwoordigers de markt met rust lieten, zou deze vanzelf ciers, consumenten, spaarders en beleggers voortdurend haar evenwicht herstellende werk doen en optimaal resul- met open toekomsten worden geconfronteerd die zich niet taat voor iedereen leveren. in mathematische modellen laten vastleggen. Eenmaal bevrijd uit de ketens van logge, bureaucrati- Als situaties abrupt onzeker worden kunnen onderne- sche politiek zou de tucht van de markt vanzelf voor gesta- mers en spaarders panisch reageren en kuddegedrag ver- dige groei zorgen – groei die de gehele bevolking ten goede tonen. Vaak moeten ze op basis van gebrekkige informa- kwam. Men gaf toe dat de welvaart die vrije markten brach- tie handelen en laten ze zich maar moeilijk van een eenmaal ten onherroepelijk met grotere inkomensongelijkheid ingenomen standpunt afbrengen. Bovendien kunnen markt- gepaard zou gaan, maar de absolute groei van de welvaart prijzen volkomen verkeerde signalen afgeven, bijvoorbeeld zou dat ruimschoots compenseren. Het kapitalisme had omdat de sociale of milieukosten niet voldoende in de prij- de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de

10 De vrije markt linksaf

zen worden doorberekend, zodat de markt in kwestie aller- de neoliberale droom wakker geschud. Er is sindsdien geen lei schadelijke externe effecten heeft. Daarbij komt ook nog enkele politicus opgestaan die markten wil afschaffen, maar eens het feit dat markten uitsluitend op koopkracht rea- het is duidelijk dat regeringsleiders van plan zijn de regels geren. De behoeften van mensen die weinig of geen koop- van het spel ingrijpend te veranderen, hoe hard de bankiers kracht hebben worden door markten genegeerd en het- ook mogen kermen. Wie betaalt, bepaalt. Het is bizar, maar zelfde geldt voor de noden van toekomstige generaties. sindsdien trekt niemand zich nog veel aan van het argument Markten kunnen niet vooruitdenken. Dat kunnen alleen dat je niet aan bonussen mag tornen omdat ze ‘marktcon- planners doen. form’ zijn. Marktconform is voortaan niet heilig meer. Statusangst Slimmer Wie iets van huidige economische crisis wil begrijpen, stel- De landen waar het neoliberale denken hoogtij vierde krij- len de economen Akerlof en Schiller in hun boek Animal Spi- gen de hardste klappen. Stuk voor stuk kampen ze met rits (2009), heeft aan het verhaal van Homo economicus niet torenhoge overheidstekorten, waar ze vanwege terugval- genoeg. Wie wil weten wat er op de financiële markten mis- lende belastinginkomsten en uitblijvende groei nog jaren van ging, moet iets begrijpen van de verleidingen waaraan han- te lijden zullen hebben. Niet alleen banken, ook staten drei- delaars op financiële markten blootstonden, de emoties die gen nu om te vallen. China, India en Brazilië zijn de locomo- speelden, de mores die men koesterde. Men moet kunnen tief van de wereldeconomie geworden. Deze landen heb- uitleggen hoe het klimaat van vertrouwen abrupt in wan- ben zich omhooggewerkt zonder zich ooit aan neoliberale trouwen omsloeg, zodat iedereen prompt deed wat smart recepten te houden. Ze omhelsden de markt, maar niet de for one maar dumb for all was. Geen economische crisis zon- ideologie van de vrije markt. der irrationele rationaliteiten, zonder drama, hoogmoed, Wonderlijk genoeg hebben economen pas de laatste tijd statusangst of verblinding. “Those of us who have looked to the ontdekt hoe klein de bijdrage is van de factoren ‘kapitaal’ self-interest of lending institutions to protect shareholder’s equity, en ‘arbeid’ aan de welvaart in een samenleving is. De fac- myself included, are in a state of shocked disbelief”, aldus Alan tor ‘arbeid’ – het aantal werkende mensen in een economie, Greenspan, de ex-voorzitter van de Fed. de hoogte van hun opleiding, de vaardigheden waarover ze Akerlof en Schiller zijn er van overtuigd dat het de animal beschikken – draagt slechts voor een kwart bij aan de eco- spirits zijn, in plaats van het eigenbelang, die in een economie nomische groei in een land. De factor ‘kapitaal’, dat wil zeg- afwisselend voor dynamiek, ontwikkeling, visie, welvaart gen het bedrag dat in fabrieken, grondstoffen en productie- of juist catastrofale verblinding zorgen. Eigenbelang is een middelen wordt geïnvesteerd, draagt eveneens voor slechts belangrijk motief, maar niet het enige. Eergevoel en status- een kwart bij. angst zijn minstens zo belangrijk. Ruim de helft van de bijdrage aan de welvaart in een land komt van ideeën: van slimmere organisaties, slimmere Waarden en normen technologieën en slimmere dienstverlening (DeLong 2002). Over de juiste toedracht van de financiële crisis is men het Daarbij dient onder ‘slimmer’ niet alleen ‘efficiënter’, maar nog lang niet eens, maar als één ding intussen duidelijk is ook ‘milieuvriendelijker’, ‘klantvriendelijker’ en ‘beter inspe- geworden, dan is wel het dat de ideologie van de vrije markt lend op bestaande behoeften’ te worden verstaan. het functioneren van markten geen goed heeft gedaan. Regu- Economen gebruiken hiervoor het woord ‘kennisecono- lering is niet altijd fout, deregulering niet altijd goed. Het is mie’. Daarmee doelen ze op economieën die niet alleen slim in het gebied tussen staat en markt in dat de interessant- uit het bestaande fonds van menselijke kennis weten te put- ste dingen gebeuren. Daar wordt bijvoorbeeld bepaald hoe ten, maar deze ook systematisch uitbreiden. hoog de transactiekosten op markten zijn, hoeveel infor- Lang niet alle samenlevingen zijn daartoe in staat. Goed matie er is en van wat voor kwaliteit die is, hoe groot het onderwijs is een noodzakelijke voorwaarde, maar is niet onderlinge vertrouwen is en welke risico’s investeerders genoeg. In het voormalige Oostblok waren mensen hoog- bereid zijn te nemen. Voor goed functionerende, gemak- opgeleid zonder dat dit enig effect had op de groei van de kelijk toegankelijke markten met geringe transactiekos- welvaart. Men had er de markt voor ideeën afgeschaft. Nie- ten is constant sociale en politieke finetuningnodig. Het zijn mand voelde zich geroepen het eens anders te proberen. De de ‘onzichtbare factoren’, het complex van ongeschreven productietechnieken in fabrieken en bedrijven waren verou- en geschreven regels, de heersende waarden en normen in derd, de natuurschade was enorm, vreemdelingen werden een samenleving, die ervoor zorgen dat markten al of niet gewantrouwd en goede dienstverlening was ver te zoeken. gesmeerd lopen. De welvaart verpieterde en op den duur ging de economie Precies op dat punt hebben aanhangers van de neolibe- failliet. rale ideologie zich echter jarenlang in de vingers gesneden. Neoliberalen hadden namelijk bij voorbaat een hekel aan Woedebestrijding alles wat naar politiek en samenleving riekte. De staat was Veel van wat voor de opkomst van de ‘kenniseconomie’ in neoliberale ogen een noodzakelijk kwaad dat permanent belangrijk is speelt zich af in het schemergebied tussen bestreden en tot zijn kernfuncties teruggedrongen diende te staat en markt. Precies daarom vormen de productiefacto- worden. En de samenleving bestond niet, aldus Thatcher. De ren kapitaal en arbeid letterlijk slechts de helft van het ver- markt kon alles vervangen. haal. De andere helft gaat over wat je het ‘onzichtbare kapi- De economische crisis heeft de westerse wereld ruw uit taal’ van maatschappijen zou kunnen noemen: het vermogen de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de

11

van samenlevingen op tal van terreinen nieuwe kennis te Winnaars genereren en deze via markten in aantrekkelijke produc- H et gaat bij het streven naar gelijkheid om méér dan het ten, technieken of diensten om te zetten; de aanwezigheid streven naar behaaglijkheid, comfort of geluk. Gelijkheid van tal van nieuwsgierige, hoogopgeleide consumenten die mag bijvoorbeeld niet betekenen dat het leven voor ieder- bereid zijn de kinderziektes van nieuwe producten op de een even vlak wordt en niemand bereid is enig risico te koop toe te nemen; het vermogen de bescherming van intel- lopen. Het gaat bij het streven naar gelijkheid ook om het lectueel eigendom te combineren met de snelle versprei- creëren van plaatsen in de samenleving waarin we nieuwe ding van ideeën; of het vermogen plaatsen te creëren waar kennis kunnen genereren en ervoor kunnen zorgen dat insti- met nieuwe ideeën geëxperimenteerd kan worden. Het zijn tuties die niet goed werken hun greep op het dagelijks leven onzichtbare factoren als deze die voor de groei en kwaliteit verliezen. We hebben vormen van sociale gelijkheid nodig, van de welvaart zorgen. En het is het gewicht van dit soort die een open en dynamische samenleving mogelijk maken. factoren dat duidelijk maakt waarom woedebestrijding in Wilson en Pickett hebben zich in dat opzicht onvol- samenlevingen soms even belangrijk is als armoedebestrij- doende beschermd tegen de kritiek van rechts dat gelijkheid ding. Het vraagt om de terugkeer van een andere moraal dan nivellerend werkt en alleen maar tot meer regels en bureau- die van de vrije markt. cratie leidt. Ze hadden sterker duidelijk moeten maken dat gelijkheid een voorwaarde is voor vernieuwing. Een kennis- G elijkheid economie kan niet floreren in een samenleving waarin de In 2009 verscheen een boek over gelijkheid dat nu al als een winnaars met exorbitante prijzen weglopen, de verliezers klassieker kan worden beschouwd: The Spirit Level: Why More onvoldoende beschermd worden en de verhoudingen tussen Equal Societies Almost Always Do Better (2009). Aan de hand burgers verzuren. van een overstelpende hoeveelheid bewijsmateriaal maken In een open, dynamische samenleving zullen er hoe dan de auteurs Richard Wilkinson en Kate Pickett duidelijk ook winnaars en verliezers zijn. Dat is niet erg en het zou dat gelijkheid een belangrijke bron van geluk is. Het recept verkeerd zijn als we ons daartegen willen beschermen. Waar klinkt bedrieglijk simpel: hoe kleiner de kloof tussen arm en het bij het streven naar gelijkheid om gaat is te voorkomen rijk, hoe langer, gezonder en gelukkiger mensen leven. De dat het steeds dezelfde mensen zijn die verliezen. Dat men- criminaliteit neemt af, de kindersterfte daalt, mensen wor- sen af en toe op de boulevard of broken dreams eindigen is den minder dik en iedereen is beter geschoold en opge- geen ramp. Dat hoort zelfs bij het goede leven. Zolang ze leid. Grotere gelijkheid leidt zelfs tot betere milieueffecten. maar zeker weten dat ze daar niet permanent hoeven te Kortom, wil je mensen gelukkig maken in een samenleving, wonen. Niet de gelijk toegankelijke markt, maar de ongelijk sla dan linksaf. toegankelijke vrije markt kan bij de straat. Bij het verhaal van Wilkinson en Pickett kunnen echter = twee kanttekeningen geplaatst worden. Allereerst is het te technocratisch. De auteurs wekken sterk de indruk dat er Aangehaalde literatuur: bij het streven naar gelijkheid geen winnaars en verliezers Akerlof en Schiller, Animal Spirits (2009) zijn. Ze maken onvoldoende onderscheid tussen de claim dat Zygmunt Bauman, Liquid Life (Polity, 2005) bijna iedereen erop vooruitgaat en de claim dat mensen er Bradford DeLong en Martha Olney, Macroeconomics, gemiddeld op vooruitgaan. In hun verlangen de elites en mid- 2e ed. (McGraw-Hill/Irwin, 2005), daarin hoofdstuk dengroepen ervan te overtuigen dat gelijkheid goed voor ze 5: ‘The Reality of Economic Growth: History and is suggereren ze het eerste, terwijl in veel gevallen alleen het ­Prospect.’ tweede waar is. De verhoging van het opleidingsniveau, de Richard Sennett, The Corrosion of Character: The Personal afname van de criminaliteit of de toename van de gezond- Consequences of Work in the New Capitalism, 1e ed. heid is vooral gunstig voor de onderkant, maar dat moet wel (W. W. Norton & Company, 1998). door de hogere groepen betaald worden: de sterkste schou- Richard Wilkinson en Kate Pickett, The Spirit Level: Why ders moeten de zwaarste lasten dragen. Greater Equality Makes Societies Stronger (Bloomsbury Natuurlijk hebben die factoren gunstige externe effec- Press, 2009). ten: de elites hoeven hun huis niet te barricaderen, ze lopen veiliger over straat en ze kunnen goed geschoold en gezon- der levend personeel in dienst nemen. Dat mensen het gemiddeld beter krijgen betekent in zulke gevallen dat bijna iedereen het beter krijgt. Maar dat is lang niet altijd het geval. Vandaar dat het streven naar gelijkheid zowel winnaars als verliezers oplevert en soms harde politieke strijd vergt. En bovendien een keerzijde heeft in meer regels en regelingen. Dat politieke aspect valt buiten het technocratische vizier van dit boek. De tweede omissie is dat de auteurs het alleen hebben over gelijkheid in materiële zin en niet over de spreiding van kennis en macht. Wat ontbreekt is de link tussen gelijkheid en de kenniseconomie. liesbeth noordegraaf-eelens filosoof en econoom verbonden aan de Nederlandsche School voor ­Openbaar Bestuur en de Erasmus Universiteit Rotterdam jelle van der meer freelance journalist en Helling-hoofdredacteur a.i. de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de

12

Een idealistische wet­ De voorstelling speeltvolk zich re kunst, mevrouw Scholten (ge- ‘in haar pis geparkeerd’ omdat de & elite houder, boze burgers, de af in een middelgrote provincie- speeld door Marleen Scholten), is zorg minimaal is en ook daarvoor stad. Op lokaal niveau zijn de ver- een idealist die al van jongs af aan legt ze de schuld bij de politiek.” onthulling van een kunst- houdingen beter zichtbaar, zo legt de droom heeft dat zij het goede De lerares roept op het feest de werk en veel bier. Dat zijn Maartje Remmers die keuze uit. kan én moet doen voor de ge- wethouder ter verantwoording. “Plaatselijke leiders zitten dicht meenschap. Jansen: “Ze schuwt Remmers: “Ze is er op uit de ide- de ingrediënten waar- op de weerbarstige praktijk en er de macht niet, omdat ze oprecht alen van de wethouder te onthul- mee ­Wunderbaum in haar is directe confrontatie met bur- meent het beter te weten dan het len als gevaarlijk, want niet reëel.” gers. Dan wordt het spannend te volk en daardoor het volk te kun- Bart: “Ze is een nihilist. ‘De mens ­theatervoorstelling Venlo zien hoe ze hun idealen overeind nen verheffen. Dit is een belangrij- is een dier en blijft een dier’, zegt een haarscherp beeld houden.” Matijs Jansen: “Wethou- ke vraag in het stuk: is dat ook zo? ze. ‘De mens wil gewoon doen ders staan in de modder.” Wal- Weten leiders het beter dan het waar hij zin in heeft’, werpt ze de schetst van de politieke ter Bart: “Ze zijn kanonnenvlees.” volk zelf?” De wethouder heeft wethouder voor de voeten.” Of ­actualiteit. Voor ‘Venlo’ is gekozen vanwege een kunstwerk laten maken dat de ze ooit idealen heeft gehad, weet het bier, de schlagers en de fees- tolerantie moet verbeelden of in Remmers niet zeker. “Het zuur ten, maar natuurlijk ook omdat ieder geval tot nadenken daarover heeft er misschien altijd wel inge- Wunderbaum is een acteursgroep het als ‘de stad van Wilders’ sym- moet stemmen. De voorstelling zeten.” Jansen: “Ze staat als het die experimenteert met verschil- bool staat voor de nieuwe politie- begint bij de onthulling van het archetype van de populist tegen- lende theatervormen, vaak ge- ke verhoudingen. In het stuk zelf beeld. In haar speech spreekt ze over de wethouder.” Het is de on- speeld op locatie. Eerdere voor- komt Wilders niet voor, zoals er mooie, GroenLinks-achtige woor- tevreden burger tegenover de ide- stellingen gingen onder andere geen enkele directe verwijzing is den. Citaat: ‘Er is moed voor nodig alistische politicus. over Berlusconi, asielzoekers en naar bestaande politieke partijen om tolerant te zijn, zelfs tegenover religie. We spreken met drie van of personen. Ook buitenlanders, de intoleranten; kunst zet aan tot De opportunist de vijf acteurs: Maartje Remmers, Marokkanen of de islam ontbre- nadenken.’ Na de toespraak en de De derde hoofdpersoon is de on- Walter Bart en Matijs Jansen. ken. Bart: “Over het vreemde en onthulling is er feest voor de be- dernemer, de heer Jansen, ge- Dramaturg, Jeroen Versteele, de vreemdeling hebben we eerder woners met bier, worst en volks- speeld door Matijs Jansen. Wat schuift ook aan. al een voorstelling gemaakt. De gezang: ‘Bier en Tieten’. Het feest het bedrijf van Jansen produceert kern daarvan was: de identiteits- loopt uit op een confrontatie. blijft onduidelijk, iets ‘met eco’, crisis zit in de Nederlander zelf.” maar ambitieus is hij. Zijn mond Dat is ook in deze voorstelling zo, De populist loopt over van woorden als ‘inno- want de enige dreiging in dit stuk Als opponent van de wethouder vatief’, ‘competatief’, ‘global play- komt van een hangjongere, de tie- ontpopt zich op het feest de lera- er’ en ‘voorop lopen’. Jansen: “Hij nerzoon van de wethouder. Bart: res geschiedenis, mevrouw Rem- heeft hart voor de regio, hij wil “Met een petje en een joint. Het mers (gespeeld maar Maartje Rem- iets betekenen, maar dan moeten gevaar moest zo ongevaarlijk mo- mers). Remmers: “Zij is de pes- anderen wel meewerken.” Jansen gelijk zijn, om de angst en het flip- simist, zijzelf noemt het ‘realist’. heeft het kunstwerk gesponsord pen nog onwezenlijker te maken.” Ze is het vertrouwen in ‘de poli- en al snel blijkt dat hij in ruil daar- De voorstelling draait om vier lo- tiek’ kwijt. Als lerares voelt zij zich voor van de wethouder verlangt kale, ‘kleine’ leiders: een wethou- slachtoffer van de onderwijsher- dat ze vaart zet achter de aanleg der, een leerkracht, een onderne- vormingen. De politiek heeft haar van een snelweg, want anders mist mer en een politiechef. alle middelen uit handen geslagen Venlo de aansluiting met de we- om fatsoenlijk les te geven en de reldmarkt. Jansen: “Hij droomt De wethouder kinderen iets bij te brengen. Haar van Venlo als een Abu Dabi aan de De wethouder van onder ande- moeder zit in een bejaardenhuis Maas.” Walter: “Hij is de klassie- de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de

13

volk &ke kapitalist, maar dan in een mo-eliteteksten van PvdA-ideoloog René aanslag nog een keer tot haar stad- noten erkennen de wethouder niet dern eco-jasje met babbels over Cuperus, publicist Bas Heijne en genoten. Citaat: ‘Ik ben hardhandig meer, wat overblijft is ‘bier en tie- zonnepanelen.” Jeroen Versteele: de conservatieve politiek-filosoof uit mijn droom wakker geschud; ik ten’.” Jansen: “De democratie lijkt “Ondertussen wil hij gewoon met John Gray, zijn voorzichtig met al te geloofde dat ik u uit uw middelmatig- failliet, maar wat daarna na komt z’n geile mercedes over die snel- precieze verwijzingen naar de wer- heid kon redden, uw angst kon omke- stemt tot nadenken.” weg scheuren.” Jansen: “Hij heeft kelijkheid. Remmers: “Wij willen ren in vertrouwen; nu zie ik uw ware een doel, en daarvoor gaat hij des- wegblijven van de precieze politie- aard, uw minimale herseninhoud.’ Het volk noods over lijken.” De onderne- ke kleur van personen.” Bart: “De Jansen: “Ze richt zich tot ons, het Bart: “Vaak was de stemming na af- mer doet een poging de wethou- wethoudster kan ook een VVD’er hele publiek. Ze houdt ons spie- loop bedrukt, maar soms was men der te verleiden, maar wordt afge- zijn. Wat ze wil is de boel in goede gel voor. Ons systeem staat op het even uitgelaten als aan het begin wezen. Als de wethouder ook geen banen leiden. Dat is niet voorbe- spel.” en werd er vrolijk meegetrommeld toezegging doet over de snelweg, houden aan links. Haar opmer- Versteele: “Geweld is een voort- op de muziek.” keert hij zich tegen haar. king dat ze het beter weet dan het zetting van politiek met andere = volk, is een pleidooi voor elitaire middelen.” Bart: “Onze beschaving De burgerman machtsverhoudingen. Het is de er- is een dun laagje vernis. Bekijk de Venlo is in april en mei weer te Tot slot is er de politiechef, ge- kenning dat er een elite nodig is om beelden van de rellen in Hoek van zien in Nederland. In maart en speeld door Walter Bart. Bart: te besturen. Ze durft te spreken Holland maar eens. Die opbouw april speelt Wunderbaum een “Een vrolijke, enigszins simpele ge- over macht. In Nederland is ‘macht’ van razernij in een volksmassa, die nieuwe voorstelling Rail gour- zinsman. Zijn gezin is zijn ideaal, hij een vies woord geworden, als een is niet te stoppen. De barsten in de met, gebaseerd op teksten van gelooft in de hoeksteen van de sa- politicus hier zegt dat hij macht beschaving uiten zich via geweld.” de Vlaamse schrijfster Annelies menleving.” De politieman heeft gebruikt, heeft hij een probleem. De film Dogville van Lars von Trier is Verbeke. twee tienerdochters die hij meent Als in Duitsland Merkel of in Frank- voor Wunderbaum een inspiratie- Zie www.wunderbaum.nl te moeten verdedigen tegen bron- rijk Sarkozy zegt macht te hebben, bron geweest evenals de film Das stige jongens, met name Rutger, kijkt niemand vreemd op.” weisse Band van Michael Haneke. de gevreesde zoon van de wethou- Na haar laatste woorden verlaat de der. Bart: “Maar hij gebruikt zelf, De confrontatie wethouder het podium. Dat blijft als hij over zijn dochters spreekt, Met het toenemen van de feest- leeg achter, de aftocht van de de- eigenlijk iets te hitsige woorden vreugde en het aantal verorberde mocratie. Uit de luidsprekers klinkt als rondborstig en geslachtsrijp.” biertjes, lopen ook de gemoederen ‘Bier en Tieten’. In het begin gedraagt de politie- hoger op. De mooie woorden van chef zich welwillend tegenover de de wethouder over tolerantie slaan Het alternatief wethouder. Gaandeweg wordt de als wereldvreemd te pletter tegen Jansen: “We hebben geprobeerd politieman aangestoken door de ti- een muur van individuele klachten aan het eind, na de afgang van de rades van de lerares; hij is de bur- en angsten. De boosheid mondt wethouder, de lerares op te laten german die gevoelig blijkt voor de uit in schokkend geweld, gericht komen, met haar op het podium als populistische verleiding. De sym- tegen de wethouder. Het is een slotbeeld: hoe zal het anders gaan pathieke gevoelsmens met een vro- aanslag op de democratie. Bart: met haar? Daar hebben we uitein- lijke dronk, blijkt ook een meelo- “Wat in deze botsing tegenover el- delijk toch niet voor gekozen.” per en een schreeuwer met losse kaar komen te staan zijn idealisme Jansen: “Wat nu rest is verontrus- handjes. en nihilisme, vertrouwen en wan- tende leegte. Ons stuk is een op- trouwen, hoop en desillusie, geloof roep tot verantwoordelijkheids- Wie is wie? in vooruitgang tegenover conser- zin: weet wat er op het spel staat.” De spelers van Wunderbaum, die vatisme.” Een geknakte en verbit- Bart: “Zonder democratische po- voor het stuk gebruik maakten van terde wethouder richt zich na de litici is er de barbarij. Haar stadge- Foto: Eva van den Hove mediacommentaar van Marijntje Denters de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de 14 Het partijtje van Links

Nieto z lang geleden waren mijn die ze had uitgenodigd kende ze nauwe- agressie die zowel de achilleshiel als de geliefde en ik uitgenodigd op een verjaar- lijks. En toch groots aangepakt. kracht van rechts is. Westen was adviseur dag van een vage kennis. Ze werd veertig Ze deed me denken aan politici die pro- voor de succesvolle Obama-campagne. en het was de eerste keer dat ze een beren nieuwe doelgroepen te bereiken. De laatste tijd loopt de populariteit van “party” zou geven. Ze had speciaal nog Bijvoorbeeld met treurige campag- de Amerikaanse president echter terug. opgebeld om te checken of we wel zouden nevideo’s op YouTube. Of erger nog, het Volgens Westen omdat Obama de durf komen. In verband met de hapjes. Op optreden van de Britse politicus George mist om zijn tegenstanders een flinke de feestelijke dag kwamen we een goed Galloway die eens in Celebrity Big klap uit te delen; hij is bang voor zijn half uur na aanvangstijd aan. De juiste Bro­ther op handen en voeten een poes eigen schaduw. Het recente interview met bel was niet moeilijk te vinden: ze had speelde en imaginaire melk uit de handen Bloomberg bijvoorbeeld, waarin Obama een plaatje met een grote pijl en PARTY van een actrice likte. Dat zorgde welis- de bonussen voor de CEO’s van Goldman ernaast geplakt. Eenmaal boven: slingers. waar voor grote bekendheid, maar riep Sachs en Morgan Chase goedpraatte, is Langs de muren lagen matrassen en kus- toch vooral plaatsvervangende schaamte een voorbeeld van zo’n gemiste kans. “Ik sens klaar en overal stonden vrolijke bak- op. misgun mensen geen succes of rijkdom, jes met nootjes en snoepjes. Op de tafel dat hoort bij het vrije-marktsysteem”, grote met folie afgedekte schalen eten. Deze week sprak ik met de Amerikaanse zei Obama en hij vergeleek de bonussen Alles ademde grote verwachtingen. Maar psycholoog Drew Westen, auteur van met de salarissen van honkbalspelers. er was nog niemand. En er kwam, behalve The Political Brain. Westen wijst op het Waar de econoom Paul Krugman meteen een dame die de hele avond over haar belang van het appelleren aan emoties op reageerde met: honkbalspelers heb- psychiater sprak, ook niemand. Uit mede- van kiezers, zowel positieve als negatieve. ben geen wereldwijde economische crisis lijden zijn we uren blijven hangen, terwijl Want mensen stemmen meer vanuit veroorzaakt. Wall Street vergelijken met het feestvarken voortdurend hoopvol gevoel en een vertrouwd wereldbeeld dan honkbal: “that’s really bad messa- naar haar telefoon keek of er misschien op basis van rationele overwegingen. ging,” aldus Krugman. nog berichtjes kwamen. Ze had nog nooit Progressieve politici blijken niet zo sterk Ik geloof niet dat links ‘geen antwoord’ eerder een feestje gegeven en de mensen in het inspelen op emoties. Links mist de meer heeft op de vragen van deze tijd, zoals vaak wordt beweerd. Wat links nodig heeft is een verhaal dat een hel- dere visie biedt over hoe je wil dat de samenleving er in de toekomst uitziet. Je moet daarvoor ook negatieve gevoelens als boosheid, frustratie en onzekerheid bij je achterban erkennen en opnemen in dat eva hilhorst

: verhaal. Laat geen kansen liggen en doe wat bij je past. Of je loopt het risico dat mensen niet naar je feestje komen.

illustratie = VRNDSIE CHAP ◊ Hristina Tasheva: uit de serie ‘A portrait of a politician’ – zie www.hristinatasheva.com voor de hele serie VRNDSIE CHAP ◊ Bernice Siewe: beelden uit een fotoproject in de Amsterdamse Vogelbuurt Christoph Keller Zwitsers journalist en schrijver de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de antwoorden17

De minaret zet in Zwitserland de overwinnaars van het initiatief als ver- me foto’s van de leider Alparslan Türkes. het islamdebat op scherp. liezers worden beschouwd. De partijtop In de kelder bevond zich de zogenaamde van de rechtspopulistische Zwitserse ‘moskee’: twee kleine, niet geventileerde Rechts mobiliseert wezen- Volkspartij SVP wilde zich lange tijd niet gebedsruimtes. lijke angsten en links heeft openlijk inzetten voor het initiatief. De Toen deze ‘cultuurkring’ in september éminence grise van de partij, oud-minister 2005 een verzoek indiende tot de bouw daarop geen antwoord. Christoph Blocher distantieerde zich. van een minaret op de schuine daken van Links kiest voor een legalis- Uiteindelijk zorgden de rechtsbuiten van het gebouw waren er twee soorten reac- de SVP samen met de rumoerige partij- ties onder de plaatselijke bevolking. Aan tische opstelling, maar met basis ervoor dat de goed geoliede pro- de ene kant sprak men al snel van ‘islami- het opkomen voor mensen- pagandamachine van de partij op gang sering’, terwijl de andere kant zich solidair kwam. Na de uitslag stonden de overwin- verklaarde met de ‘cultuurkring’ en zijn rechten win je geen verkie- naars voor de camera’s en wisten dat ze ‘moskee’. Vrijwel niemand nam de moeite zingen. een Pyrrusoverwinning hadden behaald. om uit te zoeken of het waar was wat de Ze waren zich er namelijk wel degelijk leiding van de vereniging zei, namelijk van bewust dat een minarettenverbod dat het ‘normaal’ is dat ‘een moskee een geen oplossing biedt voor het integratie- minaret heeft’. Slechts een handjevol Op 29 november 2009 werd duidelijk probleem en evenmin een goed middel journalisten vroeg zich af wie die ‘idealis- dat de Zwitserse kiezers het volksinitiatief is voor de bestrijding van islamistische ten’ van de ‘cultuurkring’ eigenlijk precies – niet te verwarren met het referendum activiteiten. Bovendien zal het verbod niet waren. Al snel ging deze vraag geheel (zie kader) – om een verbod op de bouw lang houdbaar zijn, want het is zo goed als verloren temidden van de hoog oplopende van minaretten in de grondwet op te zeker dat het niet overeind zal blijven bij emoties over de minaret. nemen met 57 procent van de stemmen het Europees Hof van Justitie. Zo vond al in Wangen bij Olten de fata- hadden aangenomen. Sinds dat moment De schok was groot, die 29e november le polarisatie plaats die vanaf dat moment is er op tv, radio en in de krant onophou- 2009. Te meer omdat alle peilingen had- alle debatten rondom het initiatief ‘tegen delijk gedebatteerd, geargumenteerd en den voorspeld dat de tegenstanders van de bouw van minaretten’ kenmerkte. De geredeneerd. Wie goed kijkt, ziet slechts het initiatief een comfortabele voorsprong naïeve, goedbedoelende verdedigers van verliezers. hadden. Zwitserland wreef zich de ogen uit de ‘religieuze vrijheid’ stonden tegenover Verliezer is het Franstalige kanton met en vroeg zich af hoe het zover had kunnen de zelfbenoemde voorvechters tegen de zijn republikeinse traditie en relatief grote komen. ‘islamisering’. Beide partijen waren ver- openheid tegenover immigranten. Alleen in blind door hun eigen ideologie. dit kanton was het initiatief door een meer- Naïef De tegenstanders van minaretten orga- derheid afgewezen, waardoor het zich nu De islamitische verenigingen, die rond de niseerden zich in het Egerkinger Komitee in een isolement bevond. Verliezers zijn driehonderdduizend moslims vertegen- en enkele prominente politici van de SVP ook zij die zich solidair verklaard hadden woordigen, waren tijdens de kiezersstrijd sloten zich aan. Allereerst de publicist met de moslims: de kerken, verschillende voor het referendum nauwelijks aanwezig Ulrich Schlüer, bekend door zijn haattira- islamitische organisaties en de Zwitserse en hielden zich ook daarna op de achter- des tegen moslims in het conservatieve Israëlitische bond. Al jarenlang zetten zij grond. En niet voor niets. weekblad Schweizerzeit, maar ook par- zich in voor een interreligieuze dialoog De gewone Zwitserse moslims hadden lementariër Walter Wobmann, die goede en nu hadden ze zich tegen het initiatief er immers nooit ook maar één moment contacten onderhoudt met andere rechtse gekeerd: vastbesloten, maar niet hoorbaar aan gedacht een minaret op het dak te partijen in Europa. Na de lancering van genoeg in het publieke debat. zetten van hun geïmproviseerde gebeds- het anti-minaretteninitiatief leverden zij het De groenen en sociaaldemocraten huizen, die zich meestal op onopvallende comité zijn belangrijkste argumenten. De hadden in de discussie voorafgaande aan en verborgen plekken bevinden zoals de bescherming van ‘de eigen cultuur’ werd het volksinitiatief steeds gezegd dat een industriezones van steden. Het waren hierbij nauw verbonden met de verdedi- minarettenverbod een aantasting van de rechtsradicale emigrantenorganisaties die ging van joods-christelijke waarden en de vrijheid van godsdienst zou betekenen. de steen aan het rollen brachten. Zij dien- diepzittende angst voor vreemdelingen Ze gingen ervan uit dat dit argument zou den op verschillende plekken een verzoek werd gekoppeld aan haat tegen de islam, aanslaan, maar ze werden bitter teleurge- in voor de bouw van een minaret. Al gauw met de minaret als symbool voor de ‘isla- steld. Dat gold ook voor de partijen uit het ging alle aandacht naar Wangen bij Olten, mitische veroveringsdrang’. politieke midden die uit electorale over- een typisch voorstadje in het midden van wegingen niet al te veel sympathie voor Zwitserland, waar een groep actief was I ntellectuele capitulatie de Zwitserse moslims hadden getoond. die zich ‘Turks islamitische cultuurkring’ T er linkerzijde werd niet tijdig onderkend Hun enige antwoord op de agressieve en noemde. Voor hun gebouw wapperden hoe explosief en suggestief deze manier schreeuwerige plakkaten van de initiatief- af en toe vlaggen met grijze wolven, die van argumenteren was. Niemand zag nemers was een vermoeid en nogal ondui- duidelijk maakten dat het hier ging om een dat er niet alleen een islamofoob dis- delijk affiche waarin werd verwezen naar afdeling van de rechtsnationalistische en cours werd ontwikkeld, maar dat er werd een cultuurstrijd. extremistische Grijze Wolven. Overal aan gespeeld met wezenlijke angsten van een Maar paradoxaal genoeg moeten ook de wanden van hun gebouw hingen enor- onzeker geworden bevolking. Niet alleen de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de antwoord 18op de angst

re dumferen & volksinitiatief Sinds de 19e eeuw beschikt de Zwitserse bevolking over twee instrumenten om buiten gewone verkiezingen om invloed op de wetgeving uit te oefenen. Het referendum is de mogelijkheid om een door het parlement aangenomen wet af te wijzen of te bevestigen. Hiertoe zijn 50.000 handtekeningen nodig. Een referen- dum is aangenomen wanneer de meerderheid van de Zwitserse burgers voor is. Het volksinitiatief geeft burgers de mogelijkheid zelf een aanpassing van de grondwet voor te stellen. Hiervoor zijn 100.000 handtekeningen nodig. Het initiatief is aan- genomen wanneer een meerderheid voor is, net als de meerderheid van de kantonen (Zwitserse provincies). Er zijn drie tot vier initiatieven per jaar in Zwitserland, waar- van één à twee procent wordt aangenomen. Een aange- nomen initiatief kan niet door een hogere wet ongeldig worden gemaakt. Het Europees Hof heeft zich nooit eer- der uitgesproken over een Zwitserse wet.

> met de diepzittende angst voor de vreem- deling, maar ook met de angst een altijd al fragiele identiteit te verliezen en het wan- kele evenwicht van de Zwitserse viercultu- renmaatschappij. Het initiatief landde niet bepaald op een bodem van tolerantie. De vrijheid van godsdienst kent in Zwitserland nog geen al te lange traditie. Pas in 1874 kregen de Zwitserse joden het recht op vrije vestiging en dat onder druk van de Verenigde Staten en Frankrijk. In 1893 werd een slachtverbod voor joden in de grondwet opgenomen – duidelijk op anti- semitische gronden. En tot 1999 was de Jezuïetenorde in de schijnbaar zo liberale Alpenrepubliek in de grondwet verboden. Dat alles was vergeten. In plaats daarvan op het ‘gezonde verstand’ van de bevol- euze, slecht onderbouwde artikelen over lachte links om het Egerkinger Komitee, king. En ook de regering nam – onuitge- de alles ontwrichtende islam en anderzijds zelfs nog toen het Komitee de benodigde sproken – die houding aan. De intellectuele halfhartig goed bedoelde en al even slecht handtekeningen voor het initiatief in korte elite reageerde al net zo terughoudend, gefundeerde bijdragen over de islam in tijd bij elkaar had. in elk geval in het Duitstalige deel van Zwitserland. In linkse en progressieve kring koos Zwitserland. Karakteristiek is de houding men niet voor een open en kritische dis- van de populaire komiek Victor Giaccobo, Boerkaverbod cussie over het verschil tussen islam en bekend om zijn scherpe tong. Hij kon er in H et Egerkinger Komitee en in toenemende islamisme. Evenmin plaatste men een zijn wekelijkse zondagavondshow op de mate ook de SVP zetten hun project voort: eigen visie op het samenleven van religies televisie niet genoeg van krijgen de spot het opstoken van een onzekere, op het tegenover de karikaturale blik van de SVP te drijven met de SVP en haar initiatief. gebied van waarden labiele bevolking en het Egerkinger Komitee. In plaats daar- Aflevering na aflevering wees hij op aller- tegen een denkbeeldige islamitische van stelden zowel links als het politieke lei torens (uitkijktorens, verkeertorens et vijand. De ene provocatie volgde op de midden de legitimiteit van het minaretini- cetera) om vervolgens onder luid gelach andere. Het verkiezingsaffiche toont een tiatief ter discussie, hoewel dit door het van het publiek op te merken: “alweer gesluierde vrouw met op de achtergrond parlement rechtsgeldig verklaard was. In een minaret”. Het gebrek aan intellectuele minaretten die als lange afstandsraketten plaats van een serieuze discussie over scherpte werkte door in de berichtgeving het wapen van Zwitserland doorboren. In de radicale islam aan te gaan, kreeg de in de media, die meer door ideologie dan enkele steden werd het affiche verboden, SVP het verwijt propaganda te versprei- door onderzoek gekenmerkt werd, zoals waarop de minarettentegenstanders luid- den – terwijl het bewezen is dat er ook in de Neue Zürcher Zeitung achteraf met keels riepen dat men hun initiatief mond- Zwitserland actieve islamistische groepen enige zelfkritiek opmerkte. Er gaapte een dood wilde maken. Maar in plaats daarvan bestaan. Voor het overige vertrouwde men enorme kloof tussen enerzijds tendenti- kregen ze juist nog meer publiciteit en L nks:i affiche uit een Duitse anti-racisme campagne, van de Duitse ontwerper Gunter de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de Rambow, 1995.

chts: het affiche van het anti- Re 19 minaretteninitiatief (ontwerper antwoord op de angst onbekend).

ring, het liberale centrum en links zich in bedoeling van de rechten van de mens. ‘het volk’ hadden vergist, was vrijwel ner- Linkse en middenpartijen hebben voor- gens enige zelfkritiek te horen. In plaats alsnog geen antwoord gevonden op deze daarvan riepen de partijstrategen nu om opkomende angsten – met het opkomen het hardst om nog verdergaande maat- voor de mensenrechten win je geen ver- regelen. Opeens was iedereen bekeerd kiezingen. Opmerkelijk is wel het voorstel tot het populisme. De sociaaldemocraten van de Bernse hoogleraar staatsrecht zetten het boerkaverbod op de agenda en Jörg Paul Müller om het minaretverbod riepen ook om een verbod op gedwongen in de grondwet te vervangen door een huwelijken. (Nog altijd geloven de meeste tolerantiegebod. Hier wordt voor het eerst Zwitsers dat gedwongen huwelijken iets in Zwitserland ethiek boven populisme met de islam te maken hebben.) Ook de geplaatst en recht boven het referendum. vrijzinnig-democratische partij sprong op Wellicht was het initiatief ‘tegen de mina- de islamofobe trein en pleitte voor een rettenbouw’ niets anders dan de vertwij- boerkaverbod. Christophe Darbellay, par- felde opstand van een klein koppig volk tijvoorzitter van de christendemocraten, in het hart van Europa; een volk dat door ging het verst en eiste een verbod voor alle aanpassingen aan de regels van de aparte begraafplaatsen voor moslims en Europese Unie zijn zelfstandigheid allang joden. Plotseling waren joden en moslims kwijt is. Wellicht was het een verzetsdaad het mikpunt van antisemitische en islamo- van een volk dat door het einde van het fobe betogen; niemand durfde dat echter bankgeheim samen met een enorm staats- hardop uit te spreken. Ook de regering bedrog ook een stuk van zijn nationale was verstomd. Ze gaf geen officiële ver- identiteit is verloren; een volk dat zich klaring uit waarin de moslims gerustge- vastklampt aan zijn directe democratie steld werden dat hun geloof ondanks het en zal meemaken dat het Europees Hof minaretverbod gerespecteerd zou worden. voor de Rechten van de Mens de koppige Ze toonde zich vooral bezorgd over de Zwitsers op de vingers tikt en terugwijst gevolgen van het verbod voor de export, binnen de grenzen van het geldende vooral naar Arabische landen. Diplomaten internationale recht. Het Zwitserland van kregen de opdracht na de stemming in de minarettegenstanders heeft weliswaar het land waar ze zich bevonden ‘uit te gewonnen, maar in werkelijkheid allang leggen’ dat de uitslag het gevolg was van verloren. ‘het unieke Zwitserse model van directe = democratie’. Groot was de opluchting toen representatieve enquêtes over een mina- Vertaling uit het Duits: Erica Meijers retverbod in andere Europese landen kort na 29 november uitwezen dat de bevolking konden bovendien nu ook het argument elders over deze vraag hetzelfde dacht als uitspelen dat hun recht op vrije meningsui- in Zwitserland. ting werd aangetast. Desondanks waren de tegenstan- R echt boven referendum ders van het initiatief zeker van hun zaak. S lechts heel langzaam dringt het tot de Peilingen voorspelden hen constant een publieke opinie door dat het mobiliseren meerderheid van ruim vijftig procent. van angsten in de bevolking – al jarenlang Terwijl de SVP en consorten de angsten in het succesrecept van de SVP – gevaarlijk de bevolking voor de ‘islamitische bedrei- kan worden voor een democratie. Een ging’ zoveel mogelijk aanwakkerden, bleef beslissing van de bevolking is immers midden-links geloven in ‘het goede’ in het alleen dan wettig wanneer ze het recht en Zwitserse volk. Op elk feestje en tijdens elk in het bijzonder de mensenrechten eerbie- etentje met hoogopgeleide vrienden met digt. Bij populistische volkspetities is dat een goede positie overheerste de mening dikwijls niet het geval. Dit roept de vraag dat de kiezers in de stembus niets van het op of een democratie het zich kan veroor- initiatief heel zouden laten. Intussen vulden loven de eigen rechtstaat te laten schen- de opgeleiden onder het volk de blogs den door de eigen bevolking. Nu kondigt van de Neuen Zürcher Zeitung en andere zich al het volgende populistische initiatief media met islamofobe, racistische bijdra- aan over de ‘uitwijzing van criminele bui- gen vol haat. tenlanders’. Ook dit initiatief wakkert vage Toen op de zondag van de stemming angsten voor vreemdelingen aan en weer- duidelijk werd hoezeer de media, de rege- spreekt op wezenlijke punten de centrale Dick Pels Dick Pels is directeur van het Wetenschappelijk Bureau van GroenLinks. Zijn boek Het volk bestaat niet. Leiderschap en populisme in de mediademocratie verschijnt in het najaar bij De Bezige Bij. de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de

20 Gekozen leiders en de stem van het volk

Het succes van populisten en de onmacht Klassieke idealen als die van de volkssoevereiniteit, het zelf- van hun tegenstanders bewijst dat leider- bestuur of de volksmacht verhullen gemakkelijk dat de macht altijd wordt uitgeoefend door een elite van vertegenwoordi- schap en charisma cruciaal zijn. Daarbij gers van het volk. Democratisering in letterlijke zin leidt tot hoort de rechtstreekse verkiezing van nivellering, heerschappij van de middelmaat en meerder- heidstirannie. De kern van het gevaar en van de illusie is dat gezagsdragers. Zo krijgen we politici met men streeft naar volkseenheid, naar een politieke en culturele meer ambitie, durf, eigenzinnigheid en identiteit tussen regeerders en geregeerden, in de autori- taire traditie van denkers als Thomas Hobbes, Jean-Jacques ­charisma: Obama’s op polderformaat. Rousseau en Carl Schmitt. Regenten Populisten gaan ervan uit dat de kloof tussen burgers en “Er is weer hoop voor het volk”, juichte het PVV- bestuur kan en moet worden opgeheven. Zij wantrouwen in Kamerlid Hero Brinkman toen zijn anti-Europese partij fors principe alle volksvertegenwoordiging – behalve natuurlijk die bleek te hebben gewonnen bij de Europese verkiezingen. Zijn van henzelf. Maar de moderne democratie is alleen mogelijk leider Wilders zei tijdens het slotdebat: “De kiezer heeft altijd bij de gratie van representatie en politieke arbeidsdeling. gelijk. Het CDA heeft een derde verloren, de PvdA is gehal- Representatie schept een bepaalde afstand tussen vertegen- veerd. Normaal zou je dan toch zeggen: ik pak mijn biezen woordigers en volk die een productieve conversatie en wis- en ga een andere leuke baan zoeken.” Maar zijn tafelgenoten selwerking tussen beide mogelijk maakt, waarbij de politieke vonden dat de kiezer iets heel anders had gezegd. Het waren waarheid steeds in het midden ligt. In een pluralistische Europese en geen nationale verkiezingen, het verlies viel mee democratie is de volkssoevereiniteit principieel opgesplitst in (CDA), en waar het niet meeviel (PvdA) zou de kiezer de vol- machten en tegenmachten die elkaar in evenwicht houden, gende keer vast weer tot bezinning komen. zonder dat één ervan kan worden aangewezen als de diepste Het volk en de politieke waarheid. Het probleem is dat kern of oorsprong van alle andere. De politieke macht komt geen van beide bestaan in de democratie. De kreet ‘de kie- juist voort uit hun interactie: zij welt op in de holte tussen ver- zer heeft altijd gelijk’ is voor politici eerder een aanleiding tegenwoordigers en vertegenwoordigden, zoals de Groningse om over de rug van die kiezer hun eigen gelijk te halen. filosoof Frank Ankersmit zegt. Stembusuitslagen suggereren hooguit een globale tendens, Die opbreking van de soevereiniteit vindt niet alleen plaats maar er is altijd ruimte voor het partijdig bijbuigen van de in het horizontale vlak, in de vorm van de trias politica (de ‘volkswil’. Het politieke gelijk komt pas tot stand in de wis- scheiding tussen wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende selwerking tussen de volksstem en de draai die de volksver- machten), van scheidingen als die tussen kerk en staat of tegenwoordigers eraan geven (denk aan uitdrukkingen als: staat en markt, of van de traditionele links-rechtsverdeling. ‘de kiezer heeft gesproken, nu is de politiek weer aan zet’ of Daarnaast kent de democratie ook altijd een verticale dimen- ‘verkiezingen verloren, formatie gewonnen’). sie, waarin het functionele onderscheid en de wisselwerking ‘De kiezer heeft altijd gelijk’ is daarom een typisch populis- tussen top en basis, tussen de elite van politieke professionals tische uitspraak. Populisten geloven dat het volk de politieke en het grote kiezerspubliek, centraal staat. Ook in deze ver- waarheid belichaamt. De bestuurlijke elite is volksvreemd, ticale dimensie (de beruchte ‘kloof’) is er sprake van mach- heeft het per definitie mis en flest de boel. tenscheidingen en machtsbalansen, en dus van productieve belangentegenstellingen, spanningen en conflicten. Gevaarlijke illusie Voormalig LPF-Kamerlid Joost Eerdmans reageerde op het Ambitieuze nieuwkomers verwijt van populisme steevast met de boutade: “Het is toch Zelfs de meest democratische democratie is in die zin een mijn vák om het volk na te praten?” eliteheerschappij. Zonder krachtige elites en levendig leider- Een van de mixed blessings van het populisme is dat het schap is elk politiek systeem ten dode gedoemd. De demo- democraten in spiegelbeeld duidelijk maakt wat democra- cratie is juist het systeem waarin elites en leiderschap zich in tie niet is. Democratie valt niet samen met de heerschappij de grootste vrijheid kunnen vormen. Zij geeft zoveel mogelijk van het volk of de wil en het gelijk van de meerderheid. Het gewone mensen de kans op basis van eigen verdienste en verwarrende is dat populisten, in plaats van verklaarde tegen- in een eerlijke concurrentie tot de elite van ongewone men- standers ervan te zijn, het klassieke democratische gedachte- sen toe te treden. Maar deze meritocratische selectie roept goed juist uiterst serieus nemen. Het zijn radicale democra- onvermijdelijk nieuwe belangen in het leven. Elke elite zal de ten die vasthouden aan de letterlijke, oorspronkelijke beteke- neiging vertonen om zich in te graven in de macht en zijn nis van het woord democratie: government of the people, by positie en privileges voor nieuwkomers willen afsluiten. Oude the people, for the people. Een klassieke formule die in de jaren regenten kunnen worden afgezet, maar daarvoor komen zestig en zeventig nog voluit door links werd omarmd (en nog nieuwe in de plaats die na verloop van tijd weer regenteske steeds door Obama!), maar die tegenwoordig vooral in trek is neigingen gaan vertonen. Die onvermijdelijke oligarchisering bij populistisch rechts. en circulatie van elites is echter geen reden voor pessimisme Maar een ‘regering door het volk’ is op zijn best een naïeve en apathie, maar juist voor optimisme en engagement. Want bezweringsformule en op zijn slechtst een gevaarlijke illusie. het is altijd de moeite waard om de zittende politieke klasse de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de

Gekozen leiders en de stem van het volk 21

te vervangen door ambitieuze nieuwkomers en uitdagers. de elites bij de les te houden en het systeem open te houden Het populisme stelt ons daarmee voor een meervoudige voor politieke buitenstaanders en politieke vernieuwing. uitdaging. Populisten spelen zowel in op de behoefte aan Een democratisch systeem moet daarom in één en dezelfde leiderschap in de politiek, aan een zelfbewuste elite die een beweging zowel het politieke vertrouwen als het politieke goed verhaal vertelt en het ‘voordoet’, als op de even sterke wantrouwen organiseren. Dus als de elite- of leiderschaps- behoefte aan een ruimere volksinvloed op beleid en bestuur. functies aan de bovenkant van de democratische pyramide Het leiderschapsprobleem wordt door populisten echter sterker worden geprofileerd, moeten bij wijze van contrage- meteen in autoritaire richting bijgebogen. De leider wordt wicht ook de populaire of plebiscitaire functies aan de onder- geacht de volksstem onmiddellijk tot uitdrukking te brengen, kant worden versterkt. De politieke elite moet meer ruimte zonder de representatieve omwegen van partij en parlement. scheppen om zich te laten tegenspreken en te laten vetoën Persoon en partij vallen samen. Zo kan het model van een door ‘de stem van het volk’. autoritaire leiderschapsbeweging worden ingezet tegen de zit- tende elite en het gevestigde partijenkartel. Terwijl de leider Hilversum een centrale rol speelt als woordvoerder en dus als aanjager Het populisme daagt ons zodoende uit om de verticale lijn van volkse sentimenten van angst, onbehagen, woede en van de democratie te intensiveren en het Huis van Thorbecke trots, wordt die aanwakkerende rol tegelijkertijd onzichtbaar tegelijkertijd te ‘verhogen’ en te ‘verdiepen’. Die verticale gemaakt: hij doet zich voor als het passieve mondstuk van die communicatie tussen elite en massa wordt tegenwoordig volkse sentimenten. steeds sterker bemiddeld door de massamedia en steeds Vanwege de egalitaire inslag van onze cultuur en de begrij- minder door klassieke vertegenwoordigende organen als pelijke associaties met de fascistische bewegingen uit de politieke partijen en het parlement. In die veranderde com- jaren dertig is deze leiderschapskwestie vooral door linkse municatiestructuur ligt een derde grote uitdaging van het democraten lange tijd intellectueel verwaarloosd. Maar het populisme. Populisten hebben immers sneller en handiger succes van de populisten (en de onmacht van hun tegenstan- dan traditionele elites weten in te spelen op de mogelijkheden ders) bewijst nogmaals dat de leiderschapsfactor – en die van politieke mobilisatie die de media, en vooral de televisie, van het persoonlijk charisma – een cruciaal verschil maakt bieden. Die hangen vooral samen met de tendens naar per- in de politieke krachtsverhoudingen. Progressieven moeten sonalisering en emotionalisering van de politiek: het ontstaan daarom serieuzer nadenken over nieuwe vormen van leider- van een nieuw soort directheid, nabijheid en herkenbaar- schap en hoe die kunnen worden ingepast in de bestaande heid van politieke issues en sentimenten via van de media representatieve democratie. bekende persoonlijkheden. Dit was de grote betekenis van het spektakel-Fortuyn: hij belichaamde letterlijk de doorbraak Paternalisme van de celebritycultuur en de stijlvolle personalisering van de E en van de ingrediënten van goed leiderschap is de moed politiek. om anders te denken, het lef om tegen de publieke opinie Die centraliteit van de elektronische communicatie heeft in te gaan. Hoewel leiders door het volk worden gekozen, een nieuwe machtsverhouding geschapen tussen media hebben zij als politieke professionals een onafhankelijke rol en politiek. Veel meer dan een doorgeefluik van politieke en opdracht. Zij vormen hun eigen opinies ‘zonder last of meningen en stemmingen zijn nieuwsmedia zelf politieke ruggespraak’ met hun achterban, met wie zij een soms span- instituties geworden, medespelers bij de agendering en ningsvolle interactie aangaan, en die zij dus ook moeten kun- articulatie van politieke issues, wensen en belangen. Maar nen en durven tegenspreken. Een nieuw, zelfbewuste elitisme net als in de populistische politiek bestaat ook bij de media gaat dus gepaard met een milde vorm van paternalisme. Het de neiging om die performatieve, (mede)scheppende rol te populistische ‘ik zegt wat u denkt’ wordt: ‘ik zeg wat u nog verhullen. Mediapopulisme ontstaat zodra de kloof tussen niet heeft bedacht’. mediaprofessionals en kijkers wordt weggeredeneerd en De burger/kiezer moet op zijn beurt erkennen dat hij niet journalisten de stem van het volk gaan napraten onder het de waarheid in pacht heeft, maar professionals nodig heeft misleidende motto: de zappende kijker heeft altijd gelijk. Het die inspirerende verhalen vertellen en vergezichten bieden gezonde volksgevoel wordt dan door de media ongefilterd die hem kunnen (ver)leiden tot een beter inzicht in het alge- weer aan datzelfde volk teruggegeven, maar dan duizendmaal meen belang. Dit zou je ‘autopaternalisme’ kunnen noemen. uitvergroot en bekleed met het gezag van ‘Hilversum’ en van Een goed voorbeeld is de kwaliteitspers: je neemt een abon- beroemde presentatoren. Het resultaat is een enorme echo- nement op een krant of weekblad om je door journalistieke put waarin zelfaangestelde woordvoerders van het volk din- professionals te laten in- en voorlichten, met als doel om je gen roepen die er weer uitkomen als de zogenaamd authen- (gebrek aan, of gebrekkige) mening aan die van hen te kun- tieke ‘stem van het volk’. nen scherpen. Het gevaar van dit mediapopulisme moet scherper wor- Die paradoxale zelfbinding van kiezers (de bereidheid je te den onderkend. Maar ook hier moeten we openstaan voor laten leiden) moet worden aangevuld met een gelijksoortige mogelijkheden om de democratie te verdiepen. De mediale zelfbinding van de gekozen elite, die beseft dat zij altijd kan beeldcultuur maakt ook een nieuw soort politieke identificatie degenereren tot een zelfgenoegzame oligarchie. In die eeuwi- mogelijk: zij bevordert de emotionele herkenbaarheid van ge dreiging van corruptie van de kennismacht ligt de tweede politici op allerlei kenmerken van persoonlijke stijl. Zowel grote uitdaging van het populisme. Juist de anti-elitaire of politici als kijkers/kiezers blijken in die hoogstpersoonlijk pro- ‘anti-politieke’ inslag ervan kan worden gemobiliseerd om filering geïnteresseerd te zijn: via talkshows, autobiografische de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de

22 Gekozen leiders

boeken, persoonlijke websites, weblogs, vriendennetwerken en eindeloos getwitter. Politici voeren steeds meer voor- keurscampagnes, kiezers maken op hun beurt steeds meer gebruik van de voorkeurstem. Een meer persoonsgerichte democratie zou meer ruimte kunnen maken voor het politieke individualisme van zowel kiezers als gekozenen, en een gro- ter politiek publiek kunnen aanspreken. Niet voor niets is de belangstelling voor de sterk gepersonaliseerde en gemediati- seerde Amerikaanse presidentsverkiezingen ook in Nederland intens. L outerend De clou van deze beschouwing is dat juist de personende- mocratie behulpzaam kan zijn om zowel de ‘elitaire’ als de ‘populaire’ dimensies van de democratie steviger te veranke- ren. Dit voornemen kan het beste gestalte krijgen via een ver- nieuwing van het kiesstelsel volgens het model D66-Fortuyn, waarbij elementen van directe democratie worden ingepast in het bestaande vertegenwoordigende stelsel. De recht- streekse verkiezing van uitvoerende gezagsdragers als de burgemeester, de regiocommissaris en de minister-president verleent deze leidersposities een apart mandaat en een eigen machtsbasis, waardoor ze aantrekkelijker worden voor meer uitgesproken persoonlijkheden. Persoonsverkiezingen bren- gen een ander soort politicus voor het voetlicht: mensen met meer ambitie, durf, eigenzinnigheid en charisma: Obama’s op polderformaat. De persoonlijke concurrentieslag in de media werkt lou- terend en bevordert de herkenbaarheid van kandidaten. Gewone, ook lager opgeleide burgers zijn dan beter in staat om zich wel of niet te herkennen in deze uitzonderlijke indi- viduen en de politieke thema’s die zij belichamen. Directe persoonsverkiezingen vormen op die manier een tegenwicht tegen de politieke dominantie van hoger opgeleiden (de ‘diplomademocratie’) en kunnen de kloof met lager opgelei- den verkleinen. Burgers krijgen een meer directe invloed op de coalitie- en regeringsvorming. Het aantal kiesmomenten wordt vermenigvuldigd, voorbij de huidige vierjaarlijkse rou- tine. Lokale verkiezingen worden minder sterk door landelijke gedomineerd. Referenda zijn een ander kanaal voor effectieve zeggenschap van onderop, mits zij niet worden gezien als uitingen van de soevereine volkswil maar als een middel om de wisselwerking tussen politici en burgers te intensiveren. Het populisme dwingt ons er dus toe om het elitaire karakter van de vertegenwoordigende democratie duidelijker en zelfbewuster te formuleren. Maar omdat politieke elite- vorming altijd kan ontaarden in machtsmisbruik, kan juist de anti-elitaire inslag van het populisme helpen om verticale tegenmachten te vormen en het volk beter te laten ‘terug- praten’. De democratie is al met al een eigenaardig geval. Democratische leiders moeten niet samenvallen met het volk, maar voorop lopen, en dus vooruit lopen op de massa. Wij stemmen dus niet alleen op politici om onze stem te laten horen, maar ook om onszelf te laten verheffen en tegenspre- ken. Dat doen wij vanuit het gelouterde inzicht dat wij, het volk, niet de wijsheid in pacht hebben, en daarom niet soeve- rein kunnen zijn. = de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de

23

VRNDSIE CHAP ◊ Peter Valckx de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de

24

Vndsrie chap ◊ Bertien van Manen Nederland zit na het financiele rampjaar 2009 met een een enorm tekort op de nationale begroting. Dat moet worden weggewerkt, vroeg of laat. Drie meningen over @º⁄º lente Helliπ∆ de l inks bezuinigingen 25 De wetenschapper: wat willen we op lange termijn?

We laten de overheid De woningmarkt en het pensioensy- begin van hun leven kansen missen, dingen doen die burgers steem, daar zijn miljarden te halen. dan is het onwaarschijnlijk kostbaar De arbeidsmarkt: de duur van de om ze op het rechte pad te houden zelf kunnen, meent eco- WW en het ontslagrecht, ook daar is of weer te krijgen. noom Bas Jacobs. Struc- veel geld te halen. Links bezuinigen Hervormingen van de arbeidsmarkt is de uitkeringen niet aan de onder- moeten de kansen voor outsiders turele hervormingen kant korten, maar aan de bovenkant. vergroten door de privileges van zijn hard nodig, maar Mijn voorstel zou zijn de uitkering te de insiders te verminderen. Het maximeren. In Nederland pompen werk aan de onderkant moet meer alleen te verkopen als we veel geld naar mensen die dat lonen dan nu het geval is. Ik pleit ze samen gaan met een niet nodig hebben. Een bankdirecteur daarom voor een verlaging van het hoeft bij ontslag niet 70 procent minimumloon én een verhoging van ideologisch verhaal. van zijn brutosalaris als uitkering te de arbeidstoeslag, zodanig dat het krijgen; ik vind het niet erg dat zo netto-inkomen van mensen aan de In de Den Uyl-lezing van afgelopen iemand kleiner moet gaan wonen onderkant op peil blijft en dat de januari pleitte Wouter Bos voor een als hij arbeidsongeschikt zou wor- bruto loonkosten dalen. Zo ontstaat verbreding van het welvaartsbe- den.” er meer werkgelegenheid voor laag- grip. Bas Jacobs vindt dat bijna een Tien jaar geleden zei u, in een artikel geschoolden die nu niet aan de bak open deur. “Het brede welvaartsbe- in de Helling over Links in tijden van komen.” grip omvat alles waaraan mensen overvloed, dat ‘linkse mensen altijd behoeftebevrediging ontlenen. Dus de neiging hebben om de oplossing Jacobs wil een scherpere scheiding niet alleen materiële goederen, voor het maatschappelijk kwaad te tussen de publieke en de private maar ook immateriële zaken zoals zoeken bij de overheid’. Vindt u dat sector. “Op veel plekken hebben we de kwaliteit van het milieu, sociale nog altijd? een soort niemandsland gecreëerd cohesie en gelijkheid. Iedere eco- “Ik zie nu dat niet alleen links maar waarbij noch de tucht van de markt noom die niet uitgaat van een breed ook rechts de oplossingen bij de heerst, noch de controle van de welvaartsbegrip moet terug naar overheid zoekt. We laten de over- overheid. De woningbouwcorporaties de collegebanken. De discussie in heid veel dingen doen die mensen zijn een typisch voorbeeld van waar Nederland gaat nu over ‘bezuinigen’, zelf kunnen. Vandaar de ingrepen dat helemaal mis is gegaan. Als je maar ik wil dat we nadenken over op de terreinen die ik net noemde. die fout wil herstellen zijn er maar structurele hervormingen en dat we Als je de rol van de overheid aan twee smaken: de corporaties weer dat doen vanuit dat brede welvaarts- de orde stelt moet je twee vragen nationaliseren en zoals vroeger met begrip.” beantwoorden: ten eerste, wat kun- publiek geld sociale woningen gaan Bas Jacobs is hoogleraar Economie nen mensen zelf en wat doet de bouwen, of je roomt het vermogen en Openbare Financiën aan de Eras- overheid; ten tweede, hoe verdeel je van de corporaties af en je laat de mus Universiteit Rotterdam en ex- de lasten tussen de generaties? Het markt en dus de huurprijzen vrij en PvdA’er, uit teleurstelling afgehaakt overheidstekort is de resultante van met een deel van het afgeroomde over de magere moderniseringsa- de antwoorden op deze vragen.” vermogen verhoog je de huurtoeslag. gende van die partij. Hij benadrukt Ik heb geen uitgesproken voorkeur.” dat de financiële problemen groot Met welke hervormingsmaatregelen Over de betaalbaarheid van de zijn. “Niet alleen vanwege de crisis, moeten we dan beginnen? gezondheidszorg maakt Jacobs zich er is meer. Door laks beleid van vóór “Aangezien mensen zelf wel een huis grote zorgen. “Als je de groei van de crisis zijn de overheidsfinanciën kunnen kopen of huren en zelf een huidige uitgaven doortrekt dan structureel verslechterd. Verder leidt pensioen opbouwen, stoppen we geven we in 2050 eenderde van de stijging van de levensverwach- met subsidiëren van de woningmarkt ons nationaal inkomen aan zorg uit.” ting straks tot fors hogere uitgaven en de pensioenen. Ik zou willen dat Over marktwerking als antwoord voor pensioenen en zorg en raakt de AOW sterker dan nu gefiscaliseerd heeft hij zijn twijfels. “Markt en zorg onze aardgasvoorraad op.” Volgens wordt, zodat de ouderen flink meer zijn niet goed te verenigen. Dat is Jacobs ligt het accent in de discussie gaan bijdragen. En de pensioenleef- omdat we risicoselectie en uitsluiting te veel op de vraag hoe we op de tijd moet sneller naar 67 jaar gaan, door verzekeraars willen voorkomen, korte termijn het huishoudboekje en daarna gekoppeld worden aan de we hen een acceptatieverplicht weer op orde krijgen. “De vraag die levensverwachting. opleggen en de hoge kosten van we zouden moeten stellen is: wat Het onderwijsgeld kan beter worden slechte risico’s publiek financieren. willen we op de lange termijn met verdeeld: minder naar hoger onder- Het gevolg is dat kostenstijgingen dit land? Het antwoord is: beleid dat wijs en meer naar basisonderwijs niet worden afgestraft, maar op je ook zonder crisis zou voeren en en vmbo, om uitval te voorkomen. het bordje van de overheid komen, dat mogelijk extra geld oplevert. Dan Ook daar kunnen we ons geld beter waardoor je onvermijdelijk inefficiën- kom je om te beginnen bij de dos- richten naar de grootste maatschap- ties blijft houden.” siers die al jaren op de plank liggen. pelijke noden. Als mensen aan het Hij heeft wel een andere sugges- de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de

26 linksDe politica: bezui geluk nigingen De crisis bewijst het Links bezuinigingen betekent Links bezuinigen betekent tie. “Iets meer profijtbeginsel zou allereerst dat we de oorzaken van verder een radicaal pleidooi voor helpen, bijvoorbeeld in de vorm van belang van een sterke de huidige crisis in de kern aan- een sterke publieke sector. Deze leeftijdsafhankelijke zorgpremies. publieke sector. Daar pakken. De kredietcrisis heeft de crisis is geen bewijs van overheids- Door de rijke ouderen mee te laten Nederlandse economie en samen- falen, zoals rechts ons wil doen betalen aan de zorg voor de armere moet fors in geïnves- leving ongekend hard geraakt. geloven, maar van marktfalen. ouderen, kun je de solidariteit tus- teerd worden, schrijft Nederlandse banken en verzeke- Marktfalen los je niet op door sen jong en oud ontlasten.” GL-kamerlid Jolande raars bleken tot over hun oren in alleen maar in te grijpen in de de foute Amerikaanse hypotheek- marktordening. Nodig is ook om Zijn dergelijke hervormingen electo- Sap. De bezuinigings­ producten te zitten. Jarenlang publieke taken als energie, zorg raal wel te verkopen? hebben banken onder het motto en openbaar vervoer niet meer “Met bepaalde zaken kunnen politici opdracht wordt daar- van internationale concurrentie verder af te stoten maar juist te niet aankomen, ook als ze rationeel door nog groter. de ruimte gekregen om riskante koesteren. te beargumenteren zijn en aan alle financiële avonturen aan te gaan. eisen van redelijkheid, rechtvaardig- GroenLinks komt voor Een ongekende steunoperatie Vuistregel heid en efficiëntie voldoen. Dus zien lastige af­wegingen te was nodig die de overheidsfinan- GroenLinks heeft zich in de Kamer we dat bepaalde dossiers al jaren ciën volledig uit het lood heeft dan ook vanaf het begin gekeerd onbespreekbaar zijn. Het is een hels staan. geslagen. Saneren van die over- tegen het idee dat er alleen maar probleem. Ik denk dat het te maken heidsfinanciën is dweilen met de gesneden mag worden om die 35 heeft met duidelijkheid over je ide- kraan open als we niet tegelij- miljard euro bij elkaar te brengen. alen. Bij praktische voorstellen hoort kertijd de financiële sector aan Ook in de komende jaren zijn er ook een ideologie, een visie.” banden leggen. Bankiers moeten forse investeringen in de publieke weer dienstverleners worden die sector nodig. Natuurlijk kan dit Geef eens een voorzet. de nutsfunctie van zorgvuldig niet alleen op kosten van de toe- “Het vrijheidsstreven van zowel libe- beheren van toevertrouwde gel- komstige generaties gebeuren. ralen als socialisten heeft mensen den en verstandige kredietverle- De overheidsportemonnee zal op bevrijd van sociale achterstanden. ning centraal stellen. termijn weer moeten sluiten. Dat Een enorm succes. Maar nu moeten kan met een afgewogen mix van al die vrijgemaakte mensen op de Succesje bezuinigen, investeren en belas- een of andere manier met elkaar Links bezuinigen betekent ook ten. Hoe die mix er precies uit zien samen te leven. Zowel liberalen dat we het huidige, beperkte eco- gaat zien, is afhankelijk van keu- als socialisten hebben daar geen nomische welvaartsbegrip defini- zes die in het verkiezingsprogram- antwoord op en dat wreekt zich. tief achter ons laten. Het nastre- ma gemaakt gaan worden. Wel Fortuyn had het over ‘de verweesde ven van kortetermijngewin heeft kan ik hier de globale contouren samenleving’. Neoconservatieven en ons niet alleen de kredietcrisis aangeven. christenen hebben verhalen over het gebracht, maar ligt ook aan de Er is op dit moment nog reanimeren van het maatschappelij- basis van de andere crises die de geen schatting voorhanden van ke middenveld en de SP wil de over- wereld teisteren: de klimaatcrisis, de ontwikkeling van de econo- heid als een warme deken over ons de voedselcrisis, de energiecrisis. mie en de overheidsuitgaven leggen. Allemaal verlangen ze naar Alleen een gezamenlijke aanpak voor de komende kabinetsperi- een vals idee van gezamenlijkheid vanuit een breed welvaartsbe- ode. De 35 miljard euro van de en saamhorigheid dat nooit heeft grip biedt perspectief voor de brede heroverweging is slechts bestaan en dat er nooit zal komen. toekomst. De Nobelprijswinnaars een indicatief cijfer. Zo rond half De sociale en liberale partijen moe- Amartya Sen en Joseph Stiglitz mei verschijnt de middellangeter- ten een verhaal bedenken over hoe hebben vorig jaar een concrete mijnverkenning van het Centraal al die vrijgemaakte individuen, die voorzet gegeven voor dit brede Planbureau waarin de financiële nu een beetje de kluts kwijt zijn welvaartsbegrip. De Franse pre- ruimte voor de komende kabi- door globalisering, technologische sident Sarkozy heeft al aange- netsperiode geraamd wordt. ontwikkelingen, maatschappelijke kondigd welzijn en geluk op te Mijn verwachting is dat er versplintering, immigratie en noem nemen als economische meeteen- geen 35 miljard, maar pakweg maar op, een beetje normale manier heden. Een voorbeeld dat ook in zo’n 18 miljard euro nodig zal met elkaar kunnen samenleven. Een Nederland navolging verdient. zijn om het overheidstekort in normatieve en morele agenda naast Bij de financiële beschouwingen de volgende kabinetsperiode de structurele hervormingen waar vorig jaar heeft GroenLinks een binnen acceptabele grenzen te we het net over hadden.” mooi succesje geboekt met een krijgen. Als vuistregel zou Groen- = motie om bij de brede heroverwe- Links kunnen hanteren dat we de door Helling-redacteuren ging van 35 miljard euro ook de helft halen uit netto bezuinigin- Na tasja van den Berg en maatschappelijke en milieueffec- gen (dat is: bezuinigingen minus ­Marijntje Den­ ters. ten in zicht te krijgen. de gewenste investeringen) en de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de links bezuinigingen 27 De vakbondsman: sturende overheid de helft uit lastenverzwaring. In De prestatiemaatschap­ Denk aan: gelijke verdeling van las­ dineerde sturing. Het gevolg is dat het vorige verkiezingsprogramma ten en lusten tussen generaties, het te veel mensen langs de zijlijn staan. hadden we voor een bedrag van pij moet omgevormd ontzien van groepen aan de onder­ De usual suspects zijn: arbeidsge­ circa 13 miljard euro aan investe- worden tot een meer kant, de vervuiler betaalt, geen handicapten, ouderen en allochtone ringsvoorstellen. Als we dat nu negatief werkgelegenheidseffecten jongeren. En ook een onderwerp weer willen, zouden we volgens ontspannen samen­ en nog wat van deze uitgangspun­ als de arbeid-zorgbalans kan niet bovenstaande vuistregel naar leving, betoogt FNV’er ten. Terreinen waar de FNV structu­ zonder een actieve overheid en een verwachting voor zo’n 22 mil- rele bezuinigingen denkt te behalen wettelijk kader. jard euro moeten bezuinigen. Nu Rutger Groot Wassink. zijn voor de handliggende zaken De FNV wil inzetten op vergroe­ heeft GroenLinks een rijke bezui- als: aanpakken hypotheekrenteaf­ ning van de economie. Bijvoorbeeld nigingstraditie, omdat we altijd Bij het instorten van de financiële trek, fiscalisering AOW, beëindiging door middel van een door de veel ruimte hebben willen maken sector eind 2008 was volstrekt aanrechtsubsidie en zo is er nog overheid ingezet investeringspro­ voor nieuw beleid. Maar een onduidelijk wat de gevolgen voor wel een paar miljard euro bij elkaar gramma om de industrie te ver­ bedrag van 22 miljard euro bin- de reële economie zouden zijn. Het te schrapen. Waarom handhaven duurzamen. Waarom kan dat wel in nen één kabinetsperiode is bui- kabinet zette direct een omvang­ we bijvoorbeeld het ministerie van Denemarken? We hebben een nieu­ tensporig hoog. Mijn advies is dan rijke steunoperatie voor de banken Landbouw en Visserij? Dat kan best we commissie-Wagner (in 1981 ver­ ook om deze keer wat zuiniger te op touw en – met de kennis van onder Economische Zaken vallen. antwoordelijk voor een advies met zijn met nieuw beleid. nu – was dat een adequate reactie. Voor de FNV liggen bezuinigingen de titel Een nieuw industrieel elan) Ontwikkelingshulp Maar de crisis hakte er stevig in. in de sociale zekerheid traditiege­ nodig om onze industrie een andere Met een ongekende afname van trouw moeilijk. Maar met mitsen en kant op te laten bewegen. De markt In lijn met de vorige verkiezings- de economische groei en een sterk maren valt ook daar over te praten. moet in de richting gedwongen programma’s zullen we de bezui- oplopende werkloosheid in bijna De FNV staat open voor meer ver­ worden die we wenselijk vinden. nigingen vooral zoeken in asfalt, heel 2009. Het kabinet had weinig antwoordelijkheid in de uitvoering Het moet anders. En het kan defensie, kinderbijslag, farmaceu- andere keus dan stimulerend beleid van de WW. Ook over de duur van de anders. Daar zijn naast bezuinigin­ tische industrie, medisch specia- te voeren. Dat leidde weer tot een WW valt best te onderhandelen. gen ook investeringen voor nodig. listen en openbaar bestuur. De rappe toename van het overheids­ En een andere rol van de overheid. Ik investeringen zullen vooral gaan tekort en een enorme groei van de Welzijn ben benieuwd of die heroverweging naar onderwijs, openbaar vervoer staatsschuld. Het dieptepunt van Maar dit is maar het halve verhaal. ook wordt gemaakt. en zorg. Ook deze keer zullen we de crisis lijkt voorbij maar we zit­ De crisis moet veel verstrekkender = de vergroening van de belastin- ten nog met een fikse rekening. 35 gevolgen hebben. Als het aan de Rutger Groot Wassink is beleids­ gen weer fors doorzetten. Wel zal miljard euro, zo stelt het kabinet. FNV ligt is dit het moment om adviseur arbeidsmarktbeleid en er nu fors minder ruimte zijn om Structureel. Ook dat nog. anders naar ontwikkeling te kijken. sociale zekerheid bij de vakcen­ de hogere belastingen op milieu Ambtelijke commissies zijn Onze welvaart moet anders gede­ trale FNV terug te sluizen in de vorm van nu aan het inventariseren waar finieerd worden (inderdaad zoals lager belastingen op arbeid. We bezuinigd kan worden. Interessant Femke Halsema al eerder in haar komen voor lastige dilemma’s te is dat het bedrag van 35 miljard boekje Geluk! deed). Duurzaamheid, staan. We kunnen niet meer al euro onvoldoende is onderbouwd. de zorg en andere immateriële onze wensen tegelijkertijd reali- Ja, de overheidsuitgaven moeten factoren moeten worden meege­ seren: en meer groene banen en op orde zijn. Ja, de staatsschuld wogen. Economische groei leidt tot hogere minimumuitkeringen en moet worden terug gebracht. Dus welvaart maar niet automatisch meer ontwikkelingssamenwer- ja, er zal moeten worden bezuinigd. tot welzijn. Ja, de markt mag haar king en gratis kinderopvang en Maar het bedrag van 35 miljard is werk doen maar dat mag niet lei­ beter onderwijs en zorg et cetera. gebaseerd op een statische, boek­ den tot gewin voor een begrensde Maar ondanks de bezuinigings- houdkundige observatie van de groep en tot verlies voor anderen of opdracht kunnen we Nederland inkomsten en uitgaven in jaren van hoge maatschappelijke kosten. Het wel degelijk groener en socia- crisis. Terwijl economisch herstel belangrijkste voorbeeld is de ban­ ler maken. Ik verheug me op het onherroepelijk leidt tot stijgende kensector. Voor de FNV staat vast debat binnen onze partij. inkomsten. Het tekort zou dus dat een nieuwe ordening nodig is = straks ook twintig miljard euro min­ om de markt in toom te houden. De Jolande Sap is financieel der kunnen zijn. En veel principiëler: FNV wil dat mensen weer centraal ­woordvoerder van de Groen- waarom lijken er geen maatregelen staan. Met als doel mensen ont­ Links-fractie in de Tweede te worden voorbereid ten bate van plooiingskansen te bieden en weer­ Kamer de inkomstenkant? Waarom zou je baar te maken. Daarvoor is nodig niet nu bijvoorbeeld de belasting dat de overheid een meer sturende voor de topinkomens verhogen? rol op zich neemt. Dan kunnen we de prestatiestaat omvormen tot een Sociale zekerheid meer ontspannen samenleving. De FNV zal de uiteindelijke voor­ Ook op de arbeidsmarkt ont­ stellen aan diverse criteria toetsen. breekt het aan een actieve, gecoör­ Ewald Engelen hoogleraar financiële geografie aan de Universiteit vanA msterdam de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de 28 Na de crisis – en wat nu?

Een eminent gezelschap van In zijn zaterdagse column in NRC Handelsblad suggereerde Marc Chavannes 24 intellectuelen vraagt om dat de Commissie-De Wit, die werkt aan een groot parlementair onderzoek naar meer leiderschap en een de crisis, haar aanbevelingen gewoon kan overschrijven uit Aftershocks. Deze nieuw verhaal. En om een eind vorig jaar gepubliceerde bundel van de Wetenschappelijke Raad voor het andere maatstaf voor voor­ Regeringsbeleid (WRR), onder redactie van Anton Hemerijck, Ben Knapen en Ellen uitgang dan economische van Doorne, bevat 24 korte interviews met wetenschappers, opiniemakers en groei. Daar valt wel wat op oud-politici van wereldfaam. Het betreft een uitgelezen gezelschap, met mensen af te dingen. als Willem Buiter, Paul de Grauwe, Fritz Scharpf, Amitai Etzioni, Dani Rodrik, Barry Eichengreen, Stephen Roach en, last but not least, Helmuth Schmidt en Jacques Delors. De interviews lezen als mini-essays doordat de vragen zijn wegge­ laten. Indrukwekkend aan de bundel is de extreem korte productietijd, gecombineerd met de kwaliteiten van de geïnterviewden. In zijn inleiding stelt Hemerijck de vraag of de crisis van 2007-2010 de geschiede­ nisboeken zal ingaan als de vierde ‘grote transformatie’ binnen 200 jaar. De drie voorafgaande zijn: het ontstaan van een marktsamenleving in de 19de eeuw, de fascistische en Keynesiaanse correctie daarop sinds 1929 en een omslag naar meer markt vanaf 1979. Hiermee refereert Hemerijck aan het werk van de Hongaarse econoom Polanyi volgens wie de de ont­ wikkeling van markt en staat sterk aan elkaar zijn gekoppeld. Hemerijck schetst de naoorlogse geschiedenis van de West- Europese economische instituties en presenteert op basis daarvan de laatste crisis als een meerdimensionaal collectief falen dat lijkt te wijzen op de noodzaak van het opnieuw institutioneel inbedden van het mondiale kapitalisme. Hemerijck is voorzichtig, gebruikt veelvuldig termen als ‘lijkt’ en ‘schijnt’ en presenteert zijn ver­ haal als een mogelijkheid die aan de geïn­ terviewden is meegegeven. De geïnter­ viewden zijn ondervraagd over diagnose, binnenlandse beleidsruimte, de culturele effecten van de crisis, een nieuw mondiaal contract en de toekomst van Europa. Onder vuur W at zijn de lessen die de Commissie-De Wit uit Aftershocks zou kunnen trekken? Ik loop niet alle individuele bijdragen langs maar bespreek een aantal observaties en aanbevelingen die bij veel van de geïnter­ de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de Na de crisis – en wat nu? 29

viewden terugkeren. Dat is ten eerste de weg opnieuw moet laten gelden, maar visionairs bij elkaar gebracht, geeft de notie dat de crisis de noodzaak van meer uit de veel lastigere vraag hoe in de een na de ander blijk van grote intellec­ marktregulering heeft aangetoond, ten toekomst wel effectief gereguleerd kan tuele schroomvalligheid als het gaat om tweede het intellectuele karakter van de worden. Vereist dat nieuwe regels, nieuwe het richtinggevende verhaal van morgen. crisis, ten derde dat een nieuw metanar­ bevoegdheden, een groter of beter contro­ Uitmuntende analyses (op bovengenoemd ratief nodig is, ten vierde dat meer leider­ leapparaat, meer geld, een ander regule­ bezwaar na) van wat er mis is gegaan en schap vereist is, en ten vijfde dat er andere rend landschap, meer internationale coör­ wat dat voor ons collectieve verhaal bete­ maten en criteria van sociaal-economisch dinatie, een internationale toezichthouder? kent, maar zeer weifelend en bedeesd als succes moeten worden bedacht dan de Dat zijn de vragen die er de komende jaren het gaat om wat dat verhaal moet gaan smalle notie van economische groei die nu toe doen. Een perspectief van meer staat vervangen. Leiderschap is nodig, visie, een domineert. Ik loop ze een voor een langs. en minder markt is ten enenmale ontoe­ nieuw evenwicht tussen vrijhandel en bin­ Is de crisis een crisis geweest van reikend om die vragen te kunnen helpen nenlandse beleidsruimte, maar veel verder te weinig regulering? Volgens Scharpf, beantwoorden. komt de bundel niet. Delors en Ben Knapen in zijn nabeschou­ In het vakgebied van het vergelijken van Al even machteloos doet de roep om wing wel, en ook andere auteurs schieten instituties, waarin ook redacteur Anton beter leiderschap aan. Met name Schmidt soms in dit simpele binaire perspectief Hemerijck zijn sporen heeft verdiend, is en Delors gispen de huidige generatie dat binnen Academia al geruime tijd onder al geruime tijd een ‘culturele wending’ politici voor hun onverhulde nationalisme vuur ligt. De crisis heeft volgens genoemde gaande. De gedachte dat institutionele dat wat hen betreft tevens onverhuld auteurs onomstotelijk bewezen dat het veranderingen simpelweg worden afge­ kortzichtig is. Schmidt wordt een stuitend ongereguleerde kapitalisme van Anglo- dwongen door veranderende omstandig­ gebrek aan moed en visie gewaar en roept Amerikaanse snit onhoudbaar is. Wat zij heden (een hogere olieprijs, vergrijzing, politici op het tij te keren voor het te laat is. daarmee reproduceren is een beeld van kapitaalvlucht) is geleidelijk aan ingeruild Ook Delors ziet dat Europa staat voor de de politiek-economische werkelijkheid voor het inzicht dat ideeën en politieke keuze tussen nederlaag en overleven, stelt waarin staat en markt als communicerende entrepreneurs een eigenstandig effect kun­ dat dat laatste alleen kan met meer inter­ vaten fungeren. De terugtredende overheid nen hebben. nationale samenwerking, en constateert van de jaren tachtig en negentig heeft in dat dat visionaire politici vereist die er dit narratief teveel ruimte gelaten aan de Richtinggevend verhaal niet zijn. Verrassenderwijs stelt hij daarbij markt, waardoor ondernemingen en huis­ D e totstandkoming van de Europese Unie zijn hoop niet primair op grote landen als houdens hun handelingen te veel hebben bijvoorbeeld is niet te begrijpen zonder te Frankrijk en Duitsland maar juist op andere laten leiden door winstbejag op de korte kijken naar de rol van een selecte groep grondleggers van de EU: België, Nederland termijn. Daardoor is de bredere sociale Franse technocraten (waaronder Delors) en Luxemburg. Ik ben benieuwd hoe zijn context uit beeld verdwenen en hebben met een uitgesproken Europese visie op oordeel over Van Rompuy zou luiden, die ondernemingen te weinig rekening hoeven mondialisering. Hetzelfde geldt voor de ten tijde van het interview nog niet in beeld houden met de langetermijnconsequenties transformatie van de Europese verzor­ was als Euro-president. Nog afgezien van van hun beslissingen. Hoe overtuigend dit gingsstaten na de jaren zeventig onder het hoge ‘Tom Poes verzin een list’-gehalte verhaal op het eerste gezicht ook is, er zijn invloed van een bonte lappendeken aan van het morele appel van de heren, beklijft veel empirische observaties die hier niet politiek-economische ideeën, die we later je als lezer toch ook het gevoel dat hun mee stroken. zijn gaan aanduiden als neoliberalisme. oordeel over de huidige generatie politici Vrijwel alle geïnterviewden zien de crisis deels is ingegeven door een zekere zelf­ Foute regulering ook (en sommige vooral) als een intel­ genoegzaamheid over het eigen politieke A merikaanse financiële markten, bijvoor­ lectuele crisis. Eichengreen heeft het over verleden. beeld, voldoen in het geheel niet aan het ‘knowledge failure’; De Grauwe spreekt van beeld van vrije markten dat door deze een ‘crisis of academia’; Suzanne Berger Voorstander auteurs wordt opgeroepen. Geen markt heeft het over ‘the intellectual failure of D an het laatste weerkerende thema: de zo gereguleerd als de Amerikaanse effec­ Varieties of Capitalism’; Helmuth Schmidt behoefte aan een bredere set van indica­ tenmarkt, bijvoorbeeld. En ook banken spreekt van een ‘lack of ideas’. De crisis toren om sociaal-economische prestaties hebben in de Verenigde Staten met meer duiden als het failliet van het neoliberalis­ te meten dan het smalle criterium van toezichthouders te maken dan in Europa. me is een ding, suggereren wat de leidraad economische groei sec. Dit is een thema Generieke markten bestaan niet. Wat voor morgen moet worden is een ander. dat momenteel een politieke hoogconjunc­ wel bestaat zijn specifieke markten waar Dat brengt mij bij de derde rode draad: de tuur kent. Sarkozy presenteerde een aantal specifieke actoren onder specifieke voor­ noodzaak van een nieuw meta-narratief. maanden terug vol trots het werk van een waarden specifieke transacties mogen Het is de geïnterviewden en de redacteu­ door hem ingestelde commissie onder lei­ verrichten. Het punt hiervan is dat de crisis ren niet aan te rekenen – ga er maar aan ding van de economen Joseph Stiglitz en niet zozeer veroorzaakt lijkt te zijn door te staan: zomaar een nieuw richtinggevend Amartya Sen die uitvoerige statistische weinig regulering, maar door foutieve of verhaal uit je mouw schudden dat niet lijkt voorstellen heeft gedaan voor de operatio­ onvoldoende gesanctioneerde regulering. op het gebazel van Vrouwtje Piggelmee nalisering van wat ik hier gemakshalve een Dat betekent dat de oplossing niet – maar juist op dit punt stemt de bundel breed welvaartsbegrip noem. Het idee mag bestaat uit een staat die zich eenvoudig­ somber. Heb je een verzameling van 24 op brede internationale weerklank rekenen, de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de

30 Na de crisis –

daarbij moet wel worden aangetekend dat baat zo te politiseren, stijgen de kansen moderne financiële markten domineren, en die weerklank vooral uit Europa afkomstig voor de bouw van een bredere statistische dat geldt tevens voor ondernemingen. is en veel minder uit ontwikkelende econo­ database niet. Als het gaat om nationale economieën mieën als China, Brazilië en India (rara hoe is het sturende effect van statistische kan dat). Ook in Nederland is er groeiende Machines categorieën nog veel problematischer. Wie steun, maakt querulant Heertje zich er al Mijn tweede bezwaar is fundamenteler meent dat de categorieën waarmee staten jaren sterk voor, is ook de (te smalle) lei­ van aard. In de nieuwe subdiscipline die de economische prestaties van hun onder­ ding van GroenLinks er van gecharmeerd zichzelf tooit met de naam Social Studies danen meten, bepalen wat die onderdanen en bekeerde Wouter Bos zich er toe in zijn of Finance betogen auteurs als Donald doen, overschat het effect van staten op Den Uyl-lezing. In Aftershocks toont twee­ MacKenzie en Michel Callon dat economi­ economische activiteiten. Nationale sta­ derde van de geïnterviewden zich er een sche theorieën, mathematische formules tistieken zijn geen machines, noch zijn het voorstander van, waarbij ik mij als lezer en statistische conventies ‘performatieve’ camera’s die waarheidsgetrouwe plaatjes wel afvroeg of dat spontaan was of dat het effecten hebben. Daarmee bedoelen zij dat van de economische werkelijkheid maken. hen in de mond was gelegd door de inter­ deze technieken het handelen van actoren Veeleer zijn het elektrische ogen die een viewers. zodanig sturen dat de werkelijkheid die signaal produceren wanneer iemand deze handelingen gezamenlijk ‘produ­ beweegt. Je weet dan dat iemand heeft Verzoenen ceren’ gaat lijken op de werkelijkheidas­ bewogen, maar je weet niet wie en ook Ik heb geen bewaren tegen het idee als sumpties die aan de sturende technieken niet waarom. De relatie tussen cijfer en zodanig maar plaats wel kanttekeningen ten grondslag liggen. In de woorden van werkelijkheid is op geaggregeerd niveau bij de effectiviteit en de uitvoerbaarheid MacKenzie: economische theorieën zijn altijd problematisch. Kortom: als oude ervan. Om met het laatste te beginnen: het geen camera’s maar machines, en wel: statistische conventies ons gedrag maar systeem van nationale rekeningen is het werkelijkheidsproducerende machines. in beperkte mate hebben bepaald, zullen resultaat van een lange geschiedenis van Filosofen zullen in deze ontologische nieuwe statistische conventies ons gedrag institutiebouw en politieke Seelenmassage. priviligering van het raamwerk, frame, eveneens maar in beperkte mate sturen. En Het vereist een lokaal apparaat van data­ paradigma of perspectief een mix ontwa­ daarmee is de grondslag onder het enthou­ verwerving, een nationaal apparaat van ren van Foucaultiaanse machtsanalyse siasme voor het brede welvaartsbegrip databewerking en -opslag en een internati­ (het discours ‘produceert’ machtsrelaties goeddeels weggeslagen. Wie teveel ver­ onaal apparaat voor de onderlinge harmo­ en identiteiten) en pragmatische weten­ trouwen stelt in nieuwe categoriseringen nisatie van nationale data. schapsopvattingen (het gaat er niet of een bezondigt zich aan ‘metrisch fetisjisme’ Het hoeft geen betoog dat deze infra­ theorie waar is maar of zij werkt, dat wil en dat lijkt me geen goede richtsnoer voor structuur niet van de ene op de andere dag zeggen: de effecten produceert die zij voor­ beleid. uit de grond kan worden gestampt. Zeker spelt). Impliciet onderschrijven de voor­ Al met al een indrukwekkende bundel als we beseffen dat nationale scores fun­ standers van een breed welvaartsbegrip met een indrukwekkende lijst van geïnter­ geren als retorische stijlbloemen die zowel deze performativiteitsstelling. Net zoals de viewden maar waarvan de boodschap som­ nationale als internationale doelen dienen, crisis is veroorzaakt door banken die waren ber stemt: veel ‘Tom Poes’, en ‘Vrouwtje past scepsis over de spoedige realiseer­ gepreoccupeerd met maximalisatie van de Piggelmee’ en ook veel ‘fetisjisme’. baarheid van internationale overeenstem­ aandeelhouderswaarde, zo schuilt ook de Oftewel, ook de zieners weten het niet. ming over de operationalisering van een oplossing in andere maatstaven voor pres­ Nu maar hopen dat het tijdelijk is. Maar ik breed welvaartsbegrip. Indicatief zijn de taties, ongeacht of het nu om een individu, vrees het ergste. uitlatingen van Delors die stelt dat zo’n onderneming of nationale economie gaat. = breder welvaartsbegrip zou kunnen dienen om het Europese electoraat te verzoenen Geen richtsnoer met een toekomst van economische sober­ Het probleem met deze diagnose is dat ze heid. te simpel is en onvoldoende recht doet aan Dat is, maar dit terzijde, mijns inziens onze werkelijkheid. Zoals tussen droom tevens de verklaring voor de grote en daad wetten en praktische bezwaren Europese en de geringe Aziatische aan­ staan, zo staan tussen beeld en handeling dacht voor zo’n breed welvaartsbegrip; sentimenten, relaties en een handelings­ optimistische landen hebben er geen praktijk die zelf de historische resultante behoefte aan, landen die neergang vrezen is van conventies die in hun interactie met VRNDSIE CHAP ◊ Erik hopen zo nog even de verwachtingen van een niet-discursieve werkelijkheid hun Christenhusz: De man en hun electoraat te kunnen bevredigen. Dat effectiviteit hebben bewezen. Met andere vrouw heb ik en aantal jaren bleek expliciet tijdens de presentatie van woorden, het ‘handelen’ van economieën, geleden in Groningen mogen het Stiglitz/Sen-rapport. Sarkozy ver­ ondernemingen en individuen is maar zeer fotograferen. Ze kennen elkaar heelde zijn politieke bijbedoelingen niet ten dele het effect van de meeteenheid die uit de verslavingskliniek. Daar toen hij liet doorschemeren dat Frankrijk toevallig in de mode is. Handelaren, bij­ zaten ze op aparte afdelingen. met zo’n breed welvaartsbegrip beter zou voorbeeld, blijken maar beperkt beïnvloed Na ontslag uit de kliniek zijn scoren dan de VS. Door de zaak bij voor­ door de theorema’s die volgens MacKenzie ze elkaar op de straat weer tegengekomen. Beiden zijn op het moment dat ik de foto maakte verslaafd, dakloos en gek op elkaar. de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de

31 de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de 32DeMarcus Bakker 1923-2009 Op 24 december 2009 overleed Marcus Bak- zo laat tot dat inzicht kwam, is voer voor een ker, tussen 1956 en 1982 lid van de Tweede biograaf. Kamer voor de CPN, waarvan negentien jaar Bakker stimuleerde de CPN tot het deel- als fractievoorzitter. Hij was in die tijd een van nemen aan GroenLinks: “Voor mij was het de bekendste politici van Nederland. Wouter interessante dat ik kon afstappen van het alleen Bos, die hem namens de regering op 12 januari maar optreden binnen communistisch verband in een Kamerzitting herdacht, stelde vast: “Lie- en kon overgaan naar algemene en maatschap- pen de Kamerleden tijdens de maidenspeech pelijke dingen.” In zijn boek Wissels; herinne- van Bakker nog uit protest weg, later in zijn ringen zonder berouw legde hij verantwoording krachtloopbaan stroomden de groene bankjes juist af over zijn politieke verleden, waaronder zijn vol als hij met zijn zware stem en Zaans accent spijkerharde optreden tegen de oppositie in begon te spreken.” Bos noemde Bakker een de CPN in 1958. Hij betreurde het gebrek aan standvastig politicus en een aardig mens, een normen en waarden in de stalinistische CPN democraat, iemand die voorop liep in de klas- van die tijd. senstrijd en zich met hand en tand verzette tegen het kapitalisme. Vrede De twintigjarige Bakker, van huis uit een Bij de oprichting van GroenLinks constateerde sociaaldemocraat, koos in 1943 voor de CPN, hij in Politiek & Cultuur (maart/april 1992) dat omdat hij de strijd wilde aanbinden tegen de de communistische beweging wereldwijd in Duitse bezetter. Na de bevrijding werd hij re- een hoog tempo aan het verdwijnen was. In vandacteur van het communistische dagblad De gepolijste, sarcastische volzinnen waarop hij Waarheid en gaf zijn studie Nederlands op. Hij het patent had, somde hij op wat er daarmee leidde het verzet van de jeugd tegen de oorlog weg was: “Weg is het theoretisch genoemde van Nederland met Indonesië, en tekende voor bouwwerk dat in die decennia is opgericht, met de leuze: “Maak van onze jongens geen SS’ers”. zijn merkwaardige, grijze eentonigheid – na Hij organiseerde de handtekeningenactie in het kleurige denken van Marx, het al minder Nederland voor het ‘Appèl van Stockholm’ dat kleurige maar meer daadkrachtige denken van zich uitsprak tegen hernieuwd gebruik van Lenin, het opdringerige praten op schrift van kernwapens. Al snel werd hij gevraagd voor het al die anderen die tot hun dood leiders en spi- dagelijks bestuur van de CPN en in 1953 werd rituele bronnen heetten te zijn – om, eenmaal hij hoofdredacteur van De Waarheid. Die laat- begraven of in gebalsemde toestand bijgezet, vast-ste functie legde hij neer toen hij in de Tweede afgeschreven en door nieuwe theoretische Kamer kwam. In 1963 werd hij voorzitter van genieën vervangen te worden.” Wat bleef, “on- de fractie. danks de vuiligheid, de onbekwaamheid en on- verantwoordelijkheid die zich onder de naam Spijkerhard van het communisme hebben voorgedaan, is Bakker blonk uit in het interruptiedebat en in het reiken naar het meest verheven doel dat retoriek. Bij een grondwetswijziging kwam hij denkbaar is: een wereld van gelijkwaardigheid in een discussie over artikel 1, dat zich tegen en menselijkheid”. discriminatie uitspreekt, met de formulering ‘of Bakker was meer dan een halve eeuw ver- op welke grond dan ook’, die unanieme bijval groeid met de vredesbeweging: zijn eerste kreeg. Op voorstel van GroenLinks werd in interpellatie van 1960 keerde zich tegen de bera1992 een vergaderzaal in dhet nieuwe Kamer- estationering vann kernwapens op Nederlands complex naar hem genoemd, waardoor hij in grondgebied. Hij aanvaardde in de jaren het exclusieve gezelschap kwam van Thorbec- negentig nog een bestuurslidmaatschap van ke, Troelstra, Oud en Aletta Jacobs. het samenwerkingsverband Stop de kernwa- Bakker was volkomen toegewijd aan de penwedloop. Hij verwierp de in zijn ogen laffe partij. Het was zijn opvatting dat een betrek- bombardementen van de NAVO als middel om kelijk kleine groep in een klein land wel de- op de Balkan in 1999 een eind aan de burger- gelijk invloed kan uitoefenen op zaken van oorlog te maken en die duizenden slachtoffers wereldbelang. Daarvoor is een vastberaden maakte. Toen GroenLinks dit optreden, waar- organisatie nodig. Hij was er trots op dat via de voor geen VN-mandaat was, ondersteunde, CPN arbeiders politiek konden maken. Pas in was het opzeggen van het lidmaatschap voor organi-de jaren tachtig werd hij kritisch over de Sovjet- Bakker en zijn vrouw onontkoombaar. Unie: “Ik ben pas in de periode van Gorbatsjov = wakker geworden, na de onthulling dat de mas- samoord in Katyn toch het werk van Stalin is Leo Molenaar werkt aan een biografie van geweest. Het moeten accepteren dat mensen Marcus Bakker. Een aantal van bovenstaande met een speldje van de communistische partij, citaten komen uit persoonlijke interviews. Le- sovjet-militairen, de meest schofterige streken zers die informatie of materiaal hebben over hebben uitgehaald, is voor mij buitengewoon Marcus Bakker kunnen terecht op satiemoeilijk geweest.” Hoe het mogelijk is dat hij www.leomolenaar.nl/nieuws Marcus Bakker 1923-2009

Vndsrie chap ◊ Philippe McIntyre: benedenbuurvrouw met kaartvriendinnen Vndsrie chap ◊ Wil van Iersel: Chaam en Aken de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de WalrussenMenno Hurenkamp vanuit Moskou 35 Izmailovsky Park, in het oos- zakken, gaat liggen en verdwijnt pas ten van Moskou, is beroemd om de weer als ik tien medetoeschouwers heb. souvenirmarkt. Toeristen kopen er Met mij denken de mannen langs de de hoeden en petten en damescor- kant: misschien niet ijszwemmen voor- setten van de USSR: medailles met lopig. Die dag zie ik geen morzj meer daarop Lenin, T-shirts met Trotksi, in het water. Soms laten ze zich tóch bekers met Beria en geinige minia- tegenhouden. tuurkampjes uit Siberië. In de winter Een paar dagen later kom ik weer langs kun je er schitterend langlaufen en het mini-zwembad. Geen ijszwem- schaatsen. Het park doet denken aan mer te bekennen. Wel is van een grote het Amsterdamse Bos, ongeveer even afstand al een zilveren gloed op het oud en groot. Het is er druk, zeker water zichtbaar. Pas van heel dichtbij is nu het een échte winter is, met kra- te zien dat honderdduizenden jonge vis- kende vorst en een stralende zon aan jes het wak vullen als een levende kurk. een blauwe hemel. Jong en oud zoe- Het zijn er zoveel dat het lijkt alsof je op ven voorbij, in hippe sportpakken of het water zou kunnen lopen. Iets heeft op massief houten ski’s. Zo nu en dan ze even uit hun winterslaap gewekt. tref je mannen die in hun blote bast Ik neem een paar honderd visjes in de skiën, slechts gekleed in hun baard. kom van mijn handen om te kijken of Zolang je maar bezig blijft krijg je het ze wel echt zijn. Ze spartelen woedend niet koud. heen en weer tot ik ze teruggooi. Daar willen die morzj dus ook al niet tussen Wie het wel koud krijgen zijn de zwemmen. Er zijn toch best wat zaken mannen die een duik in het ijswater die hen tegenhouden, neem ik in stilte nemen. In een van de vijvers wordt wraak op de stoere man met hark. En permanent een wak van een paar ik realiseer me dat een wal-Rus soms vierkante meter open gehouden. graag zwemt, maar nog liever op de wal Daarin kun je je even onderdompe- staat. len. Het heet gezond te zijn voor lijf = en geest. Ik kijk verbijsterd naar drie of vier mannen die zich in het water laten zakken, daar een paar keer onder het oppervlak verdwijnen en zich dan doodgemoedereerd aankle- den. Het is min 15 graden en in de luttele minuten tussen twee zwem- beurten ontstaat alweer een dun laagje ijs op het wak. “Doen ze dit altijd?”, vraag ik aan een man die met een enorme hark het nieuwe ijs weg- haalt. “Niets kan ons tegenhouden”, bast deze stoer, mij na een razend- snelle opname van voet tot kruin als weke vreemdeling classificerend. Morzj heten deze ijszwemmers ook wel, leer ik dan. Walrussen. Snuiven, snorren, laagje spek – het klopt. Er dient zich even geen nieuwe zwem- farhad foroutanian : mer aan. Eenzaam sta ik aan het wak en mijmer over de weerbarstige aard van de Russische medemens.

illustratie Dan zie ik vanuit een ooghoek iets uit het wak kruipen. Een muskus- rat, formaat kleine hond. Hij wil zon- nen. Het beest ziet mij, springt weer in het water en trekt daar humeurig even wat baantjes. Maar het verlan- gen naar de warmte is te groot en hij komt toch het water uit, schuiert zijn buik aan het ijs, laat zijn schouders Na tasja van den Berg + Farid Tabarki redacteuren van de Helling de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de 36 Idealisten in het lokaal bestuur

GroenLinks-wethouders krijgen veel Robert Giesberts (43 jaar): “Wan- We liggen goed in de stad. Dat voel ik.” voor elkaar, maar zijn te veel idea- neer die idealen als een compromis opgeslo- Giesberts: “Je werkt samen met andere ten zitten in het collegeakkoord dan wordt partijen die het thema duurzaamheid ook list en te weinig politicus. Ze nege- het een stroef en taai proces. Alles wat niet omarmd hebben. Het risico is dat zij er met ren de machtspolitiek en vergeten in het collegeprogramma is vastgelegd, is de buit vandoor gaan. Daar sta je dan met je veel makkelijker te realiseren, tenminste op idealen.” successen electoraal uit te buiten. je eigen portefeuille. Een wethouder kan Diks: “Dat is maar hoe je het bekijkt: gaat Drie wethouders aan het woord. veelal zijn gang gaan. Het is ongekend hoe het om GroenLinks of om de zaak? Ik ben snel en hoe makkelijk je handen en voeten politica genoeg om te weten dat die twee kan geven aan GroenLinks-idealen. Ik was gekoppeld zijn, maar ik vind de zaak belang- wethouder natuur en in het collegeakkoord rijker.” Groenlinks had de afgelopen peri- waren over groen weinig afspraken gemaakt. Giesberts: “Dat is het verschil met partijen ode meer dan honderd wethouders. En de Ik kon mij aansluiten bij initiatieven of juist als PvdA, CDA of VVD, die veel meer gericht komende periode zijn het er misschien wel ergens druk achter zetten en zo concrete zijn op macht. GroenLinksers zijn voorname- meer. Van een ideeënpartij wordt GroenLinks resultaten bereiken.” lijk bezig met de inhoud. Als anderen jouw langzaam een bestuurspartij. Wat levert dat punt verder brengen, zijn wij blij. Maar je Isabelle Diks (44 jaar): “Voor mij ligt op? Kunnen de wethouders de GroenLinks- moet ze vasthouden, om te scoren bij kie- dat iets anders. Ik trad eind 2008 aan, in het idealen realiseren? Krijgen ze de ruimte, zers. Wij cijferen ons te gemakkelijk weg.” laatste jaar van het college. Als je een wet- nemen ze de ruimte? Twee wethouders gaan Diks: “Cijferen we ons weg of kijken wij met houderschap overneemt dan spring je op een daarover met elkaar in gesprek; de derde wat meer afstand dan anderen?” rijdende trein. Je zit met zoveel lijnen die al reageert vanuit de zijlijn. Isabelle Diks schoof Giesberts: “GroenLinks is een ideeënpartij uitgezet zijn. Je missie is dan voornamelijk eind 2008 tussentijds aan als wethouder in die nu gaat besturen. Een partij die vanuit zaken afmaken. het college van Leeuwarden. Diks was van macht bestuurt, zet het eigenbelang voorop. “Overigens geloof ik dat het afhangt van de 1994 tot 2002 gemeenteraadslid in Apel- Voor GroenLinks staat voorop dat er mooie gemeente of je de GroenLinks-idealen als doorn, zat daarna enige jaren in de Gelderse dingen gebeuren in de stad. Als anderen wethouder kan realiseren. Leeuwarden is een Provinciale Staten en verving Mariko Peters onze ideeën oppakken, zijn wij gelukkig en fantastische plek. Het is een geschenk om als Tweede Kamerlid tijdens har zwanger- gaan we verder met een volgend idee. Zeker daar wethouder te zijn. Sinds 1995 is Groen- schapsverlof. Het (aftredend) college van als beginnend wethouder wil je heel veel Links via vooral Hetty Hafkamp bezig met Leeuwarden bestaat naast GroenLinks (4 op gang brengen, dan ontbreekt de maat- milieu en duurzaamheid op de kaart te zet- raadszetels) uit PvdA (14) en CDA (5). Robert voering. Aanpakken die problemen! Goeie ten. We zijn al heel lang landelijk koploper. Giesberts was elf jaar gemeenteraadslid in oplossingen! Als anderen de zaak adopteren, Bijvoorbeeld met de doelstelling om Leeu- Utrecht en werd in 2006 na de verkiezingen prima, door naar het volgende. Wij claimen warden in 2020 een klimaatneutrale stad wethouder in die stad. Dit college bestond onze successen niet. Als ik terugkijk op mijn te laten zijn – althans, op het gebied van uit PvdA (14 raadszetels), GroenLinks (8), wethouderschap, heb ik dat ook veel te wei- energiegebruik in woningen en voor voertui- CDA (4) en ChristenUnie (4). GroenLinks nig gedaan.” gen. We lopen soms zo ver voor de rest uit, stapte er met haar twee wethouders uit dat we nu wel eens zeggen: laat anderen nu in 2009. Breekpunt was de aanleg van een Diks: “Ik ben een idealist in de politiek. Ik maar een keer.” invalsweg vanwege de gevolgen voor de vind het armoedig om het op macht te doen. plaatselijke luchtkwaliteit. Dat is het verschil tussen GroenLinks en Giesberts: “Betaalt dat electoraal uit? Her- PvdA. Standaard is dat als je het college mee kent en beloont de kiezer de GroenLinks- De openingsvraag is meteen de hamvraag: hebt met een voorstel dat je dan een meer- successen?” Is het mogelijk GroenLinks-idealen op lokaal derheid hebt in de raad. Geen discussie, Diks: “Vier jaar geleden won GroenLinks licht niveau te realiseren? klaar. Zo doet de PvdA dat. Ik geloof in poli- in percentage, niet in zetels. Ik zou teleur- tiek die op de Atheense manier met alle par- gesteld zijn als wij nu geen zetelwinst halen.

Stijl Bart Eigeman (44 jaar) is sinds 2001 mensen mee te krijgen. Omdat wij kunnen meekrijgen. Strijd levert niets op. Groen- wethouder van Den Bosch, de afgelopen vier overbrengen dat bijvoorbeeld duurzaamheid linksers kunnen mensen enthousiasmeren. jaar voor jeugd, onderwijs, verkeer, vervoer goed is voor de gemeente. Niet omdat het Deze houding is natuurlijk niet exclusief en wijken. In het (oude) college zitten naast moet, maar omdat het kan en omdat het voor Groenlinksers. Maar ik zie het vaker bij GroenLinks ook PvdA, CDA en VVD. leuk is. Het raakt de kwaliteit van leven. ons dan bij andere partijen. We hebben een Zorgen GroenLinks-wethouders voor verschil Ook op sociale onderwerpen zijn gemeen- drive om de stad te ontwikkelen. Niet als op het lokale niveau? ten door GroenLinks-wethouders koplopers kunstje. We zijn niet opportunistisch. We Zeker. Je ziet nu dat steden met Groen- geworden. In Den Bosch zetten we jeugd kiezen voor visie, voor authenticiteit, daar Links-wethouders koploper zijn geworden en onderwijs in het hart van de agenda. Wij is behoefte aan. op een bepaald terrein, zoals bijvoorbeeld noemen dat ‘kindcentra van nul tot dertien’, Daarnaast laat GroenLinks zien dat politiek Nijmegen op milieugebied met wethouder plekken waar peuterwerk, kinderopvang en ook leuk kan zijn. GroenLinks was vijftien Jan van der Meer. De GroenLinks-bestuurder basisschool samenkomen. Op twaalf loca- jaar geleden een clubje van zuurpruimen, nu brengt ook een stijlverschil. Politiek gaat ties in de stad hebben we dat geïntegreerd. kunnen we feestjes vieren. Jonge mensen voor ons om het hoe, wij zijn een ideeën- Die kinderen zitten onder een dak. Dat hebben inzet voor de wereld, maar kunnen partij. Daarnaast zijn we beter in staat om betekent investeren in huisvesting, mensen ook genieten, brengen leukigheid. de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de Idealisten in het lokaal bestuur 37

tijen tot een vergelijk wil komen. Discussie er een succes van te maken en dit succes GroenLinks regeert met de raad vind ik helemaal prima. Andere te claimen. Dit soort strategisch denken Het Wetenschappelijke Bureau van Groen- wethouders vinden dat vreselijk.” gebeurt nog te weinig door GroenLinks. Dan Links inventariseerde enige feiten over de Giesberts: “Die stijl is kenmerkend voor kan je na vier jaar aan de kiezers laten zien positie van GroenLinks in het lokale bestuur. GroenLinkers: open zijn, kritiek verwelko- dat het heeft uitgemaakt dat GroenLinks in • In ruim honderd gemeenten is GroenLinks men in plaats van defensief reageren. Ik vond het college zat: ‘dat was onze inzet en dit vertegenwoordigd in het college. commissievergaderingen altijd leuk, juist hebben we gerealiseerd’.” • 40 procent van de Nederlanders woont in vanwege het debat. Andere partijen vinden Diks: “Mijn portefeuille is breed, omvat cul- een gemeente met een GroenLinkser in het dat als je kritiek krijgt, je je huiswerk niet tuur, leefomgeving, wonen, milieu, water college; goed gedaan hebt. Als je een idee test, het en energie. Maar inwoners zien mij als de • 52 procent van de GroenLinks-wethouders debat zoekt en kritiek krijgt, zeggen ze dat wethouder van duurzaamheid en veel minder hebben milieu in hun portefeuille, en 35 je je werk niet goed hebt gedaan.” van cultuur. Dat is natuurlijk lastig. Vanuit procent recreatie, cultuur en sport; Diks: “Je moet natuurlijk wel in de gaten de marketing geredeneerd kan er maar één • De zes duurzaamste gemeenten van houden hoe effectief die stijl van politiek beeld op jou als wethouder plakken. Dus is Nederland, zoals gehuldigd op de Dag van bedrijven is.” het Diks & groen. Al werk ik hartstikke hard de Duurzaamheid op 9 september 2009, Giesberts: “Dat geldt zeker voor buiten- aan cultuur, dat stickertje zal niet blijven hebben allen een GroenLinkser in het staanders. Die zien jou als iemand met zitten. Voor de PvdA is het een voordeel dat gemeentebestuur; macht en denken dat je voor de vorm de dis- ze meer wethouders hebben. De één doet • Politici van GroenLinks voelen zich het cussie aangaat en dat het besluit al vastligt. ruimtelijke ordening, de ander sociale zaken meest verwant met D66 en PvdA; in 86 Dit wantrouwen moet je als wethouder niet en de derde wonen. Dan kan je veel succes- procent van de colleges werkt GroenLinks uit het oog verliezen. Dan oogst je in plaats sen uitventen. Als je maar een wethouder samen met de PvdA; van lof voor je openheid, bittere verwijten hebt, moet je heel erg nadenken over hoe je • T egelijk bestaat er een haat/liefde-verhou- over een slecht voorstel. Ik kwam bijvoor- bekend wilt staan en wat je wilt verkopen.” ding met de PvdA; PvdA’ers worden gezien beeld in het begin van mijn periode met een Giesberts: “In ons college was één iemand, als machtspolitici; nieuw bomenbeleid. In mijn onervarenheid de lijsttrekker van de PvdA, die had de gave • Onder wethouders is het CDA populair als had ik dat niet eerst goed afgetast in het van communicatie. Zij wist zelfs falen in haar collegepartij; veld. Ik dacht: ik hoor het wel, als er kritiek voordeel om te buigen. Toen ze een ambiti- • GroenLinks-bestuurders zijn relatief jong is pas ik het voorstel aan. De reactie was dat euze doelstelling op het gebied van onder- en vaak vrouw. ik mijn huiswerk niet goed gedaan had.” wijs niet haalde kwam ze met een persbe- Auteurs: Katinka Eikelenboom & Gerrit Pas. Zie: richt waarin stond: ‘de doelstelling is niet http://wetenschappelijkbureau.groenlinks.nl Welke lessen hebben jullie geleerd? gehaald, verdorie, ik ben boos dat het niet Giesberts: “De aanleg van de weg die voor gelukt is’. Het kwam gelijk in de Volkskrant: ons breukpunt was, had in het college- ‘wethouder van Utrecht baalt van niet akkoord geregeld moeten worden. Elke halen doelstelling’. Die geslepenheid gemeente kent haar splijtende kwesties, de missen wij. Wij zijn bezig de samen- bouw van een stadhuis of cultuurpaleis, daar leving te verbeteren en zijn te aardig. moet je sowieso een afspraak over maken. Een foto of een stukje in de krant is Voor de rest moet je je concentreren op de een mooi veertje, maar die waait ook zo machtspositie die je straks hebt en dat is je weer weg. Van al die veertjes maak je nog portefeuille. Bedenk vooraf welke portefeuil- geen vogel. Zaak is dat je een verenpakket le je wilt hebben, kies hierbinnen de inhou- maakt waarmee je na verloop van tijd een delijke speerpunten en voer daarover de beeld creëert van ‘die GroenLinks-vogel’ die strijd binnen de coalitieonderhandelingen. goede dingen doet voor de stad.” Vervolgens is het geheel aan de wethouder =

Lokaal beleid is groener dan landelijk beleid; en internationale netwerken moeten heb- bent, kan je met de VVD zakelijke afspraken de helft van de GroenLinks-wethouders doet ben. Als je gelooft in lokaal handelen en maken. De VVD is een partij die anderen milieu. globaal denken moet je contacten hebben hun successen gunt. Ik vind het nog lang niet groen genoeg. We en die inzetten. Mijn grootste succes? Ik heb 75 speeltui- zijn keihard nodig. Het gaat niet alleen om nen aangelegd. We hebben met bewoners het planten van een boom. Het gaat om Welk verschil is er met andere partijen? gesproken over wat zij nodig hadden. De echte duurzaamheid. Mens milieu en eco- Stijl zoals gezegd, maar ook inhoud. Vooral speeltuin wordt nu door deze bewoners nomie. Van energiebesparing tot andere op sociaal terrein. In Den Bosch neigt de beheerd. Dat heeft positieve effecten op de manieren van bouwen. Wij nemen eisen PvdA naar de SP, naar zielige mensen red- tevredenheid in de buurt. op in het bestek bij het bouwen van scho- den in plaats van het benadrukken dat len. Aannemers moeten stages aanbieden mensen hun mogelijkheden kunnen benut- aan leerlingen. We denken niet in projec- ten. D66 vind ik niet echt geloofwaardig. ten, maar in integrale oplossingen. Op dit De VVD is wel een bondgenoot. Wat wij met moment zijn we als GroenLinks nog te veel hen delen is het geloof in zelfontplooiing, lokale eilandjes. Wij zouden meer landelijke in eigen kracht. Daar waar je het niet eens de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de Drie films uit Turkije: The White Tiger 2008 What is radical politics? Ed Jonathan Pugh, Palgrave MacMillan Nefes: Vatan Sağolsun & Between the 2009 38 (The Breath) Regie: Levent Semerci 2009 Assassinations 2009 verderOn the way to school. Aravind Adiga Een collectielezen essays van vooral Engelse & kijken Regie: Orhan Esikoy en Özgür Dogan (2008) wetenschappers, journalisten en activis- In de filmhuishitSlumdog Millionaire ont- ten die op zoek gaan naar het antwoord Pazar. Bir ticaret masali komt de hoofdpersoon uiteindelijk aan zijn op de vraag wat radicaal politiek denken in (The Market. A tale of trade) bitterarme lot met intelligent en nobel han- de 21ste eeuw zou moeten zijn. Wat wordt Regie: Ben Hopkins 2008 delen. In het met de Bookerprize bekroon- het politieke antwoord nu de economische de romandebuut The White Tiger van de crisis het einde van het neoliberale tijd- Drie mooie films uit Turkije die recent Australisch-Indiase auteur Aravind Adiga perk heeft aangekondigd? Een alternatief het filmhuiscircuit in Nederland hebben gaat het ook om een hoofdpersoon die zich hiervoor is nog steeds niet in zicht. En ook gehaald en die de Koerdische kwestie op vanuit de laagste kaste omhoog ‘werkt’ in de essays geven daar blijk van. Zelden zijn een directe en toch poëtische wijze raken. de Indiase economie. De ‘zakenman’ Bah- de schrijvers van de essays het eens met De filmNefes speelt begin jaren negen- ram Halwai doet in een lange brief aan Pre- elkaar. De ene schrijver ziet de opkomst van tig in het Zuidoosten van Turkije. De strijd sident Wen Jiabao van China zijn grimmige groene politieke bewegingen als een kans, tegen de PKK woedt hevig en dagelijks levensverhaal op onderkoelde wijze uit de de ander als een bewijs van het mislukken sterven over en weer jonge mannen. Een doeken. Met list en bedrog en een enkele van radicaal denken. Vindt de een in mon- onervaren peloton slecht bevoorraadde moord weet de illustere hoofdpersoon zich diale sociale bewegingen zoals rond Make jonge Turkse rekruten moet niet alleen de uit de sloppen te werken. Ook in zijn twee- Poverty History een startpunt voor radicale aanvallen van de PKK maar ook de sneeuw de boek Between the Assassinations weet alternatieven, de ander vindt het niet meer en ijzige kou overleven. Ze gaan mentaal Adiga met veel zwarte humor het India dan narcisme omdat de bewegingen hun langzaam aan vertwijfeling ten onder. van de corruptie en stuitende armoede te eisen niet weten om te zetten in werkelijk On the way to school is een ontroerend beschrijven. In de grootste democratie ter politiek handelen. portret van een jonge Turkse leerkracht die wereld is, ondanks alle economische groei, Na het lezen van het boek voelde ik tewerkgesteld wordt op een school met de welvaart niet verdeeld, wil Adiga zijn me een boksbal. Van alle kanten aangeval- alleen Koerdische kinderen. Leraar en leer- lezers laten weten. Lees, huiver en geniet! len. De essays zetten aan tot denken over lingen verstaan elkaar niet. Turks is de taal Aysel Sabahog˘lu de toekomst van groene en linkse politiek. van de staat en de militairen; het verboden Niet geschikt voor mensen die zoeken naar Koerdisch de taal thuis. pasklare antwoorden. Tot slot de prachtige roadmovie Pazar. Natasja van den Berg Wederom een reflectie op het Turkije van begin jaren negentig. Het kapitalisme is onder druk van het IMF volop in ontwik- keling en alles is onbetaalbaar duur. In de grensstreken van Zuidoost Turkije ontstaat een levendige clandestiene handel. Hoofd- persoon Mihram is een kleine ploeteraar die tegen wil en dank, met kind op komst, het (criminele) spel van vraag en aanbod leert spelen. Aysel Sabahog˘lu

Vnd rie ◊ Philippe McIntyre– 1979 Capitalism. A love story Real World Economics Enjoy Poverty. Episode III@º⁄º lente Helliπ∆ de Regie: Michael Moore 2009 Review Regisseur: Renzo Martens 2008 www.paecon.net/PAEReview/ 39 Films van Michael Moore staan natuurlijk Enjoy Poverty doet voor het armoede- verder lezengarant voor vermaak. Zo ook& Capitalism, kijkenvraagstuk wat ‘Het zijn net mensen’ van De Real World Economics Review is een dat zich liet presenteren als kritiek op het Joris Luyendijk deed voor de berichtgeving gratis elektronisch tijdschrift voor en door hyperkapitalisme van Wall Street, maar (zie over het Midden-Oosten. De ongemakke- alternatieve, links georiënteerde econo- subtitel) eigenlijk een ode is aan het kapita- lijke documentaire laat de dilemma’s zien men dat naar eigen zeggen meer dan tien- lisme zoals dat volgens Moore ooit bedoeld waarmee ontwikkelingswerkers, journalis- duizend abonnees heeft in meer dan 150 was: het kapitalisme als de grote gelijkma- ten en fotografen te maken hebben in de landen De Review is een uitvloeisel van een ker met voor iedereen een auto en tv en last Congolese hel. Martens schermt met de revolte van een groep Franse economie- but not least een baan. Moore dweept met institutionele belangen van de betrokken promovendi die ontevreden waren over het het kapitalisme van zijn jeugd en vraagt NGO’s en stelt het alleenrecht van westerse wiskundedieet dat tegenwoordig op vrijwel zich af waar en wanneer het mis ging. persfotografen op het exploiteren van de iedere economische faculteit wordt gege- Hij begint zijn analyse bij de meltdown armoede weergaloos aan de kaak. Maar ven. Hun revolte, inmiddels tien jaar gele- na de val van de bank Lehman Brothers en Martens is geen Linda Polman of Dambisa den, sloeg wereldwijd aan bij gelijkgestem- maakt duidelijk dat het crisiskwaad door Moyo met hun voor de hand liggende kri- den, en een netwerk was geboren. derugelering en liberalisering mogelijk is tiek op ontwikkelingshulp. Congolese foto- In de laatste nummers van de Review gemaakt. De film is fraai in het blootleggen makers moeten niet trouwerijen, maar ver- vooral veel debat over de impact van de van wanstaltigheden zoals de dead peasant krachte vrouwen, verhongerde kinderen en financiële crisis, en veel aandacht voor de verzekering en de agressieve wijze waarop lijken vastleggen, vindt hij. Wie effect wil in terugkeer van de Britse econoom John May- in de VS huizen in beslag worden genomen. het Westen, moet het kind met uitstekende nard Keynes, onder andere in een artikel Hij eindigt zijn film met een pleidooi voor ribben schaamteloos durven filmen. van andersglobalist Walden Bello. Een ander meer arbeiderszelfbestuur en democratie Na diverse mislukte pogingen om de initiatief van het netwerk: de Dynamite en doet dat met een diepe buiging voor de door de Congolezen zelf gemaakte foto’s Prize voor de Economische Wetenschap, die grote FDR. aan de westerse persbureaus te slijten, uitgereikt moet worden aan de econoom Aysel Sabahog˘lu gooit ook Martens uiteindelijk de handdoek die met zijn theorieën de grootste bijdrage in de ring. Hij vertrekt, maar brengt eerst heeft geleverd aan het uitbreken van de nog de hongerstervende kinderen een financiële crisis. Onder meer de voorma- bordje eten. Hun dankbaarheid is bescha- lig voorzitter van de Federal Reserve Alan mend groot. De documentaire was te zien Greenspan behoort tot de kandidaten. op het afgelopen IDFA en is op televisie Vooralsnog hebben 14 duizend economen uitgezonden door VPRO-Tegenlicht. hun stem uitgebracht. Stemmen kan nog Aysel Sabahog˘lu steeds via het aan het netwerk verbonden weblog. Olav Velthuis Gassanh Dahhan & Atef Hamdy zijn beiden als politicoloog verbonden aan het Clingendael Instituut voor Internationale Betrekkingen in Den Haag de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de

40 Geen andere optie dan onderhandelen

De militaire strategie instorten van het Pakistaanse regime. stan in een militair conflict verwikkeld van het Westen in Om die reden hebben de VS een speciale is met de taliban en Al-Qaeda, beperkt eenheid opgezet die, mocht het regime vooral deze laatste zijn acties niet tot de Afghanistan is uitzichtloos. imploderen, de nucleaire wapens van westerse aanwezigheid op Afghaanse Onderhandelen met de Pakistan moet veiligstellen. Momenteel bodem. Al-Qaeda richt zich ook op lan- dreigen ook Jemen en Somalië nog ver- den ver buiten de directe Afghaanse taliban is onvermijdelijk. der – voorzover dat mogelijk is – af te omgeving. Maar wat beweegt deze mili- glijden in ‘de strijd tegen het terrorisme’. tante organisaties in hun strijd tegen het Daarnaast kampen de meeste pro-wes- Westen? terse islamitische bondgenoten met een Hoewel deze bewegingen stellen Met de huidige spanningen rond- groeiend binnenlands legitimiteitpro- dat hun geloof of ideologie de drijfveer om Afghanistan, Pakistan, Jemen en de bleem als gevolg van hun steun aan de vormt voor de strijd tegen het Westen, recente oproep van Bin Laden tot het war on terror. Marokko, Egypte, Jordanië dient dit toch met een korreltje zout te plegen van meer aanslagen op het Wes- en Saoedi-Arabië kregen verschillende worden genomen. Er bestaat namelijk ten, is het thema war on terror weer pro- aanslagen, vaak ook op westerse doelen, een aanzienlijke discrepantie tussen wat minent aanwezig op de politieke agenda. te verduren. De dreiging van de militante zij enerzijds zeggen en wat zij anderzijds De ‘oorlog tegen het terrorisme’ lijkt ech- islam is sinds de Amerikaanse invallen doen. Weliswaar botsen de ideologische ter steeds uitzichtlozer naarmate de tijd in Afghanistan en Irak niet alleen toege- opvattingen van de militante islamisten verstrijkt. Waar het Westen in 2001 met nomen in kracht, maar breidt zich ook met het heersende denkbeeld van het weinig moeite er in slaagde om met 250 uit naar omliggende landen; in Jemen, liberale Westen, maar dit hoeft nog niet special forces en de Noordelijke Alliantie Irak, Algerije, Mauritanië en zelfs in Mali in een fysieke confrontatie te resulteren. de taliban te verdrijven, lijkt de westerse schiet het aantal militante organisaties Een dergelijke confrontatie vindt meestal troepenmacht – inmiddels uitgebreid tot als paddenstoelen uit de grond. Daar- pas plaats als de politieke belangen van meer dan 110 duizend man – de terug- naast is in het Westen zelf de terreur- beide actoren met elkaar botsen. keer van de taliban geenszins te kunnen dreiging niet verdwenen. Zo slaagde een tegenhouden. Aanvankelijk leek het uit- 23-jarige Nigeriaanse jongen er vorige Bankroet schakelen van Al-Qaeda en de taliban in maand bijna in om zichzelf aan boord De taliban zijn niet uit op een confronta- Afghanistan een makkelijke klus, maar van een Amerikaans vliegtuig op te bla- tie met het Westen omdat hun religie of achteraf bleek dit toch moeilijker te zijn zen. De strijd tegen de militante islamis- ideologie dat voorschrijft, maar omdat dan gedacht. Daarom wordt er momen- ten heeft de veiligheidssituatie dus niet zij de Amerikanen zien als een obsta- teel gezocht naar alternatieve methodes verbeterd, mogelijk zelfs verslechterd. kel voor het behalen van hun doel: de om een oplossing te vinden voor het Het huidige beleid met betrekking tot machtsovername in Afghanistan en in conflict in Afghanistan. Hierin staat het de militante islam vereist om die reden delen van Pakistan. De taliban zijn niet Westen in Afghanistan, waar gezien de een drastische wijziging. Maar om welke zozeer ideologisch als wel opportunis- militaire aanwezigheid ook Nederland groeperingen draait het nu eigenlijk? tisch van aard: zo beschouwden nog in toebehoort, voor de lastige keus: dient Allereerst dient er een onderscheid te de jaren 80 veel voormalige moedjahe- de strijd militair te worden beslecht of is worden gemaakt tussen de verschillende dien die momenteel deel uitmaken van er mogelijk ruimte voor onderhandelin- militante islamistische organisaties op de taliban het Westen nog als hun bond- gen? Wij betogen in dit artikel dat onder- basis van de dreiging die zij vormen, en genoot. Hun ideologische overtuiging handelen met de taliban niet alleen de voor wie. De Verenigde Staten zijn bij- speelde toen, net als nu, een onderge- laatste, maar ook de beste optie is. Als voorbeeld in andere conflicten verwik- schikte rol in hun strijd tegen de vreem- eerste dient men zich het volgende af te keld dan Frankrijk, Nederland of Israël. de mogendheid in Afghanistan. vragen: Hoe staat de strijd tegen de mili- Al-Qaeda en de taliban streven, tante islamisten er momenteel voor? Wat Korreltje zout ondanks het feit dat ze een gezamenlijke beweegt de militante islamisten? Wat Zo vormen sommige islamistische bewe- vijand hebben, andere doelen na. Al- zijn de mogelijkheden voor het Westen gingen weinig tot geen gevaar voor bij- Qaeda ziet de westerse troepenmacht als in het vinden van een politieke oplossing voorbeeld Nederland, terwijl deze dat een window of opportunity om de positie voor het conflict? wel doen voor Israël. Hamas bijvoor- van het Westen in de gehele regio te ver- beeld heeft geen verleden in het plegen zwakken. Met andere woorden: de tali- Instorten van bomaanslagen op Europese en Ame- ban wensen de westerse troepen weg te De war on terror heeft verreikende poli- rikaanse doelen. Daarom kan men stel- krijgen uit Afghanistan terwijl Al-Qaeda tieke gevolgen voor het Midden-Oosten len dat noch de militante islamisten noch er alles aan doet om ze daar te houden. en grote delen van Centraal-Azië met het Westen als twee uniforme actoren Door de strijd aan te gaan hoopt Al-Qae- zich meegebracht. Zo weet het Paki- kunnen worden beschouwd in de ‘strijd da de westerse troepen steeds verder staanse regime slechts met moeite het tegen het terrorisme’ en dat er eigenlijk een moeras in te drijven waar zij vervol- hoofd boven water te houden waar het ook niet kan worden gesproken van één gens niet meer uit kunnen. Zo stelde Bin gaat om het indammen van de religieu- conflict. Toch zijn er gevallen die voor het Laden in 2004: “[Al-Qaeda], samen met ze extremisten. Uitgelekte CIA-stukken Westen als geheel zeer zorgwekkend zijn. de moedjahedien, hebben Rusland tien tonen dat Washington vreest voor het Waar het Westen in Afghanistan en Paki- jaar laten bloeden totdat het bankroet de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de

Geen andere optie dan onderhandelen 41

werd verklaard en zich noodgedwongen mee ten opzichte van 2008, ondanks het moest terugtrekken en zijn verlies moest feit dat het aantal Amerikaanse troepen accepteren”, waarna hij vervolgde: “wij fors is uitgebreid. Niets wijst er dan ook zullen ons beleid in het laten bloeden op dat de nieuwe troepenversterking de van Amerika voortzetten tot [ook hier] veiligheidssituatie zal verbeteren. Nu de het punt van faillissement is bereikt”. Dit Amerikanen steeds verder verzand raken wordt ook wel het bleed-until-bankrupt- in het conflict, is het hoogst noodzake- cy plan genoemd. Door het Westen op lijk om een politieke oplossing voor het deze manier te verzwakken probeert Al- conflict te vinden. Wat zijn de mogelijk- Qaeda de levenslijn (westerse hulp) naar heden? de Arabische regeringen te verstoren en De eerste optie is te gaan onderhan- eventueel door te snijden. Het doel van delen met de taliban, of door directe Al-Qaeda is om zoveel mogelijk staten gesprekken aan te knopen, of met behulp in het Midden-Oosten en Centraal-Azië van een intermediair. Saoedi-Arabië en omver te werpen en te vervangen door Turkije hebben al laten doorschemeren islamitische staten. Al-Qaeda zinspeelt te willen bemiddelen. De onderhandelin- daarom op een nieuwe confrontatie met gen zouden dan gaan over het opzeggen het Westen om zo de war on terror te van de steun van de taliban aan Al-Qae- doen overslaan naar andere landen in da, in ruil voor een expliciet genoemde het Midden-Oosten. Hiermee hoopt de datum voor vertrek van westerse troe- groepering de staten die steun aan het pen. Al-Qaeda zou daardoor losgesne- Westen toezeggen verder in diskrediet te den worden van een machtige bondge- brengen en te destabiliseren. Al-Qaeda noot. Het gevaar is dat de legitimiteit van probeert westers geweld uit te lokken de regering Karzai aangetast wordt als om op die manier meer antiwesterse er te veel toezeggingen worden gedaan. bondgenoten achter zich te krijgen. Strijd Daarom dienen de gesprekken tussen werkt dus als een mobilisatiemechanis- het Westen en de taliban voor een deel me tegen het Westen en zijn bondgeno- in samenspraak te gaan met de huidige ten. Geweld tegen het Westen is dus niet Afghaanse regering. zozeer ideologisch gegrond, maar onder- deel van een politiek-militaire strategie. Buurlanden Tot dusver is deze strategie zeer succes- De onderhandelingspositie van het Wes- vol gebleken. ten wordt zwakker naarmate de taliban succesvoller worden in de strijd. Om Politieke oplossing te voorkomen dat de regering Karzai Wat zijn de opties voor het Westen om straks volledig gepasseerd wordt, die- zonder al te veel kleerscheuren uit deze nen de betrokken westerse landen op benarde positie te komen? De VS zijn van korte termijn de onderhandelingen over plan meer troepen naar het gebied te een mogelijke terugtrekking te starten. sturen. Deze uitbreiding zal waarschijn- Aangezien de Afghaanse regering niet lijk niet het gewenste effect hebben. Het eeuwig op westerse steun kan blijven zal hooguit een kunstmatige veiligheids- rekenen, zou het Westen ook gesprekken situatie creëren, tegen een torenhoge tussen de regering Karzai en de taliban prijs, zowel in mensenlevens als in finan- moeten aanmoedigen. ciële middelen. Terwijl de westerse aan- De tweede optie is gesprekken aan te wezigheid in Afghanistan zich al jaren gaan met gematigdere elementen bin- uitbreidt, verslechtert de veiligheidssitu- nen de taliban. Dit zou de taliban intern atie in Afghanistan met de dag. Dit wordt kunnen verdelen en is onlangs door de niet alleen geïllustreerd door de bijnaam Britse premier Gordon Brown als moge- van de Afghaanse president Karzai als lijke oplossing aangedragen. Echter, ook ‘burgermeester van Kabul’ vanwege zijn dit wordt steeds moeilijker naarmate de beperkte macht, ook de Amerikanen lij- militaire successen van de taliban toe- ken hun grip op het land in rap tempo nemen en zo de bereidheid van fracties te verliezen. Zo kreeg de CIA afgelopen om een onafhankelijke koers te gaan maand nog de zwaarste aanslag sinds varen vermindert. Daarnaast is het nog 1983 te verduren toen een zelfmoordter- maar de vraag hoe groot deze groep is rorist zichzelf opblies in een legerkazer- en welke positie de gematigde islamis- ne, en maakten de Amerikanen in 2009 ten binnen de taliban innemen – indien een verdubbeling van het dodenaantal het enkel voetsoldaten zijn zal het waar-

Uruzgan. Foto Jeroen Oerlemans/HH de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de

42

schijnlijk weinig effect hebben op de hebben alle buurlanden baat bij een sta- mijdelijk. De uitkomst van onderhande- uitkomst. Desalniettemin behoort deze biel Afghanistan en is hen er alles aan lingen zal maar één echte verliezer ople- optie nog steeds tot de mogelijkheden gelegen te voorkomen dat Afghanistan veren, namelijk de groep waar de hele indien er op korte termijn gesprekken opnieuw een broeinest wordt van inter- war on terror aanvankelijk om ging: Al- zullen plaatsvinden. Om de bereidheid nationaal opererende groeperingen. Dat Qaeda. Door de verleiding om actief mili- van de gematigdere taliban te vergroten de taliban mogelijk opnieuw de dienst tair in te grijpen in bijvoorbeeld Jemen is geopperd de taliban, of elementen bin- zouden gaan uitmaken is van onderge- of Somalië te weerstaan en tegelijkertijd nen de taliban, als organisatie van de ter- schikt belang, zolang zij Al-Qaeda buiten te onderhandelen met de taliban zal Al- reurlijst te verwijderen. de deur houden. Zowel de taliban als de Qaeda ernstig verzwakken. Tot op heden De derde optie is de buurlanden ver- buurlanden hebben geen belang bij een genoot Al-Qaeda een redelijke mate van der te betrekken bij het vinden van een hernieuwd Amerikaans offensief. bescherming onder de taliban, maar politieke oplossing voor het conflict. Ook wanneer de taliban hun steun aan Al- hier zit een aantal haken en ogen aan. Al-Qaeda’s slagkracht Qaeda opzeggen in ruil voor het wester- Onder de buurlanden van Afghanistan De keuze zal niet makkelijk zijn, maar se vertrek zal dat Al-Qaeda’s slagkracht die een constructieve rol zouden kun- gezien de huidige stand van zaken is aanzienlijk aantasten. Daarom is praten nen vervullen, bevinden zich ook staten het beslist noodzakelijk een politieke en onderhandelen niet alleen de laatst waarmee het Westen liever geen zaken oplossing te vinden voor het conflict. overgebleven optie, maar ook de voorde- doet, zoals Iran. Iran heeft zich in het De strijd, die nu inmiddels negen jaar ligste. Aangezien het Westen nog maar verleden bereid getoond het Westen voortduurt, heeft de situatie enkel ver- weinig grip heeft op de militaire uitkomst te helpen bij het vinden van een oplos- slechterd en het ziet er niet naar uit dat van het conflict is er geen andere optie sing in Afghanistan, maar wenst hier hij op korte termijn kan worden gewon- dan te zoeken naar een politieke uitweg. wel wat voor in de plaats – waarschijn- nen. De opmars van de taliban voorko- Beter een half ei dan een lege dop. Wil lijk concessies inzake het nucleaire dos- men, het uitschakelen van Al-Qaeda en het Westen voorkomen dat het ook zijn sier. Daarnaast is het nog maar de vraag het creëren van een veilige situatie in grip verliest op de politieke uitkomst, in hoeverre Iran in staat is de situatie te Afghanistan is een onmogelijke opgave dient het haast te maken met het starten verbeteren. Aan de oostkant staan de wanneer het Westen vast blijft houden van onderhandelingen. buurlanden India en Pakistan zeer wan- aan de militaire strategie. Het starten = trouwig tegenover elkaar. Niettemin van onderhandelingen is daarom onver- M anax v den Berg voorzitter van de Evert Vermeer stichting de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de hulp is politiek 43

Het advies van de WRR Het rapport met de titel Min­der pre- laten de jaarlijkse Social Watch-rapporten over ontwikkelingshulp is tentie, meer ambitie. Ontwikkelingshulp zien. Solidariteit met die sociale beweging die verschil maakt is een doortimmerd ver- vergroot de kans op economische, sociale en apolitiek, meent Max van haal. De Wetenschappelijke Raad voor het culturele ontwikkeling. den Berg. De WRR gaat Regeringsbeleid (WRR) komt met een hel- dere analyse van wat internationale samen- Conflicterende belangen voorbij aan fundamentele werking – of in hun woorden: ontwikkelings- Ieder land is anders, maar ook de WRR belangentegenstellingen die hulp – beoogt en wat het kan bereiken. De onderkent dat veel landen in met name Sub- WRR stelt vast dat de ontwikkelingsopdracht Sahara Afrika regeringen hebben die weinig ontwikkeling in de weg staan. ‘onontkoombaar’ is en brengt daarmee het rekening houden met het algemene belang debat over de hulp terug naar de vraag waar van hun land, en vooral geïnteresseerd zijn de discussie over zou moeten gaan. Namelijk in het veiligstellen van de belangen van een niet óf hulp wel zin heeft, maar de vraag kleine elite. In deze landen gaat ontwik- wélke hulp zin heeft. En wat Nederland met keling over wie de macht heeft, over wie zijn hulpinspanning wil bereiken. Dit alleen toegang heeft tot opleidingen, tot werk, tot al is een bewonderenswaardige prestatie, grondstoffen. Het gaat om wie kansen heeft gezien de toon van het debat over internatio- en wie wordt buitengesloten. In deze landen nale samenwerking de afgelopen jaren. betekent ontwikkelingshulp het conflict aan- Wat echter opvalt is dat de WRR kiest gaan met gevestigde belangen ten gunste voor een apolitieke benadering van het van verwaarloosde belangen van een grote verschijnsel ontwikkeling en sterk focust groep mensen. Dat maakt ontwikkeling op economische ontwikkeling. De WRR lijkt per definitie een uitermate politiek proces, daarmee voorbij te gaan aan een essentieel meestal een rommelig proces en soms een politiek element: fundamentele belangen- zeer smoezelig proces (de Raad spreekt zelf tegenstellingen die ontwikkeling in de weg van dirty business). Daarbij zijn het vooral staan. maatschappelijke organisaties en opinielei- ders die hun eigen leiders bij de les kunnen Groei houden: de vakbeweging in Zimbabwe, de De WRR constateert terecht dat groei nood- kerken in Malawi of mensenrechtenorgani- zakelijk is voor ontwikkeling. Daarbij maakt saties in Rwanda. Vanuit een samenleving zij een onderscheid met rijke landen, waar moet tegenmacht worden georganiseerd. ontwikkeling nog plaats kan vinden door De Nederlandse regering heeft in dezen de beschikbare middelen beter te verdelen. uiteraard een eigen verantwoordelijkheid en Voor arme landen zijn volgens de Raad onder zij moet regeringen van ontwikkelingslanden meer banengroei en de versterking van spe- zonodig aanspreken. Bilaterale betrekkingen cifieke economische sectoren belangrijke kennen in dit opzicht echter beperkingen. graadmeters voor ontwikkeling. De WRR Het ondersteunen van maatschappelijke focust sterk op een technisch-economische organisaties in ontwikkelingslanden in het benadering van het genereren van ontwikke- bieden van tegenwicht is bij uitstek een rol ling en heeft minder waardering voor directe voor maatschappelijke organisaties uit rijke armoedebestrijding, zoals het bieden van landen. Dit zijn bijvoorbeeld professionele onderwijs en gezondheidszorg. Onderzoek hulporganisaties, maar ook vakbonden en laat zien dat juist een goed werkende publie- kerken die via hun partnerorganisaties ken- ke sector die basisonderwijs, drinkwater, nis hebben van en diep geworteld zijn in een gezondheidszorg levert, onmisbaar is voor samenleving. Bovendien kan (het bieden economische groei die leidt tot welvaart, van) onderwijs of gezondheidszorg van groot redelijke verdeling en banen. belang zijn in emancipatieprocessen. De Ook democratie en good governance WRR vraagt aan hulporganisaties hun meer- (met strijd tegen corruptie) zijn zonder een waarde te formuleren – wel, mijns inziens is state civil security kansloos. Derhalve zijn deze rol essentieel en de WRR doet hier te milleniumdoelen en economische ontwik- weinig recht aan. keling veeleer complementair dan strijdig. De goede mix is contextueel en altijd afhan- Mondiale elite kelijk van beschikbare lokale actoren. Die Niet alleen nationale, ook internationale actoren verdienen het om hun inzet voor de gevestigde belangen staan de ontwikkeling millenniumdoelen gehonoreerd te zien. Er van veel arme landen in de weg. Terecht pleit beginnen resultaten zichtbaar te worden, zo de WRR voor een sterke Nederlandse ‘globa-

Uruzgan, Nederlandse militairen in gesprek met een lokale inwoner. De Nederlandse aanpak wordt ­geprezen vanweg de combinatie van ordehandhaving en hulp. Foto: Evert-Jan Daniels/HH de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de 44 Hulp is politiek wb-Berichten liseringsagenda’. Groei in ontwikkelingslan- te houden. Ook op het mondiale niveau, net den wordt vaak in de kiem gesmoord door als eerder op het nationale niveau, besteedt handelsverdragen, belastingregels, migra- de WRR te weinig aandacht aan het politieke tie- en visserijbeleid, en landbouwsubsidies aspect van ontwikkeling. Het oprichten van die vooral gunstig uitpakken voor westerse een Nederlands Global Issue centrum of de landen. Dat is ronduit pervers. Bovendien minister-president meer verantwoordelijk presenteerde zich het afgelopen decennium maken voor die globaliseringagenda, zijn een aantal mondiale crises (klimaat, voed- suggesties die de moeite waard zijn om te sel, energie, grondstoffen, de financiële overwegen, maar zullen een regering niet crisis) die werden veroorzaakt door de rijke bewegen tot de noodzakelijke stappen rich- landen, maar waarvan de gevolgen verreweg ting een duurzame en rechtvaardige mondi- het hardst aankomen in ontwikkelingslan- ale verdeling. Daar is veel maatschappelijke den. Ruim één miljard mensen op de wereld druk voor nodig. leeft onder de armoedegrens en door de crises neemt dit aantal eerder toe dan af. De 0,8 onderliggende oorzaak van deze crises is dat De bijdrage van Nederland aan ontwikke- burgers in rijke landen zich meer welvaart lingssamenwerking is vastgesteld op 0,8 toemeten dan mondiaal bezien mogelijk en procent. De WRR stelt vast dat wetenschap- rechtvaardig is. pelijk gezien de hoogte van dit percentage Op de globaliseringsagenda van de WRR arbitrair is. De Raad moet zich bewust zijn staat naast een goed beheer van mondiale geweest dat deze vaststelling aanleiding publieke goederen, zoals een stabiel kli- zou worden tot een hernieuwde roep dit maat, kennis en financiële stabiliteit, ook percentage naar beneden bij te stellen. het belang van ‘coherentie van beleid’. Dit Naar boven bijstellen is gezien het huidige betekent bijvoorbeeld dat het handels- en politieke klimaat geen reële optie, maar landbouwbeleid van rijke landen niet langer gezien de ambities die de Raad formuleert ontwikkelingsinspanningen moeten frus- wellicht wel wenselijk. Natuurlijk is ‘de 0,8’ treren. Hier erkent de WRR overigens wel een politieke keuze, maar daarom niet min- dat het realiseren van meer coherentie een der relevant. Het percentage is bovendien zeer politiek proces is, waar veelal conflicte- gebaseerd op een internationale verplich- rende belangen spelen. Bovendien consta- ting. Het is de uiting van het besef dat rijke teert de WRR dat de huidige samenstelling landen hun welvaart hebben te danken aan van mondiale en regionale organisaties een mondiaal systeem dat hen bijzonder onvoldoende zijn toegerust om goed met gunstig gezind is, en anderen op deze wereld mondiale publieke goederen om te gaan. bijzonder ongunstig. Een situatie die leidt tot Deels omdat ontwikkelingslanden te weinig onaanvaardbare ongelijkheid die een beetje macht hebben binnen de fora die er toe doen verzacht kan worden door jaarlijks een klein (Veiligheidsraad, IMF, Wereldbank). bedrag opzij te zetten voor mondiaal minder bedeelden. Dat zou geen gunst van de rijke Moed aan de armen moeten zijn, maar een recht De globaliseringsagenda waar de WRR waar armen aanspraak op kunnen maken. voor pleit zal daarom snel tot ingewikkelde Welbegrepen eigenbelang en solidariteit politieke keuzen leiden. Om ontwikkelings- gaan hier prima samen. landen tot ontplooiing te laten komen, zullen Uiteindelijk gaat ontwikkeling dus in rijke landen arme landen de ruimte moeten belangrijke mate om het doorbreken van bieden. Doorgaans betekent dit dat rijke lan- bestaande machts- en belangenposities. den een stapje terug moeten doen, dat bur- En om de emancipatie van achtergestelde gers wat van hun welvaart moeten inleveren groepen burgers, op nationaal niveau binnen en dit zal op mondiaal politiek niveau moe- ontwikkelingslanden, maar ook op mondiaal ten worden bevochten. Dit is echter geens- niveau. Het gaat om eerlijk delen en gelijke zins een makkelijke politieke boodschap. kansen. Daarmee is ontwikkelingshulp uiter- Ook hier is de rol van maatschappelijke orga- mate politiek. Begrippen als eerlijk delen en nisaties essentieel. In de rijke landen moet solidariteit zijn actueler dan ooit. de politiek bij de les worden gehouden om = zaken als een rechtvaardige verdeling van de toegang tot grondstoffen en het belang van duurzaamheid bovenaan de politieke agenda de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de wb-Berichten 45 Dick Pels WB & WB & Kunst, ­ WB in de krant directeur De Linker Wang Cultuur en Media • Dick Pels, ‘De waarheid is nooit keihard en onwrik- Sinds 1 januari is Dick Pels Het WB wil intensiever gaan Informatievrijheid, digitale baar’, in: de Volkskrant, 26 (1948) de nieuwe directeur samenwerken met de werk- vrijheid, downloadverbod, januari 2010. (Geert Wilders van het Wetenschappelijk groepen van GroenLinks. Met auteursrecht: is eigendom van en Mohammed B. hangen Bureau van GroenLinks. Hij De Linker Wang zoeken we cultuurproducten diefstal? Het eenzelfde beeld van de islam studeerde vertaalkunde en naar een verdieping van het WB onderzoekt samen met aan; het is een waarheids- sociologie aan de Universiteit debat over vrijzinnigheid, reli- de werkgroep KCM de moge- denken dat niet past in de van Amsterdam, en was werk- gie en politiek binnen en bui- lijkheid om een visiepamflet democratie.) zaam als universitair (hoofd) ten GroenLinks te verdiepen. uit te geven dat het denken docent maatschappijtheorie Een eerste bijeenkomst vindt hierover vormgeeft. • Anna van Dijk en Dick Pels, en sociale filosofie aan de plaats in het Politiek Café ‘Percentage van 0,7 voor universiteiten van Amsterdam van GroenLinks Amsterdam Green European hulp is toch niet heilig’, in: en Groningen. Na een bij- op 8 april 2010 (P96, Prin- Trouw, 2 februari 2010. (Voor zonder hoogleraarschap in sengracht 96, Amsterdam). Foundation ontwikkelingshulp moet je Groningen werd hij in 1998 Dick Pels gaat daar in discus- uitgaan van wat nodig is, niet De nieuwe GEF vergaderde gewoon hoogleraar sociolo- sie met Ruard Ganzevoort, van een getal dat ooit is afge- eind januari in Utrecht. Het gie en culturele studies aan de nieuwe voorzitter van De sproken.) WB is medeoprichter van Brunel University in Londen. Linker Wang. In de nabije dit instituut dat zich onder In 2002 vestigde hij zich toekomst organiseren het andere als doel stelt Euro- weer in Nederland als zelf- WB, De Linker Wang en de Web-publicaties pese debatten te stimuleren standig publicist. In 2004 Amsterdamse studentengroep over democratie, ecologie • Anna van Dijk en Gerrit was hij een van de oprichters van GroenLinks een grotere en sociale vraagstukken. De Pas, ‘De beperking van het van de links-liberale denktank landelijke bijeenkomst. GEF wordt gedragen door de wijkgericht werken; aanbeve- Waterland, waarvan hij tot nationale groene stichtingen, lingen voor lokale politici’. voor kort voorzitter was. zoals het WB en de Hein- • Anna van Dijk, Katinka Zijn meest recente boeken: rich Böll Stiftung, en door de Eikelenboom en Gerrit Pas, De geest van Pim (2003), Europese Groene Partij en de ‘Wijkgericht werken lost niet Een zwak voor Nederland Groene Fractie in het Euro- alle problemen op; kantteke- (2005), De economie van de pees Parlement. ningen bij het wijkbeleid’. eer (2007) en Opium van het WB-directeur Dick Pels en Zie http://wetenschappelijk- volk (2008). partijvoorzitter Henk Nijhof bureau.groenlinks.nl Op stapel staat een boek met gingen in discussie over de de titel Het volk bestaat niet. politieke situatie in Neder- Leiderschap en populisme land; debatten over popu- in de mediademocratie (De lisme en nationale identiteit Bezige Bij, najaar 2010). bleken niet specifiek Neder- lands. Het WB is gevraagd om binnenkort met de GEF een seminar over dit thema te organiseren in Brussel.

www.groenlinks.nl     Chrisje Brants Dick Pels ·  Postbus  Lot van Hooijdonk Anne de Boer   Utrecht Henrike Karreman Anna van Dijk -   Tof Thissen Katinka Eikelenboom Marco Wilke Erica Meijers Gerrit Pas Annie van der Pas W eten­schappelijk Bureau GroenLinks Noortje Thijssen de Helliπ∆ lente @º⁄º lente Helliπ∆ de

46

pese en Aziatische oever van Istanbul, Culturele en Segers reisden eerder langs de nieuwe oost- Het veer van Istanbul Hoofdstad van Europa in 2010. Van der Linde grens van de Europese Unie. volgde de levens van uiteenlopende stadsbe- • Het Veer van Istanbul. Ontmoetingen langs Fotografe Nicole Segers en schrijfster Irene van woners, Segers richtte de camera op de boot en de Bosporus, Lemniscaat, 592 pp, € 37,50 der Linde maakten samen het boek Het Veer verbeeldt de grens. Net als de veerpont pendelt • t/m 18 april zijn de foto’s te bezichtigen in van Istanbul. Het duo pendelde tussen de Euro- Turkije tussen twee continenten. Van der Linde de Kunsthal, in Rotterdam